Book Title: Jain Tattvagyan
Author(s): K V Apte
Publisher: Firodaya Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009850/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tattvajJAna' viSayAta marAThI mAdhyamAtUna padavI ANi padavyuttara abhyAsa karaNAr2yA vidyArthyAMsAThI atizaya upayukta - jaina tattvajJAna (saMkSipta paricaya) prA. DaoN.ke.vA.ApaTe seTha hirAcaMda nemacaMda jaina adhyAsana phirodiyA prakAzana tattvajJAna vibhAga puNe vidyApITha jUna 2011 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jaina tattvajJAna (saMkSipta paricaya) * lekhaka prA. DaoN.ke.vA.ApaTe * prakAzaka DaoN. nalinI jozI (prAdhyApikA, jaina adhyAsana) phirodiyA prakAzana puNe vidyApITha * prAptisthAna sanmati-tIrtha (janavidyA adhyApana-saMzodhana saMsthA) 844, zivAjInagara, bI.em.sI.sI.roDa phirodiyA hosTela, puNe - 411004 phona naM. - (020) 25671088 * sarva hakka svAdhIna * prathama AvRtti - jUna 2011 * khAjagI vitaraNAsAThI * akSara saMyojana - zrI. ajaya jozI * mudraka : kalyANI kaoNrporezana 1464, sadAziva peTha puNe - 411030 phona naM. - (020) 24471405 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA DaoN.ke.vA.ApaTe he saMskRta va prAkRta yA bhASAMce tara vidvAna Ahetaca, paNa bhAratIya tattvajJAnAcehI gADhe abhyAraka Aheta. tyAMcA mAjhA paricaya jhAlA to 'parAmarza' yA tattvajJAnaviSayaka traimAsikAcyA mAdhyamAtUna. 1986 cyA sumArAsa 'parAmarza'madhe 'prAcIna bhAratIya tAttvika vAdavivAda' yA zIrSakAkhAlI kramaza: kAhI lekha prasiddha hota hote. tyA sadAta DaoN. ApaTe yAMce kAhI anuvAda-lekha prasiddha jhAle. tyAnaMtara tyAMnI parAmarza kaDe saMskRtAtIla dArzanika vAjhyAce anuvAda ekAmAgUna eka sAdara kele va parAmarzacyA saMpAdakIya vibhAgAcyA vatIne mI te AnaMdAne prasiddha karata gelotyAtUna lakSAta Ale kI bhAratIya tattvajJAnAtIla tyAMcI vidvattA sarvataMtrasvataMtra' yA prakAracI Ahe. sAMkhyakArikA gauDapAdaya, kevalAdvaita vedAMtAtIla kAhI graMtha, zrIbhASya-prathamasUtra, madhvAcAryAMce khaMDanatraya yA Astika paThaDItIla graMthAMce tyaMce anuvAda jase prasiddha jhAle. tyAcapramANe siddhasenadivAkara praNIta nyAyAvatAra, nayakarNikA yAsArakhyA jaina graMthAMce anakahI parAmarza prakAzana taseca phirodiyA prakAzanAtarphe prasiddha jhAle. tyA tyA darzanAcI anuvAda, TIpA, prastAvanA ityAdIcya sahAyyAne mAMDaNI karatAnA tyA tyA darzanAzI prAmANika rAhaNe he tyAMce vaiziSTya. tyAmuLe tyA tyA darzanAvara tyAMce likhANa vAcatAnA te jaNU tyA darzanAce pravakte Aheta aseca vAcakAlA vATAve. tyAMcyA yA zailImuLe tyA tyA darzanI bhUmikA nemakepaNAne samajUna gheNyAlA vAcakAMnA nakkIca madata jhAlI Ahe. jaina darzana hA DaoN. ApaTe yAMcyA vizeSa vyAsaMgAcA prAMta Ahe. jaina darzanAtIla madhyavartI saMkalpanAMcA paricaya karUna deNyAsAThI tyAMnI dravyavicAra, tattvavicAra va anekAntavAda yA viSayAMvara tIna lekha lihile. te AtA pustakakhAne prakAzita hota Aheta. yA kAmI puNe vidyApIThAcyA jaina adhyAsanAMtargata 'phirodiyA prakAzanAtarphe' he pustaka prakAzita karaNyAcyA bAbatIta jaina adhyAsanAcyA pramukha DaoN. nalinI jozI yAMnI puDhAkAra ghetalA, tara yA pustakAce vitaraNa karaNyAcyA bAbatIta mhaNajeca jijJAsU vidyArthI va abhyAsakAMparyaMta he pustaka pohocavaNyAcyA bAbatIta puNyAtIla sansa tIrtha' hI saMsthA puDhAkAra gheta Ahe. yA donhI saMsthAMce manApAsUna AbhAra. ____ yA pustakAta DaoN. ApaTe yAMnI carcilelyA tInahI saMkalpanA jaina tattvajJAnAtIla madhyavartI saMkalpanA Aheta. yA vizvAce svarUpa samajUna ghetAnA jaina tattvaciMtakAMnI dravya hI saMkalpanA mahattvAcI mAnalI Ahe. yA vizvAta je kAhI vAstava Ahe, sat Ahe te dravya Ahe. dravya he tyAMcyA mate badalaNAre asate ANi tarIhI te nitya asate. kUTastha nityatvAcI kalpanA jainAMnA mAnya nAhI, taseca TokAcI anityatAhI mAnya nAhI. mhaNUnaca 'utpAda-vyaya-dhrauvya-yukaM sat' azI 'sat'cI mhaNajeca 'dravyA'cI vyAkhyA tyAMnI kelI Ahe. azI sahA dravye jainAMnI mAnalI Aheta. tyAMce neTakepaNAne vivecana DaoN. ApaTe yAMnI pahilyA prakaraNAta kele Ahe. mANUsa anAdikALApAsUna karmabaMdhanAta aDakalelA Ahe va tyAmuLe to du:khI Ahe. paNa tyAcI baMdhanAtUna taseca du:khAtUna suTakA zakya Ahe, ase itara aneka darzanAMpramANe jainAMnIhI mAnale Ahe. baMdhana ANi mokSa yAMce jaico vivecana tyAMcyA sAta tattvAMcyA siddhAMtAbhovatI keMdrita jhAle Ahe. paikI pahilyA dona tattvAMce mhaNaje 'jIva' ANi 'abI yAMce vivecana pahilyA prakaraNAta yeUna jAte. bAkIcI pAca tattve va tyAMcA yA dona tattvAMzI asalelA saMbaMdha yAMce vivecaDaoN. ApaTe yAMnI dusar2yA prakaraNAta kele Ahe. jaina darzanAce itara darzanAMpekSA je vegaLepaNa Ahe, te adhorekhita hote te jainAMcyA anekAntavAdAmuLe. vastusiIce jJAna karUna ghetAnA, tyAviSayIcI bhASika mAMDaNI karatAnA, virodhI matAcA vicAra karatAnA, vAstavAcyA sarva aMgacA vicAra kelA pAhije va vAstavAlA parasparavirodhI bhAsaNArIhI kAhI aMge Aheta yAcI jANa ThevalI pAhije, azI jAMcI bhUmikA Ahe. vAstavAcA ekAMgI vicAra karaNe va toca vicAra vyApaka asalyApramANe, aMtima asalyApramANe tyAcA Agraha dharaNe hA ekAntavAda Ahe ase jaina mAnatAta. itara darzanAMvara TIkA karatAnA tyAMcA rokha tyA darzanAMcyA ekAntavAdAvaraca asato. jainAMcA hA 'anekAntavAda' va tyAcIca tArkika mAMDaNI karatAnA jaina jo ANakhI eka siddhAMta Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAMDatAta, to 'syAdvAda' yAMce sAdhAra va sAkSepI vivecana DaoN. ApaTe yAMnI tisar2yA prakaraNAta kele Ahe. ___ azA prakAre jaina darzanAcyA tIna madhyavartI siddhAMtAMce suspaSTa va sAkSepI vivecana karUna DaoN. ApaTe yAMnI ekUSya jaina darzanAcI thoDakyAta paNa spaSTa oLakha karUna dilI Ahe. jaina darzanAvara iMgrajI va hiMdItUna vipula likhANa jhAlmAhe va hota Ahe. marAThIta tyAmAnAne phArase likhANa upalabdha nAhI. sAhajikaca jaina darzanAcI oLakha karUna gheU icchipanyA vidyArthyAMcI yA pustakAmuLe moThI soya hoNAra Ahe. ___ DaoN. ApaTe yAMnI vayAcI 81 varSe pUrNa kelI Aheta. tarIhI tyAMcyA likhANAtIla tAjepaNA va kATekorapaNA mA kuThehI bAdha AlelA nAhI. tyAMnA dIrghAyurArogya lAbhAve ANi jaina darzanAcyA aMgopAMgAMvara prakAza TAkaNpoANakhIhI likhANa tyAMcyA hAtUna vhAve azI icchA yA nimittAne vyakta karato. pradIpa gokhale tattvajJAna vibhAga, puNe vidyApITha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakAce manogata mI mAjhyA pIec.DI. padavIcyA prabaMdhAsAThI "brahmasUtrAtIla bauddha va jaina matAMce khaMDana' hA viSaya ghetalA hotA. tyAveLI jaina