Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jinAgamakathAsaMgraha ' kAnajIbhAI paTela * jinAgamakathAsaMgraha ' eka sakalana che ane saMkalana (compilation) parathI saMkalanakartAnI lekhaka tarIkenI vidvattAnA khyAla na AvI zake, paNa temanI philasUphI-jIvanadRSTi ane kArya paddhatinA jarUra khyAla AvI zake. prakRtithI ekadama saraLa, udAra ane ciMtanazIla, AkRtie saumya evA pU. paMDita becaradAsajInI sAmAjika ane dhArmika RDhienA baMdhanamAM jakaDAI na rahevuM, hAtha para lIdhelA kAmamAM makkamatAthI AgaLa vadhavu, lIdheluM kAma pUrI zraddhA ane zaktithI pAra pADIne jaMpavuM, mULabhUta siddhAntA ane nIti-niyamAnI bAbatamAM bAMdhacheDa na karavI--e philasUphI rahI che. jinAgamakathAsa'graha'nI kathAAnI pasadagImAM A philasUphIe bhAga bhajavye! heAya tema te kathAonuM vastu jotAM lAge che, * mULakathAe ane sUktie uparAMta A saMgrahamAM prastAvanA, anukramaNikA, prAkRta bhASAnA paricaya, prAkRtanuM vyAkaraNa, TippaNA ane zabdakAza ApavAmAM AvyAM che. A sapAdanamAM emanu` karyuM jiMduM rahyuM che e paNu TUMkI prastAvanAmAM paMDitajIe spaSTa karyuM che. prAkRta bhASAnA abhyAsane sugama banAvavA temaNe mAra'jaka ane kheAdhaprada kathAenI pasaMdagI karI che ane ethI prAcIna AgamapAThAnA mAtra zabdazaH saMgraha na karatAM te pADAne vidyArthIonI dRSTie pariSkRta karyAM che. prAkRta kathAo vAMcatAM pahelA vyAkaraNane kaIka paricaya thAya e uddezathI prAraMbhamAM prAkRtabhASAnA paricaya ane tyArabAda prAkRta bhASAnuM vyAkaraNa ApyAM che, je emanI vyAkaraNa taraphanI vizeSa abhiruci chatI kare che. prAkRta bhASAnA paricayamAM prathama prAkRta bhASAnA svarUpanA paricaya ApyA che. je le! prAkRtane sa MskRtamAMthI UtarI AvelI ke saskRtane prAkRtamAMthI UtarI AvelI mAne che temane bhrama bhAMgavA keTalIka dalIleA rajU karI che. jaina A prAkRta ane bauddha prAkRta yA pAlitA pArasparika saMbadha spaSTa karyo che. pANi zabdanI vyutpattinI bAbatamAM tA paDitajIe eka navA ja vicAra mUkayo che. AcArya budheASe mULa tripiTaka cA buddhavacananA arthamAM 'pAli' zabdanA prayAga karyo che. tene AdhAre Adhunika vidyAnAe ' pAhi'nI niruktinI bAbatamAM vibhinna mata darzAvyA che. bhikSu jagadIza kAzyapane mate hi e vayAyanuM saMkSipta rUpa che (yiAyapahiyAya pAtiyAya-patti ). bhikSu siddhArthane mate vAtti yA pazibdanA mULa AdhAra saMskRta zabda 'pATa' che. pa', vidhuzekhare jaNAvyuM che ke pAhi zabdanA artha paMkti che ke je saMskRta vAhi zabdane paryAyavAcI che, jana vidvAna DaoN. mekasa velesare vAhiyA pAhi (pATaliputranI bhASA)nuM saMkSiptarUpa pAli banAvyuM che. keTalAka vidvAnAe palhi (gAma) zabdane AdhAre pAli zabdanI vyutpatti khatAvI che. paDitajIe pAli zabda aMgenA A vivAdanA svIkAra karyAM che ane vacarI zabda uparathI tadvaiitAnta payaDDI zabda ane te uparathI pAlI' zabda UtarI AvyAnI kalpanA karI che. temane A vicAra navIta ane sa Mzodhanaz2inI sUjhanA dyotaka che, . .