Jivan Vyavahar

Author(s): Dhirajlal T Shah
Publisher: Muktikamal Jain Mohan Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020412/1

Page #1

જીવનવ્યવહાર
[ ‘ માનુસારી 'ના ૩૫ ગુણ ]
SMLTU
પુષ્પ : ૧૯ :
(
= 0 આ For Private And Personal Use Only

Page #2

ધર્મ આધ ગ્રંથમાળા-પુરુષ : ૧૯ :
જીવનવ્યવહાર [ ‘માર્ગાનુસારી’ના ૩૫ ગુણ્ણા ]
: લેખક :
ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ.
: પ્રકાશક :
શ્રી મુક્તિકમલ જૈન માહનગ્રન્થમાળા. કાર્યાધિકારી-લાલચંદ્ર નંદલાલ શાહુ
ડે. રાવપુરા, ઘીકાટા, વકીલ બ્રધ
પ્રેસ-વડાદરા.
આત્તિ ૧ લી.
કીં. ૧૦ આતા
વિ. સ. ૨૦૦૯
મુદ્રકઃ-સાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇ, શ્રી મહેાય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ-ભાવનગર.

Page #3

પ્રકાશકઃ મુક્તિકમલ જૈન મેહનગ્રંથમાળા રાવપુરા, મહાજન પિળ-વડોદરા.
આવૃત્તિ પહેલી.
પહેલી વાર
દસ આના
વિ. સં. ૨૦૦૯ શ્રા. શુ. ૧૫
* મુદ્રક : શા. ગુલાબચંદ લલુભાઈ શ્રી મહેદય પ્રી. પ્રેસ-ભાવનગર.

Page #4

—: વિષ યા નુ * મઃ— કે
Lis
«
નીતિમય જીવન ધર્મારાધનની ત્રણ ભૂમિકા માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણા
પહેલે ગુણ : દ્રવ્ય ન્યાયથી મેળવવું ખીજો ગુણ : શિષ્ટાચારની પ્રશંસા કરવી ત્રીજો ગુણ : વિવાહ સમાન કુલશીલાદ્દિવાળા પણુ અન્યગાત્રી
...
...
...
...
...
040
635
સાથે કરવા ચેાથે ગુણુ : પાપથી ડરતાં રહે પાંચમે ગુણુ : પ્રસિદ્ધ દેશાચારનું પાલન કરવુ છઠ્ઠો ગુણુ : કાના અવવાદ એટલવે નહિ સાતમે ગુણુ : યોગ્ય સ્થાનમાં ઘર બાંધીને રહેવુ આઠમા ગુણ : સદાચારીને સંગ કરવા. નવમે ગુણુ : માતાપિતાની ભક્તિ કરવી દશમા ગુણ : ઉપદ્રવવાળાં સ્થાનને ત્યાગ કરવા અગિયારમે ગુ : નિતિકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી નહિ ખારમેા ગુણુ : આવક પ્રમાણે ખર્ચ કરવા તેરમે। ગુણુ : ધનાદિ અનુસારે વેશ રાખવા ચાક્રમેા ગુણુ : બુદ્ધિના આઠ ગુણાને સેવવા પંદરમેના ગુણ : નિત્ય ધર્મ સાંભળવા સાળમાં ગુણુ : અજીણુ થતાં ભાજન કરવું નહિ સત્તરમા ગુણ : પ્રકૃતિને અનુકૂળ અવસરે ભાજન કરવુ અઢારમા ગુણુ : ધર્મ, અર્થ અને કામને પરસ્પર બાધા ન આવે તે રીતે સાધવા..
...
...
~80
...
***
...
...
૫ થી ૭૦
૫
૧૨
...
...
93.
...
...
43.
030
...
...
ઃ
...
...
.૪૧
૪૩
૪૫
४८
re
૫
પર
...
...
444
...
6.0
૧
૨૬
૨૮
૨૯
ર
38
૩૫
૩૯
:
૫૪

Page #5

મ
ઓગણીસમા ગુણુ : દેવ, અતિથિ અને દીનબંનેાની સેવા કરવી પપ
૫૬
૫૭
tr
વીસમા ગુણુ : કદાગ્રહી થવું નહિં એકવીસમે! ગુણ : ગુરુને વિષે પક્ષપાત રાખવા બાવીસમે! ગુણુ : દેશ અને કાલથી વિરુદ્ધ ચાલવું નહિં ૫ તેવીસમે ગુણ : પેાતાની શક્તિ અનુસાર કામના આરભ કરવા ૬૦ ચાવીસમેા ગુણ : ભરણપોષણ કરવા યેાગ્યનું ભરણપોષણ કરવુ ૬૧ પચીસમે। ગુણુ : સદાચારી અને જ્ઞાનવ્રુક્ષાની સેવા કરવી ૩ છવીસમે ગુણ : દી દર્શી થવુ સત્તાવીસમે ગુણ : વિશેષન થવું અઠ્ઠાવીસમે। ગુણુ : કૃતન થવું આગત્રીસમે ગુણ : લાકપ્રિય થવુ ત્રીસમે ગુણ : લજ્જાવાન થવુ એકત્રીસમે ગુણુ દયાળુ થવુ .. બત્રીસમે ગુણ : આકૃતિ સામ્ય રાખવી... તેત્રીસમે ગુણ : પરોપકારી થવુ
૬૪
૬૪
૫
પ્
***
10G
...
080
...
...
...
...
ચેત્રીસમે। ગુણ : અંતરના છ શત્રુને જીતવા પાંત્રીસમે ગુણુ : ઇંદ્રિયાને વશ રાખવી... ઉપસંહાર ...
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀
...
***
...
::
***
::
:
...
...
...
...
: : :
63.
---
:
...
: :
...
६७
ક
૬૭
:
૬૯
e

Page #6

નીતિમય જીવન
ખિમાર માણુસને ખારાક આપવાની શરૂઆત કરવી હોય તે પ્રથમ તેને મગનુ' એસામણુ આપવામાં આવે છે, પછી તેમાં થાડા ગળેલા ભાત ઉમેરવામાં આવે છે, પછી તેને દાળભાત આપવામાં આવે છે, પછી તેને એકાદ એ ખાખરા ખાવાની છૂટ અપાય છે, પછી તેને ફાટલા-રાટલી ખાવાની છૂટ અપાય છે અને તત્પશ્ચાત્ પે'ડા-ખરી કે દૂધપાક-બાસૂદી જેવા ભારે પદાર્થાં અપાય છે.
ખાળકને ગણિતનું શિક્ષણ આપવું હાય તે પ્રથમ તેની પાટીમાં એકડા લખી આપવામાં આવે છે; તે ઘૂંટીને પા કરે એટલે બગડો લખી આપવામાં આવે છે; અને તે ઘટીને પાર્ક કરે ત્યારે તગડી લખી આપવામાં આવે છે. આ રીતે તેને નવ અંક અને શૂન્યનું જ્ઞાન કરાવ્યા પછી જ ખીજા આંક શીખવવામાં આવે છે અને એ આંક પાકા થાય ત્યારે જ સરવાળા, બાદબાકી, ગુજ઼ાકાર, ભાગાકાર, દશાંશ, અપૂર્ણાંક, ત્રિરાશિ, પંચરાશિ, વર્ગમૂળ, ઘનમૂળ, ગણિતશ્રેઢી, ભૂમિતિ

Page #7

ધમબોધમાળા
શ્રેઢી, બીજગણિત વગેરે ક્રમશઃ શીખવાય છે. અથવા બાળકને વાંચતાં શીખવવું હોય તે પ્રથમ મૂળાક્ષરે પાકા કરાવવામાં આવે છે, પછી બારાખડી શીખવાય છે, પછી પદે વાંચતાં શીખવાય છે, પછી વાકયે વાંચતાં શીખવાય છે અને છેવટે પરિચ્છેદ કે પાઠ વાંચતાં શીખવાય છે.
જે બિમાર માણસને પ્રારંભથી જ ભારે ખોરાક આપવામાં આવે તે તેની તબિયત સુધરવાને બદલે બગડે છે. જે બાળકને શરૂઆતમાં જ ગણિતના અઘરા દાખલાઓ શીખવવાનાં પ્રયત્ન થાય તે ગણિતના વિષયમાં તે છેક જ કાચે રહી જાય છે; અથવા મૂળાક્ષર શીખવ્યા સિવાય ભારે ગદ્ય-પદ્ય વંચાવવાને પ્રયત્ન થાય તે એ બાળક વાંચતાં કદી પણ શીખી શકતું નથી.
ધર્મશિક્ષણ કે ધમાંરાધનની બાબતમાં પણ આ જ ન્યાય પ્રવર્તે છે, કારણ કે સામાન્ય સંસારી મનુષ્યની સ્થિતિ એક બિમાર આદમી કે એક બાળકથી જરાયે વધારે સારી હોતી નથી. તેઓ કલેશ, કંકાસ કે ટે-ફિસાદ કરવામાં મગરૂરી માને છે અને વાતવાતમાં બાંયે ચઢાવે છે તથા કંડાર્ડડી કરે છે. વળી તેઓ ડગલે અને પગલે જૂ ડું બોલે છે–પછી કઈ સ્વાર્થ સધાતે હેય તે પણ ભલે અને ન સધાતે હેય તે પણ ભલે. તેઓ કેઈના પર આક્ષેપ કરતા કે ગમે તેવું આળ મૂકતાં પણ અચકાતા નથી. ધન કમાવું-ગમે તે પ્રકારે કમાવું-એ તેમને મુદ્રાલેખ હોય છે અને તે માટે તેઓ ગમે તેવું કૂડકપટ કરતાં, છેતરપીંડીને આશ્રય લેતાં, દગો રમતાં કે બળજબરી કરતાં પણ ક્ષોભ પામતા નથી. મિત્ર

Page #8

ઓગણીસમું:
: 3 :
જીવનવ્યવહાર
પરગા હાય અથવા તે પેાતાની નથી. તેમને
તેને
હોય કે મુરખ્ખી હાય, પાડાશી હાય કે કઈ ગરીબ કે ભિખારી હાય તે પણ સ્વાર્થ-સાધનાને શિકાર બનાવ્યા વિના રહેતા આરંભમાં આનંદ આવે છે, પરિગ્રહથી પ્રમાદ ઉપરે છે અને માનેલી મોટાઈ મળતાં ફૂલજી થઈને ફરે છે. તેમની કામવાસનાને આરેા નથી. જ્યાં સુંદર રૂપ જોયુ, જ્યાં થોડી ટાપટીપ જોઈ કે જ્યાં કઇ હાવ-ભાવ જોવામાં આવ્યે ત્યાં તેમની મનોવૃત્તિએ ઉશ્કેરાય છે અને તેને તૃપ્ત કરવા માટે તે ગમે તેવા અનર્થાં કરવા ચૂકતા નથી, અનેક ખૂનખાર યુદ્ધો તે માટે જ થયા છે. અનેક જાતના છળ-પ્રચે તે માટે જ ખેલાયા છે. અનેક જાતનાં અધમ આચરા તે માટે જ અસ્તિત્વમાં આવ્યાં છે. પ્રાકૃત મનુષ્યના ક્રોધનું પ્રમાણુ જુએ, તેમના માનનું માપ કાઢે, તેમની માયાનું સાંગેાપાંગ અવલાકન કરેા અને તેમના લાભના હિસાબ મૂકે તે એમ જ કહેવું પડે કે તેઓ મનુષ્યનું નહિં પણ વાઘ-દીપડાનુ જીવન જીવી રહ્યા છે, સાપ-વીંછીને પરિચય આપી રહ્યા છે અને કાગડા-કૂકડા કે બતક-બગલાના ભાવ જ્યાં જીવનનું ધારણ આટલું નીચું હોય અને સામાન્ય સંસ્કારાની પણ ખામી હાય, ત્યાં વીતરાગતાની વાતે કરવાના અથ Àા ? વળી આ મનુષ્યેાના જોવા-જાણવાની દૃષ્ટિ એટલી સ્થૂલ અને એટલી ઉપરછલી હોય છે કે તેમની આગળ તત્ત્વજ્ઞાનનાં સૂક્ષ્મ રહસ્યાની વાત કરવી એ ભેંસ આગળ ભાગવત વાંચવા જેવુ જ છે. તેથી માનવજાતિનું મહાહિત ઇચ્છનારા મુનિવરાએ ધર્મારાધનની ત્રણ ભૂમિકાએ અતાવી છે, તે આ રીતે
ભજવી રહ્યા છે.

Page #9

ધમ બોધ ગ્રંથમાળા
૪
ધર્મારાધનની ત્રણ ભૂમિકાઓ.
(૧) વ્યવહારશુદ્ધિ કે માર્ગનું અનુસરણુ. (૨) દેશવિરતિ કે શ્રાવકધમ
(૩) વિરતિ કે સાધુધ,
આને સ્પષ્ટ અથ એ છે કે જે મુમુક્ષુ વ્યવહારશુદ્ધિ કે માર્ગનું યથાર્થ અનુસરણ કરે છે, તે દેશવિરતિ કે શ્રાવક ધમને ચેાગ્ય થાય છે અને જે દેશવિરતિ કે શ્રાવકધમતું ચેાગ્ય અનુસરણ કરે છે, તે સવિરતિ કે સાધુધમને યોગ્ય થાય છે. બીજી રીતે કહીએ તે વ્યવહારશુદ્ધિ કે માનુ અનુસરણુ એ ધર્માંરાધનનું પ્રાથમિક શિક્ષણુ છે, દેશવિરતિ કે શ્રાવક ધર્મ એ ધર્માંધનનુ માધ્યમિક શિક્ષણ છે અને સવરિત કે સાધુધર્મ એ ધર્માંધનનું ઉચ્ચ શિક્ષણ છે, એટલે સાધુધમ ને ચાગ્ય થનાર દેશવિરતિનું યથાર્થ અનુસરણ કરવુ જોઈએ અને દેશવિરતિને યાગ્ય થનારે માર્ગનું યથા અનુસરણ કરવું' જોઇએ.
ધાર્મિક જીવન એટલે નીતિમય જીવન. ધાર્મિક જીવન એટલે સસ્કારી જીવન. ધાર્મિક જીવન એટલે સદાચારી જીવન,
ઃ પુષ્પ
આ વાતને આપણે સ્વીકાર કરતા હોઇએ-કરીએ જ છીએ-તે આપણા ધાર્મિક જીવનની શરૂઆત નીતિમય જીવનથી જ થવી જોઈએ કે જેનાથી ક્રમશઃ સસ્કારની સુવાસ પ્રકટાવી શકાય અને પરિણામે સદાચારી બની શકાય.

Page #10

ઓગણીસમું :
વિનયવહાર એ વાત કદી પણ ભૂલવી જોઈતી નથી કે જ્યાં નીતિ નથી, ત્યાં સંસ્કાર નથી, જ્યાં સંસ્કાર નથી, ત્યાં સદાચાર નથી, અને જ્યાં સદાચાર નથી, ત્યાં ધર્મ નથી. પછી ઉચ્ચ કેટિના વીતરાગ ધર્મની તે વાત જ કયાં રહી?
માનુસારીના ૩૫ ગુણ નીતિમય જીવન ગાળવા માટે નિર્ગથ મહર્ષિઓએ માગનુસારીના ૩૫ ગુણની પ્રરૂપણ કરી છે, જે મુમુક્ષુઓની જાણ માટે અહીં રજૂ કરવામાં આવે છે.
પહેલો ગુણ
દ્રવ્ય ન્યાયથી મેળવવું. આર્ય નીતિકારીએ કહ્યું છે કે निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु, लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् । अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा,
न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ।। વ્યવહાર-વિચક્ષણ પુરુષે નિંદા કરે કે સ્તુતિ કરે, લક્ષ્મી આવે કે ઈરછા પ્રમાણે ચાલી જાય, મરણ આજે જ આવે કે યુગ પછી આવે, પરંતુ ધીર પુરુષે ન્યાયના માર્ગમાંથી પગલું પણ પાછા હઠતા નથી. સારાંશ કેન્યાયપૂર્વક વર્તવું, એ સજજનેને મુદ્રાલેખ હિય છે.

Page #11

કમબોધચંથમાળા : ૬ :
શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિએ ધર્મબિંદુ ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે “તર सामान्यतो गृहस्थधर्मः कुलक्रमागतमनिन्धं विभवाद्यपेक्षया રચાવતોડનુષ્ટામિતિ . કુલપરંપરાથી આવેલું, નિંદારહિત અને વૈભવાદિકની અપેક્ષાએ જે ન્યાયપૂર્વક આચરણ તે ગૃહસ્થને સામાન્ય ધર્મ છે.” તાત્પર્ય કે-ગૃહસ્થાએ પિતાના બાપદાદાઓએ ખેલે, સાધુ જનેએ જેને નિષેધ ન કર્યો હોય તે અને અર્થોપાર્જનની દષ્ટિએ ન્યાયવાળ ધંધે કરીને પોતાની આજીવિકા ચલાવવી ઘટે છે.
બાપદાદાઓએ ખેડેલ ધ બેડવામાં અનેક પ્રકારના લાભ રહેલા છે. પ્રથમ તે તેની પિતાને વ્યવહારુ તાલીમ મળેલી હોય છે એટલે તે સરળતાથી કરી શકાય છે; બીજું તે ધંધાનું ચોક્કસ ક્ષેત્ર તૈયાર થયેલું હોય છે એટલે ગ્રાહકે માટે ફાંફાં મારવા પડતા નથી અને ત્રીજું એ ધંધાની સફલતા અંગેનું રહસ્ય પિતાને સાંપડેલું હોય છે તેથી તે ધંધે ઉત્તમ રીતે કરી શકાય છે. બાપદાદાઓએ ખેડેલે ધંધે ખેડવાની પ્રથાથી સમાજરચના બરાબર જળવાઈ રહે છે અને કઈ પણ વર્ગને નુકશાન ખમવાનો પ્રસંગ આવતું નથી. વેપારીને પુત્ર વેપારી થાય, દરજીને છોક દરજી થાય અને કુંભારને છેક કુંભાર થાય એટલે સહુ પોતપોતાના ધંધામાં નિષ્ણાત હોય અને તેથી પોતાના ભાગે આવેલું કર્તવ્ય તે બરાબર બજાવી શકે. આમ છતાં એક સમયે આ દેશમાં એવી હવા ફેલાઈ કે “ બાપદાદાના કુવામાં બૂડી મરાય નહિ. અર્થાત્ બાપદાદાએ કર્યો તે જ ધંધે આપણે શા માટે કરે ? આપણે તેમનાથી વધારે સારે ધંધો શા માટે ન કરી શકીએ?