dharmAvarace aneka saMskRta, prAkRta, ardhamAgadhI, apabhraMza bhASAMtIla jaina graMthAMce adhyayana kele hotetyAcA upayoga prabaMdhAta jhAlA. naMtara ase vATale kI kelelyA jaina adhyayanAce AdhAre jaina tattvajJAna saMkSiptapaNe mAMDaNAretIna lekha lihAveta. tyApramANe te mI lihile va te yethe pustikArUpAne prastuta hota Aheta. __ mAjhyA lekhanAmAge zrI dAsarAmamahArAja keLakara yAMce AzIrvAda, zrI. zaM.go.gokhale he zikSaka va prA.DaoN.triM.go.mAINakara yAMcyA zubhecchA ANi gharAtIla maMDaLIMce sahakArya asate, he yethe namUda karAvayAsa hane ____puNe vidyApIThAtIla tattvajJAna vibhAgAtIla prA.DaoN.pradIpa gokhale yAMnA mAjhe saMdarbhAta akAraNaca ApulakI vATate. tyAaMtI tyAMnI parAmarza prakAzanatarphe, mI saMpAdita kelelA "nyAyAvatAra' hA graMtha prasiddha kelA. taseca tyAMcyAca parizramAne, phirodiyA prakAzanatarphe, mI saMpAdita kelelA "nayakarNikA' hA graMthahI tyAMnI prakAzAta ANalA. maDaoN.pradIpa gokhale yAMce RNAta rAhU icchito. prastuta graMthAviSayI, puNe vidyApIThAtIla jaina adhyAsanAcyA pramukha mA.prA.DaoN.nalinI jozI yAMnI utsukatA dAkhavila tyAMcyAmArphata hA graMtha prakAzita hota Ahe. mI tyAMcA mana:pUrvaka AbhArI Ahe. he pustaka jyA (prakAzakAce nAva) yAMnI prakAzita kele ANi jyA (mudraNAlayAce nAva) mudraNAlayAne te chApale, tyAMnAhI mAjhe mana:pUrvaka dhanyavAda. iti zam ke.vA.ApaTe Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA lekhakAce manogata prAstAvika prakaraNa 1 prakaraNa 2 prakaraNa 3 saMdarbhagraMthasUcI sahA dravye sAta tattve anukramaNikA anekAntavAda, nayavAda, syAdvAda Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika prAcIna bhAratAta aneka tAttvika darzane udayAsa AlI. puDhe tyAMce vargIkaraNa karaNyAta Ale. he vargIkaraNa Astika ANi nAstika azA dona bhAgAta kele gele. jI darzane vedAMce prAmANya mAnIta tyAMnA 'Astika' ase haTale jAI ANi vedAMce prAmANya na mAnaNArI darzane 'nAstika' mAnalI gelI. azAprakAracyA nAstika darzanAta jaina darzanAcA samAveza kelA gelA. ANakhI ekA dRSTInehI jaina darzana he nAstika mhaNatA yete. laukika vyavahArAcyA dRSTInalaina darzana he nAstika Ahe. mhaNaje ase :- jagAcI utpattI, sthiti ANi nAza karaNArA asA Izvara je mAnIta nAhIta tyAMnA laukikAta nAstika mhaNatAta. yA dRSTikonAtUnahI jaina darzana nAstika Tharate. kAraNa jaina darzanAta jarI aneka ve mAnale gele Aheta, tarI vizvAcA kartA, dhartA ANi hartA asA koNI zreSTha Izvara mAnalelA nAhI ANi mhaNUnahI jaina ni he nAstika mhaNatA yete. jainAMcyA mate, jaina dharma hA anAdiM ANi anaMta Ahe. tathApi anAdi va anaMta azA kALAcyA pravAhAta tyAcA prabhAva kamI hoto, tyAlA glAni yete. kALAce utsarpiNI ANi avasarpiNI ase dona bhAga Aheta. avasarpiNI kAyama utaratIlA lAgalelyA jaina dharmAce punarujjIvana kele jAte. pratyeka utsarpiNI ANi avasarpiNI kAlakhaMDAta covIsa ji athavA tIrthaMkara udbhUta hotAta ANi te puna: jaina dharmAlo prabhAvI karatAta. cAlU avasarpiNI kALAta RSabha hA pahilA jina/tIrthaMkara hotA ANi vardhamAna mahAvIra hA covIsAvA tIrthaMkara hotA. yA covIsa jinAMnI/tIrthaMkarAMnI jaina dharmAcI punaHsthApanA kelI. jaina darzana yA nAvAce spaSTIkaraNahI lakSAta gheNyAsArakhe Ahe. 'darzana' mhaNaje aMtima tattvAce darzana, 'jJAna' mhaNajeca tattvajJAna athavA tattvajJAnAcI praNAlI. jaina yA zabdAce puDhIlapramANe artha hotAta :- jaina hA zabda jina zabdAvarUna sAdhalelA Ahe ANi jina hA zabda saMskRtamadhIla "ji' yA dhAtUlA uNAdi sUtrAcyA tRtIya pAdAtIla "iN-sij-ji-rdADu-Syavibhyonak" (siddhAMtakaumudI, pR. 303) yA sUtrAnusAra "na' pratyaya lAgUna banalelA Ahe. jina mhaNaje jetA, jiMkaNArA. rAga athavA Asakti jiMkato to jina ANi jina hA zabda covIsahI tIrthaMkarAMce bAbatIta samAnapaNe vAparalA jAto ANi yA jinAMnI praNIta kelele te jaina darzana hoya. jaina zabdAcI ANakhI dona spaSTIkaraNe dilI jAtAta. tyAnusAra artha hotIla te ase : (1) jinAne sAMgitalelyA mArgAmadhye rata asaNArA, jinapraNIta mArgAce AcaraNa karaNArA to jaina (jina-mArgarato jainaH / dakSiNAmUrti sahasranAma yAmadhye uddhRta). mhaNaje jinapraNIta mArgAcA avalaMba karaNAr2yA jainAMnA mAnya asAme tattvajJAna mhaNaje jaina darzana. (2) jinAlA jo deva mAnato to jaina. azA jainAMnA mAnya asaNAre tattvajJAna te jaina darzana. yA jaina darzanAlAca arhat mata athavA Arhata darzana ase mhaTale jAte. tyAcA artha arhatAce mata/siddhAMta athavA arhat praNIta tattvajJAna. jaina dharmAta jina ANi arhat he samAnArthI zabda Aheta. arhat hA uttama deva Ahe. to karmAMcyA taDAkyAtUna suTalelA paramAtmA deva Ahe. jina hAhI Izvara, paramAtmA Ahe. tevhA jina mhaNajeca arhat. jinAne mhaNajeca arhatAne praNIta kelele mata athavA tattvajJAna mhaNajeca arhat mata athavA Arhata darzana hoya. jaina darzanAta "syAdavAda" hA atyaMta mahattvAcA mAnalA jAto. yA nAvAvarUna syAdavAdi-mata asehI nAva kadhI kadhI jaina darzanAlA dile jAte. syAdavAda he jaina darzanAce vyavacchedaka lakSaNa Ahe. syAdavAda he jaina darzanAce jIvaAhe ase mhaTale jAte. syAdavAda hA itakA mahattvAcA Ahe kI jaina darzanAta je sarvocca jJAna/sarvajJatva/kevalajJAna mAnalene tyAcyA toDIcA syAdavAda Ahe ase mAnatAta. tyA dohoMta jo thoDA pharaka Ahe to asA :- kevalajJAna asaNar2yA puruSAlA sarva dravye, paryAya ityAdIMce sAkSAta pratyakSa jJAna asate ANi te ekAca veLI asate ; yAulaTa syAdavAdAta te jJAna apratyakSa ANi kramAne hoNAre asate. asA syAdavAda jyAMnA mAnya Ahe to syAdavAdI2. azAMnA mAnya asaNAre mata/darzana mhaNaje syAdavAdi mata hoya. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA jaina darzanAcyA saMdabhAta puDhIla goSTI lakSAta ThevaNyAsArakhyA Aheta :-(1) vara mhaTalyApramANe jaina darzana he nAstika Ahe. (2) jaina darzanAta "dravya' he aMtima satya tattva Ahe. he dravya ekaca nasUna dravye aneka Aheta. tevhA jaina darzana he ekApekSA adhika aMtima tattve mAnaNAre asalyAmuLe te nAnAtva-vAdI Ahe.(3) he dravya aneka guNAMnI ANi paryAyAMnI yukta Ahe. mhaNUna te anekAnta Ahe ase mhaTale jAte. hA anekAntavAda he jaina dharmAce vaiziSTya mhe. (4) jaina darzanAcyA mate, vizva he svapnApramANe AbhAsAtmaka mithyA nasUna te satya Ahe. mhaNUna te vAstavavAdI Ahe. (5) jaina darzanAcyA mate, vizva he 3 anAdi taseca anaMta Ahe. (6) dehApekSA jIva vegaLA Ahe, tyAlA karmAMmuLe baMdha yeto ANi yA baMdhAtUna suTUna to mokSa miLavU zakato, ase jaina darzana mAnate. mhaNUna jaina darzana he mokSavAdI Ahe. TIpA 1. jIyAjjainaM zAsanamanAdi-nidhanam / paMcAdhyAyI, 1.3 2. ekasyAmavasarpiNyAM syuzcaturviMzatirjinA: / lokaprakAza, 29.361 3. yetheca siddhAMtakaumudIkAra jina mhaNaje arhat ase sAMgato. 