Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgama meM karmabandha guNasthAnoMkI vyavasthA gommaTasAra jIvakaNDakI gAthA tInameM guNasthAnoMkI vyavasthA moha aura yogake AdhArapara batalAI gaI haiM / isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai AgamameM saMsArI jIvoMke 14 guNasthAna nizcita kiye gaye haiM- mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmalobha, upazAntamoha, kSoNamoha, sayogakevalI aura ayogakevalI / inakA nirdhAraNa jIvameM mohanIkarmakI yathAyogya prakRttiyoMke udaya, upazama, kSaya yA kSayopazama aura yogake sadbhAva aura abhAvake AdhArapara hotA hai / mohanIya karmake darzanamohanIya aura cAritramohanIyake rUpameM do bheda haiM / unameM darzanamohanIya karmake mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRtike rUpameM tIna bheda haiM / cAritramohanIyakarmake kaSAyavedanIya aura akaSAyavedanIyake rUpameM do bheda haiM / kaSAyavedanIya karma ke mUlataH krodha, mAna, mAyA aura lobha ke rUpameM cAra bheda haiM tathA ye cAroM anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanake rUpameM cAracAra prakArake haiM / phalataH kaSAyavedanIyakarmake 16 bheda ho jAte haiM / akaSAyavedanIyakarmake hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puMveda, strIveda aura napuMsakavedake rUpameM 9 bheda haiM / guNasthAnoMkI caturdaza saMkhyAke nirdhAraNa meM darzanamohanIya karmakI ukta tIna aura kaSAya vedanIyakarmakI 16 prakRtiyoMkA hI upayoga hai, akaSAyavedanIyakarmakI 9 prakRtiyoMkA guNasthAnoMkI caturdaza saMkhyAke nirdhAraNa meM upayoga nahIM hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai darzana mohanIya karmakI mithyAtvaprakRtike udayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha prathama mithyAdRSTi guNasthAna hai / jisa samaya samyagdRSTi jIva prathama guNasthAnakI ora AtA hai usa samaya mithyAtvakarmakA udaya na hokara prathamataH yadi anantAnubandhIkarmakA udaya hotA hai to usa samaya jovakI bhAvavatozaktikA jo parimana hotA hai vaha dvitIya sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki dvitIyopazama samyagdRSTi jIva yadi dvitIya sAsAdanasamyagdRSTi hotA hai to vaha visaMyojita anantAnubandhI prakRtiyoMkI saMyojanA karake usake udayameM hotA hai / darzana mohanIya karmakI samyagmithyAtvaprakRti ke udayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha tRtIya samyagmithyAdRSTi guNasthAna hai ! darzanamohanIya karmakI ukta tIna aura anantAnubandhI kaSAyakI ukta cAra isa prakAra sAta prakRtiyoMke upazama, kSaya yA kSayopazama aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayameM jIvako bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha caturthaM aviratasamyagdRSTi guNasthAna hai / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake kSayopazamameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha paMcama dezavirata guNasthAna hai /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 dharma aura siddhAnta : 117 pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake kSayopazama aura saMjvalanakaSAyake tIvra udayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha SaSTha pramattavirata guNasthAna hai / aupazamika, kSayopazamika yA kSAyika samyagdRSTi jIvameM jaba saMjvalanakaSAyakA sAmAnyarUpase maMdodaya hotA hai taba jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai taba vaha saptama svasthAnApramatta guNasthAna kahalAtA hai tathA aupazamika yA kSAyika samyagdRSTi jIvameM jaba saMjvalana kaSAyakA vizeSarUpase maMdodaya hotA hai taba vaha sAtizaya-apramatta guNasthAna kahalAtA hai| vaha sAtizaya-apramatta guNasthAnavI jIva niyamase adhaHkaraNarUpa Atmavizuddhiko prApta rahatA hai| saMjvalanakaSAyake mandatara udayameM aupazamika yA kSAyika samyagdRSTi jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha aSTama apUrvakaraNa guNasthAna hai / yaha jIva niyamase apUrvakaraNarUpa Atmavizuddhiko prApta rahatA hai| sajvala saMjvalana kaSAyake mandatama udayameM