Page #12

MER
એગણીસમું : : ૭ : જીવનવ્યવહાર આ તર્ક દેખીતી રીતે સુંદર હોવા છતાં આત્મઘાતક હતું, કારણ કે એથી ખેતના છેકરાને ખેતી કરતાં શરમ આવવા લાગી. તે મુખી, તલાટી કે મામલતદાર થવાનાં સ્વપ્નાં સેવવા લાગે. કુંભારના છોકરાને વાસણ ઘડતાં શરમ આવવા લાગી અને તે નિશાળને શિક્ષક કે વેપારી થવાના મનસૂબા ઘડવા લાગે. વેપારીના છોકરાને વેપાર કરતાં શરમ આવવા લાગી. અને તે સરકારી અમલદાર કે કારીગર થવામાં ગૌરવ અનુભવવા લાગ્યા. આમ સહુ પોતપોતાના ધંધાનું ક્ષેત્ર છેડીને અન્ય ધંધાની શોધમાં પડતાં ધંધાનું અસલ ધારણ ટી ગયું, એક પ્રકારની અવ્યવસ્થા ઉત્પન્ન થઈ અને બેકારીને જન્મ થયો. તેનું પરિણામ એ આવ્યું કે વ્યાપાર અને કલા-કારીગરનું સુકાન પરદેશીઓના હાથમાં ચાલ્યું ગયું અને આપણી સ્થિતિ અત્યંત વિચિત્ર થઈ પડી. આજે વર્ષનું શિક્ષણ લીધા પછી પણ એ પ્રશ્ન ઉઠે છે કે હવે શું કરવું? અને અનેક જાતના અખતરાઓ કર્યા પછી ધંધામાં સ્થિરતા આવે છે, એ જ બતાવી આપે છે કે બાપદાદાએ ખેડેલે ધધ ખેડે વધારે સારે છે. આમ છતાં એ વાત અવશ્ય સ્વીકારવા જેવી છે કે બાપદાદાને
છે જે નિંધ હોય એટલે કે ચેરી કરવાને, ધાડ પાડવાને, વાટ મારવાને, ઠગાઈ કરવાને, દારુ ગાળવાને, દારુ વેચવાને, કૂટણખાના ચલાવવાને, મનુષ્યને પકડીને વેચવાને કે પ્રાણીએને શિકાર કરવા વગેરેને, તે તેને ત્યાગ કરીને અનિંદ્ય ધંધાને સ્વીકાર કરે અને એ રીતે પિતાની આજીવિકા ચલાવવી.
મનુષ્ય પિતાની આજીવિકાને માટે રક્ષણ, વ્યાપાર, ખેતી, ઉદ્યોગ, નેકરી આદિ જે કઈ વ્યવસાય સવીકાર્યો હોય તેમાં

Page #13

સમબોધ ગ્રંથમાળા
..
પુષ્ણ
ન્યાયથી વર્તવું ઘટે છે, પણ અન્યાયથી વર્તવુ ઘટતુ નથી. સ્વામીના દ્રોહ કરવા, મિત્રાને ઠગવા, વિશ્વાસુ જાની વચના કરવી, એક યા બીજા પ્રકારે ચારી કરવી, લાંચ-રવત લેવી કે નગોટકા કરવા એ અન્યાય કહેવાય છે. અને તેને ત્યાગ કરીને પ્રામાણિકપણે વર્તવું, તે ન્યાય કહેવાય છે.
પ્રજા પાસેથી કર વેશ લઈ પ્રજાનું રક્ષણ ન કરવું એ અન્યાય છે. ઠરાવેલેા ભાવ લીધા પછી એક વસ્તુ આછી આપવી, એકને બદલે ત્રીજી આપી દેવી કે ઠરાવેલા સમયે ન આપવી, એ પણુ અન્યાય છે. અને શેઠ કે માલીકે સાંપેલું કામ ખરાખર ન કરવું કે તેમાં જાણીબૂઝીને બગાડ કરવા યા લાંચ-રવત લઈને તેને નુકશાન પહોંચાડવું' એ પણુ અન્યાય છે. વળી શેઠ કે માલીકના પૈસાથી પાતાના ખાનગી ધંધા કરવા અને નુકશાન આવે તે તેના ખાતે ઉધારવું કે પેઢી ચા કારખાનાનાં માણસા પાસે પાતાનું ઘર-ખાનગી કામ કરાવવું, એ પણ અન્યાય છે. તે જ રીતે એક ધંધામાં ભાગીદાર તરીકે જોડાયા પછી સહિયારી મૂડીને પાતાના ખાનગી ધધામાં ઉપયોગ કરવા કે સહિયારી મિલકતને ઉચાપત કરવી, એ પણ અન્યાય છે. તેજ રીતે એક અજાણ્યો મનુષ્ય આપણી પાસે અમુક વસ્તુ લેવા આવે કે અમુક કામ કરાવવા આવે, તેની પાસેથી મુકરર ભાવ કરતાં વધારે ભાવ લઈ લેવા, એ પણ અન્યાય છે.
નિગ્રંથ મહર્ષિએ કહે છે કે—
न्यायोपात्तं हि वित्तमुभयलोकहितायेति ।

Page #14

ઓગણીસમુ
: ૯ :
જીવનવ્યવહાર
ન્યાયથી ઉપાર્જન કરેલુ' દ્રવ્ય જ આ લોક અને પરાકમાં હિતકારી થાય છે. કારણ કે—
अनभिशंकनीयतया परिभोगाद्विधिना तीर्थगमनाच्चेति ।
તેના ઉપભાગ નિઃશંકપણે થઈ શકે છે અને તેના વડે તીર્થંગમન વગેરે વિધિપૂર્વક થઇ શકે છે. અહીં નિઃશ’ક ઉપભોગ એ આ લાકને હિતકારી છે અને વિધિપૂર્વકનું તીર્થં ગમન એ પરલીકને હિતકારી છે, એટલે ન્યાયથી ઉપાર્જન કરેલુ' દ્રવ્ય ઉભય લાકને હિતકારી થાય છે, એમ સમજવાનું છે.
નીતિકારાએ પણ સ્પષ્ટ જ કહ્યું છે કે—
सर्वत्र शुचयो धीराः स्वकर्मबल गर्विताः । कुकर्मनिहतात्मानः पापाः सर्वत्र शङ्किताः ॥
પેાતાનાં કાર્યાં અને બલથી ગર્વિત એવા ધીર પુરુષો સર્વત્ર પવિત્ર અંતઃકરણવાળા અથવા સ્વસ્થ મનવાળા હાય છે, ત્યારે પેાતાનાં કુકર્માંથી હણાયેલા પાપી સર્વત્ર શંકાશીલ હાય છે. તાત્પર્ય કે ન્યાય—નીતિથી થતનારા પુરુષો પેાતાનાં કામ અને અલને ગવ લઈ શકે છે અને તેમના મનમાં કાઇપણ પ્રકારના ભય હાતા નથી, ત્યારે અન્યાય-અનીતિનું આચરણુ કરનારા પાપી પુરુષા પાતાનાં કામ અને ખળને ગવ લઇ શકે એવી સ્થિતિમાં હાતા નથી, એટલું જ નહુિ પણ પેાતાનાં પાપ રખે ખુલ્લાં પડી જાય એ ભીતિથી સદા શકાશીલ હાય છે.
મહાપુરુષોએ એ વાત પ્રચ'ડ ઉદ્યષણા કરીને કહી છે કે

Page #15

પધાથમાળા : ૧૦ :
: પુષ निपानमिव मण्डूकाः सरः पूर्णमिवाण्डजाः ।
शुभकर्माणमायान्ति विवशा: सर्वसम्पदः ॥ જેમ કુવાની પાસે દેડકાઓ અને પૂર્ણ સરોવરની પાસે પક્ષીએ પિતાની મેળે જ ચાલ્યા આવે છે, તેમ શુભકર્મવાળા પુરુષેની પાસે સર્વ સંપત્તિ વિવશ થઈને-આધીન થઈને ચાલી આવે છે.
અનુભવ પણ એ જ કહે છે કે-ન્યાય, નીતિ, પ્રામાણિકતા અને સત્ય હોય ત્યાં વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થાય છે અને વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યાં જ વેપાર-રોજગારની જડ જામે છે. એથી ઊલટું જ્યાં અન્યાય, અનીતિ, અપ્રામાણિકતા અને અસત્ય હોય છે ત્યાં અવિશ્વાસ ઉત્પન્ન થાય છે અને અવિશ્વાસ ઉત્પન્ન થતાં જામેલા વેપાર-રોજગાર પણ તૂટી જાય છે. તેથી જ મહર્ષિએનું એ કથન સર્વથા ઉચિત છે કે –
___ अहितायैवान्यदिति । “ ન્યાયથી અન્ય રીતે વર્તતાં અહિત થાય છે.”
હાલ તે ગમે તેમ કરીને ધન પેદા કરી લેવા દે, પછી તેનાથી દાન-પુણ્ય કરીશું એ વિચાર ભૂલભરેલું છે. અન્યાયથી મેળવેલા લાખ રૂપિયાના દાન કરતાં ન્યાય–નીતિથી મેળવેલા ધવની એક કેડી પણ અધિક મૂલ્યવાન છે. જે એમ ન હેત તે ગિરનાર તીર્થની પાળ બંધાવતી વેળા સાજણ મંત્રીએ ભીમાકુંડલિયાને રૂપિયે પહેલો શા માટે ને હોત? પહેલાં પાપ કરવું અને પછી તેના નિવારણ માટે દાન કરવું, એના

Page #16

ઓગણીસમું : ૧૧
જીવનવ્યવહાર કરતાં પાપ ન કરવું અને પવિત્ર રહેવું એ જ વધારે યસ્કર છે. એટલે અયુદયની ઈચ્છા રાખનારાએ અમર્યાદિત ધનલાલસાને કાબૂમાં રાખી જરૂરિયાત જેટલું દ્રવ્ય નીતિથી કમાવાને સંકલ્પ કર ઘટે છે.
ચેરીનું ચંડાળે જાય, પાપી હાથ ઘસતે થાય.” “ દૂધના દૂધમાં અને પાણીનાં પાણીમાં. ” “દગે કેઈને સગે નહિં.” વગેરે કહેવત પણ એ જ વાત ફરી ફરીને કહે છે કે “ લક્ષ્મીની લાલચમાં ફસાઈને કદી પણ ચેરી કરશે નહિ, દગાને આશ્રય લેશે નહિ, અપ્રમાણિકતાથી વર્તશે નહિ.”
અનીતિથી કમાયેલું ધન સદ્દવિચારે અને સદ્વર્તનને નાશ કરે છે, ત્યારે નીતિથી કમાયેલું ધન સદ્દવિચારે અને સદ્દવર્તનને જન્મ આપે છે. આ વાતની વિશેષ પ્રતીતિ થવા માટે અહીં એક દૃષ્ટાંત રજૂ કરીશું.
અનીતિ અને નીતિનું દ્રવ્ય. એક રાજાને વિશાળ રાજમહેલ બંધાવવાની ઈચ્છા થઈ. આ મહેલ અતિભવ્ય અનેક સગવડતાવાળ કલાત્મક બનાવવાની ઈચ્છા હતી. આથી તેણે કુશલ રથપતિઓને બેલાવી સુયોગ્ય સ્થાનની પસંદગી કરી અને કયા દિવસે ખાતમુહૂર્ત કરવું, તે માટે જોશ જોવડાવ્યું. - જોશીએ જોશ જોઈને કહ્યું કે અમુક તિથિએ, અમુક વારે,
અમુક નક્ષત્રે, અમુક પેગમાં જે આ રાજમહેલનું ખાતમુહુર્ત થશે તે આપને દશે દિશામાં ડંકો વાગશે અને આપની અદ્ધિ-સિદ્ધિ જોઈને ઇદને પણ શરમાવું પડશે.

Page #17

ધમધથમાળા.
રાજાએ એ મુહુર્ત કબૂલ રાખ્યું અને તે માટે લાગતાવળગતા અધિકારીઓને ઘટતી તૈયારીઓ કરવાને હુકમ આપ્યો.
તૈયારીઓ પૂર ઝડપે થવા લાગી. એમ કરતાં નિર્ધારિત દિવસ આવી પહોંચે.
એક વિશાળ સુશોભિત મંડપ બંધાયે છે. તેની મધ્યમાં રત્નજડિત સિંહાસન પર રાજા બિરાજમાન થયું છે. બાજુમાં સુવર્ણમય સિંહાસને ઉપર મંત્રીઓ બેઠા છે અને તેમની નજીકમાં શેઠ, શાહુકારે, સામંતે, પુરોહિત, પંડિતે અને અન્ય નગરજનોએ પિતપતાનાં સ્થાન લઈ લીધાં છે.
સર્વત્ર આનંદ છે સર્વત્ર ઉત્સાહ છે; ને રાજમહેલ કે થશે, તે વિષે જાતજાતની અટકળ થઈ રહી છે. મુહુર્તાને સમય પ્રતિપળ નજીક આવી રહ્યો છે.
એવામાં જોશીએ કહ્યું: “મહારાજ ! જે આ મહેલના પાયામાં પાંચ રને નાખવામાં આવશે, તે કાર્ય ઘણું ઉત્તમ થશે.”
રાજાએ કહ્યું: “આપણી પાસે રત્નોને તે નથી. તમે પાંચ કહે તે પાંચ, દસ કહે તે દસ અને વીસ કહે તે વીસ રત્ન, આ ઘડીએ જ મંગાવી આપું છું.' '
ત્યારે જેશીએ કહ્યું: “મહારાજ ! એ તે હું પણ જાણું છું કે આપને ભંડાર સુવર્ણ, મુક્તા, મણિ અને વિવિધ પ્રકારનાં રત્નથી ભરપૂર છે, પણ આ કાર્યમાં તે એવાં રત્નની જરૂર છે કે જે ન્યાયથી જ મેળવેલાં હોય, તેમાં અન્યાયથી મેળવેલાં રને બિલકુલ ચાલી શકે નહિ.”

Page #18

ઓગણીસમું : L: ૧૩ :
જીવનવ્યવહાર આ સાંભળી રાજા વિચારમાં પડ્યો, કારણ કે પિતાના ભંડારમાં જમા થયેલું સઘળું દ્રવ્ય ન્યાયનું જ છે અને અન્યાયનું નથી, એવી ખાતરી તેના દિલમાં ન હતી
રાજાની આ મૂંઝવણ જોઈ જોશીએ કહ્યું: “મહારાજ ! અહીં મેટે સમુદાય એકત્ર થયેલ છે, તેને પૂછી જુઓ કે કોઈની પાસે ન્યાયપૂર્વક મેળવેલાં પાંચ રત્ન છે?” રાજાને આ સૂચના ગમી એટલે તેણે પૂછપરછ શરૂ કરી.
બેલે મંત્રીશ્વર! તમારી પાસે ન્યાયથી મેળવેલાં પાંચ રને છે?”
પ્રત્યુત્તરમાં મંત્રીશ્વર ચૂપ રહ્યા. એટલે બીજા મંત્રીઓને પૂછવામાં આવ્યું, પરંતુ તેમણે પણ મૌનને જ સ્વીકાર કર્યો. પછી નગરશેઠને પૂછવામાં આવ્યું, અન્ય શ્રીમંતને પૂછવામાં આવ્યું, સામંત અને સરદારને પૂછવામાં આવ્યું અને પુરહિતે તથા પંડિતને પણ પૂછવામાં આવ્યું, પરંતુ તેમાંના કેઈએ હા ભણી નહિ. - આ જોઈ રાજાના ખેદ અને આશ્ચર્યને પાર રહ્યો નહિ. તે બેલી ઉક્યોઃ “શું આવડા મોટા માનવ સમુદાયમાં કઈ નીતિવાળો માણસ જ નથી?”
તે વખતે જે શીએ કહ્યુંઃ “મહારાજ ! આપણા નગરમાં એક નીતિવાન શેઠ રહે છે. તેની સ્થિતિ મધ્યમ છે, એટલે તેની પાસે રને હવાને તે સંભવ નથી, પરંતુ તેની કમાણીની પાંચ સેનામહોર મળી જાય તે પણ આપણું ધાર્યું કામ થઈ જશે.”

Page #19

ગા-ગ્રંથમાળા
: ૧૪ :
પુષ્પ
'
રાજાએ કહ્યું: • જો એમ જ હાય તેા તેની પાસેથી સેાનામહેરા હમણાં ને હમણાં મંગાવી લઇએ.' પછી તેણે નીતિવાન શેઠને તેડવા માટે ગાડી સાથે રાજસેવકને માકલ્યા અને જણાવ્યું કે ‘પાંચ સાનામહારા લઈને હમણાં ને હુમાં આવી જાવ.’
રાજસેવા નીતિવાન શેઠને ત્યાં પહોંચ્યા અને રાજાના સદેશેા કડી સભળાવ્યેા, એટલે તે પાંચ સાનામહારા લઇને ઉત્સવનાં સ્થાને આવવાને તૈયાર થયા, તે વખતે રાજસેવકાએ કહ્યું કે ‘ આપને માટે મહારાજાએ ગાડી મોકલી છે, માટે તેમાં વિરાજે, ' પણ નીતિવાન શેઠે જણુાન્યું કે આ ગાડીમાં એસવાના અધિકાર નથી, હું તે પગે ચાલીને જ આવીશ. ’
નીતિવાન શેઠ આવી પહોંચતાં રાજાએ તેનું સ્વાગત કર્યું" અને પ્રશ્ન પૂછ્યો કે હું શેઠ! તમે આજ સુધીમાં કોઈ પણ વખત અન્યાય કર્યાં છે? -
•
નીતિવાન શેઠે કહ્યું: મહારાજ! મારી યાદદાસ્તી પ્રમાણે મેં આજ સુધીમાં કોઇ પણ પ્રકારના અન્યાય કર્યાં નથી.’
રાજાએ બીજો ” પ્રશ્ન પૂછ્યાઃ ‘ તમારી આજીવિકા શી રીતે ચલાવા છે ?
>
શેઠે કહ્યું: ‘મહારાજ ! હું રૂપિયાની વસ્તુ લાવુ છું અને સવા રૂપિયે વેચું છું. કોઇને આછું આપતા નથી કે કૈાઇની પાસેથી વધારે લેતા નથી. મારી દુકાને બાળક આવે કે ખૂઢા આવે, સહુને માટે એક સરખા જ ભાવ છે. આ રીતે નીતિથી કમાઉં છું ને તે વડે મારી આજીવિકા ચલાવુ છું. ’

Page #20

ઓગણીસ : L: ૧૫ :
જીવનવ્યવહાર રાજાએ કહ્યું “શેઠ! તમારી આ હકીકત સાંભળીને હું ઘણે જ પ્રસન્ન થયો છું, હવે અમારું એક કામ કરે. મેં બંધાવવા ધારેલા નવા રાજમહેલનું આજે ખાતમુહૂર્ત છે, તેમાં નીતિનું દ્રવ્ય નાખવાની જરૂર છે, તે તમારી કમાણની પાંચ સોનામહોરો આપે. તેના બદલામાં તમે માગશે તેટલું બીજું ધન આપીશ.”
શેઠે કહ્યું “મહારાજ ! અનીતિના કોડ રૂપિયા કરતાં નીતિની એક કેડી પણ વધારે મૂલ્યવાન છે, એમ હું માનનારે છું, એટલે તેવા ધનને મારાથી સ્વીકાર થઈ શકશે નહિ. વળી મારો એ સંકલ્પ છે કે નીતિની કમાણીમાંથી જે કંઈ વધારે પડે તેને ઉપગ દાન, પુય કે તીર્થયાત્રામાં કરે, પણ તે સિવાય અન્ય કાર્યમાં કર નહિ, એટલે આપે માગેલી સેનામહોરે મારાથી આપી શકાશે નહિ.”
શેઠને આ ઉત્તર સાંભળતાં જ રાજા રાતોપી થઈ ગયે અને આંખ કાઢીને બે કે “શેઠ ! હું તે સમજાતે હતે કે તમે ભલા માણસ છે અને રાજાને પૂરા વફાદાર છે, પણ તમારે જવાબ બતાવી આપે છે કે તમને તમારી નીતિનું અભિમાન થયું છે અને તે એટલી હદ સુધી કે ભરસભામાં મારું અપમાન કરતાં જરા પણ અચકાતા નથી.”
શેઠે કહ્યું: “મહારાજ ! અવિનય થતું હોય તે માફ કરજે પણ મારી નીતિની કમાણનું દ્રવ્ય હું આ કાર્યમાં આપી શકીશ નહિ.”
આ શબ્દ સાંભળતાં જ રાજાએ શેઠને પકડવાને હકમ