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAmakathAsaMgraha AcArya hemacaMdra vageree prAkatanI vyutpatti banAvatAM "pravrutiH saMkSipta ityAdine je ullekha karyo che te bAbatamAM paNa paMDitajIe maulika vicAra rajU karatAM jaNAvyuM che ke prAkRta bhASA zIkhavA mATe saMskRta zabdone AdhAra laI, tenI sAthe uccAraNa bhedane lIdhe je sAmya-vaiSamya che te batAvavA prAkRta vaiyAkaraNae potAnA vyAkaraNanI racanA karI che. eTale ke, saMskRta bhASA dvArA prAkRta zIkhavavAne emane abhigama rahyo che. e daSTie emaNe saMskRtine prAkRta a kahyo che ema mAnavuM joIe. maulika rIte vicAravAnI daSTi ane pitAnI mAnyatA nirbhika rIte rajU karavAnI hiMmata e saMzAdhakanuM lakSaNa ahIM joI zakAya che. jinAgamakathA saMgrahamAM ArSa ane laukika ane prakAranA prAkRtanA zabdaprayoga che. paNa paMDitajIe ahIM je vyAkaraNa ApyuM che te vyavahAru ane prAraMbhika abhyAsIne upayogI thavA pUratuM ja che. prAkRta bhASAmAM praveza karavA vaNa vikAranA niyama, nAma ane dhAtunA sAdhAraNa rUpa khAna ane kRdaMtanA khAsa khAsa udAharaNa ApyAM che. eTale ke A vyAkaraNa zAstrIya nahIM paNa kathAo samajavA sahAyabhUta thavAya teTaluM sAdhAraNa che. je je graMthamAMthI kathAo ane sUktio levAmAM AvyAM che te badhAnA nAmano te te sthaLe ullekha karyo che. paNa A graMthane saMkSipta paricaya ApI zakAye heta te prAraMbhika abhyAsIne vizeSa upayogI banata ema lAge che. mULa vibhAga pachI ApelAM TippaNo abhyAsIne vyutpatti temaja zabda ane zabdArthanA kamavikAsane khyAla Ape che. chelle upayukta zabdone keza ApavAmAM Avyo che. jinAgamakathAsaMgrahamAM 32 kathAo ane sUktione saMgraha che, jemAM jJAtAdharmakathAnI pAMca kathAo ane vasudevahiMDInI 4 kathAo vizeSa dhyAna kheMce che. upadezapada, upAsakadazA, dazavaikAlikavRtti ane AvazyakavRttimAMthI balba kathAo ane nirayAvalImAMthI eka kathA levAmAM AvI che vividha viSaya ane vicArane lagatI satio mukhyatve "vakA mAMthI levAI che. kumArapALapratibaMdha, paumacariyasametitaka ane uttarAdhyayanasUtramAMthI eka eka sUktisamUha levAmAM Avela che. A badhI kathAo ane sUktie mAtra jaina AgamamAMthI levAyela nathI. ethI zIrSakanI yathArthatA aMge prazna tha svAbhAvika che. paNa paMDitajIe bahu vyApaka arthamAM A zIrSakane prayoga karyo hoya ema lAge che. Apta puruSanuM vacana e Agama che. tIrthakara ane sarvajJa bhagavAna ApyuM che. temane upadeza ane vANu jinIgama che. zrutajJAnI ane dazapUvI sthaviro je kaMI kahe ke lakhe teno jinAgama sAthe ke virodha na hoI zake, tethI temanA graMtha paNa Agama aMtargata gaNAya. sthavirAe pitAnI pratibhAne AdhAre koI viSaya para Apela saMmati