aupazamika yA kSAyika samyagdaSTi jIvako bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha navama anivRttikaraNa guNasthAna hai / isa anivRttikaraNa guNasthAnameM jIva akaSAyavedInIya prakRtiyoMke sAtha apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMko sampUrNa prakRtiyoMkA yathAyogya upazama yA kSaya karatA hai tathA saMjvalanakaSAyakI krodha, mAna, mAyA prakRtiyoMkA bhI yathAyogya upazama yA kSaya karatA hai evaM saMjvalana lobhaprakRtikA karSaNa bhI karatA hai| saMjvalanakaSAyakI sUkSmatAko prApta lobha prakRtikA udaya rahate hue jIvako bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha dazama sUkSmalobha guNasthAna kahalAtA hai| darzanamohanIyakarmakI 3 aura anantAnubandhI kaSAyakI 4 ina 7 prakRtiyoMke upazama athavA kSaya tathA cAritramohanIyakarmakI zeSa sabhI prakRtiyoMke upazamameM jIvakI bhAvavatIzakti jo pariNamana hotA hai vaha 11vAM upazAntamoha guNasthAna hai| sampUrNa mohanIyakarmake kSayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha 12vA~ kSINamoha guNasthAna hai| yataH 12vA~ guNasthAna sampUrNa mohanIyakarmakA kSaya honepara hotA hai aura yaha sthiti jIvako 13veM aura 14veM guNasthAnoMmeM bhI rahatI hai, ataH isa AdhArapara ina tInoM guNasthAnoMmeM samAnatA pAI jAtI hai tathApi 12veM guNasthAnavartI jIvako apekSA 13veM aura 14veM guNasthAnavI jIvoMmeM yaha vizeSatA pAI jAtI hai ki unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM karmokA sarvathA kSaya hojAneke kAraNa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa kevalajJAna Adi guNoMkA vikAsa bhI pAyA jAtA hai| isI prakAra 13veM aura 14veM guNasthAnavartI jovoMmeM bhI yaha vizeSatA pAI jAtI hai ki jahA~ 13veM guNasthAnavI jIvoMmeM kriyAzIla paudgalika mana, bolaneke sthAnabhUta vacana aura kAyake avalambanase una jIvoMkI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa halana-calana kriyArUpa yoga pAyA jAtA hai vahA~ 14veM guNasthAnavartI jIvoMmeM paudgalika mana, vacana aura kAyakA sadbhAva rahate hue bhI unake niSkriya ho jAnese yogakA sarvathA abhAva ho jAtA hai| isa prakAra 14 guNasthAnoMkI vyavasthA nirAbAdha ho jAtI hai| ..
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha karmabandhakA mUla kAraNa jIva aura pudgala donoM dravyoMmeM svabhAvataH bhAvavatIzakti ke sAtha kriyAvatIzakti bhI pAyI jAtI hai / usa kriyAvatIzaktike AdhArapara hI jIva aura pudgala donoM dravyoMmeM halana calana kriyA hotI hai / saMsArI jIvoMmeM kriyAzIla paudgalika mana yA vacana yA kAyake avalambanase jo halana calana kriyA hotI hai use hI yoga kahate haiM aura vaha yoga hI karmabandhakA mUla kAraNa hai / usakA sadbhAva jIvoMmeM prathamaguNasthAna se lekara 13 ve guNasthAnataka pAyA jAtA hai, isalie unameM vidyamAna jIvoMmeM niyamase pratikSaNa karmabandha hotA rahatA . hai / yataH 14veM guNasthAnavartI jIva meM paudgalita mana, vacana aura kAyakA sadbhAva rahate hue bhI unake niSkriya ho jAnese yogakA abhAva rahatA hai ataH vahA~ karmabandha nahIM hotA / yahA~ yaha jJAtavya hai ki samyagmithyAtva guNasthAnameM jIvake jo AyukarmakA bandha nahIM hotA usakA kAraNa vahA~ yogakI anukUlatAkA abhAva hai| tathA Adike tIna guNasthAna meM tIrthaMkara prakRtikA va Adike chaha guNasthAnoM meM AhArakazarIra aura AhArakaaGgopAMgakA jo bandha jIvake nahIM hotA hai usakA kAraNa vahA~ bhI yogakI anukUlatAkA abhAva hai| isI prakAra nIce-nIceke guNasthAnoM meM bandhako prApta honevAlI prakRtiyoMkI Upara-Uparake guNasthAnoMmeM jo bandha vyucchitti ho jAtI hai usakA kAraNa bhI vahA~ yogakI taratamatAko hI mAnA jA sakatA hai / karmabandhake viSaya meM yaha bhI jJAtavya hai ki AgamameM bandhake cAra bheda batalAye gaye haiM- prakRtibandha, pradezabandha sthitibandha aura anubhAgabandha / AgamameM yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki prakRtibandha aura pradezabandha yogake AdhArapara hote haiM va sthitibandha aura anubhAgabandha kaSAyoMke AdhArapara hote haiM / tAtparya yaha hai ki