Book Title: Jain Yog Adhunik Santras Evam Manovigyan
Author(s): Mangala
Publisher: Z_Jain_Vidya_evam_Prakrit_014026_HR.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212334/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainayoga, Adhunika saMtrAsa evaM manovijJAna DaoN. maMgalA yoga AdhyAtmika vikAsa kI prakriyA hai, jisakA mUla bhArata ke sudUra itihAsa meM chipA huA hai / jahA~ taka jainayoga kA sambandha hai, paryApta pramANoM ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki usake prArambha kI nIMva bhagavAn mahAvIra se bhI pUrva RSabhadeva ke kAla meM nihita hai / jaina AgamoM meM yoga pada mAnasika, vAcika evaM zArIrika kriyAoM ke lie prayukta huA hai, ' ye ve kriyAe~ haiM, jo eka prakAra se baMdhana kA hI kAraNa haiM / spaSTa hai ki yaha artha yoga ke pracalita artha se evaM pAtaMjalayoga ke artha se atyanta bhinna hai; kyoMki pAtaMjalayoga ke anusAra mukti kI ora le jAne vAle mAnasika vyApAroM kA nirodha evaM usa nirodha meM sahAyaka hone vAle sAdhana yoga haiM / pAtaMjalayoga ke isa artha ke sAtha sAmya rakhanevAle zabdoM ko jaina AgamoM meM khojA jA sakatA hai, jaise ki ayoga, saMvara, nirjarA, tapa Adi / Age calakara haribhadrasUri, hemacandrAcArya jaise AcAryoM ne isa artha meM arthAt yoga sAdhanA ke artha meM yoga zabda ko bhI pracalita kiyA hai / yahA~ isI artha meM yoga zabda kA prayoga kiyA jA rahA hai / yoga ke sAmAnya artha se jaina vicAradhArA pAtaMjalayoga se sahamata hotI huI bhI apanI tattvamImAMsIya mAnyatA ke kAraNa usase bhinnatA bhI rakhatI hai / jahA~ pAtaMjalayoga ke anusAra citta prakRti kA hI eka utpAdana hai, ataH puruSa AtmA se bhinna hai aura puruSa se bhinna hone ke kAraNa jJAna, AnaMda jaisI usakI vRttiyoM kA pariNamanoM kA nirodha puruSa kI apanI svarUpAvasthiti ke lie usI pariNamana kA, jo ki kaSAyoM se yA karmoM se utpanna Atmika pariNamana hai aura jise hama vaibhASika pariNamana bhI kaha sakate hai, nirodha anivArya hai aura cU~ki jainayoga ke anusAra jJAna, Ananda jaise guNa AtmA ke nijI guNa hai ataH AtmA kI apanI svarUpAvasthiti ke lie una guNoM kA nirodha nahIM, parantu unakA carama zuddha vikAsa Avazyaka hai / jainayoga ke anusAra yoga-sAdhanA kI prAthamika zarta samyagdarzana hai, jisake AdhAra para jJAna evaM caritra ko samyaktA nirdhArita hotI hai / samyagdarzana apane sUkSmarUpa meM AtmapratIti yA AtmasvarUpa kI ora unmukhatA hai evaM sthUla rUpa meM yA parisaMvAda-4 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jainavidyA evaM prAkRta : antarazAstrIya adhyayana apane vyAvahArika rUpa meM jIvAdi padArthoM kA yathArtha rUpa se nizcaya karane kI ruci hai| yahA~ dhyAna dene yogya hai ki AtmasvarUpa kI pratIti meM na kevala AtmA ke astitva meM vizvAsa, parantu jJAna darzanAdi guNoM se yukta AtmA meM vizvAsa nihita hai, aura yahIM para jainayoga pAtaMjalayoga