ke muktakone paNa AgamomAM samAveza thAya. Ama mukhyarUpe jinane upadeza ane vANI jenAgama che, gauNarUpe tenAthI anuprANita anya graMtha paNa Agama che A vyApaka arthamAM mULa jaina Agamo, tenI niti Adi TIkAo, AgamonA viSayane AdhAre racAyelA vasudevahiMDI, upadezapada jevA bedhaprada kathAgraMtha ane Agama vacane ne anumodana ApatA anya svataMtra graMtha ke saMktisaMgraha Agamo gaNAya. emAMthI levAyela kathAo ane saktionA saMgrahane paMDitajIe emanI rIta "jinAgamakathAsaMgraha' nAma ApyuM che. mULa AgamAMthI lIdhelI kathAo dhArmika nahIM paNa sAmAjika ane naitika bodhakathAo che. lenA cAritraghaDatara mATe A kathAvastu preraka bane e jIvanadaSTithI emaNe AgamonI A
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 kAnajIbhAI paTela kathAone pasaMda karI saMgrahamAM sthAna ApyuM hoya ema lAge che. A vastu rajU karavA prastuta saMpAdanamAMthI keTalIka kathAo vize ahIM carcA karavAno upakrama rAkhe che. gifg mULa AgamamAM bhale pAMca vratane lagatI kathA heya paNa saMpAdakanI daSTi te gRhastha jIvanamAM kuTuMbanA vaDAnI pharaja tarapha aMgulinirdeza karavAnI hoI zake e saMbhava che. kuTuMbanI badhI vyaktionI kAma karavAnI kSamatA ane temanI ruci ekasarakhI na hoya. kuTuMbano vaDe samaju hoya to evuM Ayojana kare ke darekane potAnI ruci ane zakti pramANenuM kAma maLe. kuTuMbanI kAryakSamatA vadhAravA ane tene ekasUtre bAMdhI rAkhavA Ama thavuM jarUrI che. AvI sUjhane abhAva e atyAre tUTatI saMyukta kuTuMbanI prathAnA aneka kAraNe mAMnuM eka kAraNa hoI zake. "sure Hi' e mAtra be kAcabAonI kathA nathI. paNa saMyamI ane svabhAva caMcaLa evI be vyaktionI kathA che. mANasa hAtha para lIdhela kAmamAM saMzaya rAkhe ane zraddhA vagara kAma kare to te keTaluM kAragata nIvaDe ? "saMsacavA visminI pasaMdagImAM saMpAdakanI A dRSTi kAma karI gaI hoya to navAI nahIM. potAnA khUnI tarapha udArabhAva (bIjA bhavamAM) rAkhavo (mADha), ekanA eka putrane mAranAra vijaya cora jevAne kSamA ApI tene sahAyabhUta thavA tatpara rahevuM e kaMI nAnIsUnI vAta che ? AvuM kANa karI zake? kSamAnI sAkSAta mUrti. paNa je samAjamAM AvAM ujajavaLa rane hoya tyAM vijaya jevA coranuM zuM sthAna ? AvA samAjanuM nirmANa kema na thaI zake? medhANInI dIkarAne mAranAra" kathA sAthenA sAmyane ulekha atre aprastuta nahI gaNAya. vasudevahiMDI ane upadezapada jevA graMthamAMthI je kathAo paMDijIe pasaMda karI che te vyAvahArika baMdha uparAMta temanI ramUjavRttinI paricAyaka che. "jevA sAthe tevA" ke "ITano javAba paththarathI Apavo" evA vyavahAramAM "durathopArzva jaina' kahIne dhUrtanI patnIne hAtha pakaDIne gAmaDAne gADAvALo cAlavA mAMDe ke daravAjAmAMthI na nIkaLe evA eTale ke bahu ja moTA lADunI apekSA rAkhIne beThelA catura zaherIne be paisAnI lADuDIthI nirAza