Page #21

અગાધ-જ્યમાળા
કર્યો પણ તે જ વખતે જેશી મહારાજ વચ્ચે પડ્યા અને બોલી ઊડ્યાઃ “રાજન ! ખામેશ કરે. તમે આ રીતે શેઠ પાસેથી સોનામહોર મેળવશે તે આપણા કામમાં આવશે નહિ, કારણ કે કોઈની વસ્તુ તેની મરજી વિરુદ્ધ બળજબરીથી પડાવી લેવી એ અન્યાય છે.”
જોશીનાં આ વચને રાજાની આંખ ઉઘાડનારાં બન્યાં. તેને તરતજ ખ્યાલ આવી ગયે કે–પિતે એક ગંભીર ભૂલ કરી છે અને મુહર્ત સાચવી લેવા માટેની જે છેલ્લી તક હતી, તે એણે ગુમાવી દીધી છે. પરંતુ આ ઘટનાએ રાજાના દિલમાં એ વિચાર પેદા કર્યો કે અનીતિ અને નીતિની કમાણીનાં દ્રવ્યનું શું પરિણામ આવે છે, તે મારે જરૂર જેવું. એટલે પિતાની પાસેથી એક સેનામહેર કાઢી સેવકના હાથમાં આપી અને તેને જણાવ્યું કે આ સેનામહેર કે મહાત્મા પુરુષને આપજે અને તેનું શું પરિણામ આવે છે, તે જણાવજે. પછી બીજી સેનામહોર શેઠ પાસેથી લીધી અને તે બીજા સેવકને આપી જણાવ્યું કે આ સેનામહેર કઈ પાપીમાં પાપી મનુષ્યને આપજે અને તેનું શું પરિણામ આવે છે, તે જણાવજે.”
માલીકની આજ્ઞાને અમલ કરવા બંને સેવકે ચાલી નીકળ્યા. તેમાં રાજાની સેનામહેરવાળે સેવક ગંગાનદીના કિનારે ગયે કે જ્યાં એક સાધુપુરુષ ધ્યાન ધરીને બેઠા હતા. તેણે આજુબાજુના લેકને પૂછયું તે જણાયું કે તે બાળબ્રહ્મચારી છે અને છેલ્લા ત્રીસ-પાંત્રીસ વર્ષથી આ રીતે અહીં બેસીને તપશ્ચર્યા કરે છે. એટલે સેવકે વિચાર કર્યો કે “આથી મોટે મહાત્મા બીજે કે મળવાનું છે? માટે રાજાની સેનાસોર

Page #22

ઓગણીસમું : ': ૧૭ :
જીવનવ્યવહાર તેને જ આપી દઉં. ” અને તેણે પિતાની પાસેથી સેનામહેર ધીમે રહીને તે સાધુપુરુષની આગળ મૂકી દીધી અને શું બનાવ બને છે, તે ગુપ્ત રીતે જોવા લાગ્યો.
ડી વારે પેલા સાધુનું ધ્યાન પૂરું થયું અને તેની આંખે ઊઘડી ગઈ કે–આ સેનામહોર તેની નજરે પડી. આથી તે વિચારવા લાગે કે- આ સેનામહોર અહીં ક્યાંથી આવી? શું કેઈએ તેનું દાન કર્યું હશે કે મારી પરીક્ષા કરવા માટે જ અહીં મૂકી હશે ?” આસપાસ નજર કરી તે કઈ જણાયું નહિ, એટલે મનમાં નિર્ણય કર્યો કે “આ સેનામહોર મારી લાંબી તપશ્ચર્યાથી પ્રસન્ન થયેલા કેઈ દેવે જ અહીં મૂકેલી છે.” પછી તે સેનામહોર હાથમાં લઈને વિચાર કરવા લાગ્યો કે
આનું શું કરું? એનાથી ફળ-ફૂલ ખરીદું? મેવા-મીઠાઈ ખરીદું કે અન્ય કે મે જમજાહ કરું?” એમ અનેકાનેક અભિલાષાઓ કરતાં તેના મનમાં સુંદરીને સુખભેગને સંકલ્પ પસાર થયો અને પરિણામે તે સાધુએ એક વેશ્યાને ત્યાં જઈ પેલી સોનામહોર વડે સ્ત્રી-સુખને આસ્વાદ લીધે. રાજાને નેકર પિતાના માલીકની સેનામહેરનું આવું પરિણામ જોઈને આશ્ચર્ય
માં ગરકાવ થઈ ગયે. - શેઠની સેનામહોરવાળા નેકર પણ ફરતે ફરતે ગંગાતટે ગયે અને ત્યાં એક માછીમારના માથે માછલાંને ટેપ તથા ખભે જાળ જોઈને વિચારવા લાગે કે-આનાથી વધારે પાણી બીજે કણ મળવાને હતે? માટે શેઠની સેનામહેર એને જ

Page #23

ધમ આપ ગ્રથમાળા
ઃ ૧૮ :
- પુષ્પ
આપી દઉં. અને તેણે એ સાનામહેાર માછીમારને આપી દીધી. હવે તે માછીમારે પેાતાની જિંદગીમાં કોઈવાર સાનામહાર જોઈ ન હતી, એટલે તે જોઈને તેને અનેક જાતના વિચારો આવવા લાગ્યાઃ ‘હું સવારથી સાંજ સુધી માછલાં પકડું છું. અને ઘરના માણસા તેને બજારમાં વેચે છે, ત્યારે માંડમાંડ અમારા પેટગુજારા થાય છે. પરંતુ આજે તે પરમાત્માની કૃપાથી એક આખી સાનામાર મળી ગઈ છે, માટે પકડેલાં માંછલાંને પાણીમાં પાછા પધરાવી દઉં અને કંઈક પુણ્ય હાંસલ કરું, ” આમ વિચારી તેણે પકડેલાં માછલાંને પાણીમાં મૂકી દીધાં અને ટોપલે ખાલી કરીને ઘેર આન્યા.
ઘરવાળાએ તેને પૂછ્યુ કે · રાજ તે માછલાં પકડીને સાંજે ઘેર આવા છે ને આજે અત્યારમાં ફ્રેમ ? ત્યારે માછીમારે જણાવ્યું કે ‘ આજે રાજાના સેવકે એક સાનામહેાર ઇનામમાં આપી, એટલે આપણુને થાડા દિવસની રાજી મળી ગઈ તેથી મેં વિચાર કર્યાં કે આજે નાહક પાપ શા માટે કરવુ ? અને પકડેલાં માછલાંને પાણીમાં છોડી દઈ ઘેર આવ્યે.’ આ સાંભળી ઘરવાળા આલી ઉઠયા! • તમે ઘણું સારું કર્યું. હવેથી આપણે બીજી મહેનત–મજૂરી કરીને પેટ ભરશું પણ માછલાં તે નહિ જ પકડીએ. ખરેખર ! આ ધંધા ઘડ્ડા જ પાપી છે, ' અને તે માછીમારના કુટુ'એ તે દિવસથી માછલાં પકડવાનુ છેાડી દીધું. રાજાના સેવક આ જોઈ અતિ આશ્ચય પામ્યા.
"
અને સેવકાએ સેનામહેારનાં પરિણામ રાજાને કહી સંભ ળાવ્યા. એ સાંભળીને રાજાના આશ્ચયને પાર રહ્યો નહિ અને

Page #24

ગાગણીસમ :
: ૧૯ :
"
તે ક્ષણે જ તેણે નિશ્ચય કર્યાં કે - હવે પછી અન્યાયથી દ્રવ્ય મેળવવુ* નહિ. ’
જીવનવ્યવહા
ખીજો ગુણ
શિષ્ટાચારની પ્રશંસા કરવી.
શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિએ ધમબિંદુ ગ્રંથમાં કહ્યુ` છે કેतथा शिष्टचरितप्रशंसनमिति ॥
તેમજ શિષ્ટ પુરુષાનાં આચરણુની સદા પ્રશંસા કરવી.
જ્ઞાનવૃદ્ધ પુરુષાની પાસે રહીને શુદ્ધ શિક્ષા પ્રાપ્ત કરનારા પુરુષો શિષ્ટ કહેવાય છે. તેમનું આચરણ સામાન્ય રીતે આવુ હાય છેઃ (૧) સવની નિંદાના ત્યાગ કરવા. (ર) સજ્જન પુરુષાની પ્રથ"સા કરવી. (૩) આપત્તિમાં ધૈય ધારણ કરવું. (૪) સ'પત્તિમાં નમ્રતા રાખવી. (૫) પ્રસ્તાવાચિત મિત ભાષણુ કરવું. (૬) વૃથા વિવાદને ત્યાગ કરવા. (૭) સ્વીકારેલાં કાર્યને પાર પાડવું. (૮) કુલધર્મનું પાલન કરવું. (૯) નકામા ખર્ચના ત્યાગ કરવા. (૧૦) મુખ્ય કાર્યો કરવામાં આગ્રહ રાખવા, (૧૧) પ્રમાદના ત્યાગ કરવા. (૧૨) લેાકાચારનું પાલન કરવું. (૧૩) ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરવી. (૧૪) કઠે પ્રાણુ આવ્યા હોય તે પણ અનુચિત પ્રવૃત્તિ કરવી નહિ. વગેરે.
કહ્યું છે કે—
स्वच्छाशयाः प्रकृत्या, परहितकरणोद्यता रता धर्मे । संपदि न गर्वभाजी, विपदि न मुह्यन्ति सत्पुरुषाः ॥

Page #25

મ મા-ગ્રંથમાળા
: ૨૦ :
સુષ
સત્પુરુષો સ્વભાવથી જ સ્વચ્છ આશયવાળા, પરાપકાર કરવામાં તત્પર અને ધર્મમાં રત હોય છે. તેએ સુખના સમયમાં છકી જતા નથી અને દુઃખના સમયમાં હિમ્મત હારતા નથી,
विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा, सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः । ચત્તિ વામિહત્તિર્યંતન શ્રુતો, प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ॥
વિપત્તિ–સમયે તૈયા, ઉન્નતિના સમયમાં ક્ષમા, ગૃહમાં ચેાગ્ય વાણીવ્યવહાર, યુદ્ધમાં પરાક્રમ, યશની આકાંક્ષા અને શાસ્ત્ર સાંભળવાનું વ્યસન, આટલી વસ્તુએ મહાપુરુષોને પ્રકૃતિથી જ પ્રાપ્ત થયેલી હાય છે.
गर्व नोद्वहते न निन्दति परं नो भाषते निष्ठुरं, प्रोक्तं केनचिदप्रियं च सहते क्रोधं न चालम्बते । श्रुत्वा काव्यमलक्षणं परकृतं संतिष्ठते मूकवद्, दोषान् छादयते स्वयं न कुरुते ह्येतत् सतां चेष्टितम् ॥
સત્પુરુષો ગવને ધારણ કરતા નથી, બીજાની નિંદા કરતા નથી, કઠોર વચન બોલતા નથી, કાઇએ કદાચ અપ્રિય કહ્યું હાય તા સહન કરી લે છે પણ ક્રોધના આશ્રય લેતા નથી, બીજાએ કરેલુ લક્ષણહીન કાવ્ય સાંભળવામાં આવે તે મૂંગાની જેમ ઊભા રહે છે ( પણ તેને ઉતારી પાડતા નથી) અન્યના ઢાષાને ઢાંકે છે અને સ્વયં ઢાષા કરતા નથી.

Page #26

માગણીસસુ' :
: ૨૧ :
જીવનવ્યવહાર
ગુણુવાન પર પ્રીતિ રાખનાર, ગુણાનુ' અનુમાદન કરનાર અને સવ સ્થળેથી ગુણુ ગ્રહેણુ કરનાર અવશ્ય ગુણવાન્ અને છે. તેથી જ કાઈ કવિએ કહ્યું છે કે ‘ ગુણુ ચણુ કરવા યત્ન કરા. મેટા આડંબરનું શુ' પ્રયેાજન છે ? દૂધ વગરની ગાયા મોટી ઘુઘરમાળ આંધવાથી વેચાતી નથી પણ તે દૂધના ગુણુ ઉપરથી જ વેચાય છે.
"
ત્રીજો ગુણ. વિવાહ સમાન કુલ-શીલાદિવાળા પણ અન્યગેાત્રી સાથે કરવા.
કુલ એટલે પિતા, પિતામહ વગેરે પૂર્વ પુરુષાના વંશ શીલ એટલે આચાર. આદિ શબ્દથી વૈભવ, વેષ, ભાષા વગેરે સમજવા. એક પુરુષથી ચાલ્યા આવતા વશમાં જેને જન્મ થયા હોય તેને સ્વગોત્રી કહેવાય છે અને અન્ય પુરુષથી ચાલ્યા આવતા વંશમાં જેમના જન્મ થયા હાય તેમને અન્યગેાત્રી કહેવાય છે.
લાંબા કાલના વ્યવધાનથી જેમના સંબંધ તૂટી ગયા હાય, તેમની ગણના પણ અન્યગોત્રીમાં થાય છે. તાત્પર્ય કે-જેનું કુલ આપણા ફુલ જેવું હોય, જેના આચાર આપણા જેવા ડ્રાય, જેની આર્થિક યિતિ લગભગ આપણા જેવી હોય, જેના વેષ તથા ભાષા પણ આપણા જેવી જ હોય અને જે અયંગાત્રી હાય તેની સાથે વિવાહ કરવા ઉચિત છે.
ઉત્તમ કુલના સંસ્કારા ઉત્તમ હોય છે, હુલકા કુલના

Page #27

ધમધ ચૂથમાળા : ૨૨ : સંસ્કારે હલકા હોય છે. તે એકદમ બદલી શકાતા નથી. તેથી ઉત્તમ કુલવાળા અને હલકા કુલવાળાને વિવાહ સંબંધ થાય તે જીવનવ્યવહાર મુશ્કેલીવાળો થઈ પડે છે.
આચારનું ધરણું જુદું જુદું હોય ત્યાં પણ ભિન્ન ભિન્ન રુચિને લીધે વિસંવાદ ઊભે થતાં વાર લાગતી નથી. એક પહા પ્રભુભક્તિ, જ્ઞાને પાસના, સાધુસં તેની સેવા અને સાત્વિક આહાર-વિહારમાં માનનાર હોય અને બીજો પક્ષ નાસ્તિક હાય, જ્ઞાનની રુચિવાળ ન હોય, સાધુસંતે પ્રત્યે નફરત ધરાવતું હોય કે માંસ-મદિરા અને કંદમૂળ વગેરેનાં ભક્ષણની રુચિવાળે હોય તે સહજમાં વિરુદ્ધતા ઉત્પન્ન થાય છે અને ગૃહવ્યવહાર કલેશમય બની જાય છે.
ધાર્મિક માન્યતા છવનના દરેક વ્યવહાર પર અસર કરનારી હોય છે, એટલે વિવાહ સંબંધ સમાન ધર્મવાળા સાથે કર જ ઉચિત છે. - આર્થિક સ્થિતિ પર પણ તેમજ સમજવાનું છે. પતિ પૈસાદાર ઘરને હેય અને પત્ની ગરીબ ઘરની હોય ત્યાં પત્નીનું માન-પાન જોઈએ તેવું જળવાતું નથી. કદી પતિ તેના પ્રત્યે નેહવાળ હોય તે પણ સાસુ, નણંદ વગેરે તેને મેણાં-ટોણાં માર્યા વિના રહેતાં નથી. અને આજના જમાનામાં તે પૈસાદાર પતિને ગરીબ પત્ની સાથે વધુ પડ્યો કે તેને છેડી દેતાં પણ વાર લાગતી નથી. તે જ રીતે પતિ જે ગરીબ સ્થિતિને હોય અને પત્ની પૈસાવાળાની પુત્રી હોય તે એ પતિને ભાગ્યેજ ગાંઠે છે અથવા તેને તાબેદાર સેવક જે

Page #28

માગણીસમું :
* ૧૩ :
જીવનવ્યવહાર
બનાવી દે છે. એટલે વિવાહસ મધ તેની સાથે જ જોડવા કે જેની આર્થિક સ્થિતિમાં બહુ મોટા તફાવત ન હાય.
વેશ અને ભાષાની અતિ ભિન્નતા પણ અરસપરસના વ્યવહારને વિસ'વાદી બનાવે છે. પતિ ગુજરાતી ખેલતા હાય અને પત્ની તેલુગુ ખેલતી હોય કે પતિ બ’ગાળી ખેલતા હાય અને પત્ની કચ્છી ખેલતી હોય ત્યાં એક બીજા એક બીજાને કેટલા અંશે સમજી શકે અને તેમના વ્યવહાર કેવા ચાલે ? એ સમજવુ' મુશ્કેલ નથી.
વિવાહસ "ધ જોડવામાં બીજી પણ ઘણી ખાખતા જોવાની રહે છે. શાસ્ત્રોમાં કહ્યુ છે કે ‘· મૂર્ખ, નિધન, દૂર દેશાવર રહેનારા, જુદી ભાષા ખેલનારા, અનેક સાથે વેરવરોધ કરનારા, મોક્ષના અભિલાષી, અતિ શૂરવીર ( વાતવાતમાં લડી પડનારા) અને કન્યા કરતાં ત્રણગણી અધિક ઉંમરવાળા પતિ કન્યા આપવાને માટે અચેાગ્ય છે. તે જ રીતે લૌકિક ગીતામાં ગવાય છે કે
એક ઊંચા તે વર નવ જોશો રે દાદા, ઊંચા તે નિત્ય નેવાં ભાંગશે.
એક નીચેા તે વર નવ જોશા રે દાદા, નીચેા તે નિત્ય લે આવશે.
એક ધાળા તે વર નવ જોશો રે દાદા, મેળે તે આપ વખાશે.
એક કાળેા તે વર નવ જેશા રે દાદા, કાળા તે કુટુ′બ લજાવશે.

Page #29

ધગધગ્રંથમાળા
: ૨૪ :
તે પણ ધ્યાનમાં લેવા લાયક છે.
પતિ મૂખ હોય અને પત્ની ભણેલી-ગણેલી હેાય તે એક પ્રકારનું કજોડુ' છે. એ રીતે પતિ ઘણા ભળેલા હોય અને પત્ની કાળા અક્ષરને ફૂટી મારનારી હોય તે પશુ એક પ્રકારનુ કજોડુ છે, અથવા પતિ બહુ મોટી ઉમરના હોય ને પત્ની આળા હાય કે પતિ નાના હોય ને પત્ની મોટી હોય તે પણ એક પ્રકારનું કજોડું છે. આવા કોડાંએથી સ'સાર સુખમય ખની શકતા નથી.
: પુષ્પ
સ્વગેાત્રી સાથે વિવાહ બંધ ન કરવાનું મુખ્ય કારણુ એ છે કે એક જ ગોત્રવાળાએથી જે પ્રજા ઉત્પન્ન થાય છે તે નખની હાય છે.એટલે આવા પ્રકારના વિવાહસંબધે થાય તે સમરત પ્રજા થાડા જ સમયમાં નબળી પડી જાય અને તે વ્યવહાર કે ધર્મનાં કાઈ કાદ ચગ્ય રીતે કરી શકે નહિ.
અગ્નિ કે દેવની સાક્ષીએ કરેલું પાણિગ્રહણ વિવાહ કહેવાય છે, તે શાસ્ત્રકારાવડે આઠ પ્રકારને મનાયેલા છે:
(૧) બ્રાહ્મ-વિવાહ-જેમાં વસ્ત્રાભૂષણથી અલ'કૃત કરેલી કન્યા વરને આપવામાં આવે છે અને તુ આ પુરુષની સમાન ધર્મમાં ચાલનારી થા? એમ કહેવામાં આવે છે.
ઃ
મહાભાગ
(૨) પ્રાજાપત્ય-વિવાહ-જેમાં કન્યાને પિતા વિનિ ગથી દ્રવ્ય આપી કન્યાદાન કરે છે.
(૩) આ-વિવાહ-જેમાં ગાયના જોડલાં સાથે કન્યા આપવામાં આવે છે.