4. rAga-dveSa-moha-jit jinaH / (tattvArthAdhigamasUtra 10.2 vara siddhasena ; rAgAdi-jetRtvAd jinaH / (syAdvAdamaMjarI, pR.2) 5. RSabhAdike caturviMzati-saMkhyAke tIrthakare / (abhidhAnarAjeMdrakoza, cauthA khaMDa, pR.1450) 6. jino devatA yeSAM te / (tattvArthasUtrAMvarIla bhAskaranaMdIcyA sukhabodhA vRttIcI saMskRta prastAvanA) 7. uttama-devo havai aruho / bodhaprAbhRta, 34 ; kamma-kalaMka-vimukko paramappA bhaNNae devo / mokSaprAbhRta, 5 8. parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinaH / pUjyapAdakRta samAdhizataka, 6, pR.283 9. syAtkAra-jIvitA jIyAjjainI siddhAMta-paddhatiH / (paMcAstikAya varIla tattvadIpikA TIkecA dusarA zloka) 10. nikhila-dravya-paryAya-sAkSAtkAri kevala-jJAnam / jainatarkabhASA, pR.8 11. syAd-vAda-kevala-jJAne sarva-tattva-prakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca / / AptamImAMsA, 105, pR.46 tattvajJAnaM pramANaM te yugapata-sarva-bhAsanam / RmeNa bhAvi ca yajjJAnaM syAd-vAda-naya-saMskRtam / AptamImAMsA, 101, pR.44 12. syAt sva-para-rUpAdinA sad-asad-Adi-anekAntAtmakaM vastu vadaMti iti evaMzIlA: / nyAyakumudacaMdra, khaMDa 1, pR. 3-4 13. loo aNAi-nihaNo / (paumacariya, 3.18) ********** Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 sahA dravye (1) dravya athavA sat jaina darzanAta "dravya" he aMtima satya tattva Ahe. yA dravya zabdAlA samAnArthaka mhaNUna sat, tattva, artha, padArtha, vastu ityAdi zabda vAparalele jaina graMthAMta ADhaLatAta. he dravya mhaNaje kAya ? yAce uttara ase :- sat / astitva he dravyAce svarUpa Ahe. astitva athavA sattA mhaNajeca dravya Ahe ANi he dravya svabhAvasiddha/svata:siddha, anAdi ANi anaMta ase sattattva Ahe (pravacanasAra, 98 ; paMcAdhyAyI, 108) sat he utpatti, sthiti ANi laya yAMnI yukta Ahe ANi sat mhaNajeca dravya asalyAmuLe dravya he suddhA utpAda/ utpatti, sthiti ANi nAza yAMnI yukta Ahe. yAcA artha asA :- dravyAmadhye kAhI ghaTaka nitya asatAta, tara tyAtIla kAhI ghaTakAMcA utpAda va nAza hota asato. pratyeka kSaNAkSaNAlA dravyAmadhye utpatti, nAza/laya ANi dhrauvya/nityatva/ sthiti he asatAtaca. pratyeka vastUmadhye kAhI bhAga kAyamacA mhaNaje nitya, na badalaNArA asato, tara pratyeka kSaNI tyA vastUtIla/dravyAtIla kAhI bhAga naSTa hota asatAta, tara kAhI navIna bhAga udayAsa yeta asatAta. yAcA artha asA kI dravya he svata:cA nitya svabhAva na soDatA (apariccatta-sahAveNa / pravacanasAra, 95), te kAhI bhAga gamAvate tara kAhI navIna bhAgAMnI yukta hote. udA. mAtI yA padArthApAsUna olA mAtIcA goLA banato ; tyApAsUna ghaDe, boLakI,kheLaNI ityAdi tayAra kele jAtAta. mAtIcyA goLyAcA nAza jhAlA ANi ghaDe ityAdi tayAra jhAle. paNa tethe mAtIpaNa taseca rahAte. sonyApAsUna jhAlele dAgine moDale ANi navIna tayAra kele, tarI suvarNatva he kAyamaca rahAte. yAcA asA kI dravya he svata:ce dravyatva na soDatA, te aneka avasthAMtUna jAta asate. dravyAcyA yA avasthA yeNAr2yA-jANAr2yA, badalaNAr2yA asatAta. dravyAcyA yA badalaNAr2yA avasthAMnA paryAya athavA paryaya ase mhaNatAta. dravya he dravya yA dRSTIne dhruva/nitya asate tarI paryAya yA dRSTIne tyAmadhye utpatti ANi nAzaM saMbhavatAta. hI goSTa lakSAta gheUna vastu hI dravya ANi paryAya yAMnI yukta asate ase mhaTale jAte. mhaNaje dravya he dravya yA dRSTIne nitya/zAzvata asate, tara te paryAyAMcyA dRSTikonAtUna anitya, azAzvata, badalaNAre asate. vara varNilele dravyAce svarUpa he guNa ANi paryAya ase zabda vAparUnahI vyakta kele jAte ANi guNa va paryAya yAMnI yukta asaNAre te 'dravya' azI dravyAcI vyAkhyA dilI jAte. dravyAce kAhI guNa ase asatAta kI te kadhIhI badalata nAhIta ; tyAMnA utpatti vA nAza nAhI. udA. sonyAce suvarNatva. yAulaTa dravyAce paryAya (=avasthA) yAMnA utpattiANi nAza asatAta, te badalata asatAta. udA. sonyAce navIna navIna alaMkAra. dravyAce guNa tyA dravyAmadhye nitya asatAta. te dravyAzI saha-astitva asaNAre, dravyAta satata upasthita asaNAre asatAta ; yAulaTa paryAya he dravyAta kramAne yetAta ANi naSTa hotAta. paryAya he badalata asale tarI dravyAce nitya asaNAre guNa he mAtra badalata nAhIta. yAcA artha asA kI Adi-rahita ANi aMta-rahita azA dravyAmadhye kSaNokSaNI paryAya yetAta ANi jAtAta, paNa dravyAce nitya asaNAre gaNa he mAtra badalata nAhIta.13 yAcA ANakhI eka artha asA hoto kI gaNAzivAya dravya asU zakata nAhI ; taseca paryAyAzivAyahI5 dravya asU zakata nAhI. (2) dravyAce sahA prakAra dravya yA aMtima sat tattvAce dona mUlabhUta prakAra Aheta. te mhaNaje jIva ANi ajIva hota. cetanA hA jIvAcA svabhAva/svarUpa Ahe. jIva he cetane dravya Ahe. jIva yA dravyAcyA ulaTa svabhAvAce ajIva dravya Ahe. mhaNUna cetanecA abhAva asaNAre ase ajIva dravya Ahe. ajIva dravya he acetana Ahe. jIva ANi ajIva yA dona dravyAMnI hA anAdi ANi anaMta asA loka (=jaga) bharalelA Ahe. ajIva yA vargAta AkAza, dharma, adharma ANi pudgala azI dravye Aheta. he cAra prakArace ajIva dravyAce prakAra ANi jIva he dravya yAMnA astikAya ase mhaNatAta. sAhajikaca pAca Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astikAyAMcA samUha mhaNaje loka (=vizva) ase mhaTale jAI. astikAya yA zabdAta asti ANi kAya ase dona zabda Aheta. astikAya yA zabdAcI dona spaSTIkaraNe azI Aheta :- (1) je astitvAta Aheta ANi kAyepramANe jyAMnA pradeza (=bhAga, avayava) Aheta, te astikAya hota. (2) asti mhaNaje pradeza ANi kAya mhaNaje samUha. tevhA aneka pradezAMcA samUha jyAmadhye Ahe, to astikArya hoya ANi pradeza mhaNaje paramANu AkArAcA bhAga athavA avayava. ase disate kI ekekALI jaina darzanAta kAla he svataMtra dravya mAnale jAta navhate, tara jIva ANi ajIva yAMcA eka paryAya azI12 kAlAviSayI dhAraNA hotI ANi kAla hA acetana asalyAne, tyAcA samAveza ajIva yA acetana dravyAta karaNyAta AlA ANi ajIva dravye pAca jhAlI. yA pAca ajIva dravyAMcyA joDIne jIva he sahAve dravya hote. yA sahA dravyAMta kAla soDUna uralelI pAca dravye mhaNaje pAca astikAya dravye hotI. kAlAsakaTa sahA dravye jhAlyAvara, sahA dravyAMcA samUha mhaNaje loka 6 (=jaga) ase mhaTale jAU lAgale. azAprakAre ajIva dravyAce pAca upaprakAra jhAle. jIva yA dravyAce baddha/saMsArI ANi mukta ase dona mukhya upaprakAra Aheta. he sarva sAraNIcyA dvArA puDhIlapramANe dAkhavitA yete : dravya jIva ajIva baddha/saMsArI mukta AkAza dharma adharma pudgala kAla AtA prathama ajIva