thavAne prasaMga Ave to kevI ramUja thAya? Izvare manuSyane ApelI buddhinA prapaMcAtmaka upayoga taraphane kaTAkSa A vArtAo dvArA pragaTa thAya che. jIvanamAM game tevA umadA kAma mATe paNa sAdhanazuddhine viveka na jALavanAranI "lAnAthaparivaraghai mAMnI trIjI putrI jevI dazA thAya. Aje paNa evI ghaNI mAtAe kuTuMbamAM pitAnI putrInuM varcasva sthapAya te jovA mAgatI hoya che, e mATe putrIonA vaiyaktika jIvanamAM paNa Dakhala kare che. paNa ghaNI mAtAone nirAza thavuM paDe che. temane pApe putrIne cAbUkanA phaTakA khAvAne prasaMga paNa Ave. chevaTe hArI thAkIne zikhAmaNa ApavI paDe ke "deva devasa vakriAti taheva paiNo vhijjaasi|" bALapaNamAM mAnA gumAvanAra bALakanI zI dazA thAya che tenAthI koI ajANa nathI. nagg zeho evI eka sAmAjika kathA che je AjanA kuTuMba jIvananA pAsA para prakAza pheke che. apara
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgamakathAsaMgraha mAtA sAvakA putrane mAtAno sneha Ape tevuM samAjamAM bhAgye ja jovA maLe. pharI lagna karanAra pitA potAnA vyavasAyamAM gaLAbUDa hoya ke navI patnIne strI-caritrathI ajANa hoya to bALakane pitAne sneha paNa na maLe. AvA saMjogomAM je bALaka catura hoya to naTaputra rehanI jema mAtAnI sAna ThekANe lAvI dhAryuM kAma kaDhAvI zake. jo ema na thaI zake to bALakane zArIrika ane mAnasika vikAsa rUMdhAI jAya. strI-puruSanA anaitika saMbaMdhamAM mAtra strIone ja javAbadAra mAnavAnI zailI TheTha sUtrakALathI Aja sudhInA sAhityamAM eka sarakhI rIte cAlI AvI che. ekAda strIne dAkhale laI AkhI strI jAtinI niMdA karavI keTalI yukti-saMgata gaNAya? strI-jAtinI niMdA karanArA e bhUlI jAya che ke AvA dAkhalA e to strIo karatAM puruSomAM vadhAre jovA maLe che. te ukta nyAye puruSa-jAtinI niMdA kema nahIM ? vaLI, samAjamAM jema zIlavAna puruSo hoya che tema devavaMdya ane puruSavaMdya thaI gaI hoya tevI zIlavatI nArIonA dAkhalA itihAsamAM ochA nathI. e nyAye AkhI strI jAtinI prazaMsA thavI joIe. paNa puruSa-pradhAna samAjamAM sAhitya-nirmANa paNa puruSone hAthe thayuM che. eTale strIonA svabhAvanI keTalIka nirbaLatAone svIkAra karIe to paNa uparokta bAbatamAM te sva-jAti taraphane pakSapAta ja jaNAya che. marivArojhArikA mAM kevaLa A ja mAnyatA sAmenA geravyAjabIpaNu vize vAta karavAmAM AvI che. lagna pachI paNa 12-12 varSa sudhI ekAkI jIvana jIvatI dhanazrI jevI evI ghaNI strIo haze ke je para-puruSanA nAma mAtrathI paNa cheDAI jAya. zIlane DAgha na lAge te mATe khUna karavAnI hade javuM paDe to te mATe paNa taiyAra hoya tevI strIo Aje paNa jovA maLaze. sAme pakSe jene samAja pUjanIya ane vaMdanIya gaNe che tevA saMnyAsInI cAritrahInatAnAM darzana thAya che. A kathAmAM sAmAjika pAkhaMDa ane prathA upara vyaMga chato thayo che. vaDIlo tarapha bhaktibhAva rAkhavo joIe. paNa