Page #30

ઓગણીસમું : • : ૨૫ :
જીવનવ્યવહાર (૪) દૈવ-વિવાહ-જેમાં યજ્ઞને માટે વરેલા બ્રાહ્મણને દક્ષિણમાં કન્યા આપવામાં આવે છે.
(૫) ગાંધર્વ-વિવાહ-જેમાં સ્ત્રી-પુરુષ પરસ્પરના અનુ રાગથી જોડાય છે.
(૬) આસુરી-વિવાહ-જેમાં કઈ પણ જાતનું પણ ( સાટું) કરીને કન્યા અપાય છે.
(૭) રાક્ષસ-વિવાહ-જેમાં બળાત્કારે કન્યાને ઉપાડી લાવી વિવાહ કરવામાં આવે છે.
(૮) પિશાચ-વિવાહ–જેમાં સૂતેલી કે ગફલતમાં રહેલી કન્યાનું હરણ કરી તેની સાથે વિવાહ સંબંધ બાંધવામાં આવે છે.
આ આઠ પ્રકારના વિવાહ પૈકી પ્રથમના ચાર ધર્મે– વિવાહ છે, કારણ કે તે ગૃહસ્થને ચગ્ય દેવપૂજન વગેરે
વ્યવહારના મુખ્ય કારણરૂપ છે અને માતા, પિતા, બંધુજન વગેરેને પ્રમાણ છે. પછીના ચાર અધર્મી-વિવાહ છે, કારણ કે તેનાથી ગૃહસ્થને યોગ્ય દેવપૂજન આદિ વ્યવહાર સચવાત નથી અને તે માતા પિતા, બંધુજન વગેરેની સંમતિ વિના થયેલા હોય છે. આમ છતાં જે આ વિવાહ અરસપરસને અનુકૂળ પડે તે એ અધમ્ય લેખાતું નથી.
સીવીલ મેરેજ ” એ એક પ્રકારને ગાંધર્વ-વિવાહ છે. કન્યાને વિક્રય કરે કે વરને વિકય કર એ એક પ્રકારને આસુરી વિવાહ છે. અને ધર્મ ઝનૂનથી કે બીજા કેઈ કારણે કન્યાઓનું અપહરણ કરીને તેની સાથે વિવાહસંબંધ જોડવા એ રાક્ષસ વિવાહ છે. તે જ રીતે કેન્દ્રને લાલચમાં ફસાવી,

Page #31

ધર્મબોધથમાળા
તેના ભેળપણને લાભ લઈ કે બીજી યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓને આશ્રય લઈ તેને પિતાની સાથે વિવાહ કરવાની ફરજ પાડવી એ પૈશાચ-વિવાહ છે.
વિવાહના આ પ્રકારનું રહસ્ય સમજી ધર્મ્સ-વિવાહને આશ્રય લેવામાં આવે તે ગૃહસ્થાશ્રમ સફળ થાય છે, અન્યથા તે એક પ્રકારની વિષમતાનું વિષમય પ્રદર્શન બની જાય છે. - વિવાહનું ફલ કુલીન સ્ત્રીને લાભ છે. કુલીન સ્ત્રીના લાભનું ફળ ધર્મની સુંદર આરાધના, ઉત્તમ સંતતિ, ચિત્તની પ્રસઘતા, ગૃહકાર્યની સુઘડતા, આચારની રક્ષા અને અતિથિ તથા સ્નેહી-સંબંધીઓને યોગ્ય સત્કાર છે. વેશ્યાઓને રખાયત તરીકે રાખવાથી આમાંનું કઈ પ્રયજન સિદ્ધ થતું નથી.
ચોથે ગુણ.
પાપથી ડરતાં રહેવું. બીકણ, બાયલા કે ડરપોક થવું એ ગૃહસ્થનું ભૂષણ નથી, તેમ છતાં તેણે પાપથી ડરતાં રહેવાનું છે. જે એ પ્રકારને ડર ન રાખવામાં આવે તે સદાચારને લેપ થાય અને પરિણામે જીવનને સમસ્ત વ્યવહાર દૂષિત થાય.
જુગાર રમ, માંસભક્ષણ કરવું, દારુ પીવે, વેશ્યાગમન કરવું, શિકાર કરે, ચોરી કરવી અને પરાગમન કરવું, એ સાત મોટાં પાપ છે, તેને દરેક ગૃહસ્થ અવશ્ય ત્યાગ કર ઘટે છે.
જુગાર રમવાની ટેવ પડી કે નાનામેટા અનેક દુર્ગ દાખલ થાય છે, અહીં જુગાર શબ્દથી પાનાની વિવિધ રમતે,

Page #32

ઓગણીસમ' :
:૨૭;
જીવનવ્યવહાર
પાસાં ફેંકવાના ખેલ, આંકક, તેજી-મંદી અને ઘોડાની શતા સમજવાની છે. તેમાં પૈસા મળવાના સરૈભવ એ ટકા હાય છે અને ગુમાવવાના સાઁભવ અઠ્ઠાણું ટકા હાય છે, એટલે એ રસ્તે ચઢનાર ઝડપથી કંગાલ બની જાય છે અને તેને છે પેાતાનાં દર–દાગીના કે માલ-મિલકત વેચવાની ફરજ પડે છે. એમ છતાં જો એ નાદ છૂટતા નથી અને તેના દ્વારા જ ગયેલુ ધન કમાઈ લઈશ, એવા ભ્રમ ચાલુ રહે છે તે છેવટે તેને ચારી કરવાની કે-બીજાને ઠગવાની જરૂર પડે છે અને એમ કરતાં પકડાઈ જવાથી જેલના સળિયા પાછળ ધકેલાવુ પડે છે. તાત્પર્ય કે જે જીગારથી ડરીને ચાલતા નથી, તેનું જીવન બરબાદ થાય છે અને પરલાક પણ ખગડે છે.
માંસભક્ષણની લેાલુપતા મનુષ્યના કામળ પરિણામાના નાશ કરે છે અને નિર્દયતા, ક્રૂરતા, સ્વાર્થાંધતાના ગુણને ગતિમાન કરે છે, એટલે તેના ત્યાગ કરવા ઘટે છે. તેમાં રહેલા દાષાનું સવિસ્તર દન *ભક્ષ્યાભક્ષ્યના નિમ...ધમાં કરાવ્યું છે.
દારુ સસારનાં સર્વ સુખાની સત્યાનાશી વાળનારા છે; વેશ્યાગમન અને પરસીંગમન પણ તેટલાં જ ખતરનાક છે; શિકારની આદત અનેક દૃષ્ટિએ ઈચ્છવા યોગ્ય નથી; ચારી કરવાની ટેવ કે ધંધા માનહાનિ સાથે દારુણ દુઃખા સહન કરવાની ફરજ પાડે છે અને કુટુ બની પ્રતિષ્ઠાના સ ́પૂર્ણ નાશ કરે છે. આ સિવાય બીજા` પાપા અનેક છે, જેના વિસ્તાર + પાપના પ્રવાહ' નામક પુસ્તકમાંથી જાણી લેવા.
*જીએ આ જ ગ્રંથમાળાનુ પુષ્પ ન, ૧૮, + જીએ આ જ ગ્રંથમાળાનુ પુષ્પ ન. ૧૪,

Page #33

“ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૨૮ :
જે મનુષ્ય પાપથી ડરતે રહે છે અને પાપ ન કરવાની સાવચેતી રાખે છે, તે પાપથી બચી શકે છે, પુણ્યને સંચય કરી શકે છે અને એ રીતે સર્વ ઈષ્ટ સુખની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. પાપની પ્રવૃત્તિને ડર રાખનારાઓથી તેવા સંજોગોની પરાધીનતામાં પુરુષાર્થની નબળાઈ અંગે કેઈવાર પાપ થઈ જાય તે પણ તે પાપની પ્રવૃત્તિદ્વારા ચીકણું કર્મ તે નથી જ બંધાતા. પાપ કરવા અગાઉ તેના કડવા વિપાકને ભય અને પાપ થઈ ગયા બાદ હૃદયને સાચે પશ્ચાત્તાપ એ ધર્મી જીવનું લક્ષણ છે માટે પાપને સાપ ગણીને તેને અવશ્ય ડર રાખે.
પાંચમો ગુણ પ્રસિદ્ધ દેશાચારનું પાલન કરવું. દેશને જે રિવાજ શિષ્ટજનેને સંમત હોય તેને માન આપીને ચાલવું, તેને પ્રસિદ્ધ દેશાચારનું પાલન કહેવાય છે. એમ કરવાથી વ્યવહાર સચવાઈ રહે છે અને લોકપ્રિયતા સંપાદન થાય છે કે જે એક ગૃહસ્થને માટે નિતાન્ત જરૂરી છે. લૌકિક શાએ તે ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે
यद्यपि सकलां योगी, छिद्रां पश्यति मेदिनीम् । તથા રવિવા , મનસા પિ = ત .
જો કે ગી આખી પૃથ્વીને છિદ્રવાળી જુએ છે, એટલે કે તેના રહેવાસીઓની રહેણી-કરણમાં રહેલાં સઘળાં દૂષણને જાણે છે, તે પણ લૌકિક આચારનું મનથી પણ ઉલ્લંઘન કરતે નથી. તાત્પર્ય કે- સુજ્ઞજને હરહંમેશ લોકિક આચારને માન આપે છે.

Page #34

ઓગણીસમું : .: ર૯ :
જીવનવ્યવહાર લૌકિક રિવાજોને ભંગ કરવાથી જનતાની ઇતરાજી વહોરવી પડે છે અને થતાં અનેક મહત્વનાં કાર્યો સિદાય છે, એટલે પ્રસિદ્ધ દેશાચારનું પાલન કરવું ઉચિત છે.
છઠ્ઠા ગુણ કોઈને અવર્ણવાદ બેલ નહિ. “અમુકને જોયે.” “અમુક ઠીક છે.”. “અમુકની વાત કરવા જેવી નથી.” “અમુક આવે છે.” “અમુક તે છે” અમુક અમુક રીતે વર્તે છે.” “અમુકને ઈતિહાસ જાણવા જે છે.” વગેરે વચનપ્રયોગ દ્વારા બીજાની નિંદા કરવી, બીજાને ઉતારી પાડવા કે બીજાને પરિવાદ કરે, એ અવર્ણવાદનું સ્વરૂપ છે. આવા અવર્ણવાદનો આશ્રય લે તે સાજનેનું કર્તવ્ય નથી. મહાપુરુષોએ કહ્યું છે કે– अवगणइ दोसलक्खं, इक्वं मन्नेह जं कयं सुकयं । सयणो हंससहावो, पीअइ पयं वजए नीरं ।
હંસ દૂધને પીએ છે ને પાણીને છોડી દે છે. સર્જન પુરુષે પણ આવા જ સ્વભાવવાળા હોય છે, તેથી તેઓ લાખે. દેની અવગણના કરે છે અને એક પણ સારું કામ કર્યું હિય તેની ગણના કરે છે. તાત્પર્ય કે પુરુષ બીજાના ગુણે જુએ છે, પણ દે જેતા નથી.
અન્યના ગુણે જોવાથી આપણુમાં ગુણેને સંગ્રહ થાય છે અને અન્યના દે જેવાથી આપણું દે વૃદ્ધિ પામે છે,

Page #35

બોધગ્રથમાળા : ૩૦ એટલે અન્યના દેવે જોવાનું છેડી દઈ તેના ગુણે જેવા એ જ હિતાવહ છે.
એક કવિએ ઠીક જ કહ્યું છે કેन विना परिवादेन, हृष्टो भवति दुर्जनः । काकः सर्वरसान पीत्वा, विनाऽमेध्यं न तृप्यति ।। કાગડે જેમ સર્વ રસનું પાન કરવા છતાં અશુચિમય પદાર્થ વિના તૃપ્ત થતું નથી, તેમ દુર્જન બીજાની નિંદા કર્યા વિના હર્ષ પામતે નથી.
અથવા– दह्यमानाः सुतीवेण, नीचाः परयशोऽमिना । કરાશાતત્ય , તો નિરાં કરિ .
પરયશરૂપી તીવ્ર અસિ–વડે નિરંતર બળી રહેલા નીચ પુરુષે યશસ્વીનાં પગલે ચાલવાને અશક્ત હોવાથી તેમની નિંદા કરવા લાગી જાય છે.
તાત્પર્ય કે અન્યની નિંદા કરવામાં રસ આવે તે સમજવું કે-આપણે માનવતાના સહુથી નીચલા થર પર ઊભા છીએ અને પ્રગતિ, વિકાસ, ઉન્નતિ કે અભ્યદયના અધિકારી નથી.
પ્રગતિની ઈચ્છા હોય તે પરનિંદા છેડવી જ ઘટે. 'વિકાસની વાંછા હોય તે કેઈનું વાંકું બેલાય જ નહિ.
ઉન્નતિની આશા હોય તે અન્યના દે જોવાનું છેડવું જ જોઈએ.

Page #36

ઓગણીસ : ૩૧ :
જીવનવ્યવહાર અસ્પૃદયના અધિકારી થવું હોય તે પુનઃ પુનઃ આત્મનિરીક્ષણ કરી પિતાની જ ભૂલ સુધારવી જોઈએ.
કેઈને અવર્ણવાદ કરવાથી મન દ્રષિત થાય છે, વાણી અપવિત્ર બને છે, સમયની બરબાદી થાય છે, બીનજરૂરી
મનાવટ ઊભી થાય છે અને સમાજહિતનાં અનેક કામો થતાં અટકી જાય છે કે થતાં હોય તે બગડી જાય છે. શાસ્ત્રકારેએ આ દેષની ગણના સોળમા પાપસ્થાનક તરીકે કરી છે, એટલે પુરવાં પુરુષોએ તેને સર્વથા ત્યાગ કરે એ જ ઉચિત છે.
સાતમો ગુણ. રોગ્ય સ્થાનમાં ઘર બાંધીને રહેવું. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ધર્મબિંદુમાં કહ્યું છે કે
स्थाने गृहकरणमिति । યોગ્ય સ્થાને નિવાસને માટે ઘર કરવું.
અહીં ચગ્ય સ્થાનથી સારું નગર કે સારું ગામ અભિપ્રેત છે, કારણ કેकुग्रामवास: कुनरेन्द्रसेवा, कुभोजनं क्रोधमुखी च भार्या । कन्याबहुत्वं च दरिद्रता च, षड्जीवलोके नरका भवन्ति ।।
કુરામને વાસ, કુનરેન્દ્રની સેવા, કુજન, વારંવાર ક્રોધ કરનારી સ્ત્રી, ઘણી કન્યાઓ અને દરિદ્રતા, એ છ આ જગતમાં નરક સમાન છે.

Page #37

ધર્મબોધ-થથમાળા
: ૩ર :
શાસ્ત્રકારોએ અાગ્ય સ્થાનની વિશિષ્ટ વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરી છે – अतिप्रकटातिगुप्तमस्थानमनुचितप्रातिवेश्यं चेति ।
જે સ્થાન અતિ ખુલતું હોય અથવા અતિ ગુપ્ત હેય અથવા અનુચિત પાડેશવાળું હોય તે અગ્ય જાણવું. - જે સ્થાન અતિ ખુલ્લું એટલે બીજાં ઘરો પાસે ન હોવાથી એકલું-ઊઘાડી પડી જતું હોય, ત્યાં ચોરી થવાનો સંભવ વિશેષ છે. જે સ્થાન અતિ ગુમ એટલે ઘણું ખીચખીચે ઘરોની અંદર આવેલું હોય તે પિતાની શોભા ધારણ કરી શકતું નથી. તથા અગ્નિ વગેરેને ઉપદ્રવ થતાં તેમાંથી બચવું મુશ્કેલ પડે છે. જે સ્થાનને પાડેશ ખરાબ હોય ત્યાં રહેતાં અનેક પ્રકારની અડચણ ઊભી થાય છે અને અભ્યય થઈ શકતું નથી. જે પાડોશી દુષ્ટ ચરિત્રવાળે હોય તે આપણું કુટુંબને બગાડે છે અથવા તેની પાસે રહેતાં આપણે આબરુને ધક્કો પહોંચે છે. જે પાડોશી અતિ ઉડાઉ હોય અને છેલબટાઉની માફક રહે તે હેય તે આપણાં ઘરનાં માણસને પણ તેને ચેપ લાગવાને સંભવ રહે છે, એટલે સાદાઈ ને સુઘડતાનાં સ્થાને મજશેખ દાખલ થઈ જાય છે અને એ રીતે પડતીનાં શ્રી ગણેશ મંડાય છે. જે પાડેશી ક્રોધી સ્વભાવને હોય તે વારંવાર ઝઘડા કરે છે અને આપણાં ચિત્તની સ્વસ્થતાને ભંગ કરે છે, જે પાડોશી ગંભીર ન હોય તે આપણું ઘરની બાતમી બીજાને પહોંચાડે છે અને તેથી આપણે વ્યવહાર જોખમાય છે. એટલે સારે પાડશ હવે ખાસ જરૂરી છે.

Page #38

ઓગણીસમું: : ૩૩ :
જીવનવ્યવહાર કેવા ઘરમાં રહેવું? તે વિષે શાસ્ત્રકારોએ બીજી સૂચનાઓ પણ આપેલી છે. તેમાંની મુખ્ય સૂચનાઓ એ છે કે
સફળોતિદવાર રતિ વાસ્તુશાસ્ત્રમાં જણાવેલા સર્વ લક્ષણેથી યુક્ત હોય તેવાં ઘરમાં વાસ કર. - જે લક્ષણહીન ગૃહમાં વાસ કરવામાં આવે તે વૈભવને નાશ થાય છે તથા તેમાં રહેનારનું આરોગ્ય જોઈએ તેવું જળવાતું નથી. ઉપરાંત બીજા ઉપદ્રવે થવાને પણ સંભવ છે.
निमित्तपरीक्षेति ।
નિમિત્ત વડે પરીક્ષા કરવી. અમુક ઘર રહેવાને માટે અનુકૂળ પડશે કે નહિ, તેની શુકન વગેરે દ્વારા પરીક્ષા કરવી.
તથા નિમર્નિનમિત્તા તેમજ જવા-આવવાનાં ઘણા રસ્તાઓ હેય, તેને ત્યાગ કર.
જે ઘરમાં જવા આવવાનાં દ્વાર ઘણું હોય, તેમાં નિવાસ કરવાથી વૈભવ તથા કુલસ્ત્રીની મર્યાદાનું રક્ષણ થઈ શકતું નથી.
આઠમો ગુણ
સદાચારીને સંગ કરે. સદાચારીના સંગથી સદાચારને રંગ ચડે છે અને દુરાચારીના સંગથી દુરાચારને રંગ ચડે છે, તેથી જ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે–

Page #39

ધમધ-ચથમાળા : ૩૪ :
* પુરુષ ___ प्रधानसाधुपरिग्रह इति । ઉત્તમ અને સદાચારી પુરુષને સંગ કરે.
ઉત્તમ પુરુષે કેને ગણવા?” એને ઉત્તર એ છે કે જેઓ સૌજન્ય દાક્ષિણ્ય, કૃતજ્ઞતા આદિ ગુણેથી વિભૂષિત હોય, તેમને ઉત્તમ પુરુષ ગણવા. ખાનદાન કુટુંબમાં જન્મેલાએ મેટા ભાગે આવા ગુણોથી યુક્ત હોય છે, એટલે તેમને સમાવેશ ઉત્તમ પુરુષમાં થઈ શકે.
સદાચારી કેને ગણવા?” એને ઉત્તર એ છે કે જેઓ સદાચારને આગ્રહ રાખતા હોય અને પિતાના જીવનમાં તેને યથાશકિત અમલ કરતા હોય, તેમને સદાચારી ગણવા.”
અહીં એ પ્રશ્ન પૂછવાનો સંભવ છે કે “સદાચાર કોને કહેવાય ?” એને ઉત્તર એ છે કે “સપુરુષએ-મહાપુરુષોએ પ્રવર્તાવેલ જે આચાર તે સદાચાર. અથવા સમ્યગૂ એ જે આચાર તે જ સદાચાર. અહીં આચાર શબ્દથી આચરણ છે વર્તન સમજવું ઘટે છે.”
પુનઃ એ પ્રશ્નને અવકાશ રહે છે કે “મહાપુરુષોએ કે આચાર પ્રવર્તાવેલ છે? કેવા આચરણ કે વર્તનની હિમાયતે કરેલી છે?' એને ઉત્તર એ છે કે “જગતના તમામ મહા પુરુષએ દયા રાખવાનું કહ્યું છે, સાચું બોલવાનું કહ્યું છે, કે પણ પ્રકારની ચોરી ન કરવાનું કહ્યું છે, વ્યભિચારથી દૂર રહેવાનું કહ્યું છે અને સંતોષથી રહેવાનું જણાવ્યું છે. વળી પ્રભુભક્તિ જ્ઞાને પાસના, વ્રત, નિયમ તથા તપશ્ચયની હિમાયત કરી છે ?