se apanI bhinnatA sthApita karatA hai aura vaha usakI tulanA meM yoga ke lakSya ke rUpa meM sad-cit Ananda rUpa AtmasvarUpa ko svIkAra kara yoga ke lie adhika vidheyAtmaka evaM manovaijJAnika dRSTikoNa se adhika susaMgata AdhAra prastuta karatA hai| jahA~ taka yoga kI prakriyA kA sambandha hai, pAtaMjalayoga yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna evaM samAdhi ke rUpa meM yoga kI suvyavasthita evaM kramabaddha rUparekhA prastuta karatA hai| vaha sAmAjika saMdarbha meM utpanna honevAle vikarSaNoM ko dUra karane ke lie yama aura niyama kI, sthUla zarIra se utpanna hone vAle vikarSaNoM ko dUra karane ke lie Asana evaM prANAyAma kI, aindriya viSayoM se utpanna hone vAle vikarSaNoM ko dUra karane ke lie pratyAhAra kI, vikAroM ko, saMskAroM ko, bhUtakAla kI ghaTanAoM se baMdhe rahane kI, evaM bhaviSya ke svapnoM meM lIna hone kI vRtti jaise aneka mAnasika vikarSaNoM ko dUra karane ke lie dhAraNA, dhyAna tathA samAdhi kI avadhAraNA kA vivecana karatA hai| ina sabhI tattvoM se sAmya rakhanevAle tattva hameM jaina AgamoM evaM jaina prAcIna granthoM meM bhI prApta hote haiM, jina para hama Age saMkSipta rUpa se vicAra kreNge| vrata (yama)-jaina vicAradhArA ne ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigraha ko vrata ke rUpa meM mAnyatA dI hai| ahiMsA samasta prANiyoM ke viSaya meM Atmavat bhAva yA sAmyabhAva hai evaM tadanukUla AcaraNa hai / satya mana, vacana aura karma kI ekarUpatA meM evaM vacana kI prAmANikatA meM nihita hai| asteya na die hue dUsaroM ko kisI bhI vastu ko grahaNa na karanA hai| brahmacarya apane sAmAnya artha meM AtmA ke zuddha svarUpa kI ora gati karanA hai evaM apane vizeSa artha meM kAmabhogoM se virata honA hai / aparigraha apane amarta rUpa meM saMgraha kA tyAga hai / jainayoga ke anusAra sabhI vratoM meM ahiMsA kA pramukha sthAna hai, anya vrata usake lie haiM yA usake hI vibhinna rUpa haiM / ina vratoM kA AMzika pAlana aNuvrata hai evaM pUrNataH pAlana mahAvrata hai / yahA~ yaha kahanA aprAsaMgika na hogA ki sarvaprathama gRhasthoM ke lie aNuvratoM kA ullekha karane vAle yogasUtra se pahale vaidika paramparA meM bhikSu yA saMnyAsI ke ina vratoM kA ullekha gRhastha ke lie isa rUpa meM nahIM huA hai| yadyapi pAtaMjala yogasUtra meM yama aura mahAvrata meM sImAnirapekSatA ke AdhArapara bheda-rekhA khIMcI gayI hai| phira bhI usameM mahAvratoM kI ora le jAne vAle parisaMvAda-4 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainayoga, Adhunika saMtrAsa evaM manovijJAna 143 aNuvratoM kA spaSTa rUpa nahIM milatA hai, jaisA ki hama jainayoga ke aNuvratoM ke svarUpa meM, usake aticAroM meM, tathA usake guNavrata evaM zikSAvrata jaise sahAyaka vratoM meM pAte haiN| isa prakAra aNuvratoM kI dena jainayoga kI apanI vizeSatA hai / __ pAtaMjalayoga zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya aura IzvarapraNidhAna ke rUpa meM niyama kA ullekha karatA hai / ina sabhI tattvoM kA vistRta vivaraNa AgamoM meM hai / yadyapi jainayoga sRSTikartA, karmaphalaniyantA, sAdhakoM ke vighnoM ke nivAraNakartA Izvara kI bhakti ko evaM usake nimitta kiye gaye karmaphalatyAga ko mAnyatA nahIM detA hai parantu vaha arihanta evaM siddhoM ke prati kI jAnevAlI zraddhA evaM bhakti ko isalie mAnyatA detA hai ki unake smaraNa se sAdhaka apanI suSupta zakti ko svayaM jAgRta kara ske| Asana-dazAzrutaskandha meM zramaNa ke lie ekamAsikI, dvimAsikI, trimAsikI Adi jina bAraha pratimAoM kA ullekha hai, unameM AsanoM kA bhI ullekha prApta hotA hai jaise ki prathama saptarAvindivA nAmaka AThavIM pratimA meM sAta rAta-dina taka upavAsapUrvaka nagara ke bAhara jAkara uttAnAsana aura niSidyAsana meM sthita hokara dhyAna karane kA vidhAna hai to navama pratimA ko daNDAsana, lagur3Asana, athavA utkaTukAsana meM sthita hokara saMpAdita karane kA vidhAna hai|" uttarAdhyayana sUtra meM inheM sthAna pada se sambodhita kiyA gayA / Asana ke saMdarbha meM kAyotsarga mudrA ko bhI vizeSa sthAna milA hai, jise padmAsana yA sukhAsana meM donoM hAthoM ko yA to ghuTanoM para TikAkara yA bAyIM hathelI rakhakara saMpAdita kiyA jAtA hai / AsanoM se zarIra ko sAdhA jAtA hai to prANAyAma se prANa ko| maiDama blAvaTeskI ke anusAra prANa eka zakti hai, jo vidyudAkarSaNarUpa paramANuoM se manuSya ke prANamaya zarIra kA nirmANa karatI hai isa zarIra ke vidyutkaNoM meM prakAza zakti aura usa zakti kA dUsarA rUpa uSNatAzakti antarnihita hai| isa saMdarbha meM vicAra kareM to jaina taijasa zarIra kI avadhAraNA prANamaya zarIra se atyadhika sAmya rakhatI hai, aisA pratIta hotA hai / grahaNa kiye huye anna kA pAcana, zArIrika kAnti, dIpti tathA sthUla zarIra se bAhara nikalakara dUsare padArthoM ko bhasma yA anugRhIta karanA Adi taijasazarIra ke kArya haiN| jaina vicAraNA kI dRSTi se prANa eka darjA hai, jo ki mana, vacana, zvAsa, indriya evaM zarIra Adi kI gatividhiyoM meM sahayogI evaM sakriya hone ke kAraNa tadanukUla prakAroM meM vibhakta hai, jaise ki mana-bala-prANa, vacana-bala-prANa Adi / yadyapi Avazyakaniyukti meM zvAsa ke dIrgha nirodha kA yA kaheM, dIrgha kumbhaka kA Akasmika maraNa kI saMbhAvanA kI dRSTi se niSedha kiyA gayA hai parantu sUkSma AzvAsa parisaMvAda-4 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina vidyA evaM prAkRta : antarazAstrIya adhyayana kI prakriyA ko mAnyatA dI gayI hai| kAyotsarga kI vidhi ko evaM Avazyakaniyukti ke isa kathana ko dekhakara ki dharmadhyAna aura zukladhyAna ke samaya zvAsa ko maMda karanA cAhiye, kahA jA sakatA hai ki jainayoga ne bhI mana kI zAnti ke lie prANAyAma ko kucha sImA taka svIkAra kiyA thaa| pAtaMjalayoga ke anusAra pratyAhAra, citta kI anugAmI banI huI indriyoM kA apane Apa viSayoM se virata honA