dravyAMcI mAhitI dilI Ahe ANi tyAnaMtara jIva yA dravyAcI mAhitI dilI Ahe. (3) ajIvAce sAmAnya svarUpa jaina darzanAta ajIva hI saMjJA vyApaka arthAne vAparalI jAte.kevaLa acetana jaDa ase pudgala dravya he ajIva Ahe ase navhe tara tyAce joDIne AkAza, dharma, adharma va kAla hehI ajIva padArtha mAnale jAtAta. ajIva he jIvAcyA virUddha svabhAvAce Ahe. cetanA he jIvAce svarUpa Ahe. jIva dravya cetana Ahe. upayoga he jIvAce lakSaNa Ahe. (jIvAce savistara svarUpa puDhe Alele Ahe.). yAce viruddha ajIva Ahe. ajIvAmadhye cetanA nAhI. ajIva he acetana dravya Ahe. upayogAcA abhAva he ajIvAce svarUpa Ahe. saMkSepAne kathana karAyace jhAlyAsa caitanya, jJAna, darzana, cetanA ityAdIMcA abhAva ajIvAta asato. AkAza, dharma, adharma, pudgala ANi kAla yA pAca ajIva dravyAMpaikI pudgala he mUrta dravya Ahe. tyAce ThikANI rUpa, rasa, gaMdha va sparza he guNa Aheta. he guNa AkAza, dharma,adharma ANi kAla yAMce ThikANI nAhIta. mhaNUna te sUrta Aheta. dharma, adharma ANi kAla hI dravye lokAkAza vyApUna Aheta. AkAza, dharma, adharma ANi kAla hI dravye niSkriya Aheta. (4) AkAza AkAza he cetanArahita dravya Ahe. tyAce svarUpa abhAvAtmaka nAhI. mhaNaje AvaraNAcA abhAva mhaNaje AkAza ase nasUna, AkAza he eka bhAvasvarUpa ajIva tattva/dravya Ahe. jIva, pudgala, dharma, adharma ANi kAla yA dravyAMnA avakAza deNe, tyAMnA ApalyAmadhye sAmAvUna gheNe, he AkAzAce svarUpa Ahe. mhaNaje anya pAca dravyAMnA avakAza deNe he AkAzAce svarUpa Ahe. lokAkAza ANi alokAkAza ase AkAzAce dona bhAga mAnale jAtAta. jIva, pudgala, dharma, adharma va kAla yA pAca dravyAMcA aMtarbhAva asaNAre vizva athavA loka, AkAzAcA jo bhAga sAmAvUna gheto tyAlA lokAkAza' ase Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaNatAta. yA lokAkAzAcyA bAhera je anaMta AkAza aphATa pasaralele Ahe, tyAlA 'alokAkAza azI saMjJA Ahe. (5) dharma ANi adharma saMskRtamadhye dharma zabdAlA kartavya, puNya ityAdi aneka artha Aheta. dharma ANi adharma he dona zabda jaina sAhityAta dona arthAMnI vAparalele ADhaLUna yetAta :- (1) dharma mhaNaje puNya, dharma (Religion). udA. puNyAne svargAta sukha miLela, tara pApAne ciraMtana duHkha prApta hoIla. dharma he utkRSTa maMgala Ahe. vAITa mArgAne jANAr2yA jIvaMtA zubha mArgAvara ANaNArA dharma Ahe ; yAcyA ulaTa adharma Ahe. (2) tAttvikadRSTyA, dharma ANi adharma he pAribhASika zabda Aheta. dharma yA nAvAne tyA nAvAce ajIva dravya apekSita Ahe ANi adharma zabda hA adharma nAvAce dravyAsAThI vAparalA jAto. dharma dravyAcA "gati'zI saMbaMdha Ahe tara adharma dravyAMcA "sthiti'zI saMbaMdha Ahe. dharma he dravya gatIce mAdhyama Ahe. gati mhaNaje hAlacAla, kriyA fhotion) Ahe. dharmAvinA gati hI zakyaca nAhI. gatimAn mhaNaje hAlacAla karaNAr2yA padArthAMnA dharma dravya upakArI Ahe. jIva ANi pudgala hI dravye gatimAn hoU zakatAta. tyAMce ThAyI dharma dravya gati nirmANa karIta nAhI. dharma hA jIva ANi pudgala yAMcyA gatIce mukhya kAraNa mahI. jIva ANi pudgala he jevhA gatimAn hotAta, tevhA dharma tyAMcyA gatIlA sAhAyya karato. dharma he dravya padArthAMcyAtIce sahakArI athavA sAhAyyakArI' kAraNa Ahe. udA. mAse ityAdi jalacara prANI pANyAta gatimAn asatAta, hAlacAla karatAta. tethe pANI he tyAMcyA gatIlA/hAlacAlIlA sAhAyyabhUta hote. tyApramANe jIva ANi pudgala yAMcyA gatIlAdharma sAhAyya karaNArA hoto. adharma he dravya dharma dravyAcyA viruddha svabhAvAce Ahe. adharma dravya he sthitIce mAdhyama Ahe. jIva ANi pudgala he svataH sthitimAn/sthira asatIla athavA te ApalI gati/hAlacAla soDUna sthira jhAlele asatIla ; yA donhI prakAracyA jIva va pudgala yAMnA adharma hA upakArI Ahe. to jIva ANi pudgala yAMcyA ThikANI sthiti nirmANa karIta nAhIadharma hA sthitIce mukhya kAraNa nAhI, tara sthitIne yukta ase je jIva ANi pudgala, tyAMcyA sthiti yA avasthece adharma Traka he sahakArI athavA sAhAyyakArI kAraNa Ahe. udA. pRthvI hI AdhAra yA svarUpAta prANI va padArtha yAMcyA sthitIlA/ sthiratelA/sthairyAlA upakArI asate, tyApramANe adharma hA prANI va padArtha yAMcyA sthitIlA upakArI asato. kiMvA prApta karaNAr2yA prANyAMnA ekhAdyA vRkSAcI chAyA hI Azraya yA svarUpAta prANyAMcyA vizrAMtIlA kiMvA sthitIlA upakAraka Thate, tyApramANe adharma hA pudgala ANi jIva yAMcyA sthitIlA upakArI Ahe. (6) kAla jaina tattvajJAnAta sahA dravyAMpaikI phakta kAla he ekaca ajIva dravya astikAya nAhI. kAla hA aNurUpa athavA paramANurUpa Ahe. he kAlANu kiMvA kAla-paramANu kadhIhI ekamekAta misaLata nAhIta. kAlANu hA ekaca pradeza vyApArA Ahe. ANi kAla hA paramANurUpa asalyAmuLe to eka-pradezI Ahe (niyamasAra, 36) ase mhaTale jAte. to adhika pradeza vyApaNArA nasalyAne to anastikAya Ahe. ___kAla he dravya dona prakArace Ahe. (1) mukhya athavA pAramArthika kAla ANi (2) vyAvahArika kAla athavA gauNa kAla. vartanA he kAladravyAce lakSaNa Ahe. vartanA mhaNaje itara dravyAMmadhye pariNAma ghaDavUna ANaNAre sahakArI kAraNa hoya. jIva ANi pudgala yAMcyA ThikANI pariNAma, parivartana, badala ghaDavUna ANaNAre sahakArI kAraNe mhaNaje kAladravya hoya. hAca mukhya athavA pAramArthika kAla hoya. samaya, muhUrta, nimiSa, kSaNa ityAdi prakArAMnI vyakta kelA jANArA, caMdra, sUrya ityAdIMcyA gatIMnI vyakta hoNArA ANi mojalA jANArA kAla hA vyAvahArika athavA gauNa kAla hoya. hA vyAvahArika kAla hA bhUta, vartamAna ANi bhaviSya kAla asA tIna prakAracA Ahe. hA vyAvahArika kAla manuSyalokAta disUna yeto. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) pudgala pudgala he ajIva dravya mhaNaje jaDa acetana dravya (matter) Ahe. pudgala yA zabdAce spaSTIkaraNa ase Ahe :pariNAma-bhedAMnI ekatra yeNe (pUraNa) ANi puna: vegaLe hoNe (galana), he guNa jyAmadhye Aheta, te mhaNaje pudgala pudgala he dravya rUpa asaNAre athavA rUpAne yukta Ahe. mhaNajeca pudgale dravya he mUrta Ahe. mUrta asaNe mhaNaje rUpa, rasa, gaMdha ANi sparza yA guNAMnI yukta asaNe hoya. mhaNajeca pudgala yA dravyAce ThikANI rUpa, rasa, gaMdha ANi sparza he guNa asatAta. pudgala dravya he sUkSma avastheta aso athavA sthUla avastheta aso, tyAce ThAyI he cAra guNa asatAtaca. pudgala dravya he mukhyata: dona prakArace Ahe. (1) aNu/paramANu ANi (2) skaMdha. mhaNaje pudgala dravya he aNurUpAta/paramANurUpAta asate athavA te skaMdharUpAta asate. pudgala paramANUMcyA saMyogAne mhaNaje ekatra yeNyAne ska siddha hotAta. yA jagAtIla sarva acetana jaDa vastu yA pudgala paramANUMcyA skaMdhAmuLe banalelyA Aheta. nirALyA zabdA sAMgAyace jhAlyAsa, vizvAcyA