yogake AdhArapara jJAnAvaraNAdi karmavargaNAoMkA Asrava hotA hai aura usa Asravake AdhArapara una vargaNAoMkA AtmAke sAtha jo samparka hotA hai usakA nAma prakRtibandha hai tathA ve karmabargaNAe~ kitane-kitane parimANameM AtmA ke sAtha samparka karatI haiM usakA nAma pradezabandha haiM / phalata: prakRtibandha aura pradezabandha donoMko yogake AdhAra para mAnya karanA yukta hai| yahA~ prazna uThatA hai ki kyA jJAnAvaraNAdi karmokI prakRtikA nirmANa yogake AdhArapara hotA hai ? to aisA nahIM hai, kyoMki yogakA kArya jJAnAvaraNAdi karmavargaNAoMkA AsravapUrvaka AtmAke sAtha samparka karAnA mAtra hI hai ataeva yaha svIkAra karanA hogA ki karmabargaNAoMkA jo jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamana hotA hai vaha una vargaNAoM meM vidyamAna usa usa karmarUpa pariNata honekI svAbhAvika dravyabhUta yogyatAke AdhArapara hotA hai| itanI bAta avazya hai ki ve vargaNAe~ tabhI jJAnAvaraNAdikarmarUpa pariNata hotI haiM jaba ve yogake AdhAra - para Asravita hokara AtmAke sAtha samparka karatI haiN| isase nirNIta hotA hai ki jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kI vargaNAe~ pRthak-pRthak hI lokameM vyApta ho rahI haiM tathA yogake AdhArapara unakA Asrava hokara AtmA ke sAtha jo samparka hotA hai use hI prakRtibandha kahanA caahie| jJAnAvaraNAdi AThoM karmoMkI vargaNAoMke pRthak-pRthak honeke kAraNa hI ve AThoM karma kabhI eka-dUsare karmarUpa pariNata nahIM hote haiM / isIprakAra darzanamohanIyakarma cAritramohanIyakarmarUpa aura cAritramohanIya karma darzanamohanIya karmarUpa kabhI pariNata nahIM hote evaM cAroM Ayukarma bhI kabhI eka- dUsare AyukarmarUpa pariNata nahIM hote| isase bhI nirNIta hotA hai ki darzanamohanIya aura cAritramohanIya donoM karmoMkI evaM cAroM AyukarmoMkI vargaNAe~ lokameM pRthakpRthak hI vidyamAna haiM / tathA unakA yogake AdhArapara Asrava hokara AtmAke sAtha jo samparka hotA hai vaha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 3/dharma aura sivAnta : 119 yogake AdhArapara hotA hai| gommaTasAra karmakANDameM jo "bahubhAge samabhAgo" ityAdi gAthA 195 pAyI jAtI hai usakA Azaya yahI grahaNa karanA cAhie ki yogake AdhArapara eka sAtha karmabargaNAoMkA jo Asrava hotA hai vaha Asrava sabase adhika vedanIyakarmakI vargaNAoMkA hotA hai, usase kama mohanIyakarmakI vargaNAoMkA hotA hai, usase kama jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakarmako vargaNAoMkA hotA hai, usase kama nAma aura gotra karmakI vargaNAoMkA hotA hai aura usase kama AyakarmakI vargaNAoMkA hotA hai| . . .. ___ cAroM AyukarmoMkI vargaNAoMke viSayameM yaha bhI jJAtavya hai ki eka AyukarmakI vargaNAoMke Asravake avasarapara anya tInoM AyakarmoMkI vargaNAoMkA Asrava nahIM hotA, kyoMki cAroM AyukarmoMkI vargaNAoMke Asravake lie paraspara viruddha yoga kAraNa hotA hai / phalataH jisa samaya anukUla yogake AdhArapara kisI eka AyukarmakI vargaNAoMkA Asrava hotA hai usa samaya anukula yogakA abhAva rahaneke kAraNa anya tIna AyakarmokI vargaNAoMkA Asrava nahIM hotA hai| isI prakAra cAroM AyukarmoMkI vargaNAoMke viSayameM yaha bhI jJAtavya hai ki jisa prakAra anya sAta karmokI vargaNAoMkA Asrava anukUla yogake sadbhAvameM pratisamaya hotA hai usa prakAra cAroM AyukarmokI vargaNAoMkA Asrava anukUla yogakA abhAva rahaneke kAraNa pratisamaya na hokara karmabhUmija manuSya aura tiryaJca jIvoMkI bhujyamAna AyukA tribhAga zeSa rahanepara va bhogabhUmija manuSya aura tiryaJca jIvoMkI bhujyamAna AyukA 9 mAha zeSa rahanepara evaM deva aura nArakIya jIvoMkI bhujyamAna AyukA chahamAha zeSa rahanepara hI hotA hai aura taba bhI anukUla yogakA sadbhAva ho to hI hotA hai anyathA nhiiN| yahA~ sarvatra yogakI anukUlatAkA AdhAra anya anukUla nimitta sAmagrIke samAgamako hI samajhanA caahie| sabhI karmoMkI vargaNAoMke AsravameM kAraNabhUta va AtmAkI kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa ukta yoga yadyapi yathAprApta kriyAzIla paudagalika mana, vacana aura kAyake