hai| pratyAhAra ke isa svarUpa ko jainayogIya pratisaMlInatA ke prakAroM meM arthAt indriya pratisaMlInatA evaM kaSAya pratisaMlInatA meM khojA jA sakatA hai| zrotra Adi indriyoM ke viSaya pracAra ko rokanA aura prApta zabdAdi viSayoM meM rAga-dveSa rahita honA indriya pratisaMlInatA hai, tathA krodha, mAna, mAyA evaM lobha ke udaya ko asaphala karanA kaSAya pratisalInatA hai| jainayoga ke anusAra dvitIya ke abhAva meM prathama pratisaMlInatA kA koI mUlya nahIM hai, dUsare zabdoM meM rAga-dveSa Adi vikAroM kI zAnti ke prakAza meM hI indriyoM kI viSayavimukhatA ko sAdhanA ke rUpa meM dekhA jA sakatA hai| spaSTa kahA gayA hai ki A~khoM ke sAmane Ate huye rUpa aura kAnoM meM par3ate huye zabda Adi viSayoM kA parihAra zakya nahIM hai, aise prasaMgoM meM sAdhaka rAga-dveSa se dUra rhe|' anAvazyaka rUpa se hone vAle zakti ke vyaya ko TAlane ke lie jahA~ indriya-nigraha Avazyaka hai, vahA~ bhI indriya-nigraha kI niSpatti rAgadveSa kI zAnti meM honI cAhiye aura aisA indriya-nigraha sAdhanA ke lie ucita hai, anyathA vaha eka chala, damana yA upazamana hai aura aise upazamana ko jainayoga mAnyatA nahIM detA hai, yaha usake guNasthAna kI prakriyA se atyanta spaSTa hotA hai| pAtaJjalayogIya dhAraNA, dhyAna evaM samAdhi kA vistRta kSetra jainayoga ke dhyAna meM samAviSTa ho jAtA hai| dhyAna kI prakriyA dvArA sAdhI gayI mana kI ekAgratA meM caitanya zakti ko jAgRta rakhane kA prayatna kiyA jAtA hai| jainayoga ke svarUpa ko samajhane ke bAda usakI upayogitA ko samajhane ke lie mAnava mana ke saMtrAsa ko bhI samajhanA hogaa| vaijJAnika, takanIkI aura bauddhika jAnakArI ke carama vikAsa ke kAraNa eka ora mAnava ke jJAna koSa meM aura usakI sukha-suvidhAoM meM abhUtapUrva bRddhi huyI hai to dUsarI ora mAnava kI bar3hatI hayI mahatvAkAMkSAoM, pratispardhAoM evaM tRSNAoM ke kAraNa usakI azAnta, viziSTa evaM tanAvapUrNa avasthA meM bhI abhUtapUrva bRddhi huyI hai / bhautika suvidhA aura Arthika samRddhi kI aparimita bRddhi mAnava kI mAnasika asaMtuSTi parisaMvAda-4 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainayoga, Adhunika saMtrAsa evaM manovijJAna 145 kI khAI ko pATa nahIM sakI hai| pratidita bar3hatI huyIM anidrA kI bImAriyA~, manovikRtiyA~, naitika mUlyoM kA virodha karane kI vRttiyA~ evaM dhvaMsAtmaka pravRttiyA~ Adi aise tathya haiM, jo uparyukta kathana kI puSTi karate haiN| isa bar3hate huye mAnasika saMtrAsa kA eka mahattvapUrNa kAraNa yaha bhI hai ki Aja kA manuSya vartamAna sabhyatA kI jaTilatA ke kAraNa na to apanI icchAoM ko sahaja rUpa se abhivyakta kara unakI pUrti kara sakatA hai aura na vaha apanI bar3hatI huyI AkAMkSAoM se mukti hI prApta kara sakatA hai| bhItara vAsanAoM kA tUphAna aura Upara tathAkathita sabhyatA kA AvaraNa, ina donoM ke saMgharSa meM mAnava svayaM hI khaNDita ho rahA hai| Aja kA mAnava samAja jisa