ghaDaNIta jaina darzana he paramANu-kAraNa-vAda mAnate. paramANu hA pudgalAcA lahAnAta lahAna ANi avibhAjya ekaka (unit) Ahe. hA paramANu nitya/zAzvata asUna, to rUpa, rasa, gaMdha va sparza yA cArahI guNAMnI yukta Ahe (tattvArthasUtra, 5.23). yAcA artha asA kI sarva pudgala mANU he ekAca svabhAvAce, ekajinasI mhaNaje sajAtIya Aheta ANi he paramANu svata:cyA pariNAma-bhedAMnI pRthvI, jala, teja ANi vAyu yA cAra? mahAbhUtAMta pariNata hotAta. "ekatra yeNe" ANi "vibhakta hoNe' he pudgalAce guNa pudgala - paramANUta asatAtaca. tyAmuLe te ApaNahUna ekatra yetAta athavA vegaLe hotAta. pudgala-paramANUMnA ekatra ANaNyAsa koNatyAhI cetana zaktIcI AvazyakatA nAhI. pudgala-paramANUMcyA ekatra yeNyAne saMghAta athavA skaMdha siddha hotAta. dona paramANUMcyA ekatra yeNyAne dvipradezI skaMdha, yApramANe caDhatyA kramAne anaMta-pradezI skaMdhe banatAta. he skaMdha pRthvI, jala, teja ANi vAyu5 yA cAra mahAbhUtAMpAsUna te theTa itara sarva jaDa/acetana padArthAMparyaMta siddha hotAta. iMdriyAMkaDUna bhogale jANAre padArtha, iMdriye, zarIra, mana ityAdi je je kAhI mUrta Ahe te te sarva pudgala Ahe. lokAkAzAta samAviSTa asaNAr2yA vizvAlA "loka" azI saMjJA jaina darzana dete. he vizva mhaNaje mahAskaMdha Ahe. yA vizvAcyA AkArAbaddala jainAMce mhaNaNe lakSaNIya Ahe :- ekhAdA puruSa Apale donhI hAta dona bAjUMnI karevara ThevUna, dona pAya ADave pasarUna jara ubhA rAhilA tara tyAcA AkAra jasA disela tasA yA vizvAcA/lokAcA AkAra Ahe. "donoM paira phailAkara kamarapara donoM hAta donoM ora rakhakara khaDe hue puruSa kA jaisA AkAra hotahai vaisA hI loka kA AkAra hotA hai / '' kiMvA :- "pUrva-pazcima kI ora se loka kA AkAra kaTipara donoM hAta rakhakara aura pairoMko phailAkara khaDe manuSya ke AkArasA pratIta hotA hai / " hA lokAcA AkAra puDhIlapramANe dAkhavilA jAto - alokAkAza alokAkAza alokAkAza alokAkAza alokAkAza alokAkAza yA saMdarbhAta eka dona goSTI yetheca sAMgaNe aprastuta hoNAra nAhI :-(1) vizvAtIla sarvaca padArtha gola vA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMDAkRti Aheta ase nAhI. ANakhI ase :- AjahI "vizvAcyA sImAreSA ApaNAsa mAhIta nAhIta. ; "ApalyA vizvAcA AkAra va svarUpa ajUnahI ajJAtaca" Ahe." "vizvAcA/brahmAMDAcA AkAra kasA asAvA yAbAbata ThAma niSkarSAprata ajUna Ajace vijJAna pocale nAhIM ?. "" (8) jIva jaina darzanAtIla sahA dravyAMmadhye phakta jIva he dravya cetana Ahe. jIva yA zabdAaivajI "AtmA" asA zabdahI vAparalelA jaina graMthAMta ADhaLato. jIvAce aneka bheda sAMgitalele asale tarI saMsArI ANi mukta ase dona mukhya prakAra Aheta. cetanA he jIvAce svarUpa' Ahe. upayoga he jIvAce lakSaNa Ahe. upayoga yA tAMtrika zabdAcA artha Ahe cetanecA/caitanyAcA' vyApAra. hA caitanyAcA vyApAra" jJAna ANi darzana asA dona prakAracA asato. ase asale tarI kadhI kadhI phakta jJAna he jIvAcA svabhAva Ahe athavA darzana he jIvAcA svabhAva Ahe asehI mhaTalele ADhaLate. caitanya he jIvAce vyavacchedaka lakSaNa Ahe. mhaNUnaca to itara acetana ajIva dravyAMhUna vegaLA Tharato. vizeSataH pudgala dravyApekSA to nirALAca Ahe. pudgala dravyApAsUna banalelyA zarIra ityAdIpekSA to bhinnacaM Ahe. sAMsArika jIvanAta" jIva hA anAdi kALApAsUna karmAzI saMbaMdhita Ahe. karma he pudgala svarUpAce Ahe. te viziSTa kAraNAMmuLe jIvAlA cikaTUna basate. yA karmarUpI maLAne jIvAce mULa svarUpa jhAkaLUna jAte, maryAditohe. ghAtI he nAva asaNArI karme jIvAcyA mULa svarUpAcA -hAsa karatAta. saMsArI jIvAne jara yA karmAMcA nAza kelA taraca tyAlA svata:ce mULa rUpa prApta hote ANi to mukta hoto. mukta jIva he anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta vIrya ANi anaMsukha3 yA cAra anaMta guNAMnI yukta asatAta. kadhI kadhI jJAna ityAdI zabdAMcyA mAge "anaMta" zabdAaivajI "kevala" asA zabda vAparalA jAto (pahA :- niyamasAra, 181). kadhI kadhI tara anaMta ANi kevala he donhIhI zabda adhyAhRta asatAta. ghAtikarme hI cAra prakAracI Aheta. yA cArahI ghAtikarmAMcA nAza jhAlA kI jIvAce svabhAvasiddha ase jJAna ityAdi cAra4 guNa prakaTa hotAta. nirALyA zabdAta sAMgAyace jhAlyAsa, jJAna ityAdi cAra anaMta / kevala guNAMnI yukta asaNe, he jIvAce mULace zuddha svarUpa" Ahe. jIva hA astikAya Ahe. mhaNUna tyAlA aneka pradeza / bhAga / avayava Aheta. pradeza mhaNajeca bhAga/avayava. jIvAlA ase pradeza asalyAmuLe" to pradezI / avayavI Tharato. jIvAce he je pradeza athavA avayava Aheta, tyAMcA saMkoca athavA vikAsa hoto. saMsArAta mhaNaje janmamaraNAcyA cakrAta jIva hA aneka deha dhAraNa karato. he deha lahAna-moThe asatAta. zarIrAcyA tyA tyA AkArApramANe jIvAce he pradeza lahAna/saMkucita hotAta athavA moThe/vikasita hotAta. udA. sakasa cAMgale anna khAUna deha puSTamoThA jhAlA athavA itara kAhI kAraNAMnI deha kRza / bArIka jhAlA, tara tyA tyA dehAtIla jIvAce pradeza he suddhA saMkoca vA vikAsa. pAvatAta. vALalelyA kAtaDyApramANe saMkoca asato tara pANyAtIla telApramANe vikAsa asato. jIva hA saMkoca ANi vikAsa pAvaNArA Tharato. jIvAlA avayava asalyAmuLe ANi te avayava lahAna-moThe hota asalyAne jIva hA AkArAne yukta, sAkAra Tharato. paNa hA tyAcA AkAra anizcita asato. kAraNa jyA dehAta ekAdA jIva asela, tyA dehAevaDhA jIvAcA Akara hoto. mhaNaje ase :- karmAmuLe jIva yA saMsArasAgarAta bhramaNa karIta asato. tethe tyAlA niranirALyA AkArAce lahAna-moThe deha prApta hotAta. mhaNUna jyA dehAta jIva asela tyA dehAcA AkAra tyAlA prApta hoto. muMgIcyazarIrAtIla jIva avayavAMcA saMkoca karUna muMgIcyA zarIrAevaDhA hoto, tara hattIcyA zarIrAta avayavAMcA vikAsa karUna to hIcyA zarIrAevaDhA hoto. saMkSepAne sAMgAyace jhAlyAsa, jyA dehAta jIva asato tyA dehAcA AkAra tyAlA prApta hoto. he jhAle saMsArI jIvAMcyA bAbatIta. AtA samajA mANUsa vidyamAna jIvanAta jIvanmukta jhAlA. toparyaMta tyAlA deha asalyAne tyAcA jIva tyAca Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrAevaDhA asato. tyA jIvanmuktAcA zarIra-pAta jhAlyAvara to videhamukta hoto. tyAlA AtA jaDa deha nAhI. tathapi vyAvahArika dRSTIne (vyavahAreNa bhUtapUrvanayena / dravyasaMgraha 50 vara brahmadeva) videhamukta jIvAlA deha Ahe ase monajAte. tyA videhamuktAcA tyA avasthetIla jIva hA tyAcyA aMtima janmAtIla zarIrApekSA thoDyA lahAna AkArAcA asato. videhamuktAcA deha hA tyAcyA carama/aMtima dehAcyA dona tRtIyAMza itakA asato. vyAvahArika dRSTIne mAnalelA videhamuktAcA deha hA jaDa/acetana nasato, tara to audArika asUna, to atyaMta tejasvI asato. videhamukta hA zubhedeg