Page #40

ઓગણીસમું : : ૩૫ :
જીવનવ્યવહાર એટલે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, સંતેષ (અપરિગ્રહ), ભકિત, જ્ઞાને પાસના, વ્રત-નિયમ તથા તપશ્ચર્યા એ સદાચાર છે”
કેની ગણના દુરાચારીમાં થાય છે? એ પણ જાણી લેવાની જરૂર છે. મહર્ષિઓના અભિપ્રાયથી હિંસક, જૂહા, કપટી, વિશ્વાસઘાતી, દગાખેર, ચેર, ડાકુ, ધાડપાડુ, મવાલી, જુગારી, શરાબી, વ્યભિચારી, ક્રોધી, અહંકારી વગેરે પુરુષો દુરાચારી છે, કારણ કે તેમનું આચરણ દુષ્ટ છે. .
સંગ તે રંગ;” “સબત તેવી અસર?” “ કાળાની જેડે ધેળ બેસે તે વાન ન આવે પણ સાન જરૂર આવે;” વગેરે કહેવતે દુરાચારીની સબત છેડી સદાચારીની સબત કરવા માટે જ રોજાયેલી છે.
પિપટનાં બે બચ્ચાંઓમાંથી એક વાઘરીને ત્યાં વેચાયું તે “મારે, કાપ” એવા શબ્દ બોલતાં શીખ્યું અને ખાનદાન ઘરમાં વેચાયું તે “આવે, પધારે ” એમ બોલતાં શીખ્યું, એ શું બતાવે છે ? કાગડાની સાથે મુસાફરી કરતાં હંસના પ્રાણ ગયા, એમાંથી શું બોધ લેવાને ? માંકડને આશ્રય આપતાં જૂએ પિતાને જાન ગુમાવ્યું, એ શું સૂચવે છે? આપણે નિત્યને અનુભવ પણ એ જ કહે છે કે “સંગ તે સદાચારીને જ કર.”
નવમો ગુણ માતાપિતાની ભક્તિ કરવી. માતાપિતા એટલે જનની-જનક, તેમને ઉપકાર આપણા પર અત્યંત મટે છે. બાલ્યાવસ્થામાં જ્યારે આપણે લગભગ

Page #41

ના મુખી
અશલની
એક
ધમધચંથમાળા : ૩૬ :
* પુષ મૂહ જેવા હોઈએ છીએ, ત્યારે તેઓ આપણી સાર-સંભાળ લે છે અને અનેક પ્રકારનાં કષ્ટ ઉઠાવીને પણ આપણને ઉછેરે છે. પછી આપણને ભણાવે છે, ગણવે છે, ધંધે લગાડે છે. તથા આપણું ભાવી જીવન સુખી થાય તે માટે યોગ્ય વિવાહસંબંધ જોડી આપે છે. આપણું ક્ષેમકુશલની ચિંતા સતત તેમના હૈયે હોય છે, તેથી જ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે
तथा मातापितृपूजेति । તેમજ માતાપિતાની પૂજા કરવી.
અહીં પૂજા શબ્દથી વિનય, ભક્તિ અને બહુમાન સમજવાનાં છે.
ગુરુજને અને સામાન્ય શિષ્ટાચાર એ છે કે – अभ्युत्थानादियोगैश्च, तदंते निभृतासनम् । नामग्रहश्च नास्थाने, नावर्णश्रवणं कचित् ॥
ગુરુજને આવે ત્યારે ઊભા થઈને સામા જવું; તેમની પાસે નિશ્ચલ થઈને બેસવું અઘટિત સ્થાને તેમનું નામ લેવું નહિ અને તેમની નિંદા કદી પણ સાંભળવી નહિ.
માતાપિતા પ્રત્યે કેવી રીતે વર્તવું ?” એનું સ્પષ્ટીકરણ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ આ પ્રમાણે કરેલું છે.
आमुष्मिकयोगकारणं तदनुज्ञया प्रवृतिः प्रधानामिनवो. पनयनं तद्भोगे भोगोऽन्यत्र तदनुचितादिति ।।
માતાપિતાને પરલોક સંબંધી ધર્મ વ્યાપારમાં જોડવા, તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે જ પ્રવૃત્તિ કરવી, તેમને શ્રેષ્ઠ અને નવી

Page #42

ઓગણીસમુ
: ૩૭ :
જીવનવ્યવહાર
વસ્તુઓ ભેટ કરવી અને તે એના ઉપભાગ કરે, પછી જ ઉપભાગ કરવા, અન્યથા તે વસ્તુઓના ઉપભોગ કરવા અનુચિત છે.
એક વાર ભગવાન મહાવીરે શ્રમાને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે‘હું શ્રમણા ! માતાપિતા, દુ:ખી અવસ્થામાં સહાય કરનાર અને ધમાર્ગે ચડાવનાર ધર્માંચાય, એ ત્રણના બદલે ઘણી મહેનતે વાળી શકાય છે. ' ત્યારે શ્રમણાએ પૂછ્યું કે હું ભગવન્ ! કોઈ પુત્રા માતાપિતાને શતપાક, સહસ્રપાક કે તેનાં જ બીજા ઉત્તમ પ્રકારનાં તેલે ચાળીને સ્નાન કરાવે, અલકારાથી વિભૂષિત કરે, સ્વાદિષ્ટ સુંદર ભોજન કરાવે અને જીવનપર્યંત પેાતાની પીઠ પર બેસાડીને ફેરવે તે શુ' એ ઉપકાર ના અદલે વળી શકે ? ’ઉત્તરમાં ભગવાને કહ્યુ કે હું “ શ્રમણા ! તેટલું કરવા છતાં માતાપિતાના ઉપકારના બદલે વળી શકે નહિ, પરંતુ તેને સર્વજ્ઞકથિત ધર્મમાં જોકે, દૃઢ કરે અને આત્મસ્વરૂપ પ્રકટ કરવાના માર્ગમાં મૂકે તે તેના ખલેા વળી શકે, કારણ કે ધર્મપ્રાપ્તિથી તેઓ સદાને માટે જન્મ-મરણના ફેરામાંથી મુક્ત થાય છે. ’
સંસાર-વ્યવહારની સર્વ પ્રવૃત્તિ માતાપિતાની આજ્ઞા પ્રમાણે કરવાથી તેમની મુરબ્બીવટ જળવાઇ રહે છે, તેમને સાષની લાગણીનો અનુભવ થાય છે અને તેમાંથી આપણને એવા આશીર્વાદની પ્રાપ્તિ થાય છે કે જે આપણી સર્વ પ્રવ્રુત્તિઓમાં સફલતાનું સિંચન કરે છે. મામાપ તા હવે ઘરડા થયા !’ તેઓ આ વાતમાં શું સમજે ? ’તે આપણા જેટલું કાં ભણ્યા છે? બિચારા ભલા–ભાળા છે. ’ વગેરે વચનપ્રયાગે વિનીત પુત્ર-પુત્રીઓનાં મુખમાં જરા પણ શાલતા નથી.
"
"
2 "

Page #43

ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૩૮ : તેના બદલે એમ વિચારવું ઘટે કે “માબાપ અનુભવી છે.” તેઓ આપણુ કરતા વધારે સમજે છે.” તેઓ ભણ્યા છે ઓછું, પણ ગણ્યા છે વધારે. ” “તેઓ જે કંઈ કહેતા હશે, તે આપણું હિતની ખાતર જ કહેતા હશે.”
અનુભવીઓની એ ઉઘોષણા છે કે “ જ્યાં માતાપિતાની મુરબ્બીવટ જળવાતી નથી કે તેમની સાચી સલાહને તરછોડવામાં આવે છે, ત્યાં શ્રી અને સૌભાગ્ય કદી પણ રહી શક્તા નથી.”
નવાં ફૂલ, નવાં ફળ કે સુંદર વસ્ત્રાભૂષણ માતાપિતાને ભેટ ધરવા તેમને જોઈતી તમામ વસ્તુઓ લાવી આપવી તેમને જમાડીને જ જમવું તેમની વૃદ્ધાવસ્થામાં પૂરેપૂરી કાળજી રાખવી અને તેમને પવિત્ર તીર્થોની યાત્રા કરાવવી એ વિનીત પુત્ર-પુત્રીએને ધર્મ છે. શ્રમણકુમારે વૃદ્ધ માતા પિતાને કાવડમાં બેસાડ્યાં હતાં અને એ કાવડ ખભે ઉચકી અડસઠ તીર્થોની યાત્રા કરાવી હતી, એ વાત પુનઃ પુનઃ યાદ કરવી ઘટે છે.
આધુનિક યુગનું મેટામાં મેટું અપલક્ષણ એ છે કે–ઉછરતી પ્રજાને વડીલે પ્રત્યેને વિનય ઘટ્યો છે અને માબાપ પ્રત્યેની ભક્તિમાં મોટી ઓટ આવી છે. માતાપિતાને ત્રણ વાર પ્રણામ કરવાનું તે દૂર રહ્યું, પણ તેમને સામાં ઉત્તરે આપવામાં આવે છે અને “તમારા કરતાં અમને વધારે સમજ પડે છે” એમ કહીને તરછોડવામાં આવે છે. યુવાન પુત્ર પત્નીના પ્રેમમાં પાગલ બને છે અને તેની દેરવણી મુજબ ટૂંક સમયમાં જુદું ઘર માંડીને માતા પિતાની સેવા કરવાની બલામાંથી મુક્ત થાય છે. ” માતા બિમાર હોય કે પિતા પથારીવશ હોય ત્યારે

Page #44

ઓગણીસમું ક
: ૩૪ :
જીવનવ્યવહાર
.
તેમને વૈદ્ય-ડાક્ટરોને ભળાવી દેવામાં આવે છે અને તેમનુ ખીલ ચૂકવ્યાથી સેવા કર્યાંના સતેષ માનવામાં આવે છે પણુ કાયાને કસીને, મનમાં ઉત્સાહ લાવીને તેમની સેવામાં નિરંતર હાજર રહેવાનુ ભાગ્યે જ જોવામાં આવે છે! કેટલાક બહાદુર બેટા (?) વૃદ્ધ માતાપિતા પાસે પણ કામ કરાવવાનું ચૂકતા નથી ! અગર તેમને સોંપાયેલું કામ બરાબર ન થયું કે આછું ઉતર્યું તે તેમની પૂરેપૂરી ખબર લઈ નાખે છે! કેટલાક શાણુા સુતા (?) વૃદ્ધ માતાપિતાને આજીવિકાના અમુક પૈસા આપી ૐ છે અને તેમાં જીવનનિર્વાઠું કરવાની ફરજ પાડે છે, ત્યારે કેટલાક એટલુ પણ ન કરતાં તેમને માંડ માંડ રોટલા ખવડાવે છે અને તેઓ આ દુનિયામાંથી ક્યારે વિદાય થઈ જાય તેની રાહ જુએ છે! જ્યાં માબાપે! પ્રત્યેનું વન આટલુ હીન, આટલું અધમ હોય ત્યાં સુખ અને શાંતિ યાંધી અનુસવાય ? ત્યાં ઉન્નતિ અને પ્રગતિ ક્યાંથી આવે? ત્યાં વિજય અને સફલતાની આશા કેવી રીતે રખાય ? તાત્પર્ય કે-માતા પિતાની ભક્તિ કરવાને પ્રાચીન શિષ્ટાચાર પુનઃ વેગ પ્રાપ્ત કરે, એ અત્યંત જરૂતુ છે.
દશમા ગુણ
ઉપદ્રવાળાં સ્થાનને ત્યાગ કરવા. નીચેનાં સ્થાને ઉપદ્રવવાળાં ગણાય છેઃ
(૧) જ્યાં આપણા વિરાધીએ મોટા પ્રમાણમાં વસતા હોય, (૨) જ્યાં પ્લેગ, મરકી, કાલેરા વગેરે જીવલેણ રાગે વાર વાર ફાટી નીકળતા હોય.

Page #45

સમાયાથમાળા
: ૪૦ :
(૩) જ્યાં ચારીએ વારવાર થતી હાય. (૪) જ્યાં ધાડ પાડવાના ભય સતત ઝઝુમતા હાય. (૫) જ્યાં પાણીનાં પુરથી વારંવાર નુકશાન થતું હાય. (૬) જ્યાં આગ વારવાર લાગતી હાય. (૭) જ્યાં સૈનિકાને બળવા થવાના પૂરેપૂરા સંભવ હાય. (૮) જ્યાં પરદેશી લશ્કરનું આક્રમણ થવાના સંભવ હાય. (૯) જ્યાં દુકાલના ભય હાય.
: પુષ્પ
(૧૦) જ્યાં તીડ, શુક કે ઉંદર વારંવાર પાકના નાશ કરતા હાય.
(૧૧) જ્યાંના રાજા અન્યાયી, અધર્મી કે દુરાચારી હાય. (૧૨) જ્યાંને રાજા બાળક કે મૂખ હોય.
(૧૩) જ્યાં સ્ત્રીનુ રાજ્ય હાય.
(૧૪) જ્યાં પરસ્ત્રીલંપટ લેાકેા કુળવાન સ્ત્રીઓની લાજ લૂટતા હાય.
(૧૫) જ્યાં ઘણા પરિશ્રમ કરવા છતાં આજીવિકા મળતી ન હાય.
(૧૬) જ્યાં ધર્મગુરુનું કદી આગમન થતું ન હોય કે સામિકાની સામત ન હાય.
ઉપદ્રવવાળાં સ્થાનમાં રહેવાથી પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલા ધમ, અથ અને કામના નાશ થાય છે તથા નવીન ઉપાર્જન થઈ શકતા નથી, એટલે ઉભય લેકથી ભ્રષ્ટ થવાના પ્રસ`ગ આવે છે,

Page #46

એગણીસમ' :
: ૪૧ :
અગિયારમા ગુણુ
નિતિ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી નહિ.
જીવનવ્યવહાર
નિદિત કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી પ્રતિષ્ઠાનેા નાશ થાય છે અને પ્રતિષ્ઠાનેા નાશ થયે ક્રમશઃ સર્વને નાશ થાય છે. તેથી જ મહિષ ઓએ કહ્યું છે કે—
गर्हितेषु गाढमप्रवृत्तिरिति ।
નિંદિત કાર્યમાં બિલકુલ પ્રવૃત્તિ કરવી નહિ.
નિંદિત કાર્ય કોને ગણવું ?' એના ઉત્તર એ છે કે જે કાર્ય શિષ્ટસમાજમાં અધમ ગણાતું હોય, હલકું' મનાતુ હોય કે મૂરું' લેખાતુ હોય તેને નિંજ્જિત ગણુવું.' તાત્પર્ય કે જે કામા કરવાથી જળબત્રીશીએ ચડી જવાય, લેાકેાની નજરમાં હલકા પડાય કે માનમરતખાના નાશ થાય તેવાં કામે કરવાં નહિ. આ પ્રકારનાં કેટલાંક કામ નીચે પ્રમાણે ગણાવી શકાય:
(૧) ખૂન કરવાં, નિર્દયતાથી વર્તવું.
(૨) જૂઠ્ઠું. એલવુ, છેતરપીંડી કરવી, વિશ્વાસઘાત કરવા કે દગાટકાને આશ્રય લેવા.
(૩) ચારી કરવી, ધાડ પાડવી, વાટ આંતરવી કે ખીસ્સાં ાતરવાં.
(૪) વ્યભિચાર કરવા, કૂટણખાનાં ચલાવવાં.
(૫) છતી શક્તિએ કોઇને કંઇ ન આવું, એટલે કે ફેબ્રુસ બનવું.

Page #47

સમબલ-ગ્રંથમાળા
: ૪૨ :
(૬) માતાપિતાને દુઃખ દેવુ.
(૭) વિના વાંકે પત્નીના ત્યાગ કરવા. (૮) કુટુંબની સારસભાળ લેવી નહિં. (૯) શરાબ પીવા, શરાખખાતાં ચલાવવાં. (૧૦) જુગાર ખેલવા, જુગારખાનાં ચલાવવાં. (૧૧) માંસાહાર કરવા, શિકાર ખેલવા
(૧૨) દેશને નુકશાન થાય તેવી જાસુસી વગેરેની પ્રવૃત્તિ કરવી, (૧૩) કાળાં મજાર કરવાં, લેાકેાની સતામણી કરવી,
(૧૪) લાંચ-રુવત લઈને બીજાના હક્કમાં નુકશાન કરવું (૧૫) કોઇના આદર-સત્કાર કરવા નહિ, વગેરે. એક મહાપુરુષે ઠીક જ કહ્યું છે કે—
न कुलं वृत्तहीनस्य प्रमाणमिति मे मतिः । अंत्येष्वपि हि जातानां वृत्तमेव विशिष्यते ॥
: પુષ્પ
જે પુરુષ સદાચાર રહિત હાય તે પુરુષનું કુળ પ્રમાણુરૂપ નથી, એમ હું માનું છું. જો તે હલકા કુળમાં જન્મેલા ડાય પણ સદાચારવાળા હાય તા તેનેા એ સદાચાર વિશેષતાવાળા છે, અર્થાંત્ પ્રશ'સાને પાત્ર છે. અર્થાત્ ઉચ્ચકુલમાં જન્મ થવા માત્રથી ઉત્તમત્તા ગણાતી નથી, ઉત્તમત્તાના સાચા આધાર સદાચાર છે.