sarala, sApha evaM svAbhAvika jIvanapaddhati ko kho cukA hai, use vaha mUla pravRttiyoM aura vAsanAoM ke zodhana, udAttIkaraNa evaM nirAkaraNa kI vidhi ke dvArA sthAnApanna nahIM kara sakA hai| eka gaharI riktatA evaM saMgharSoM se bharI dvandvAtmakatA mAnava kI durbhAgyapUrNa gAthA hai| kyA bhAratIya yoga kI paddhati vizeSataH jainayoga paddhati mAnava ko isa durbhAgyapUrNa sthiti se mukti dilA sakatI hai aura yadi vaha dilA sakatI hai to usakI paddhati kyA hai ? evaM kyA vaha paddhati manovaijJAnika sandarbha meM ucita hai ? yoga kI sAdhanA paddhatiyoM kA mUlabhUta lakSya mAnavIya cetanA ko vikSepoM, vikSobhoM evaM tanAvoM se muktakara nirAkula avasthA kI ora le jAnA hai| saMkSepa meM nirAkula sthiti kI prApti yoga kI vyAvahArika upalabdhi hai| mAnava mana kI vikSubdha sthiti ke aura usakI mAnasika vikRti ke lakSaNoM meM pragaTa hone vAlI mUla bImArI usakI bar3hatI huyI asIma icchA yA AkAMkSA hai evaM usakI pUrti ke prayatnoM meM utpanna hone vAlI doharI mAnasikatA hai| yoga paddhati viveka para AdhArita saMyama aura saMtoSa kI takanIka ke dvArA AkAMkSAoM ko nirmUla kara citta meM nirAkulatA kI sthiti utpanna karatI hai| yahA~ yaha prazna khar3A hotA ki kyA yaha saMyama damana nahIM hai aura yadi damana hai to yoga mAnasika tanAva ke lie sthAyI samAdhAna nahIM prastuta kara sakatA, kyoMki manovijJAna ke anusAra damita tattva adhika vikRta ho jAte haiN| manovijJAna ke anusAra vizeSataH manovaijJAnika DaoN. phrAyaDa ke anusAra citta ke pariNAmoM, saMvegoM evaM bhAvoM ke mUla meM nihita pradhAna zakti kAmazakti (libiDo) hai, jo apane vizeSa rUpa meM arthAt preraNA ke rUpa meM eka prakAra kI sahacara kI kAmanA hai aura apane sAmAnya rUpa meM padArtha yA vyakti ko Atmagata karane kI lAlasA hai| parisaMvAda-4 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jainavidyA evaM prAkRta : antarazAstrIya adhyayana pitRprema, mAtRprema, bhagavatbhakti, vaiSayika Asakti, krodha, ISyA, mAtsarya, vikarSaNa Adi sabhI bhAva evaM saMvega isI zakti kI abhivyaktiyA~ haiM tathA bhUkha, pyAsa aura maithunecchA Adi mUla pravRttiyA~ jaba bAra bAra utpanna hotI huyI icchAoM ke rUpa meM kramazaH dRr3ha granthi kA AkAra grahaNa kara letI hai to vAsanAyeM kahalAtI haiN| ye vAsanAyeM apane svabhAva se vyakti kI sabhI kriyAoM ko vAsita-raMjita karatI haiN| inake dvArA kAma kI abhivyakti evaM vRddhi bhI hotI rahatI hai| vAsanAyeM apanI pUrti cAhatI haiM tathA vAsanAoM kI pUrti ke prayatnoM ke prasaMga meM utpanna hone vAlI anukUla evaM pratikUla anubhUtiyA~ haiM, jo saMvega hai, apanI abhivyakti cAhatI haiN| parantu bAhya paristhitiyoM kI pratikUlatA evaM naitika ahaM ke dvArA unheM na dI jAne vAlI sAmAjika mAnyatA, unheM pUrNa evaM abhivyakta hone kI AjJA nahIM detii| isa prakAra ina do tattvoM kA saMgharSa tanAva utpanna karatA hai| ve vAsanAyeM yA una