dehAta asato ase mhaTale jAte. ___puNyapApAtmaka karmAMmuLe jIva saMsArAta bhaTakata asato. sarva karmAMcA nAza jhAlyAvara jIva mukta hoto. mhaNUna sarva karmAMcA nAza" mhaNaje mokSa/mukti ase mhaNatAta. sarva karmAMcA maLa phekUna deNAre siddha hotAta. mokSa avastheta jIva siddha hotAta. mukta jIvAMnA siddha, parameSThI, parAtmA, paramAtmA, Izvara, jina, kevalin, arhat ityAdi saMjJA dilyA jAtAta. (paNa hA Izvara jagAcA nirmAtA, dhAraNakartA, ANi vinAzakartA asata nAhI, he lakSAta ThevAve.) jaina tattvajJAnAta mukti hI dona prakAracI Ahe. (1) jIvanmukti ANi (2) videha mukti. kAhI jIvanmukta he tIrthaMkara hotAta (nyAyakusumAMjali, 1.10). vidyamAna jIvanAtIla jIvanmuktAcA dehapAta jhAlyAvara to videhamukta ho. he videhamukta siddha dehapAtAnaMtara tInahI lokAMcyA (mhaNaje vizvAcyA) mAthyAvara rahAtAta. ********** TIpA sUcanA :- yA prakaraNa 1 (sahA dravye) madhye aMka ghAlUna ekUNa ATha pariccheda dAkhavilele Aheta. pratyeka paricchedAcyA TIpA vegaLyA kramAMkAne dilyA Aheta. tyAMnA dona aMka Aheta. tyAtIla pahilA aMka hA paricchedAcA kramA dAkhavito. tyAnaMtara madhye (.) Ahe. tyAnaMtara TIpecA kramAMka Ahe. udA. 2.3 mhaNaje pariccheda 2 madhIla 3 rI TIpa. yAcaprANe anya TIpAMcyA saMdarbhAta jANAve. 1.1 sad dravyalakSaNam / tattvArthasUtra, 5.29 1.2 davvaM sayaM sattA / pravacanasAra, 105 1.3 utpAda-vyaya-dhrauvya-yuktaM sat / tattvArthasUtra, 5.30 1.4 uppAya-TThidi-bhaMgA haMdi daviya-lakkhaNaM eyaM / sanmatitarka 1.12 ; utpAda-vyaya-dhrauvyANi vA dravya-lakSaNam / paMcAstikAya 10 vara tattvadIpikA 1.5 ekameka-kSaNe siddhaM dhrauvyotpatti-vyayAtmakam / AtmAnuzAsana, 172 1.6 dravyasya avasthA-vizeSaH paryAyaH / tattvArtharAjavArtika, pR. 61 1.7 dhrauvyAtmakaM dravyApekSayA, utpAda-vyayAtmakaM paryAyApekSayA / AtmAnuzAsana, 172 varIla TIkA 1.8 dravya-paryAyAtmakaM vastu / syAdvAdamaMjarI, pR. 205 ; dravyaparyAyarUpasya sakalasyApi vastunaH / tattvArthasAra, 138 1.9 dravyaM dravyatayA zAzvatam / paMcAstikAya 10 vara tattvadIpikA 1.10 guNaparyAyavad dravyam / tattvArthasUtra, 5.31 1.11 sahabhuvo guNAH / kramavartinaH paryAyAH / paMcAstikAya 5 varIla tattvArthavRtti ; anvayino guNAH / vyatirekiNa: paryAyAH / (paramAtmaprakAza, 1.57 vara brahmadeva) 1.12 anAdyanidhane dravye svaparyAyAH pratikSaNam / unmajaMti nimajjati jalakallolavad jale / / AlApapaddhati, kRtikarma, pR. 88 1.13 utpAda-sthiti-bhaMgA: paryAyANAM bhavaMti, na sataH / paMcAdhyAyI, 10.200 1.14 guNairvinA na ca dravyaM vinA dravyAcca no guNAH / tattvArthasAra, 3.11 1.15 paryAyAd vinA dravyaM vinA dravyAd na paryayaH / tattvArthasAra, 3.12 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.1 jIvAjIvaM davvaM / gommaTasAra, jIvakANDa, 563 2.2 jIva-svabhAva: cetanA / tattvArtharAjavArtika, pR. 19 2.3 jIu sa ceyaNu davvu / paramAtmaprakAza, 2.17 2.4 jIva-dravya-viparyayA bhavaMti ajIvAH / tattvArthadhigamasUtra 5.1 vara siddhasena 2.5 acedaNaM havadi ya ajjIvaM / pravacanasAra, 127 2.6 loo aNAi-nihaNo / paumacariya, 3.18 2.7 jIvA ceva ajIvA ya esa loe viyAhie / uttarAdhyayanasUtra 36.2 2.8 dharmAdharmAkAza-jIva-pudgalA: paMca astikAyAH / tattvArthAdhigamasUtra 3.6 vara siddhasena 2.9 paMcAstikAya-samudAyo lokaH / tattvArthAdhigamabhASya, 3.6 2.10 saMti jado teNede asthi tti bhaNaMti jiNavarA tamhA / kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya atthikAyA / / dravyasaMgraha 24 astikAyamadhIla "kAya" mhaNaje aneka pradezAMnI yukta asaNe (bahu-pradeza-pracayatva-lakSaNaM kAyatvam / paMcAptikAya 102 varIla tattvArthavRtti) 2.11 astayaH pradezAH, teSAM kAya: saMghAtaH astikAyaH / jIvasamAsaprakaraNa 85 vara hemacaMdra 2.12 paramANu-pramANo'sau pradeza iti kIrtitaH / lokaprakAza, 11.9 2.13 pahA :- jainasiddhAMtadIpikA, vastudarzana, pR. 28. taseca :- kimayaM bhaMte kAlo tti pavuccai / goyamA jIvA ceva ajIvA ceva tti / 2.14 dharmAdharmI tathAkAzaM pudgalA: kAla eva ca / paMcApyajIva-tattvAni / / harivaMzapurANa, 58.53 2.15 vinA kAlena zeSANi dravyANi jina puMgavaiH / paMcAstikAyA: kathitA: pradezAnAM bahutvataH / / tattvArthasAra, 3.4 2.16 SaD-dravya-samUhAtmako lokaH / paMcAstikAya 87 vara tAtparyavRtti 2.17 saMsAriNo muktAzca / tattvArthasUtra, 2.10 3.1 jIva-dravya-viparyayA bhavaMti ajIvAH / tattvArthAdhigamasUtra 5.1 vara siddhasena 3.2 acedaNaM havadi ya ajjIvaM / (pravacanasAra, 127); caitanyAbhAva lakSaNa: ajIvaH / (paMcAstikAya 108 vara tattvadIpikA); anupayoga-lakSaNa: ajIvaH / (jainasiddhAMtadIpikA, 3.3) 3.3 jJAnAdInAM abhAvo yasya lakSaNaM sa: ajIvaH / tattvArtharAjavArtika, pR. 19 3.4 dharmAdharmAkAza-kAla-dravyANi amUrtAni / (paramAtmaprakAza 2.28 vara brahmadeva) ; rUpa-rasa-gaMdha-sparza-pariNAma-bahirvartitvAt amUrtAni / (tattvArthadhigamasUtra 5.3 vara siddhasena) 3.5 lokAkAzaM abhivyApya dharmAdhamau vyavasthitau / (hemacaMdrakRta saptatattvaprakaraNa 48) ; anyonyAnupravezena vinA kAlANavaH pRthak / lokAkAzamazeSa ___tu vyApya tiSThati saMcitAH / / (harivaMzapurANa, 7.7) 3.6 dharmAdharmI nabhaH kAlazcatvAraH saMti niSkriyAH / tattvArthasAra, 3.18 4.1 jIvAnAM pudgalAnAM ca kAlasyAdharmadharmayoH / avagAhana-hetutvaM-tadidaM pratipadyate / / tattvArthasAra, 3.38 4.2 avagAhaNamAyAsaM jIvAdi-savva-davvANaM / niyamasAra, 30 4.3 dharmAdharma-yutAH kAla-pudgalA jIvapUrvakAH / khe yAvatyatra tiSThati lokAkAzaH sa ucyate / / tasmAd bahiranaMta: syAd AkAzo dravya-varjitaH / nityo'mUrtaH kriyAhInaH sarvajJa-dRSTi-gocaraH / / vardhamAnapurANa, 16.32-33 5.1 dhamma kAUNaM ihaM pAvihisi surAlae parama-sokkhaM / dukkhaM aNuhavasi ciraMtarayami gao ahammeNaM / / paumacariya, 33.44 dhammo maMgalamukkiTTha ahiMsA saMjamo tavo / devA vi taM namasaMti jassa dhamme sayA maNo / / dasaveyAliyasutta, 10.1 durgati-prasRtAn jIvAn yasmAda dhArayate tataH / dhatte caitAna zabhe sthAne tasmAda dharma iti smataH / / 5.2 gati-pariNatAnAM dharmo jIva-padgalAnAM gamana-sahakAri-kAraNaM bhavati / dravyasaMgraha, 17 vara brahmadeva 5.3 udayaM jaha macchANaM gamaNANuggahayaraM havadi loe / taha jIva-puggalANaM dhammaM davvaM viyANehi / / paMcAstikAya, 85 5.4 ThANa-judANa adhammo puggala-jIvANa ThANa-sahayArI / dravyasaMgraha, 18 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.5 Thidi-kiriyA-juttANaM kAraNabhUdaM tu puDhavIva / paMcAstikAya, 86 datte sthitiM prapannAnAM jIvAdInAmayaM sthitim / adharmaH sahAyakAritvAd yathA chAyAdhvavartinAm / / jJAnArNava, 