Page #48

ઓગણીસમું ર
: ૪૩ :
આરમેા ગુણ.
આવક પ્રમાણે ખર્ચ કરવા.
જીવનવ્યવહાર
અનુભવીઓના એ અભિપ્રાય છે કે ખેતીવાડી, વેપારવણુજ, મકાન-મિલ્કત, હુન્નર-ઉદ્યોગ, કલાકોશલ્ય, સેવાચાકરી વગેરેમાંથી જે આવક થાય તેના સરખા ચાર ભાગ કરવા. તેમાંથી એક ભાગ નિધાન તરીકે રાખી મૂકવા એટલે કે અનામત ખાતે લઈ જવા, જેથી મુશ્કેલી કે મૂંઝવણુના સમયમાં કામ લાગે, બીજો ભાગ નિયમિત આવક થાય તેવા વ્યાજવટાવ વગેરે ધંધામાં રાકવા, જેથી ધારી આવક ન થઈ હાય તે પણ હરકત આવે નહિં. ત્રીજો ભાગ ભરણપાષણ કરવા ચેગ્ય સ્ત્રી, પુત્ર, પુત્રી, માતા, પિતા, ભાઈ, બહેન, કુટુંબીજના તથા પેતાના ઉપભોગ માટે રાખવા અને ચાથે ભાગ ધમ રસ્તે ઉપયાગી થાય તેવી જાતના ખચ માટે કાઢવે. આમ કરવાથી વ્યવહાર સરલતાથી ચાલે છે ને ગમે તેવી આસમાનીસુલતાનીમાં પણ ઊભા રહી શકાય છે.
જેની આવક મર્યાદિત છે, તેણે પેાતાના ખર્ચ આવકના પ્રમાણુમાં જ રાખવા, પણ તેથી અધિક રાખવા નહિ; કારણ કે તેમ કરતાં દેવું થાય છે અને એક વાર દેવુ થયુ કે ઉકરડાની જેમ તે ક્રમશઃ વધતું જ જાય છે. એનુ' છેવટનું પરિણામ એ આવે છે કે-મનુષ્ય દેવામાં ગળાબૂડ થઈ જાય છે અને તેના સર્વે વ્યવહાર થી જાય છે, એટલે તેને દારુણુ દુઃખના દિવસે જોવાના પ્રસંગ આવે છે.
- વધારે ખર્ચ રાખવાથી પૈસાદાર ગણુાઇશું, લાજ આખર

Page #49

ધમબાણ માળા : ૪૪ :
: પુષ્પ વધશે અને એ રીતે વધારે કમાઈ શકાશે.” એ વિચાર ભૂલભરેલો છે. માટે આડંબર કદાચ શરૂઆતમાં બીજાને છેતરી શકે પણ તે લાંબે વખત ન જ ચાલે. દંભને પડદે એક વાર અવશ્ય ચીરાય છે અને તે ચીરાય છે ત્યારે આપણી લાજ આબરુને પણ નિર્દયતાથી ચીરતે જાય છે, તેથી સુજ્ઞ મનુએ આવક પ્રમાણે ખર્ચ રાખ, એ જ ઉચિત છે.
કેટલાક મનુષ્ય દેખાદેખીથી વધારે ખર્ચ કરે છે અને શક્તિ ન હોવા છતાં વસ્ત્ર, આભૂષણે અને મોજશોખનાં સાધને ખરીદે છે. તેમને ફરજિયાત દેવું કરવું પડે છે અને કઈ પૈસા ધીરનાર ન હોય તે દગા-ફટકા, ચેરી કે વિશ્વાસઘાત ને આશ્રય લેવું પડે છે. એટલે આવક કરતાં ખર્ચ વધારે રાખવાનું પરિણામ નીતિનાશમાં આવે છે અને નીતિનાશ હેય ત્યાં સુખ અને શાંતિ પ્રાપ્ત થઈ શકતાં નથી, એ એક સિદ્ધ હકીક્ત છે; એટલે સુખી થવા ઈચ્છનારે આવક પ્રમાણે ખર્ચ રાખ એ જ ઉચિત છે.
એક કવિએ ઠીક જ કહ્યું છે કે “જે મનુષ્ય પિતાના આયવ્યયને એટલે આવક–જાવકને વિચાર કર્યા વિના વૈશ્રમણ(કુબેર)ની માફક દાન દે છે–ખર્ચ કરે છે, તે ચેડા સમયમાં અહીં જ વૈ-શ્રમણ એટલે નિશ્ચયપૂર્વક ભિખારી બની જાય છે.”
જીવનનું ધોરણ વધાર્યું સરલતાથી વધે છે, પણ ઘટાડયું સરલતાથી ઘટતું નથી, એ વાત સદા લક્ષમાં રાખવી ઘટે છે, એટલે બે-ચાર વર્ષ સારી કમાણીનાં આવ્યાં કે અકસ્માત્ મેટે

Page #50

ઓગણીસમું : : ૪૫ :
જીવનવ્યવહાર લાભ થઈ ગયે, તેટલા માત્રથી ખર્ચનું ધોરણ વધારવું એગ્ય નથી. પહેલા અને બીજા વિશ્વયુદ્ધના દિવસે દરમિયાન ધૂમ કમાણે દેખીને જીવનનું ધારણ એકદમ ઊંચું કરનારની આખરી હાલત શું થઈ તે કેઈથી અજાણ્યું નથી. સટ્ટા અને આંકફરક જેવા ધંધાઓ કે જેમાં દરેક વખતે સાહસ જ કરવાનું હોય છે અને લાભ થવાની કેઇ ખાતરી હોતી નથી, તેના આધારે માટે ખર્ચ રાખવે એ એક પ્રકારની મૂર્ખાઈ છે કે જેનું આખરી પરિણામ નાદારી યા નીતિનાશમાં જ આવે છે, તેથી આવક પ્રમાણે ખર્ચ રાખવાની ટેવને પ્રત્યેક સુજ્ઞ મનુષ્ય ચીવટથી વળગી રહેવાની જરૂર છે.
તેરમો ગુણ ધનાદિ અનુસાર વેશ રાખ. ધનાદિ એટલે ઘન, અવસ્થા, દેશ, કાલ, જાતિ વગેરે. તેને અનુસરતે વેશ રાખવાથી શોભામાં અભિવૃદ્ધિ થાય છે અને વ્યવહાર કે સગવડતા સચવાઈ રહે છે તેથી વિરુદ્ધ રીતે વર્તતાં હસીને પાત્ર થવાય છે અને વ્યવહાર પણ જોખમાય છે.
કેઈ ધનવાન મનુષ્ય મુફલીસને વેશ પહેરીને નીકળે તે શું પરિણામ આવે? પ્રથમ તે લકે તેની હાંસી કરે, પછી તેની લેભી મનવૃત્તિ પર ધિક્કાર વરસાવે, અથવા તેણે ધંધામાં મોટું નુકશાન કર્યું હશે અને પૈસા ગુમાવ્યા હશે, એ નિશ્ચય કરે અને તેથી તેની આંટને નુકશાન પહોંચાડે તથા અજાણ્યા " માણસે તેને જોઈએ તે આદર-સત્કાર કરે નહિ.

Page #51

પુળ
અધિચંથમાળા : ક૬ :
તે જ રીતે કેઈ ગરીબ મનુષ્ય ધનવાનને વેશ ધારણ કરીને નીકળે તે શું પરિણામ આવે? લેકે તેને ઉદ્ધત કે છેલબટાઉ ગણે અથવા દેવાળિયાની કે નાલાયકની કટિમાં મૂકે અને તેણે કેઈની માલ-મિલક્ત જરૂર પચાવી પાડી હશે કે છુપે હાથ મા હશે, તે તક કર્યા વિના રહે નહિ. વળી માથે દેવું હોય તે આ વેશ જઈને લેણદારે તકાદે કરે અને “તમે હમણું ખૂબ કમાઓ છે, માટે અમારા પૈસા આપી દે” એ આગ્રહ કરે, અથવા “તમને આવી રીતે ઉડાવવા માટે પૈસા મળે છે અને અમારા પૈસા આપવા માટે મળતા નથી.” એ આક્ષેપ કરે.'
કઈ વૃદ્ધ પુરુષ યુવાન જે વેશ પહેરીને નીકળે તે લેકેને તેના ચારિત્ર પર શંકા ગયા વિના રહે નહિ, તે જ રીતે એક યુવાન વૃદ્ધ જે વેશ પહેરીને નીકળે તે લોકોને જાતજાતની શંકા કરવાનું કારણ મળે અને તેથી તેને ભળતું જ નુકશાન થાય એ દેખીતું છે.
દેશ તે વેશ રાખવો પણ જરૂરી છે. મારવાડમાં મદ્રાસને વેશ પહેરવામાં આવે કે મદ્રાસમાં મારવાડને વેશ પહેરવામાં આવે તે ઉચિત ગણાય નહિ, અથવા ભારતવર્ષમાં ઈંગ્લાંડને વેશ પહેરવામાં આવે ને ઈગ્લાંડમાં ભારતવર્ષને વેશ પહેરવામાં આવે તે ઉચિત ગણાય નહિ. ધેતિયું પહેરીને ફરવા નીકળવા માટે નારાયણ હેમચંદ્રની ઈગ્લાંડમાં ધરપકડ થઈ હતી અને દંડ ભર્યા પછી જ તે છૂટી શક્યા હતા, કારણ કે ધેતિયાના પિશાકને ત્યાંના કાયદા મુજબ અધૂર માનવામાં આવે છે.

Page #52

ઓગણીસમું :
જીવનવ્યવહાર
વેશ પરિધાનમાં ઋતુ અથવા કાલને વિચાર પણ આવશ્યક છે. શિયાળામાં ગરમ કપડાં, ઊનાળામાં મુલાયમ સુતરાઉ વસ્ત્ર અને માસામાં રેઈનકેટ તથા છત્રી જરૂરનાં છે. જે તે તરફ ઉપેક્ષા કરવામાં આવે તે નુકશાન થવાનો સંભવ છે. શિયાળામાં ગરમ વસ્ત્રના અભાવે છાતી, ગળા અને મસ્તિષ્કમાં ઠંડી પિસી જવાનો સંભવ છે તથા થરથરતી હાલતમાં ધારેલું કામ ધારેલા સમયે પૂરું થઈ શકતું નથી. ઊનાળામાં હલકાં અને મુલાયમ વસ્ત્ર ધારણ કરવાને બદલે ગરમ કેટ-પાટલુન ચડાવ્યાં હોય તો અકળામણ થાય છે, પરસેવે ખૂબ જ વળે છે અને તેથી ધાધર કે ખરજવા જેવા રે થઈ આવે છે. ચોમાસામાં રેઈનકોટ કે છત્રી ન હોય તો બહાર જવુંઆવવું જ મુશ્કેલ થઈ પડે છે, પછી નિયત કામ થવાને પ્રશ્ન જ ક્યાં રહ્યો?
જાતિ કે ધંધા પરત્વે વેશની પસંદગી કરવી ઉપગી છે. જે તેમ કરવામાં ન આવે તે સગવડતા સચવાતી નથી. બેઈલર ચલાવનારે અમુક જાતને વેશ પહેરો પડે છે, સંચ ચલાવનારે અમુક જાતને પિશાક પહેરે પડે છે, કારકુને અમુક જાતને વેશ પહેરવો પડે છે, ડોકટરે અમુક જાતને વેશ પહેરવે પડે છે અને એક ખેડૂત કે માળીએ અમુક જાતને વેશ પહેરવે પડે છે. જે બેઈલર ચલાવનાર વરણાગિયે થાય તે કેટલા દિવસ ટકે? અથવા સંચે ચલાવનાર ફરફરતાં કપડાં પહેરે તે એને સહીસલામતી કેટલી? તે જ રીતે સર્વેનું સમજી લેવું.
આ કારણે જ મહર્ષિએએ જણાવ્યું છે કે–

Page #53

મધન્ય થમાળા
: ૪૮ :
विभवाद्यनुरूपो वेषो विरुद्धत्यागेनेति ।
પેાતાના વૈભવ વગેરેને ચાગ્ય વેશ રાખવા અને તેથી વિરુદ્ધ વેશને ત્યાગ કરવા.
ચૈાદમા ગુણ
બુદ્ધિના આઠ ગુણાને સેવવા.
પુણ
જેની બુદ્ધિના વિકાસ સપ્રમાણ થયેલ છે, તે પેાતાનાં દરેક કાર્યો કુશલતાથી પાર પાડી શકે છે, એ કારણે શાસ્ત્રકારાએ બુદ્ધિને ખીલવનારા આઠ ગુને આશ્રય લેવાનું કહ્યુ છે. આ ગુણ્ણાની ગણુના નીચે પ્રમાણે થાય છે. ૧ શ્રેષા એટલે સાંભળવાની ઇચ્છા. ૨ શ્રવણ એટલે સાંભળવું તે.
૩ ગ્રહણ એટલે અર્થ સમજવા તે.
૪ ધારણા એટલે સાંભળેલુ યાદ રાખવુ તે.
૫ ઊહ એટલે ગ્રહણ કરેલા અથ ના આધારે તક ઉઠાવવા તે. ૬ અપેાહ એટલે ઉઠાવેલા તમાં તાત્ત્વિક ખામતને રાખીને અતાત્ત્વિક ખતને ત્યાગ કરવા તે.
છ વિજ્ઞાન એટલે ભ્રમ, સશય અને વર્ષાંસ વિનાનું યથાર્થ જ્ઞાન.
૮ તત્ત્વજ્ઞાન એટલે ઊઠુ, અપેાહુ અને વિજ્ઞાનથી શુદ્ધ થયેલ ‘ આ આમ જ છે' એવા નિશ્ચય.
જો નવુ' નવુ સાંભળવાની ઇચ્છા ન હ્રાય કે સાંભળવામાં ન આવે અથવા સાંભળવા છતાં તેને અથ સમજવામાં ન

Page #54

એગણીસમું : : ૪૯ ૪
જીવનવ્યવહાર આવે કે સમજવા છતાં ભૂલી જવામાં આવે તે જ્ઞાનના ભંડળમાં ઉમેરો થાય નહિ અને બુદ્ધિ અવિકસિત જ રહે. તે જ રીતે જે જ્ઞાન થાય તે પ્રમ, સંશય અને વિપર્યયરહિત હોય તે જ પ્રમાણભૂત બને તથા ઉહ અને અહિને આશ્રય લેવાય તે જ વસ્તુના ગુણદોષ કે વસ્તુનું ખરું સ્વરૂપ સમજવામાં આવે અને એ રીતે તત્વાભિનિવેશ થયે હોય તે જ હિતઅહિત, સુખ-દુઃખ કે ગ્યાયેગ્યને બરાબર વિચાર થઈ શકે.
બુદ્ધિ બેધારુ હથિયાર છે, એટલે તેની વિકસિત શક્તિને ઉપગ સન્માર્ગે જ થે ઘટે છે.
પંદરમે ગુણ.
નિત્ય ધર્મ સાંભળ. નિત્ય ધર્મ સાંભળવાથી મનની મલિનતા ઓછી થાય છે, અંતરના પરિણામે કેમળ બને છે અને આધ્યાત્મિક ગુણેની અભિવૃદ્ધિ થાય છે. જો એવું શ્રવણ લાંબા સમય સુધી કરવામાં ન આવે તે પ્રમાદરૂપી પિશાચ મને મંદિરમાં અવશ્ય પેસી જાય છે અને તેમાં રહેલી ગુણસમૃદ્ધિને લૂંટવામાં જરા પણ કચાશ રાખતા નથી. અથવા વાસનાઓનું વૃંદ જેર પર આવે છે, અને વિશદ થયેલી વૃત્તિઓને કચ્ચરઘાણ કાઢી નાંખે છે. “ધર્મનું શ્રવણું નિત્ય શા માટે કરવું ?” એના જવાબમાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ એક સુંદર દૃષ્ટાંત રજૂ કર્યું છે. એક સાપ અને નેળિયે જેર–શેરથી લડતા હતા, તેમાં સાપ નેળિયાને શરીર પર જુદા જુદા સ્થળે દંશ દેતે હોતે, એટલે

Page #55

* પુષ્પ
ધમબોધ-ચંથમાળા : ૫૦ : નેળિયાને ઝેર ચડતું હતું, પણ નેળિયાની ગુફામાં એવી જડી. બુટ્ટી હતી (મેળવેલ) કે જે સૂંઘતાં જ ચડેલું ઝેર ઉતરી’ જતું હતું, એટલે નેળિયો સાપ સાથે લડવાનું થડે વખત મુલતવી રાખી પિતાની ગુફામાં આવી જતે અને જડીબુટ્ટી. ના પ્રભાવથી નિર્વિષ થઈને સાપની સાથે લડવા લાગતું. આમ કરવાથી તે સાપને હરાવી શકશે અને વિજયી થયે. આ દષ્ટાંતને ઉપનય એ છે કે સંસાર-વ્યવહારને પ્રપંચ એ સર્ષ છે અને જીવ એ ળિયે છે. તેમાં સંસાર-વ્યવહારને પ્રપંચ જીવના પરિણામે પર બૂરી અસરો કર્યા કરે છે, એટલે તે અસર નાબૂદ કરવા માટે ધર્મરૂપી જડીબુટ્ટીને વારંવાર સુંઘવાની જરૂર છે. જે ધર્મરૂપી જડીબુટ્ટીને વારંવાર સૂંઘવામાં ન આવે તે કામ, ક્રોધ, મદ, મેહ વગેરે ઝેરે પૂરેપૂરા વ્યાપી જાય અને સંસારસાગરમાંથી ઉગરવાનું અશક્ય બને. નિત્ય ધર્મ સાંભળ, એ ગૃહસ્થનું કર્તવ્ય છે.
સોળમે ગુણ અજીર્ણ થતાં ભેજન કરવું નહિ. કીજે મનમાયા–આયુર્વેદના પ્રસિદ્ધ આચાર્ય આત્રેયનું એ વચન છે કે-પ્રથમને આહાર જીર્ણ થાય-બરાબર, પચી જાય પછી જ ભેજન કરવું. જે પ્રથમ આહાર અજીર્ણ હોય એટલે કે બરાબર પચે ન હોય અને ભેજન કરવામાં આવે તે મૂરછી, લવારે, કંપ, મેળ આવવી, શરીર નરમ થઈ જવું, ફેર આવવા વગેરે ઉપદ્રવ થાય છે અને

Page #56

ઓગણીસમું : ૫૧ :
જીવનવ્યવહાર વખતે મૃત્યુ પણ નિપજે છે. અજીર્ણ થતાં નીચેનાં ચિહ્નો જણાય છેઃ
(૧) પેઠેથી દુધવાળ વાયુ છૂટે છે. (૨) ઝાડામાં વાસ આવે છે.
(૩) ઝાડે બંધાયા વિનાને છેડે થોડે ભાં-તૂટ્યો આવે છે.
(૪) શરીર ભારે લાગે છે. (૫) અન્ન પર રુચિ થતી નથી. (૬) ઓડકાર અવિશુદ્ધ (ખરાબ) આવે છે.
અજીર્ણ ચાર પ્રકારનું છેઃ (૧) આમ, (૨) વિદગ્ધ, (૩) વિરુધ્ધ અને (૪) રસશેષ. તેમાં આમ અજીર્ણ હોય તે ઝાડો નરમ આવે છે ને તેમાંથી ફેરેલી છાશ જેવી દુર્ગંધ છૂટે છે; વિદગ્ધ અજીર્ણ હોય તે ઝાડામાં ખરાબ ધૂમાડાના જેવી દુર્ગધ આવે છે; વિષ્ટબ્ધ અજીર્ણ હોય તે શરીર ભાગે છે અને ત્રેડ કે કળતર થાય છે, તથા રસશેષ અજીર્ણ હેય તે આખું શરીર અકડાઈ જાય છે અને સાંધાઓ ઢીલા પડે છે.
અજીર્ણને દૂર કરવાના ઉપાયે અનેક છે, પણ તેમાં સહુથી સારે ઉપાય આહારત્યાગ છે તેથી જ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે
अजीर्णे अभोजनमिति । અજીર્ણ થતાં ભેજન કરવું નહિ.

Page #57

ધમધ-ચંથમાળા
: પરે :
સત્તરમ ગુણ પ્રકૃતિને અનુકૂળ અવસરે ભેજન કરવું. ભેજન એ દેહ-જીવનને પ્રધાન વ્યવહાર છે, એટલે પ્રત્યેક ગૃહસ્થ તેના મુખ્ય નિયમથી વાકેફ થઈને તે પ્રમાણે વર્તવું જોઈએ. આ વિષયમાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ જણાવ્યું છે કે –
सात्म्यतः कालभोजनमिति । સામ્ય પ્રમાણે કાળજન કરવું. સામ્ય કોને કહેવાય? એને ઉત્તર એ છે કે – पानाहारादयो यस्याविरुद्धाः प्रकृतेरपि । सुखित्वायावलोक्यंते तत्सात्म्यमिति गीयते ॥
પ્રકૃતિથી અવિરુદ્ધ એવાં જે ખાનપાન સુખપણાને માટે જોવામાં આવે તે સામ્ય કહેવાય છે. તાત્પર્ય કે-પ્રકૃતિને માફક આવે-અનુકૂળ આવે તેવા ખાનપાનને વ્યવહાર એ સામ્ય છે.
અનુભવીઓ જણાવે છે કે-જન્મથી માંડીને સામ્યપણુથી ખાધેલું વિષ પણ પશ્ય એટલે હિતકારી થાય છે, તેથી સામ્યને ખ્યાલ બરાબર રાખ.
* કઈ વસ્તુ કેટલી અનુકૂળ છે, તેને નિર્ણય દરેક વ્યક્તિ પિતાના અનુભવથી કહી શકે છે. તેમ છતાં તેને નિર્ણય ન થઈ શકે તે એ બાબતમાં અનુભવી વૈદ્ય-હકીમની સલાહ લેવી ઉચિત છે.