saMvegoM ke Avega apanI pUrti evaM abhivyakti ke abhAva meM avaruddha hokara acetana mana kA mUka bhAga bana jAte haiN| vahA~ ye damita vAsanAyeM naSTa nahIM hotI, parantu adhika sUkSma evaM chadmarUpa meM vyakta hone ke lie avasara khojatI haiM / ye ahetuka udvega, cintAkulatA, pratyaggamana, svapna, divAsvapna, sAmAnya vyavahAra meM hone vAlI truTiyA~, vismRtiyA~ Adi aneka vyavahAroM meM vyakta hotI haiM tathA ve aneka zArIrika bImAriyoM evaM mAnasika vikRtiyoM ko janma detI haiM evaM azAnti kI eka lambI paramparA ko banAye rakhatI haiN| __ yoga mAnava ke sAMsArika vyavahAroM kA vizleSaNa kara unameM nihita preraka tattva ke rUpa se kAmatattva kI, jise vaha rAga kahatA hai, khoja karatA hai parantu yoga kI khoja manovijJAna kI khoja kA bhI atikramaNa karatI hai, jaba vaha vyavahAroM ke mUla preraka tattva ke rUpa meM eka adhika sUkSma tattva avidyA ko svIkAra karatI hai| yaha avidyA Atmabhinna sabhI para padArthoM meM sva ko khojane kI vRtti hai| yaha vaha mithyAdRSTi hai jo jainayoga kI dRSTi meM nitya, svatantra cit tattva ke rUpa meM svayaM ke astitva ke bodha kA abhAva hai yA kaheM svayaM ke yathArtha svarUpa kA viparIta bodha hai| yoga kI dRSTi meM yaha durAgraha yA viparIta bodha para padArtha ko Atmagata karane vAle kAma ko, rAga ko janma detA hai| isa prakAra jaina yoga DaoN. phrAyaDa se kucha sImA taka sahamata hai aura kucha sImA taka asahamata bhii| yoga mithyAdRSTi yA avidyA ke viparIta tattva vivekakhyAti kI yA mAtra daSTA hone kI sva kI zakti kI bhI khoja karatA hai jise jainayoga Atmazakti mAnate haiN| yahI zakti saMyama ko damana se alaga karatI hai| parisaMvAda-4 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainayoga, Adhunika saMtrAsa evaM manovijJAna 147 manovijJAna ke anusAra manovizleSaNa vaha recana prakriyA hai, jo citta ke ajJAna-acetana stara kI granthiyoM, saMvegoM aura bhAvoM ko jJAna-cetana stara para lAkara unase utpanna tanAvoM ko dUra karatI hai| prArambha meM rogI ko sammohita kara, use nirdeza dekara usake damita ajJAta saMvegoM ko jJAta kara isa prakriyA ko kriyAnvita kiyA jAtA thaa| parantu phrAyaDa ne manovizleSaNa ke rUpa meM svatantra sAhacarya paddhati kA anveSaNa kiyA, jisameM rogI ko sukhAsana meM liTAkara svatantratA dI jAtI hai ki vaha (rogI) usake apane mana meM jo kucha bhI Aye, use kahatA jaaye| use na kevala apanI kahAnI ko pratyuta usake mana meM Ane vAle sabhI citroM athavA pratirUpoM ko evaM smRti cihnoM ko udghATita karane ke lie preraNA dI jAtI hai| isase avadamita kAMkSAyeM pragaTa hotI haiM aura bhAvoM kA recana ho jAtA hai| yoga ke anusAra bhI isa recana kI prakriyA ko do vidhAoM se kriyAnvita kiyA jA sakatA hai| jahA~ taka damita vAsanAoM kA sambandha hai, yoga ke anusAra zavAsana jaise AsanoM ko sampAdita kara acetana ke saMskAroM ko pUrI taraha se ubharane kA