avalambanapUrvaka hotA hai, parantu usa yogake sAtha jabataka cAritramohanIyakarmake udayake sadbhAvameM yathAyogya nokarmabhUta nimittoMke sahayogase AtmAko bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa rAgadveSa hote rahate haiM taba taka AtmAke sAtha samparkako prApta sabhI karmavargaNAoMke sthitibandha aura anubhAgabandha bhI niyamase hote rahate haiN|| karmarUpa pariNata vargaNAoMkA AtmAke sAtha yathAsambhava antarmahartase lekara yathAyogya samaya taka samparka banA rahanA sthitibandha hai aura unameM AtmAko phala pradAna karanekI zaktikA prAdurbhAva honA anubhAgabandha hai| isase nirNIta hotA hai ki karmavargaNAoMkA AtmAke sAtha samparka honA anya bAta hai aura usa samparkakA kisI niyatakAla taka banA rahanA anya bAta hai| uparyukta vivecanake anusAra maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki 11, 12veM aura 13veM guNasthAnoMmeM vidyamAna jIvoMke sAtha jisa yogake AdhArapara sAtAvedanIyakarmakI bargaNAoMke prakRtibandha aura pradezabandha hote haiM isI yoga ke AdhArapara zrI 108 AcArya vidyAsAgarajI mahArAjakI akiMcitkara pustakake pR0 7-8 para una / jIvoMke sAtha usI sAtAvedanIyakarmakI una vargaNAoMke jo sthitibandha aura anubhAgabandha batalAye gaye haiM va samarthanameM tarka aura Agama vacana prastuta kiye gaye haiM yaha saba mujhe samyak pratIta nahIM hotA hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai--- 1. pUrvameM kiye gaye saMketa ke anusAra jaba jisa yogake AdhArapara jJAnAvaraNAdi karmokI vargaNAoMkA Asrava hotA hai usI yogake AdhArapara taba una vargaNAoMkA AtmAke sAtha samparka bhI hotA haiM evaM ve vargaNAyeM usa samparkake nimittase hI jJAnAvaraNAdikarmarUpa pariNata hotI hai / phalataH yaha saba viSaya prakRtibandhakI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha paridhimeM AtA hai tathA jJAnAvaraNAdikarmarUpa pariNata una vargaNAoMkA AtmAke sAtha usa samparkake yathAsambhava antarmahartase lekara sattara kor3hAkor3hI sAgara paryanta yathAyogya kAla taka bane rahane kI yogyatAkA vikAsa sthitibandhakI aura unameM jIvako svakIya phala pradAna karane kI yogyatAkA vikAsa anubhAgabandhakI paridhimeM Ate haiM / isase nirNIta hotA hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa yogake AdhArapara karmavargaNAoMke AtmAke sAtha prakRtibandha aura pradezabandha hote haiM, sthitibandha aura anabhAgabandha nahIM hote| ve donoM bandha usa-usa kaSAyake udayameM yathAyogya nokarmoMke sahayogase honevAle jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa rAga-dveSake AdhArapara hI hote haiM / AgamameM jo prakRtibandha aura pradezabandhako yogake AdhArapara va sthitibandha aura anubhAgabandhako kaSAyake AdhArapara batalAyA gayA hai usakA yahI abhiprAya hai / 2. AgamameM sthitibandhakA kAla kaSAyake sadbhAvameM sAmAnyarUpase kama-se-kama antamuhUrta batalAyA gayA hai va vizeSarUpase vedanIyakarmakA 12 muhUrta, nAma aura gotrakA ATha muhUrta batalAkara zeSa karmoMkA antamuhUrta batalAyA gayA hai jabaki kaSAyake abhAvameM sAtAvedanIyakarmake bandhakA kAla una karmavargaNAoMkA AtmAke sAtha samparka hone va unakI samApti hone rUpameM eka samaya hI siddha hotA hai| isalie sthitibandhake binA 11veM, 12veM aura 13veM guNasthAnoMmeM ba~dhanevAle sAtAvedanIyakarmakI utpatti aura samAptikA kAla eka samaya mAnya karanA hI yakta hai| phalataH gommaTasAra karmakANDakI gAthA 102 aura usakI saMskRtaTIkAmeM una guNasthAnoMma sAtAvedanIyakarma ke bandhako jo eka samayakI sthiti vAlA batalAyA gayA hai usakA sambandha prakRtibandhase hI samajhanA cAhie, kyoMki kaSAyakA abhAva honese vahA~ sthitibandhakA honA sambhava nahIM hai| isI prakAra kaSAyakA abhAva honese vahA~ jaba sthitibandha nahIM hotA to anubhAgabandha bhI nahIM ho sakatA hai, kyoMki vaha bhI kaSAyake sadabhAvameM hotA hai| ataeva udayakA bhI abhAva ho jAnese vahA~ usake phalakA bhoga jIvaka hotA / vahA~ jIvako jo sAtAvedanIyakarma ke phalakA bhoga hotA hai vaha bhoga pUrva meM baddha