gurupatnInuM mAna rAkhavA, temanA tarapha Adara dAkhavavA rAjA vasu anyAyane pakSakAra bane ane asatyane Azaro le to dharmarAjanA rathanI jema AkAzamAM adhdhara rahetu tenuM siMhAsana paNa jamIna para paTakAya temAM zI navAI ? gurupatnI tarapha bhaktibhAva rAkhavo joIe paNa te keIne bhoge ke asatyane zaraNe jaIne nahIM. jIvanamAM dhananuM mahattva che. e mATe saMgharSa paNa karavo paDe. paNa dhana ane sneha ke dhana ane kartavya vacce pasaMdagI karavAno prasaMga Ave to zuM karavuM ? vyavahAra-jagatamAM dhana game teTaluM upayogI hoya paNa te sthaLasaMpatti che, sAcI saMpatti to sUkSama sanehasaMpatti che. ane ene mahimA vizeSa che. "nIvaLavAya parivavAmAM vAtsalyathI chalakAtuM AvI eka sAcI mAtAnuM hRdaya dhananA DhagalAne lAta mAravA prere che. saMsAramAM aniSTa to che te sArapa paNa che. zuM grahaNa karavuM te vyaktine vazanI vAta che. kAgaDAo jevA kRtanI mANaso (caraghA vAyA) che, to nAnA zA RNamAMthI mukta thavA jIvananI Ahuti ApavA tatpara kezabInA citrakAra jevA kRtajJa mANaso paNa che (sucvo ko). mATe kaI raDyA -khaDyA dAkhalAne AdhAre mANasAI paranI zraddhA gumAvavAnuM na poSAya.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnajIbhAI paTela 31 "kannarasa samucpUrI" ane "vidivA ' jevI kathAo dhArmika aMdhazraddhAo ane mAnyatAo tarapha lAlabattI dhare che. pazubali ApanAra vyakti e jANatI nathI ke te jIva pUrva jIvanamAM potAne kaI svajana hoI zake. chelle, A saMgrahamAM je sUkti-samUhane sthAna ApavAmAM AvyuM che te jIvane pagI che. Adarza maitrI, jIvanamAM sAhasanuM mahattva, adIna banIne jIvavuM, nItipUrvaka cAlavuM, dhIraja dharavI vagerene lagatI sUktio sthULa rIte vyavahArane ghaDanArI ane sUkama rIte mANasanA zIlane ghaDanArI che. A sUktio vidheyAtmaka ane niSedhAtmaka ane prakAranI che. - gAMdhIvAdI vicArasaraNImAM manuSya, manuSyatva ane samAjajIvana kendrasthAne che. cAritravAna mANasanA ghaDatarathI samAja saMpanna bane. e mATe mANasanI vRttio para zraddhA rAkhIne mANase pote nItinA mArge cAlavuM joIe. A gAMdhIvAdI vicArasaraNIne varelA paMDita becaradAsajIe vinA mAthAsaMghamAM jANe temanA vicAronuM pratibiMba paDatuM hoya tevI vaiyaktika ane sAmAjika jIvanane sparzatI kathAo pasaMda karI che evuM mane te A kathAonuM vastu jotAM lAge che. kathAonAM je zIrSaka ApavAmAM AvyAM che te paNa kadAca A vicArane anumodana Ape che. keTalAka zIrSaka te saMpAdake potAnI rIte ApyAM che. eTale kathAonA zIrSakanI bAbatamAM paNa mane ema lAge che ke saMpAdakanI vicArasaraNInI jANe-ajANe asara paDI che. ninAmathAsaMghanI kathAo ane suktionI pasaMdagImAM pU. paMDita becaradAsajInI philasUphIe bhAga bhajavyo che ema jaNAvI A vidyApuruSa-RSine jJAnAMjali arpavAne mAre ahIM namra prayAsa che eTaluM jaNAvavAnI rajA lauM.