avasara diyA jA sakatA hai aura usake bAda draSTA kI taTastha cit zakti ke tale unheM jJAna banAkara unakA recana kiyA jA sakatA hai| isakA spaSTa rUpa pAtaMjala yoga kI pratyAhAra kI tathA saMyama kI prakriyA meM evaM bauddhayoga ke kAyAnupazyanA aura cittAnupazyanA kI prakriyA meM khojA jA sakatA hai, usI prakAra jainayoga meM dhyAna ke mAdhyama se kI jAne vAlI udIraNA kI prakriyA meM hameM recana kriyA ke sUkSma bIja milate haiN| .. jahA~ taka ubharate hue saMvegoM ke recana kA prazna hai, yoga ke anusAra unakA binA damana kie, recana kiyA jA sakatA hai| dUsare zabdoM meM ubharate hue saMvegoM ke kSaNoM meM hI binA unako roke, mAnasika tala para unheM prasphuTita hone kA avasara dekara draSTA kI taTastha zakti yA svapara meM bheda karane vAlI viveka-buddhi ke tale unheM prakAzita kara unakA nirAkaraNa kiyA jA sakatA hai / isa prakriyA meM jo cit zakti saMvegoM ke mAdhyama se adhika bhAvAtmaka banakara bAhyonmukhI hokara pravAhita honA cAhatI thI use viveka ke mAdhyama se jJAnAtmaka banAkara antarmukhI kiyA jAtA hai| manovijJAna ke anusAra ubharate hue saMvegoM ko jaba naitika ahaM kI zakti yA heya upAdeya kI buddhi niyamita yA avaruddha karatI hai to damana ghaTita hotA hai jaba kiM yoga ke anusAra saMvegoM ke ubharate hue kSaNoM meM naitika ahaM ko bhI atikrAnta karane parisaMvAda-4 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jainavidyA evaM prAkRta : antarazAstrIya adhyayana vAle draSTA kI taTastha AdhyAtmika viveka zakti jAgRta rahe to saMyama yA saMvegoM kA nirAkaraNa ghaTita hotA hai| nirAkaraNa kI prakriyA meM yoga ke anya aMga bhI mahattvapUrNa siddha ho sakate haiM / yoga ke anusAra cUMki saMvegoM kA bhautika evaM mAnasika donoM hI AyAma hai, ataH unake nirAkaraNa meM Asana evaM prANAyAma kI prakriyA bhI kucha sImA taka sahAyaka ho sakatI hai| Asana evaM prANAyAma meM sAdhI gayI zarIra kI evaM zvAsaprazvAsa kI santulita sthiti saMvegoM ke bhautika pakSa kA nirAkaraNa karane meM sahAyatA kara sakatI hai| yoga jemsalaiMga ke isa siddhAnta se kucha sImA taka sahamata ho sakatA hai ki uttejaka tattva ke parijJAna ke pazcAt hI zarIra meM kucha parivartana hote haiM aura una parivartanoM kA bhAva hI saMvega hai| jaimsalaiMga ke siddhAnta ke anusAra sAmAnya jJAna kA anukaraNa kara hama kahate haiM ki hamArA dhana kho gayA hai, hameM duHkha hotA hai aura hama ro par3ate haiN| hameM bhAlU se bheMTa hotI hai, hama Dara jAte haiM aura hama bhAgate haiM / pratidvandvi hamArA apamAna karatA hai, hameM krodha hotA hai aura use pITate haiM / isa prakAra kA anukrama truTipUrNa hai-adhika bauddhika kathana yaha hai ki hama rote haiM isI se hameM duHkha hotA hai, hama pITate haiM ataH kruddha ho jAte haiM, hama kA~pate haiM aura Dara jAte haiM / 12 parantu yoga jaimsalaiMga ke samAna saMvegoM ko mAtra zArIrika parivartanoM ke rUpa