vedanIyakarmake phalakA hI hotA hai| karmabandhakI prakriyA pahale Agamake anusAra mohanIyakarmake udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamake AdhArapara jIvake gaNasthAnoMkI jo vyavasthA batalAyo jA cukI hai usase nirNIta hotA hai ki mohanIyakarmakA udaya guNasthAnoMkI vyavasthAkA hI AdhAra hai / vaha una guNasthAnoMmeM honevAle karmabandhameM kAraNa nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki tattvArthasUtra Adi granthoMmeM mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga hI bandhake kAraNa mAne gaye haiN| isakA Azaya yaha hai ki mohanIyakarma ke udayameM karmabandha to hotA hai parantu bandhakA kAraNa mohanIyakarmakA udaya na hokara usa udayameM nimittoMke sahayogase yathAyogya rUpameM honevAle jIvake mithyAdarzana, avirati, pramAda aura kaSAya evaM yoga pariNamana hI haiN| bandhake kAraNoMmeM nirdiSTa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrakA upalakSaNa hai, kyoMki jIvameM mithyAdarzanake sAtha niyamase mithyAjJAna aura mithyAcAritra pAye jAte haiN| ataH bandhake kAraNoMmeM mithyAdarzana zabdase mithyAdarzanake sAtha mithyAjJAna aura mithyAcAritrakA bhI samAveza hotA hai tathA unameMse mithyAcAritra hI bandhakA sAkSAt kAraNa hai| yata: vaha mithyAcAritra, mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka hotA hai ataH paramparayA mithyAdarzana aura mithyAjJAnako bhI bandhake kAraNa svIkAra kiyA gayA hai| mithyAdarzanakA artha hai atattvazraddhAna / vaha do prakArakA hai-eka to tattvazraddhAnakA na honA aura dUsarA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 121 atattvakA tattvake rUpa meM zraddhAna karanA / tattvazraddhAnake na hone rUpa mithyAdarzana ekendriyase lekara asaMjJI paMcendriya takake jIvoMmeM pAyA jAtA hai| parantu atatvakA tattvake rUpameM zraddhAna karane rUpa mithyAdarzana kevala saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM hI pAyA jAtA hai, kyoMki atattvakA tattvake rUpa meM zraddhAna nokarbhabhUta hRdayake avalambanase hotA hai jo hRdaya jaina siddhAntake anusAra saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM hI rahatA hai| mithyAdarzanakA jo mithyApana hai vaha usa darzanamohanIyakarmakI mithyAtvaprakRtike udayameM anukala nimittoMke AdhArapara honeke kAraNa hai| isIprakAra mithyAjJAnakA artha hai atattvajJAna / vaha bhI do prakArakA hai-eka to tattvajJAnakA na honA aura dUsarA atattvakA tattvake rUpameM jJAna karanA / tattvakA jJAna na hone rUpa mithyAjJAna bhI ekendriyase lekara asaMjJopaMcendriya takake jIvoMmeM pAyA jAtA hai / parantu atattvakA tattvake rUpa meM jJAna karane rUpa mithyAdarzana pUrvaka honevAlA mithyAjJAna kevala saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM hI pAyA jAtA hai, kyoMki atattvakA tattvake rUpameM zraddhAna nokarmabhUta mastiSkake avalambanase hotA hai aura vaha mastiSka jainasiddhAntake anusAra saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM hI rahatA hai| yahA~ bhI mithyAjJAnakA jo mithyApana hai vaha usa mithyAjJAnake mithyAdarzanapUrvaka honeke kAraNa hai| mithyAdarzana aura mithyAjJAna donoM jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana hai tathA donoM darzanamohanIya karmake bheda mithyAtvaprakRtike udayake AdhArapara nirmita mithyAdRSTi guNasthAnavartI jIvameM hI eka sAtha pAye jAte haiN| mithyAcAritrake viSayameM yaha jJAtavya hai ki uparyukta mithyAdarzana aura mithyAjJAna pUrvaka jovakI kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa jo kriyA-vyApAra usa mithyAdRSTiguNasthAnavI jIvakA hotA hai use hI mithyAcAritra kahA jAtA hai aura usakA utpAdana cAritramohanIyakarmake bheda anantAnubandhI kaSAyake udayake prabhAvameM anukala nimittoMke AdhArapara honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa rAga-dveSake anusAra hotA hai| yaha mithyAcAritra ekendriya jIvameM nokarmabhata kAya (zarIra) ke avalambanase, dvIndriyase lekara asaMjJIpaMcendriya takake jIvoMmeM nokarmabhUta kAya aura