Page #58

ઓગણીસમું
: ૫૩ : ' જીવનવ્યવહાર કલાજનને સામાન્ય અર્થ એ છે કે-અવસરે ભોજન કરવું; એટલે રોજ સવારે અગિયાર વાગે અને સાંજે છ વાગે જમતાં હોઈએ તે તે પ્રમાણે જ જમવું, પણ એક દિવસ અગિયાર વાગે, બીજા દિવસે બાર વાગે અને ત્રીજા દિવસે બપોરના એક વાગે એમ વિના અવસરે જમવું નહિ. સાંજને માટે પણ તેમજ સમજવું. આમ અવસરે ભજન કરવાનું કારણ એ છે કે તે સમયે સુધાને ઉદય બરાબર થયેલ હોય છે, એટલે જોજન પર રુચિ થાય છે અને ખાધેલું બરાબર પચી જાય છે.
“નિયત સમયે સુધાને ઉદય બરાબર થયું ન હોય તે શું કરવું ?” એને ઉત્તર એ છે કે “સુધાને ઉદય બરાબર થાય ત્યારે જ જમવું, કારણ કે સુધાને ઉદય એ જ વાત મુખ્ય છે.” “સુધાને ઉદય રેજના સમય કરતાં વહેલો થયે હોય તે શું કરવું ?” એને ઉત્તર પણ એ જ છે કે “તે વખતે જમી લેવું, કારણ કે અગ્નિ બૂઝાઈ ગયા પછી ઇંધણા હેમવાને કંઈ જ અર્થ નથી.” પણ આ વસ્તુઓ આપવાદિક છે, એટલે સામાન્ય નિયમ એ ઘડવામાં આવ્યું છે કે “પ્રકૃતિને અનુકૂળ અવસરે ભજન કરવું.”
અહીં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓની એક આજ્ઞાને ઉલ્લેખ કર એગ્ય ગણાશે કે ઢૌરા રૂતિ અવસરે ભેજન કરવામાં પણ રુચિ ઉપરાંત જમવાની લેલુપતા રાખવી નહિ, કારણ કે બહુ કરેલું ભેજન વમન, ઝાડે કે મૃત્યુ કર્યા વિના વિરામ પામતું નથી. ઊણાદરી રહેવામાં કેવા અને કેટલા ફાયદા છે, તેનું

Page #59

પય ોધન્ય થમાળા
: ૧૪ -
- પુષ્પ
દર્શીન અમેએ તપનાં તેજ માં કરાવ્યું છે, એટલે મુમુક્ષુઆએ ત્યાંથી જોઈ લેવું.
અઢારમા ગુણુ
ધર્મ, અર્થ અને કામને પરસ્પર બાધા ન આવે તે રીતે સાધવા.
જેનાથી આત્માના અભ્યુદય થાય અને માક્ષસુખની પ્રાપ્તિ થાય તે ધર્મ, જેનાથી વ્યવહારના સવ પ્રત્યેાજનાની સિદ્ધિ થાય તે અથ, જેનાથી ઇંદ્રિયાની તૃપ્તિ થાય કે ઇંદ્રિચાને પ્રીતિ ઉપજે તે કામ. એક ગૃહસ્થને માટે આ ત્રણે વર્ગ જરૂરી છે, એટલે તેણે એકનુ સેવન કરવું અને બીજા તરફ ઉપેક્ષા કરવી ઉચિત નથી. ગૃહસ્થ જો માત્ર ધર્મને સાધવાના અ કે કામની દરકાર કરે નહિ, તે તેને નહિ, એટલે તેણે ધની સાધના એવી રીતે અથ અને કામને બાધા આવે નહિ.
પુરુષાર્થ કરે અને કાઈ વ્યવહાર ચાલે કરવી કે જેથી
ગૃહસ્થ જો માત્ર અને સાધવાના પુરુષાર્થ કરે અને ધર્મ કે કામની દરકાર ન કરે તે એને આ લોક અને પરલોક બગડે એટલે તેણે અની સાધના એવી રીતે કરવી કે જેથી ધમ અને કામને બાધા આવે નહિ.
ગૃહસ્થ જો માત્ર કામને સાધવાના પુરુષાર્થ કરે અને ધર્મ ૐ અર્થની દરકાર ન કરે તે એને દુઃખ અને દરિદ્રતાના શીઘ્ર અનુભવ થાય, એટલે તેણે કામની સાધના એવી રીતે કરવી કે જેથી ધર્મ અને અર્થને આધા આવે નઠુિં.
* જીએ આ જ ગ્ર ંથમાળામાં પ્રકટ થયેલ પુષ્પ ન. ૧૨.

Page #60

ઓગણીસમું :
: પ૫ :
જીવનવ્યવહાર
તાત્પર્ય કે ગૃહસ્થ યથાશકિત ધર્મનું સેવન કરવું, ધંધાજગાર પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરવી નહિ તથા શરીર કે પત્ની-પરિવાર પ્રત્યે બેદરકાર થવું નહિ. અર્થ અને કામની પ્રવૃત્તિ એવી તે ન જ થવી જોઈએ કે જેથી ધર્મને બાધા પહોંચે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં ધર્મની પ્રધાનતા અને અર્થ-કામની ગણતા હોય તે જ જીવનવિકાસ થઈ શકે છે.
ઓગણીસમે ગુણ દેવ, અતિથિ અને દીનજનની સેવા કરવી.
દેવની સેવા એટલે ઈષ્ટદેવની ઉપાસના અતિથિસેવા એટલે સાધુસંતોને નિર્દોષ અન્ન-પાણી આપવાની ક્રિયા અથવા ઘેર આવેલા મેમાન–પણાનું ભાવથી સ્વાગત. દીનજનની સેવા એટલે લૂલા, લંગડા, આંધળા, અશક્ત, ભગત, ભિખારી કે મુશીબતમાં આવી પડેલાઓને યથાશક્તિ દાન.
ઈષ્ટદેવની ઉપાસના ન હોય તે અંતરનું વલણ ધમભિમુખ થતું નથી. જે સાધુસંતે પ્રત્યે માનવૃત્તિ ન હોય તે ચારિત્ર અથવા ગુણવૃદ્ધિને લાભ થતું નથી. જે દીન જને પ્રત્યે ઉપેક્ષા દાખવવામાં આવે તે દયા ધર્મને લેપ થાય છે; માટે જ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે
देवातिथिदीनप्रतिपत्तिरिति । દેવ, અતિથિ અને દીન જનેની સેવા કરવી.
અહીં એ સ્પષ્ટીકરણ કરવું ઉચિત ગણશે કે કઈ પણ ધર્મના સાધુ, સંતે આપણે ત્યાં આવ્યા હોય તે ગૃહસ્થને સામાન્ય ધર્મ સમજીને તેમને યચિત સત્કાર કરે અને

Page #61

ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા : ૫૬ :
: ૫૫ તેમને અન્નપાન આપવા, પછી તેમના ગુણે પ્રત્યે આપણાં હૃદયમાં પક્ષપાત ભલે ન હોય. તે જ રીતે દીન જનને દાન આપતી વખતે પાત્રાપાત્ર વિચાર કરે નહિ, કારણ કે જિનેશ્વરાએ અનુકંપાદાનને કેઈ સ્થળે નિષેધ કરેલ નથી.
વીસમો ગુણ
કદાગ્રહી થવું નહિ, એક વસ્તુ ન્યાયનીતિથી વિરુદ્ધ છે, પિતાને કરવા યોગ્ય નથી, પિતે તેનું આચરણ કર્યું તે ભૂલ હતી, એમ જાણ્યા પછી પણ તેને પકડી રાખવી અને પિતાનું બેલેલું અન્યથા કેમ થાય? એ વિચારે તેને સાચી ઠેરવવા પ્રયાસ કરે એ કદાગ્રહ છે. આ પ્રકારને કદાગ્રહ રાખવાથી સરલતાને નાશ થાય છે, નવીન હિતશિક્ષાની પ્રાપ્તિ થતી નથી અને લેકમાં અપકીર્તિ થાય છે, તેથી જ મહાપુરુષે કહ્યું છે કે –
सर्वत्रानभिनिवेश इति ।
સર્વત્ર અભિનિવેશ રહિત થવું. અભિનિવેશને સામાન્ય અર્થ કદાગ્રહ છે, પરંતુ બીજાને પરાભવ કરવાના પરિણામથી નીતિમાર્ગને ન પામેલા કાર્યને આરંભ કરે, તેને પણ અભિનિવેશ કહેવામાં આવે છે. નીતિનું ઉલ્લંઘન થાય તેવું કાર્ય કરવાની ઈચ્છા થવી એ નીચનું લક્ષણ છે. કહ્યું છે કે
दर्पः श्रमयति नीचानिष्फलनय विगुणदुष्करारंभैः। स्रोतो विलोमतरणव्यसनिभिरायास्यते मत्स्यैः ।।

Page #62

માગણીસસ' :
: ૫૭ :
કદાગ્રહથી ઉત્પન્ન થતા અહંકાર પ્રવાહની સામે ચાલ વાની ટેવવાળા મત્સ્યાની જેમ નીચ મનુષ્યને નિષ્ફળ, નીતિ વગરના અને મુશ્કેલીભર્યો કા ના આરંભ કરવાના શ્રમ આપે છે.
.
અભિનિવેશ વિનાના મનુષ્યા જ ધર્મ પ્રાપ્તિને ચાગ્ય છે, એમ જાણીને ગૃહસ્થાએ અભિનિવેશથી રહિત થવુ કદાગ્રહી થવું નહિ. એકવીસમા ગુણ,
ગુણને વિષે પક્ષપાત રાખવા.
કે
...
અનુભવીએ કહ્યું છે કે ગુણવાન પુરુષામાં રહેલા શુક્ષુ એ જ પૂજાનું સ્થાન છે, નહિ કે વેશ અને વય એટલે મનુષ્યના વેશ અને વય સામે ન જોતાં તેના ગુણુ સામે જોવુ અને તે ગુણવાન જણાય તે તેના આદર કરવા, તેની પ્રશંસા કરવી અને તેને અને તેટલા મદદગાર થવુ' એ સજ્જનાનુ કત્તન્ય છે.
જીવનવ્યવહાર
‘ ગુણને વિષે પક્ષપાત રાખવાનું ઉત્તર એ છે કે ‘ગુણુને વિષે પક્ષપાત પશુ તેવા ગુણ્ણા વૃદ્ધિ પામે છે અને ગુણવાન થવાની પ્રેરણા મળે છે. તાત્પર્ય કે-ગુણના પક્ષપાત કરવાની ટેવ સ્વરૂપને ઉપકારી હોવાથી જ તેનું વિધાન કરવામાં આવેલુ છે, ’
કારણ શું ? ' અનેા રાખવાથી આપણામાં અન્ય મનુષ્યને પણ
<
ક્ષમા,
ગુણુ શબ્દથી શુ` સમજવુ` ?’ એના ઉત્તર એ છે કે નમ્રતા, સરલતા, સંતાષ, સજ્જનતા, ઉદારતા, દાક્ષિણ્યતા, સ્થિરતા, પવિત્રતા, ધર્મ પરાયણુતા આદિને ગુણુ સમજવા. '

Page #63

માધન્યથમાળા
: ૫૮ :
બાવીસમો ગુણ દેશ અને કાલથી વિરુદ્ધ ચાલવું નહિ. શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ સ્પષ્ટ વાણીમાં કહ્યું છે કે
अदेशकालपरिचर्यापरिहार इति । દેશ અને કાલથી વિરુદ્ધ પરિચર્યાને ત્યાગ કર.
દેશ એટલે સ્થાનવિશેષ અને કાલ એટલે સમય. તેને અનુસરીને ચાલવું તે અદેશકાલપરિચર્યા કહેવાય. તાત્પર્ય કે સૌરાષ્ટ્રદેશમાં રહેનારે સૌરાષ્ટ્રદેશની રહેણી-કરણી મુજબ, ગુજરાતદેશમાં રહેનારે ગુજરાત દેશની રહેણી-કરણ મુજબ અને મહારાષ્ટ્રદેશમાં રહેનારે મહારાષ્ટ્રદેશની રહેણી-કરણી મુજબ ચાલવું, પણ તેથી વિરુદ્ધ ચાલવું નહિ. તે જ રીતે જે સમય કે જમાનામાં રહેતા હોઈએ તેને અનુરૂપ બધે વ્યવહાર રાખ પણ તેથી વિરુદ્ધ વ્યવહાર રાખવે નહિ. એકવીસમી સદીમાં અઢારમી સદીને વ્યવહાર રાખવા જતાં પાછા પડાય અને બાવીસમી કે તેવીસમી સદીને વ્યવહાર રાખવા જતાં ઉન્નતમાં ખપવું પડે, આ કારણે દેશ અને કાલને અનુસરતે વ્યવહાર રાખવો એ જ ઉચિત છે. પરંતુ આ બધી બાબતમાં ધર્મને બાધા ન પહોંચે તેને ખાસ ઉપયોગ રાખ-દેશકાળના બહાને ધર્મના સિદ્ધાન્ત અને આચારવિચારને અળગા રાખનારે મનુષ્ય તત્વને હજી સમયે જ નથી માટે ધર્મને સાચવીને દેશ-કાલ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરવી.
વળી શાસકારોનું વચન છે કે

Page #64

માગણીસમુ :
: ૫ :
यथोचितलोकयात्रेति ।
ચેાગ્યતા પ્રમાણે લેાકવ્યવહાર કરવા,
જો ચગ્યતા પ્રમાણે લેાકવ્યવહાર ન રાખવામાં આવે તે લોકોનાં મન આપણાથી વિરુદ્ધ થાય અને તે આપણી અવગણના કરે એટલે લઘુતા થવાના પ્રસંગ આવે. અનુભવીઓની ઉદ્દાષણા છે કે—
જીવનવ્યવહાર
"
लोकः खल्वाधारः सर्वेषां धर्मचारिणां यस्मात् । तस्माल्लोकविरुद्धं धर्मविरुद्धं च संत्याज्यम् ॥
સર્વ ધર્મ માર્ગે ચાલનારા પુરુષાના આધાર લેાક છે, તેથી જે લેાકવિરુદ્ધ અને ધર્મવિરુદ્ધ હાય તેના ત્યાગ કરવા,
અહીં એ વાત યાદ રાખવી ઘટે છે કે-ઢીનેપુ ઢીનમ તિ હલકા લેાકાને વધારે પડતુ માન કે વધારે પડતુ વજન આવુ... નહિ, કારણ કે તેમ કરવાથી તેમની તુચ્છતામાં ઉમેરા થાય છે અને અભિમાનાદિ દુર્ગુણા વૃદ્ધિ પામે છે. વળી એ પણ યાદ રાખવું ઘટે છે કે-અતિસંસર્જવળજ્ઞમિતિ-એટલે અતિપરિચયને ત્યાગ કરવા. કેટલાક અતિપરિચયથી ગુણુવાન ઉપર પણ અનાદર થાય છે. કહ્યું છે કેअतिपरिचयादवज्ञा भवति विशिष्टेऽपि वस्तुनि प्रायः । लोकः प्रयागवासी कुपे स्नानं सदा कुरुते ॥
અતિપરિચયથી ઘણાભાગે સારી વસ્તુ ઉપર પણ અનાદર થાય છે. પ્રયાગતીર્થ માં રહેનારા માણુસ (ગ'ગા નદી પાસે હાવા છતાં અતિપરિચય અંગે ) 'મેશાં કૂવામાં સ્નાન કરે છે.

Page #65

ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા.
: 30:
તેવીસમે ગુણ,
4
પેાતાની શક્તિ અનુસાર કામના આરંભ કરવા. બુદ્ધિમાન મનુષ્ય કોઇપણ કામ કરતાં પહેલાં એ વિચાર અવશ્ય કરવા ઘટે છે કે આ કાર્ય હું પૂરું કરી શકીશ કે કેમ ? જો બધા વિચાર કરતાં એ કાર્ય પૂરું થઈ શકે તેમ ન લાગતું હાય તા એના આરંભ ન કરવા એ જ ડહાપણ છે, કારણ કે આદરેલાં કામ અધૂરાં રાખવાથી લાકમાં હાંસી થાય છે અને તેમના આપણા પ્રત્યેના વિશ્વાસ ઊઠી જાય છે, એટલે બીજા કામમાં પણ સહકાર મળતો નથી. તેથી જ મહર્ષ આએ કહ્યું છે કે
પુષ્પ
बलाबलापेक्षणमिति ।
કાઇપણ કાર્ય કરતાં પહેલાં ખલ અને અમલના વિચાર કરવા, અહીં બલ શબ્દથી શારીરિક સ્થિતિ, માનસિક સ્થિતિ, આર્થિક સ્થિતિ, મિત્રા, લાગવગ, આવડત વગેરે વસ્તુઓ સમજવી, એટલે કોઈપણુ કાર્ય ઉપાડતાં પહેલાં-હું શરીરથી પહેાંચી શકીશ કે કેમ ? તેમાં મારી બુદ્ધિ ચાલે છે કે કેમ ? તેને માટે જોઈતાં જરૂરી પૈસા મારી પાસે છે કે કેમ? અથવા જરૂર પડયે બાકીના પૈસા લાવી શકું તેમ છું કે કેમ ? આ કાર્યમાં મદદ કરે તેવા મિત્ર મારી પાસે છે કે કેમ ? હૈય તેા કેટલા ? મારી લાગવગ કેટલી ? આવડત કેટલી ? જો આના ઉત્તર અલવાન છીએ, એમ સમજવુ. અમલવાનમાં કરવી.
આ
કાય વિષે મારી પેાતાની અનુકૂળ હોય તે આપણે અન્યથા આપણી ગણુના

Page #66

તયાર
ઓગણીસમું
: ૬૧ શાસ્ત્રકારોનું એ વચન છે કેकः कालः कानि मित्राणि को देश को व्ययागमौ । कश्चाहं का च मे शक्तिरिति चिंत्यं मुहुर्मुहुः ।।
સમય કે છે? મિત્ર કેણુ છે? દેશ કે છે? આવક અને ખર્ચ કેટલું છે? હું કેણુ છું અને મારી શકિત કેવી છે? એ સર્વેને વારંવાર વિચાર કર.”
ચોવીસમો ગુણ. ભરણપોષણ કરવા યોગ્યનું ભરણપોષણ કરવું.
માતા, પિતા, દાદા, દાદી, પત્ની, પુત્ર, પુત્રીઓ, વિધવા બહેન તથા આપત્તિમાં આવી પડેલાં સ્વજને ભરણપોષણ કરવા યેગ્ય ગણાય છે. તેમનું કેઈપણ ઉપાયે ભરણપોષણ કરવું, તે ગૃહસ્થને ધર્મ છે. તેથી જ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે –
મર્તગમરમિતિ ભરણપોષણ કરવા ગ્યનું ભરણપોષણ કરવું. વળી એમ પણ કહેવાયું છે કે –
चत्वारि ते तात! गृहे वसन्तु । श्रियाभिजुष्ठस्य गृहस्थधर्मे ॥ सखा दरिद्रो भगिनी व्यपत्या ।
ज्ञातिश्च वृद्धो विधनः कुलीनः ॥ “હે તાત ! ગૃહસ્થ ધર્મને વિષે સંપત્તિથી યુક્ત એવા તમારા ઘરમાં દરિદ્રી મિત્ર, છોકરા વગરની બેન, કઈ પણ