meM hI vyAkhyAyita nahIM kara sakatA, kyoMki usakI dRSTi meM saMvegoM ke pUrNa nirAkaraNa ke lie cit zakti ko, jo apane antima svarUpa meM rAga-virAga se mukta hai, vikasita evaM jAgRta karane kI AvazyakatA hai| bauddhayoga meM samatva aura vipazyanA donoM hI paddhatiyoM meM svIkAra kI gayI sajagatA (smRti) kI AvazyakatA tathA jaina yoga meM 'jANaI pAsaI' kI sAdhanA uparyukta tathya para paryApta prakAza DAlate haiN| uparyukta vivecana kA tAtparya yaha nahIM hai ki yoga ucita vAsanAoM kI pUrti ko sthAna nahIM detaa| vaha jaivika AvazyakatAoM ko ucita pUrti ko sthAna detA hai aura yaha tathya jainayoga ke aNuvratoM se spaSTa hotA hai| vastutaH bhAratIya yoga ke pIche jo mUlabhUta AdhyAtmika dRSTi hai, vaha jaivika mUlyoM kI asvIkRti nahIM hai, parantu jaivika mUlyoM ke Upara AdhyAtmika mUlyoM ko pratiSThita karane kI dRSTi hai, jaise ki svayaM adhyAtma adhi + Atma zabda se sUcita hotA hai| vastutaH yoga kI sAdhanA viveka para AdhArita anAzakti kI sAdhanA hai, aura anAzakti kA bhAva evaM usI prakAra viveka para AdhArita saMyama, damana nahIM ho sktaa| parisaMvAda 4 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 jainayoga, Adhunika saMtrAsa evaM manovijJAna pAda TippaNiyA~ 1 tivihe joge paNNatte taMjahA maNajoge, vai joge kAyajoge |-tthaannaaNgsuu sthA0 3, 301, sU0 124 / 2. yogazcittavRttinirodhaH / -pAtaMjalayogasUtra 1 / 2 tathA, draSTusvarUpAvasthitihetuzcittanivRtti. nirodho yogaH |-yogvaartik 1 / 2 / It my also be pointed out that in the Brahmanical tradition, these vows for mendicantle were nowhere prescribed for a householder till perhaps yogasastra first of all thought of having small vuows (anuvratas) for the househalder.-Dayanand Bhargava, Jaina Ethics P. 104. 4. jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam |-yogsuutr 2 / 31 / 5. ......"evaM doccA sattarAiMdiyAyAnvi / navaraM daMDAyaniyassa vA laMgaDasAissa vA kuDuyassa vA vANaM Naittag"....." / -dazAzrutaskandha bhikSu pratimAvarNana 7:9 / 6. vANA vIrAsaNAIyA jIvassa u suhAvihA / uggA jahA dharijjanti kAyakilesaM tamAhiyaM ||-uttraadhyyn 30 / 27 / 7. kalyANa, sAvanAMka pR. 406 / 8. ussAsaM na niruMbhai, AbhiggAhio vi kimu u ciTThAu sajjamaraNaM nirohe suhumussAsaM tu jhayaNAe |-aa0 ni0 1505. / tAva suhumANupANu dhamma sukkaM ca jhAijjA |-aa0 ni0 1495 / 10. "paDisaMlINayA caunvihA paNNattA taMjahA-iMdiyapaDisaMlINayA kasAyapaDisaMlINayA / -aupapAtikasUtra tapodhikAra sUtra 30 / 11. Na sakkA Na souM sadA soyavisayamAgayA / rAgadosA u je tattha taM bhikkhU parivajjae / / Na sakkA rUvamaTTuM cakkhU visayamAgayaM / rAgadosA u je tattha taM bhikkhU parivajjae |-aacaarcuulikaa vimukti adhyayana / 12. arjuna caube, sAmAnya manovijJAna, pra0 khaM0 pR0 401-14 / darzana vibhAga, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI, uttara pradeza parisaMvAda-4