bolaneke AdhArabhata vacanake avalambanase evaM saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM nokarmabhUta kAya, vacana aura mana tInoMke avalambanase hotA hai / uparyukta vivecanase yadyapi yaha spaSTa hotA hai ki darzanamohanIyakamake bheda mithyAtvaprakRtike udayameM jIva mithyAdRSTiguNasthAnavartI hai aura usa jIvake ho anukUla nimittoMke AdhArapara mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra hote haiM / parantu ve mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra usa jIvameM mithyAtvakarmake udayake sadbhAvameM niyamase nahIM hote, kyoMki mithyAtvaka make udayameM mithyASTiguNasthAnavartI koI-koI saMjJIpaMcendriya bhavya aura abhavya jIva yadi nimitta milanepara hRdayake avalambanase vyavahArasamyagdarzana aura mastiSkake avalambanase vyavahArake samyagjJAnako prApta hote haiM, to unakA kriyA-vyApAra mithyAcAritra rUpa na hokara yA to aviratirUpa hotA hai yA unake dezavirati ho jAnepara zeSa deza aviratirUpa hotA hai athavA unake mahAvirati ho jAnepara 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa hotA hai| phalataH merI samajhake anusAra mithyAtvakarmake udayameM mithyASTiguNasthAnavartI saMjJIpaMcendriya una bhavya aura abhavya jIvoMko jo karmabandha hotA hai vaha yA to aviratirUpa kriyA-vyApArake AdhArapara hotA hai yA unake dezavirati ho jAnepara zeSa ekadeza aviratirUpa kriyA-vyApArake AdhArapara hotA hai yA unake mahAviti ho jAnepara 28 mUlaguNoM meM pravRtti rUpa kriyA-vyApArake AdhArapara hotA hai / ataeva usa kriyA-vyApArake mithyAcAritrarUpa na honeke kAraNa unako honevAlA karmabandha mithyAcAritrake AdhArapara nahIM hotA hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha yadi aisA na mAnA jAve to mithyAdRSTiguNasthAnavartI abhavya jIvoMko mithyAcAritrarUpa kriyAvyApAra ke abhAva meM jo kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogyalabdhiyoM kI prApti hotI hai evaM bhavya jIvoMko ukta cAra labdhiyoMke sAtha jo karaNalabdhikI prApti hotI hai vaha saba nahIM ho skegii| isakA pariNAma yaha hogA ki mithyAdRSTiguNasthAnavartI saMjJIpaMcendriya bhavya jIva usa karaNalabdhike AdhArapara jo darzanamohanIyakarmakI tIna aura cAritramohanIya karmake bheda anantAnubandhI kaSAyakI cAra isaprakAra sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama karatA hai, athavA ukta 7 prakRtiyoMke upazama, kSaya yA kSayopazamake sAtha jo apratyAkhyAnAvaraNacatuSkakA kSayopazama karatA hai athavA isake bhI sAtha jo pratyAkhyAnAvaraNacatuSkakA kSayopazama karatA hai yaha saba vaha nahIM kara sakegA / ataeva mAnanA par3atA hai ki bhavya aura abhavya donoM hI prakArake saMjJI - paMcendriya jIva midhyAtvakarmake udayameM mithyAdRSTiguNasthAna meM rahate hue bhI anukUla nimittoMkA yoga milanepara vyavahArasamyagdRSTi aura vyavahArasamyagjJAnI hokara jaba mithyAcAritrarUpa kriyAvyApAra nahIM karate haiM to ve yathAyogya avirata yA dezavirata yA mahAvratI ho jAte haiM evaM isa AdhArapara hI abhavya jIva kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogyalabdhiyoMko prApta kara lete haiM tathA bhavya jIva ukta labdhiyoMke sAtha karaNalabdhiko bhI prApta kara lete haiM / samayasArakI gAthA 275 bhI yahI dhvanita hotA hai ki abhavya jIva bhI dharmakA zraddhAna karatA hai, usakA jJAna karatA hai, usameM ruci karatA hai aura usako apanAtA bhI hai / parantu usakI abhavyatA ke kAraNa vaha bhedavijJAnI nahIM ho sakatA / ataeva usase vaha sAMsArika bhoga hI pAtA hai / yadyapi vaha yaha saba mokSa pAnekI bhAvanAse hI karatA hai, parantu vaha jaba bhedavijJAnI nahIM hotA, to mokSamArgI nahIM bana sakatA / isa vivecanase yahI samajha meM AtA hai ki aviratirUpa kriyAvyApAra karanevAle vyavahArasamyagdRSTi aura vyavahArasamyagjJAnI prathama guNasthAnavartI abhavya jIva tathA aviratirUpa kriyAvyApAra karanevAle prathama guNasthAna se lekara caturtha guNasthAna takake bhavya jIva jo karmabandha karate haiM vaha ve aviratirUpa kriyA vyApArake AdhArapara