6.34 6.1 vartanA-lakSaNa: kAla: / paMcAstikAya, 3 vara tAtparyavRtti 6.2 padArtha-pariNate: yat sahakAritvaM sA vartanA bhaNyate / dravyasaMgraha, 1 vara brahmadeva 6.3 sabbhAva-sabhAvANaM jIvANaM taha ya poggalANaM ca / pariyaTTaNa-saMbhUdo kAlo NiameNa paNNatto / / paMcAstikAya, 23 6.4 samayAdi-kRtaM yasya mAnaM jyotirgaNAzritam / vyavahArAbhidha: kAla: sa kAlajJaiH prapaMcitaH / / jJAnArNava, 6.37 6.5 vyavahAra-kAlo manuSya-kSetre saMbhavati / bhUto vartamAno bhaviSyan iti trividhaH / tattvArtharAjavArtika, pR. 222 7.1 pUraNa-galana-svabhAvAt pudgala iti ucyate / dravyasaMgraha, 15 vara brahmadeva 7.2 rUpiNaH pudgalAH / tattvArthasUtra 5.5 7.3 puggala-davvaM mottaM / niyamasAra, 37 7.4 sparza-rasa-gaMdha-varNa-sadbhAva-svabhAvaM mUrtam / paMcAstikAya, 97 vara tattvadIpikA 7.5 sparza-rasa-gaMdha-varNavAn pudgalaH / jainasiddhAMtadIpikA, 1.11 7.6 pudgala he caturvidha (paMcAstikAya, 74) athavA SaDvidha (gommaTasAra, jIvakAMDa, 602) Ahe, asehI mhaTalejAte. 7.7 aNu-skaMdha-vibhedena dvividhAH khalu pudagalAH / tattvArthasAra, 3.56 7.8 paramANU ceva avibhAgI / paMcAstikAya, 75 7.9 paramANU so sassado / paMcAstikAya, 77 7.10 paramANavazca sarve'pi sajAtIyA eva / tattvArthAdhigamasUtra, 5.8 vara siddhasena 7.11 pRthivI-apa-tejo-vAyu-rUpasya dhAtu-catuSkasya eka eva paramANu: kAraNam / paMcAstikAya, 78 vara tattvadIpika 7.12 dvyaNukAdi-anaMtAnaMta-pudgalAnAM na piMDakartA puruSo'sti / pravacanasAra, 167 vara amRtacaMdra 7.13 so'NusaMghAtata: skaMdhaH / harivaMzapurANa, 58.55 ; khaMdho paramANu-saMga-saMghAdo / paMcAstikAya, 79 7.14 dvayoH paramANvo: saMghAtAd dvi-pradeza-skaMdha utpadyate / ... evaM anaMtAnAM ca saMghAtAt tAvatpradezAH / tattvArtharAjavArtika, pR. 237 7.15 dvi-pradezAdaya: skaMdhAH ... sparzAdi-catuSkasya AvirbhAva-tirobhAva-sva-zaktiM samAsAdya pRthivI-apa-tejo-vAyava: svapariNAmaiH eva jAyate / pravacanasAra, 167 vara amRtacaMdra 7.16 uvabhojjamidiehiM ya iMdiyA kAyA maNo ya kammANi / jaM havadi muttamaNNaM taM savvaM puggalaM jANe / / paMcAstikAya, 82 7.17 phUlacaMdrazAstrI, sarvArthasiddhi, navI dillI, AThave saMskaraNa, 1998, pR. 151 7.18 tattvArthasUtra, marAThI anuvAda : jI.gau.dozI, AvRtti AThavI, pR. 97 ; phUlacaMdrazAstrI, tattvArthasUtra, banAsa, prathama saMskaraNa, vI.ni.saM.2476, pR. 141 7.19 parAga mahAjanI, tArakAMcyA vizvAta, puNe, prathamAvRtti, 2005, prAthamika mAhitI, pR.ekavIsa 7.20 subhASa bhAMDArakara, Apale adbhuta vizva, puNe, 1989 7.21 bA.zaM.jozI, AbhALamAyA, puNe, prathamAvRttI, 2007, pR.64 8.1 saMsAriNo muktAzca / tattvArthasUtra, 2.10 8.2 jIva-svabhAva: cetanA / tattvArtharAjavArtika, pR. 19 8.3 AtmA tAvad upayoga-lakSaNaH / syAdvAdamaMjarI, 7 8.4 cetanAvyApAra: upayogaH / jainasiddhAMtadIpikA, 203 8.5 upayogo hi jJAna-darzana-svabhAvaH / tattvArtharAjavArtika, pR. 841 ; uvaogo NANa-dasaNe hoi / niyamasAra, 10 8.6 jIva-sahAvaM NANaM / paMcAstikAya, 154 ; appA daMsaNu kevalu / pAhuDadohA, 68 8.7 jIu sa ceyaNu davvu / paramAtmaprakAza, 2.17 8.8 puggalu aNNu ji aNNu jiu / yogasAra, 55 8.9 ayamAtmA svabhAvena zarIrAdervilakSaNaH / jJAnArNava, anyatvabhAvanA, 1 8.10 jIvAnAM karmaNAM anAdi-saMbaMdho bhavati / paramAtmaprakAza, 1.59 vara brahmadeva Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.11 sakalameva jJAnAvaraNAdi-karma pudgalAtmakam / tattvArthAdhigamasUtra, 5.20 vara siddhasena 8.12 AvaraNa-moha-vigdhaM ghAdI jIva-guNa-chAdaNattAdo / gommaTasAra, karmakAMDa, 9 8.13 muktA: ... anaMta-darzana-jJAna-vIryAnaMda-mayAzca te / hemacaMdrakRta saptatattvaprakaraNa, 3 8.14 bala-sokkha-NANa-dasaNa cattAri vi pAyaDA guNA hoti / NaTe ghAi-caukke / / bhAvaprAbhRta, 148 8.15 anaMta-jJAna-darzana-sukha-vIrya-guNa-catuSTayaM sarva-jIva-sAdhAraNam / dravyasaMgraha, 15 vara brahmadeva 8.16 jIvassa asaMkha-desA hu / niyamasAra, 15 8.17 pradezA eva avayavAH / tattvArtharAjavArtika, pR. 188 8.18 avayavino hi jIva-pudgala-dharmAdharmAkAza-padArthAH / paMcAstikAya, 5 vara tAtparyadIpikA 8.19 saMkoca-vikAsa-svabhAvAH ... jIvapradezAH / tattvArthAdhigamasUtra, 5.8 vara siddhasena 8.20 viziSTa-AhAra-vazAd dehe vardhamAne sati vistaraMti jIva-pradezAH, hIyamAne ca saMkocaM gacchaMti / paMcAstikAya, 33 vara tAtparyavRtti 8.21 zuSkacarmavat saMkocanaM pradeza-saMsaraH, jale tailavad visarpaNaM visarpaH / tattvArtharAjavArtika, pR. 209 8.22 jIva: saMkoca-vikAsa-svabhAvaH / tattvArthAdhigamasUtra 2.2 vara siddhasena 8.23 kamma-NimittaM jIvo hiMDadi saMsAra-ghora-kaMtAre / dvAdazAnuprekSA, 37 8.24 jIvo sa-deha-parimANo / dravyasaMgraha, 2 8.25 kiMcidUNA carama-dehado siddhA / dravyasaMgraha, 14 8.26 carama-zarIra-tribhAga-hInaM avagAhate siddhAH / tattvArthAdhigamasUtra, 5.6 vara siddhasena 8.27 vyavahAreNa sapta-dhAtu-rahita-divAkara-sahasra-bhAsura-carama-audArika-zarIratvAt zubha dehasthaH / dravyasaMgraha, 50 vara brahmadeva 8.28 kRtsna-karma-pramokSo hi mokSa ityabhidhIyate / tattvArthasAra, 8.2 8.29 karma-malojjhitA: siddhAH / lokaprakAza, 30.3 ; siddhA havaMti mokkhe / jaMbucariya, 5.172 8.30 siddhaH parameSThI parAtmA iti paramAtmA Izvaro jinaH / samAdhizataka, 6, pR. 283 ; nirasta-ghAti-karma-catuSTayA: kevalinaH / tattvArthAdhigamasUtra, 9.48 vara siddhasena ; ghaNa-ghAi-kamma-rahiyA arihaMtA erisA hoti / niyamasAra, 71 8.31 muktistAvad-udIritA dvividhA / nyAyakusumAMjali, 1.9 8.32 loyagga-nivAsiNo siddhA / gommaTasAra, jIvakAMDa, 68 ********** Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 sAta tattve anAdi ANi anaMta azA yA vizvAta jIva ANi ajIva azI donaca mUladravye Aheta. ajIva dravya he AkAza, dharma, adharma, pudgala ANi kAla ase pAca prakArace Ahe. yA jagAta dehadhArI jIvAcA pudgala yA dravyAzI jAsta saMbaMdha yeto. kAraNa tyAcA deha, iMdriye taseca jyAcyAzI tyAcA saMbaMdha yeto te jagAtIla padArtha he sarva pudgala dravyAce kArya Aheta. karma he suddhA pudgalaM Ahe. anAdi kAlApAsUna jIva ANi pudgala-karma yAMcA saMbaMdha Ahe. kAhI kAraNAMnI karma-pudgala he jIvAta zirate ANi tyAlA cikaTUna basate ANi jIva yA karmAaMtI janmamaraNarUpa saMsArAta phirata rahAto. saMsArAta bhaTakata rAhaNArA jIva saMsArI hoya. karmAMcyA baMdhanAtUna suTalelA jIva hA mukta hoya. mhaNUna saMsArAta phiraNAre saMsArI ANi saMsArAtUna suTalele mukta ase jIvAce dona mukhya prakAra Aheta. jIva hA saMsArAta phirata aso athavA mukta aso, anaMta jJAna, darzana, vIrya ANi sukha he guNa asaNe he