Page #67

યમમાશ ગ્રંથમાળા
: Ř :
પુષ્પ
વૃદ્ધ જ્ઞાતિજન અને નિન થઈ ગયેલા કુલીન માશુસ એ ચાર હમેશાં નિવાસ કરીને રહે ! અર્થાત્ સર્વાંગૃહસ્થે આ ચારનું પણ પેષણ કરવું ઘટે છે. ”
અહીં ખીજી પણ કેટલીક સૂચનાએ વિચારવા જેવી છે. તેમાંની પ્રથમ સૂચના એવી છે કે
तस्य यथोचितं विनियोग इति ।
તે બધાને ઉચિત કાર્યમાં જોડવા.
તાત્પર્ય કે-નાનાને નાનુ કામ સાંપવું અને મોટાને માટુ કામ સોંપવું; પણ કાઈ ને કામ વિનાના રહેવા દેવા નહિ. નવરા માણસે નખ્ખાદ વાળે છે, એ સહુ કાઈ ના અનુભવ છે. બીજી સૂચના એવી છે કે— तत्प्रयोजनेषु बद्धलक्षतेति ।
તેમના ધર્મ, અર્થ અને કામ સંબંધી પ્રયોજનમાં હંમેશા લક્ષ રાખવુ.
તાત્પર્ય કે—કુટુંબના માણસોને ધર્મારાધન અંગે કાઈ સાધન-સગવડની જરૂર હાય તે તેવાં સાધન-સગવડ કરી આપવા. એ પૈસા વાપરવા જોઇતા હાય તેા ચેાગ્યતા પ્રમાણે એ પશુ આપવા અને તેમને ઉચિત આનંદ-વિનેાદ પણ કરાવવે. એમ. કરવાથી આખા કુટુંબમાં સપ અને સહકારની લાગણી જળવાઇ રહે છે અને પરિણામે પ્રતિષ્ઠા વધે છે. ત્રીજી સૂચના એવી છે કે अपायपरिरक्षोद्योग इति ।

Page #68

એણીસમું' :
૬૩ :
વનવ્યવહાર
તેમાંનું કાઈ અાગ્ય રસ્તે ન ચડી જાય તે માટે પ્રયાસ કરવા. અગ્નિના તણખા ઘાસની ગંજીને બાળી મૂકે છે, તેમ એક વ્યકિત કુલાંગાર થાય તે આખા કુટુંબની પ્રતિષ્ઠાના નાશ કરે છે, તેથી કુટુ′ખની કાઇ પણ વ્યક્તિ અાગ્ય રસ્તે ન ચડી જાય તે માટે પૂરતી સાવધાની રાખવાની જરૂર છે, અને જો કોઈ પણ વ્યક્તિમાં કંઇ પણ એવું જોવામાં આવે તે એને ઠેકાણે લાવવા માટે ચાગ્ય પ્રયાસા કરજ્ઞાની આવશ્યકતા છે. ચેાથી સૂચના એવી છે કે—
ગર્થે જ્ઞાન-વળૌરવપક્ષે ત્તિ 1
જો તે પાળ્ય વગર નિંદા કરવા ચૈાગ્ય થાય તે ગૃહસ્થે પેાતાના જ્ઞાન અને ગૌરવની રક્ષા કરવી.
તાત્પર્ય કે ઘરનાં અધાં માણસા અવળા માર્ગે ચડી જાય તા ગૃહસ્થે તેમના એ માગને ઉત્તેજન ન આપતાં પેાતાની લાજ-આબરુ કઈ રીતે બચે એના વિચાર કરીને વવું, પચીસમા ગુણ.
સદાચારી અને જ્ઞાનવૃદ્ધોની સેવા કરવી. સદાચારી એટલે સાધુ, સંતા કે ન્યાયનીતિને અનુસરનારા ગૃહસ્થા. તેમની સેવા કરવાથી આપણા આચાર સુધરે છે અને ચારિત્ર વિકાસ પામે છે. જ્ઞાનવૃદ્ધો એટલે વિદ્વાના, પતિ, વિચારકા. તેમની સેવા કરવાથી આપણા વિચારે સુધરે છે અને જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ થાય છે. તે જ કારણે મહિષએ કહ્યુ' છે કે
वृत्तस्थज्ञानवृद्धसेवेति ।

Page #69

ધર્મબોધ-ચંથમાળા
છવીસમો ગુણ.
દીર્ઘદશ થવું. જે મનુષ્ય પરિણામને વિચાર કરતા નથી, તે મૂર્ખ કહેવાય છે અને જે મનુષ્ય પરિણામને વિચાર કરે છે, તે દીર્ઘ દર્શી કહેવાય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે જે મનુષ્ય લાહ્ય લાગે ત્યારે કૂવો ખોદવા નીકળે છે, એ ટૂંકી દૃષ્ટિવાળે કે મૂહ છે અને જે મનુષ્ય પણ પહેલાં પાળ બાંધે છે, તે લાંબી નજરવાળે કે દીર્ઘદશી છે. ગૃહસ્થ જે દીર્ઘદશી ન હોય તે અનેક જાતની આમાં અટવાઈ જાય અને તેમ થતાં તેના વ્યવહાર નાશ પામે તેથી જ દીઘદશ થવું આવશ્યક છે.
સતાવીસમો ગુણ.
વિશેષજ્ઞ થવું. જે મનુષ્ય ગ્ય અને અયોગ્ય, હિતકર અને અહિતકર કે સારા અને બેટા વચ્ચે તફાવત બરાબર જાણી શકે છે, તે વિશેષજ્ઞ કહેવાય છે. એ વિશેષજ્ઞ મનુષ્ય કદી કેઈથી છેતરાતા નથી, તેમજ ચગ્યની ચોગ્ય કદર કરી શકે છે, તેથી જ વિશેષજ્ઞ થવું, એ એક ગૃહસ્થને માટે અત્યંત આવશ્યક છે.
અઠ્ઠાવીસમો ગુણ
કૃતજ્ઞ થવું. કેઈ મનુષ્ય પિતાના પર કઈ પણ પ્રકારને ઉપકાર કર્યો હોય, તેને બરાબર યાદ રાખે અને સમય આવ્યે તેના પર વધતે ઉપકાર કરવાની ભાવના રાખે તે કૃતજ્ઞ કહેવાય. આવા

Page #70

ઓગણીસમું :
થવહાર
કૃતજ્ઞ થવું એ ગૃહસ્થને મોટામાં મેટે ગુણ છે. એથી શિષ્ટા ચાર જળવાઈ રહે છે, સદ્ભાવની વૃદ્ધિ થાય છે અને દરેક કામ સહેલાઈથી પાર પડે છે. તેથી વિરુદ્ધ જે મનુષ્ય કૃતજ્ઞી છે, એટલે કરેલા ઉપકારને ભૂલી જાય છે, તે શિષ્ટાચારને લેપક છે, સદ્ભાવને નાશ કરનાર છે અને પિતાના હિત પર પિતે જ કુઠારાઘાત કરનારે છે તેથી કૃતજ્ઞ થવું એ સુજ્ઞજનનું કર્તવ્ય છે.
ઓગણત્રીસ ગુણ
જોકપ્રિય થવું. જે મનુષ્ય પિતાની વાણી મધુર રાખે છે અને કેઈનું કંઈ પણ કામ કરી આપે છે, તે લેકપ્રિય થાય છે. તેથી વિરુદ્ધ જે મનુષ્ય પિતાની વાણું અત્યંત કડવી એટલે એક ઘા ને બે ટૂકડા જેવી રાખે છે, તે બીજા ગુણે ગમે તેટલા હોવા છતાં લેકમાં અપ્રિય થાય છે અને બનતાં સુધી કઈ તેને બેલાવતું નથી. તે જ રીતે જે માણસ છતી શક્તિએ કોઈનું કંઈ પણ કામ કરી આપતું નથી અને પિતાની જ સ્વાર્થ સાધનામાં મ. રહે છે, તે પણ અપ્રિય થાય છે, એટલે કપ્રિય થવા ઇચ્છનારે પિતાની વાણીને બને તેટલી મધુર રાખવી અને કેઈનું કંઈ પણ કામ કરી છૂટવું.
ત્રીસમો ગુણ
લજજાવાનું થવું. લોકોમાં એક કહેવત છે કે “જેણે મૂકી શરમ તેનું ફૂટયું કરમ” એટલે જે મનુષ્ય લાજ-શરમને ત્યાગ કરે છે, અને ન

Page #71

સબોધ-ગ્રંથમાળા
: દુ :
પુજ્ય
કરવાનાં કામેા કરે છે, તેનું ભાગ્ય પરવારી જાય છે. શાસ્ત્રકારાના · અભિપ્રાય એથી ભિન્ન નથી, તેથી જ તેમણે પ્રત્યેક સદ્દગૃહસ્યને લજ્જાવાન્ થવાના અનુરાધ કર્યાં છે. અહીં એ સ્પષ્ટીકરણ કરવું ઉચિત ગણાશે કે ગૃહસ્થાએ જે લજ્જા રાખવાની છે, તે અનુચિત કાર્યાં અંગે રાખવાની છે, પણ ઉચિત કાર્ય અંગે રાખવાની નથી. જમવા બેઠા અને ખાટી શરમ રાખી ભૂખ્યા ઉઠવું કે દસ્ત વગેરેની હાજત થઇ હાય છતાં ખેાટી શરમથી બેસી રહેવું, તે હરગીઝ ઉચિત નથી. તે જ રીતે કોઈ કામ અંગે કાઈ પાસે જવાનું' થયું ત્યાં શરમાઇને કંઇ પણ ન ખેલતાં પાછા ફરવું, તે પણ તેટલું જ અનુચિત છે. અહીં · માગ્યા વિના મા પણુ ન પીરસે, ’ ‘ મેલે તેના એર વેચાય’ વગેરે કહેવત યાદ રાખીને પેાતાને જે કઈ કહેવાનુ હાય તે સ્પષ્ટતાથી કહેવું ઘટે છે.
એકત્રીસમા ગુણ યાળુ થવુ.
મનુષ્યમાં ખીજા ગુણા ગમે તેટલા મહાન હૈાય પશુ તેનામાં દયા ન હાય, તે એ બધા ગુણ્ણા દટાઈ જાય છે; અને તેની ગણના એક નિર્દય, ક્રૂર કે ઘાતકી મનુષ્ય તરીકે થાય છે; તેથી સુજ્ઞ મનુષ્યે અવશ્ય દયાળુ થવું ઘટે છે.
સર્વ ધર્મના સંતપુરુષાએ દયાની પ્રશંસા કરી છે અને તેને ધર્મનું મૂળ ગણી છે. આ રહ્યા તેની પ્રતીતિ કરાવનારા શબ્દોઃ—
4
પાપ મૂલ અભિમાન;
દયા ધર્મ કે મૂલ હૈ, તુલસી દયા ન છાંડિચ, જખ લગ ઘટમે પ્રાન.

Page #72

જીવનવ્યવહાર
ઓગણીસમું:
બત્રીસમે ગુણ
આકૃતિ સામ્ય રાખવી. આકૃતિ એટલે મુખમુદ્રા. તે સૌમ્ય એટલે પ્રસન્ન રાખવાથી અન્ય મનુષ્ય પર સુંદર છાપ પડે છે અને કપ્રિયતામાં વધારે થાય છે. તેથી વિરુદ્ધ જે મનુષ્ય સદા ચીડાયેલે દેખાય છે, બાવરે રહે છે કે દિવેલ પીધા જેવું મોટું રાખે છે, તેનું મોટું જોવાનું ભાગ્યે જ કોઈને પસંદ પડે છે. તાત્પર્ય કે–તેથી અપ્રિયતા થાય છે, સંબંધે ઘટે છે અને પરિણામે વ્યવહારની ક્ષતિ થાય છે.
તેત્રીસમે ગુણ
પરોપકારી થવું. જે મનુષ્ય અન્ય પર ઉપકાર કરે છે, તેનું જીવન ધન્ય છે. બાકીના મનુષ્ય તે માત્ર જીવવાની ખાતર જ જીવે છે, એટલે તેમનું જીવન એક પશુ કરતાં કોઈ પણ રીતે અધિક નથી. અથવા તે તેઓ પશુ કરતાં પણ અધમ છે, કારણ કે પશુઓ પણ કોઈ ને કોઈ જાતને પરોપકાર કરે છે. કેઈ દૂધ આપે છે, કેઈ ખેતીના કામમાં આવે છે, કઈ ભાર વાહન કરે છે, કઈ પિતાની રૂંવાટીઓ આપે છે અને કઈ પિતાનાં શીંગડાં, ખરી કે ચામડાં આપીને પણ બીજા પર ઉપકાર કરે છે.
- વૃક્ષો સામે નજર કરે, તે તેઓ પણ મહાન ઉપકાર કરતા જણાશે. તેઓ પિતાનાં મૂળ, છાલ, પત્ર, પુખે અને

Page #73

ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૬૮ : ફલો આપણને આપી દે છે અને આપણું જીવન ટકાવવાની અનુકૂલતા કરી આપે છે.
નદી-નવાણુ સામે દષ્ટિ કરશે તે ત્યાં પણ પરેપકારનો ગુણ પ્રવર્તેલે જણાશે. જે તેઓ પિતાનું મધુર જળ આપણને ન આપતાં હોય, તે આપણી સ્થિતિ કેવી થાય ?
વાયુ ઘડીભર થંભી જાય અને આપણું શ્વાસોચ્છવાસમાં આવવાને ઈનકાર કરે તે આપણી શું વલે થાય? એ ક૯પવાનું મુશ્કેલ નથી. આમ પ્રકૃતિનું બંધારણ જ એવું છે કે એક બીજાના ઉપર ઉપકાર કરે તેથી પ્રત્યેક ગૃહસ્થ પરોપકારી થવા તરફ લક્ષ રાખવું ઘટે છે.
ત્રીસમો ગુણ અંતરના છ શત્રુઓને જીતવા. અંતરના શત્રુઓની ગણના વિવિધ રીતે થાય છે, તેમાં છની ગણના પ્રસિદ્ધ છે, એટલે જ અહીં છ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે. આ છે શત્રુઓ તે કામ, ક્રોધ, લોભ, માન, મત્સર અને હર્ષ છે. તેમની વિઘાતકતાનું દર્શન “પાપને પ્રવાહ” એ પુસ્તકમાં તેનું સવિસ્તર દર્શન કરાવ્યું છે, એટલે અહીં તેને વિસ્તાર કરતા નથી, પણ તે સંબંધમાં એટલું જ જણાવીએ છીએ કે એક ગૃહસ્થ ધન, ધાન્ય, કુટુંબ-પરિવાર અને અધિકાર વગેરેથી ગમે તેટલે સમૃદ્ધ થાય પણ અંતરના શત્રુઓને જીતવાને કંઈ પણ પ્રયાસ
જુઓ આ જ ગ્રંથમાળામાં પ્રકટ થયેલ પુ૫ નં. ૧૪

Page #74

ઓગણીસમું: : ૬૯ :
જીવનવ્યવહાર ન કરે તે એની ગૃહસ્થાઈ અધૂરી રહે છે અને તે ધમાંરાધનની યેગ્યતાને પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી.
પાંત્રીશમો ગુણ.
ઈતિને વશ રાખવી. સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય ચક્ષુરિન્દ્રિય અને શ્રોત્રેન્દ્રિય એ પાંચ ઇંદ્રિય છે. તેને વશમાં રાખવાથી સંયમ કેળવાય છે, આરોગ્યની રક્ષા થાય છે, ધનને નિરર્થક વ્યય થતું નથી અને ધમરાધનની યોગ્યતા સત્વર આવે છે તેથી પ્રત્યેક સુજ્ઞજને ઇંદ્રિયને વશ રાખવા માટે પ્રયત્ન કરે. એક એક ઇન્દ્રિયને પરાધીન થવાથી કેવું દુઃખ સહન કરવું પડે છે, તે અમે આગળ વિસ્તારથી બતાવી ગયા છીએ, એટલે અહીં વધુ વિવેચન કરતા નથી, પણ તેના સારભૂત એટલું જ કથન કરીએ છીએ કે “ઇદ્ધિને વશ રાખવામાં જ ગૃહસ્થની શોભા છે, ઈદ્રિયોને વશ રાખવામાં જ ગૃહસ્થનું હિત છે. અને ઈદ્રિયને વશ રાખવામાં જ આખરે કલ્યાણ છે.”
ઉપસંહાર આ પાંત્રીશ ગુણેને બરાબર સમજીને તે પ્રમાણે પિતાને વ્યવહાર ચલાવનાર યશ અને પ્રતિષ્ઠાને ભાગી થાય છે તથા ધરાધનની યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરીને જીવનયાત્રાની એક મહાન મજલ પૂરી કરે છે.
સર્વેને જીવન-વ્યવહાર શુદ્ધ બને, એ જ અભ્યર્થના.

Page #75

– નીતિ-વચને –
अपूज्या यत्र पूज्यन्ते, पूज्यपूजा व्यतिक्रमः । त्रीणि तत्र भविष्यन्ति, दुर्मिक्षं मरणं भयम् ॥
જ્યાં અપૂજનીય વ્યક્તિઓ જાવા માંડે અને પૂજનીય વ્યક્તિઓની ઉપેક્ષા થાય ત્યાં દુકાળ, મરણ ને ભયની આપત્તિએ વેઠવી પડે છે.
अन्यायोपार्जितं वित्तं, दशवर्षाणि तिष्ठति । प्राप्ते त्वेकादशे वर्षे, समूलं तत् विनश्यति ॥
અન્યાયથી ઉપાર્જન કરેલું ધન, વધુમાં વધુ દશ વર્ષ સુધી ટકે છે. અગિયાર વર્ષ જ્યારે બેસે છે ત્યારે સંગ્રહ કરેલું સઘળું યે ધન [ જુનું-નવું] વિનાશ પામે છે એટલે કે ગમે તે રસ્તે માર્ગ કરી જાય છે.

Page #76
AUDIO તપ છIIII નવા બહાર પડેલા પ્રત્યે આત્મકલ્યાણમાળા (1) હજારો વાંચકે જેની રાહ જોઈ રહ્યા હતા, પૂ. મુનિવરે, સાધ્વીજીએ, જેની ખૂબ પ્રશંસા કરી રહ્યા છે તે અત્યંત ભાવાત્પાદક પ્રાચીન પ્રાર્થના, ગુજરાતી સંસ્કૃત ચૈત્યવંદના, સ્તુતિઓ, ઢાલીયાં, સ્તવના, સજા, પાના અત્યુત્તમ સંગ્રહ જેમાં છે. કિં. રૂા. 4) (2) ધમધ ગ્રંથમાલાના શીધ્ર ગ્રાહક બની જાવ, માત્ર પોસ્ટેજ સાથે રૂા. 12) ની કિંમતમાં જીવનનું ઘડતર કરવા માટે જીલ્લા જુદા વિષય ઉપર રોચક શૈલીમાં લખાએલાં 20 પુસ્તકો વસાવી લો. (3) પૈષધ વિધિ (ચોથી આવૃત્તિ ) સંપૂર્ણ સૂત્રે વિધિ સાથે, નહિ ભણેલાઓ વાંચતા જાય અને પૌષધ કરી શકે તેવી યોજના જેમાં કરવામાં આવી છે. કિં 0-12-0. | (4) મેહનમાલા (ચાથી આવૃત્તિ) પ્રાચીન અર્વાચીન સ્તવન તથા પ્રાર્થના, ચૈત્યવંદન, થાયે, ગહુલીઓ, તપવિધિ, સ્તોત્રા, છના સંગ્રહ કિ. રૂા. 1.. | (5) સજઝાયા તથા ઢાળીઆઓના સુંદર સંગ્રહ કિ. રૂા. રા. છપાતા અન્યા (1) ક૯પસૂત્રસુબાધિકા ટીકા (2) શ્રી ભગવતી સૂત્રનાં પ્રવચનો (3) બૃહસંપ્રહણી સુવિસ્તૃત સચિત્ર ભાષાંતર (બીજી આવૃત્તિ). | છૂટક પુસ્તિકા પણ મળી શકશે. -: ગ્રાહકો થવાનાં તથા પુસ્તક મેળવવાના ઠેકાણાં :શા, લાલચંદ નંદલાલ સી. શાંતિલાલ શાહની કાં ઠે, રાવપુરા, ઘીકાંટા-વડોદરા | ઠે. 86, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ મુંબઈ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર ઠે. રતનપાળ, હાથીખાના - ઠે. ગુલાલવાડી, ગાડીજીની ચાલ ન. 1 અમદાવાદ મુંબઈ કારક For Private And Personal Use Only