hI karate haiM tathA prathama guNasthAna takake ve hI bhavya jIva aura prathamaguNasthAnase lekara paMcamaguNasthAna taka ve hI bhavyajIva dezavirata honepara jo karmabandha karate haiM vaha ve zeSa ekadezaaviratirUpa kriyAvyApArake AdhAra para karate haiM evaM prathamaguNasthAnavartI ve hI abhavya jIva aura prathama guNasthAnase lekara SaSTha guNasthAna takake ve hI bhavya jIva mahAvratI ho jAnepara jo karmabandha karate haiM vaha ve 28 mUlaguNoM meM pravRttirUpa kriyAvyApAra ke AdhArapara karate haiM / prathamaguNasthAnase lekara SaSTha guNasthAna paryantake jIvoMmeMse dvitIya aura tRtIyaguNasthAnavartI jIvoMmeM jo vizeSatAe~ AgamameM pratipAdita kI gaI haiM ve karaNAnuyogakI apekSAse hI haiM, caraNAnuyoga kI apekSAse nahIM, jabaki karmabandhako vyavasthA caraNAnuyogakI prakriyApara ho AdhArita kyoMki jIvoMko jo karmabandha hotA hai va kriyAzIla nokarmabhUta mana, vacana aura kAyake avalambanase jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa kriyAvyApArake AdhArapara hI hotA hai / itanA avazya hai ki vaha karmabandha mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka mithyAcAritrarUpa kriyAvyApArake AdhArapara bhI hotA hai tathA vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka aviratirUpa yA kriyAvyApArake AdhArapara ekadeza aviratirUpa kriyAvyApArake AdhArapara athavA 28 mUlaguNoM meM pravRttirUpa kriyAvyApArake AdhArapara hotA hai / ve aviratirUpa yA ekadezaaviratirUpa yA 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa sabhI kriyAvyApAra niyamase vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka hI jovoM meM pAye jAte haiM aura ye sabhI kriyAvyApAra kriyAzIla nokarmabhUta mana, vacana aura kAyake AdhArapara honevAle jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa hI haiM / S
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 123 yadyapi mithyAdarzana aura mithyAjJAna evaM vyavahAra samyagjJAna ye sabhI yathAyogya nokarmabhUta hRdaya aura mastiSkake sahArepara hone vAle jIvako bhAvavatI zaktike hI pariNamana haiM, parantu ve caraNAnuyogakI prakriyAmeM hI antarbhUta hote haiN| ukta vivecanase yaha bhI jJAta hogA hai ki mithyAcAritra aura aviratirUpa donoM kriyAvyApAroMmeM antara hai, kyoMki jahA~ mithyAcAritra, mithyAdarzana aura mithyAjJAna pUrvaka hotA hai vahA~ avirati vyavahArasamyagdarzana aura vyavahAra samyagjJAnapUrvaka hotI hai / jahA~ mithyAcAritra Asaktivaza honeke kAraNa saMkalpI pApa mAnA jAtA hai vahA~ avirati azaktivaza honeke kAraNa ArambhI pApa mAnA jAtA hai| mithyAcAritra aura aviratike antarako isaprakAra bhI samajhA jA sakatA hai ki mithyAcAritrakA sadbhAva prathamaguNasthAnameM hI rahatA hai kyoMki vaha mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka hI hotA hai| isake viparIta aviratikA sadbhAva vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka honeke kAraNa prathama guNasthAnase lekara caturtha guNasthAna takake jIvoMmeM Agama dvArA svIkAra kiyA gayA hai| ina saba bAtoMko dhyAnameM rakhakara hI Upara bandhake kAraNoMmeM mithyAcAritra aura aviratiko pRthakpRthak rUpameM hI sammilata kiyA gayA hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki karmabandhameM kAraNabhUta mithyAcAritra, avirati, ekadezaavirati aura 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa sabhI kriyAvyApAra nokarmabhUta mana, vacana aura kAyake avalambanase honevAle jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamanoMke rUpame yoga hI hai| parantu ye sabhI cAritramohanIyakarmakI usa-usa prakRtike udayameM yathAyogya nokarmoke avalambanase honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana svarUpa rAga aura dveSase prabhAvita rahate haiM evaM jabataka unakA prabhAva ukta yogoMpara banA rahatA hai tabataka una yogoMke AdhArapara karmoMke prakRtibandha ora pradezabandhake sAtha sthitibandha aura anubhAgabandha niyamase hote rahate haiN| __ yataH 11veM, 12veM aura 13veM guNasthAnoMmeM kevala svatantra yoga hI bandhakA kAraNa zeSa raha jAtA hai, ataH usase karmoMke kevala prakRti aura pradezabandha hI hote haiM, sthiti aura anubhAgabandha nahIM hote| yadyapi bandhake kAraNoMmeM mithyAdarzana aura mithyAjJAnakA hI samAveza hai, parantu pahale spaSTa kiyA jA cukA hai ki ve donoM koMke bandhameM sAkSAtkAraNa nahIM hokara paraMparayA hI kAraNa hote haiM, kyoMki unakI bandhakAraNatA bandhake kAraNabhUta mithyAcAritrakA utpAdana karanA hI hai| dUsarI bAta yaha hai ki mithyAdarzana aura mithyAjJAna ye donoM jIvako bhAvavatozaktike pariNamana hai, isalie inakA karmabandhake mUlakAraNabhata jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa yogameM antarbhAva nahIM hotA hai| bandhakA sAkSAtkAraNa jo mithyAcAritra hai vaha mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka hI hotA hai aura usakA sadbhAva prathama guNasthAnameM hI rahatA hai, Ageke guNasthAnoMmeM nhiiN| bandhake kAraNoMmeM jo avirati aura zeSa ekadeza avirati evaM 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa pramAda sammilita hai ve bhI prathamaguNasthAnameM pAye jA sakate hai, parantu vaha avirati jIvana-saMrakSaNameM upayogI ArambhI pApoMke rUpameM mAnI jA sakatI hai, jIvanake lie anupayogI aura hAnikara anaitika AcaraNarUpa saMkalpI pApoMke rUpameM nahIM, kyoMki anaitika AcaraNarUpa saMkalpI pApoMkA antarbhAva mithyAcAritrameM hI hotA hai| ___avirati tRtIya ora caturtha donoM guNasthAnoMmeM samAnarUpase pAyI jAtI hai, parantu tRtIya guNasthAnameM pAyI jAnevAlI aviratimeM yaha vizeSatA rahatI hai ki vahA~ usakA sadbhAva darzanamohanIyakarmake bheda samya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha gmidhyAtvake udayameM nokarmabhUta hRdayake avalambanase honevAle vyavahAra samyagmithyAtvase prabhAvita rahatA hai / isa aviratikA utpAdana prathama, tRtIya aura caturtha guNasthAnoMmeM vyavahAra samyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka hI hotA hai| dvitIya guNasthAnameM mithyAtvakarmake udayakA abhAva rahaneke kAraNa mithyAdarzana aura mithyAjJAnakA abhAva ho jAnese yadyapi mithyAcAritrakA abhAva pAyA jAtA hai tathApi anantAnubandhI karmakA udaya rahane ke kAraNa nokarmabhUta manake avalambanapUrvaka jIvako bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa rAga yA dveSapUrvaka anaitika AcArarUpa saMkalpIpApake rUpameM avirati vahA~ bhI pAyI jAtI hai| vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnakA abhAva rahaneke kAraNa ArambhI pAparUpa aviratikA vahA~ abhAva hI mAnA jA sakatA hai| caturtha guNasthAnavI jIvameM ArambhI pAparUpa avirati to rahatI hI hai parantu ekadeza avirati yA 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa pramAdakA sadbhAva bhI vahA~ saMbhava hai| isI prakAra paMcama guNasthAnavI jIvameM ekadeza avirati to rahatI hai, parantu usameM 28 mUlagaNoMmeM pravRttirUpa pramAda bhI sambhava hai / SaSTha guNasthAnavato jAvama bandhakA kAraNa kevala 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa pramAda hI pAyA jAtA hai aura vaha vahA~ niyamase pAyA jAtA hai| saptama guNasthAnase lekara dazama gaNasthAnatakake jIvoMmeM bandhakA kAraNa saMjvalana kaSAyake yathAyogya manda, mandatara aura mandatamarUpameM honevAle udayake AdhArapara yathAyogya nokarmoM ke avalambanase jIvakI bhAvavatozaktike pariNamanasvarUpa yathAsambhava rAga aura duSase prabhAvita mAnasika. vAcanika aura kAyika yoga hA hotA hai aura vahA~ usakA sadbhAva avyaktarUpameM hI pAyA jAtA hai / isa lekhake antameM maiM yaha spaSTa kara denA cAhatA hai ki zrI paM0 jaganmohanalAlajI zAstrI, kaTanIkA eka lekha "karmabandha aura usake kAraNoMpara vicAra" zIrSakase "vIravANI' patrikAke varSa 40, aMka 9 va saMyukta aMka 11-12 meM prakAzita huA hai| usameM paM0 jIne kucha viSayako saMzayarUpameM, kucha viSayako anadhyavasAya evaM kucha viSayako viparyayarUpameM bhI nibaddha kiyA hai usakA samAdhAna bhI mere isa lekhase ho sakatA hai, aisA vizvAsa hai| Kaya moomnony NAAR YAAVAT WAVA