jIvAce mULa svarUpa' Ahe. mukta jIvAMnA svata:ce he svarUpa prApta jhAlele asate. saMsArI jIvAMcyA bAbatIta mAtra he guNa ghAtI nAvAcyA karmAMnI r2hAsa pAvalele/AcchAdalele asatAta. AtA hI ghAtI karme jara jIvAne naSTa kelI, tara he cAra guNa prakaTa hotIla ANi jIvAlA svata:ce mULa svarUpa prApta hoUna to mukta hoIla. mhaNUna svasvarUpAcI prApti/muktihe mAnavI jIvAce dhyeya Tharate. sarva karmAMcA saMpUrNa nAza" mhaNaje mokSa Ahe. mokSa he sAdhya prApta karUna gheNyAsa jIvAne puDhIla goSTI jANUna ghyAvayAsa havyAta :- pudgala karma he jIvAta kase zirate ; karmAmuLe baMdha yeto mhaNaje kAtra, karmAce jIvAta hoNAre Agamana thAMbavatA yeIla kAya ANi sAThUna rAhilele karma kase naSTa karAvayAce. yA goSTIcA miLaviNyA jaina darzanAne kAhI tattve sAMgitalI Aheta. kAhIMcyA mate hI tattveM' naU Aheta :- jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA ANi mokSa. tathApi itarAMcyA mate, puNya ANi pApa yAMcA aMtarbhAta Asravamadhye (pahA :- - tattvAsUtra, 6.3) athavA baMdha yA tattvAta kelyAsa tattve sAtaca hotAta. yAca sAta tattvAMce vivecana yApuDhe kelele Ahe. (1) sAta tattve jIva, ajIva, Asrava, baMdha, nirjarA, saMvara ANi mokSa azIM sAta tattve Aheta. yAtIla jIva ANi ajIva dravya pudgala karma yAMcyA ekatra yeNyAne athavA vibhakta hoNyAne hI sAta tattve banalelI Aheta. tI azI :- kAma, krojhatyAdi vikArAMcyA prabhAvAmuLe jevhA jIva karme karato tevhA tI karme jIvAta ziratAta. karmAMcA jIvAta praveza yA prakrikkA Asrava mhaNatAta. jIvAta ziralelI hI karme jIvAlA cikaTUna basatAta ANi tyAlA saMsArAta baddha karatAta. hAca jIvAcA baMdha hoya. AtA jIvAlA jara baMdhanAtUna suTUna mokSa havA asela tara tyAne ApaNAta ziraNAr2yA karmAMcA nirodha / aTakAva karAvayAsa havA. yA nirodhAcyA kriyelA saMvara mhaNatAta. saMvarAne bAherUna jIvAta yeNArI karme baMda jhAlI tarI jIvAta agodaraca sAThUna rAhilelI jI karme Aheta tyAMcAhI nAza hoNe garajece Ahe ; tyAsAThI nirjarA hI prakriyA Ahe. azAprakAre sarva karmAMcA nAza jhAlyAvara jIvAlA mokSa miLato. azAprakAre jIva, ANi ajIva ase pudgalakarma yAMcyA saMyoga-viyogAne jIvAlA baMdha va mokSa kase prApta hotAta he sAMgaNyAce kAma yA sAta tattvAMnI kele Ahe. mhaNUna hI sAta tattve mhaNaje jIva ANi ajIva yAMce vizeSa prakAra ase mAnale jAte. yA sAta dravyAMpaikI jIva ANi pudgalAsakaTa ajIva yAMcI mAhitI mAge prakaraNa 1 madhye AlelI Ahe. mhaNUna Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA ANi mokSa yA pAca tattvAMcAca vicAra AtA kelelA Ahe. (2) Ava Asrava' hA zabda puDhIla tIna arthAMnI vAparalelA jaina graMthAMta ADhaLUna yeto. : - (1) jyA dvArAtUna karma - pudgala jIvAta ziratAta tI dvAre mhaNaje Asrava'. (2) jyA kAraNAMnI pudgala - karmAMcA pravAha surU hoto tyAMnAhI Asrava mhaTale Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAte. hI kAraNe mhaNaje kaSAya, , mithyAtva e, zArIrika - vAcika-mAnasika karme ityAdi. (3) jIvAne karme kelI kI pudgalAtmaka karme jIvAta zirU lAgatAta. jIvAmadhye ziraNArA hA karma - pudgalAMcA jo sAkSAt pravAhaeN tyAlA Asrava mhaNatAta. hAca Asrava zabdAcA mukhya artha. (3) saMvara jIvAmadhye ziraNAr2yA karmAMce Agamana thAMbaviNe / rokhaNe mhaNaje saMvara Ahe. jIvAta ziraNArA karmAMcA pravAha niruddha' karaNe mhaNaje saMvara Ahe. saMvara hA mukhyataH dona prakAracA Ahe : - (1) bhAvasaMvara ANi (2) dravyasaMvara. jIvAcyA jyA viziSTa pariNAmAMnI / AcaraNAMnI / kriyAMnI karmAcyA AsravAcA nirodha hoto tyAlA bhAvasaMvara mhaNatAta. yA bhAvasaMvarAta pAca mahAvratAMce pAlana, pAca samiti, tIna gupti, dahA prakAracA dharma, bArA anuprekSA, bAvIsa pariSaha-ya, va pAca prakArace cAritra yAMcA samAveza hoto (tattvArthasUtra, 9.2) ANi pudgala karmAMcA sAkSAt / pratyakSa nirodha mhaNaje dravyasaMvara hoya. saMvara hA karmAMcyA AsravAcA saMpUrNapaNe nirodha karIta asalyAmuLe navIna navIna karme jIvAmadhye ziraNyAce kArya baMda hote. (4) nirjarA jIvAta ziraNArI karme saMvarAmuLe aDavalI jAtAta. tathApi saMvara hoNyApUrvIca kAhI karme jIvAmadhye agodaraca zirUna rAhilI Aheta ANi tyAMcA sAThA jhAlA Ahe. yA sAThUna rAhilelyA karmAMcA nAza mhaNaje nirjarA hoya. jIvAmadhye sAThUna basalelyA karmAMcA nAza karaNe hA nirjarecA uddeza Ahe. saMvara kelyAmuLe navIna karmAMcA jIvAta zirakAva heNe he thAMbale ANi jIvAta agodaraca ghusUna basalelI karme nirjaremuLe naSTa jhAlI kI jIvAlAmokSa miLato. jIvAtIla sAThUna rAhilelyA karmAMcA nAza he nirjarece kArya itake mahattvAce mAnale gele Ahe kI nirjarace phaLa mhaNaje mokSa mhaTale jAU lAgale. nirjarA hI dona prakAracI Ahe :- (1) sakAma kiMvA avipAka nirjarA ANi (2) akAma athavA savipAka nirjarA. akAma nirjarA mhaNaje karmAMce phaLa bhogUna hoNArA karmAMcA vinAza. pratyeka jIva ApalyA pUrva karmAMcAbhoga gheta asalyAne hI akAma/savipAka nirjarA sarva jIvAMcyA bAbatIta hotaca asate. paNa yA nirjarene mokSa mAtra miLata nAhI. phakta sakAma/avipAka nirjaramuLe mokSa miLato. hI nirjarA jANIvapUrvaka kelI jAte. jIvAne karmAce phaLa bhoNyApUrvIca tapAMcyA sahAyyAne jevhA karmAMcA vinAza ghaDavUna ANalA jAto tevhA tI akAma nirjarA hote. hI akAma / savipAka nirjarA bArA prakAracyA' tapAne sAdhya hote. karmAMcyA nirjarene hoNAr2yA nAzAta tapa itake mahattvAce Ahe kI mhaNajeca nirjarA ase mhaTale gele Ahe. (5) baMdha jIvAcyA' baMdhAce kAraNa karma he Ahe. sarva karma he pudgalAcyA svarUpAce Ahe. yA sarva vizvAmadhye pudgala he dravya sarvatra pasaralele Ahe. tyAmuLe jethe jIva asato tethehI karma-yogya pudgala asatAtaca. mithyAtva, rAga / Asakti ityAdi jIvAcyA pariNAmAMnI he karma-yogya pudgala karmAta pariNata hotAta. maga mAna, mAyA, lobha, moha yA kaSAyAMcyA prabhAvAmuLe jIvAne yA karmapudgalAMcA svIkAra kelA kI to baddha hoto. jyApramANe telakaTa, tupakaTa padArthAne mAkhalelyA vastUMvara jazI dhULa cikaTUna basate tyApramANe kaSAyAMnI yukta asaNAr2yA jIvAlA karmarUpI dhULa cikaTUna basate. jIva hA pradezI mhaNaje pradezAMnI / avayavAMnI yukta Ahe. pudgala karmAlAhI pradeza/avayava Aheta. maga pudgalakarma jIvAta zirale kI jIvAce pradeza ANi karmapudgalAce pradeza yAMcA paraspara-praveza hoto ANi jIva baMdhanAta aDakato. jyA karmAMmuLe jIva saMsArAcyA baMdhanAta aDakato tI prAmukhyAne ATha prakAracI Aheta. tyAMnA karmAcyA mUla Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRti' mhaNatAta. he ATha prakAra ase Aheta : (1) jJAnAvaraNIya (2) darzanAvaraNIya (3) aMtarAya (4) mohanIya (5) AyuH (6) nAma (7) gotra ANi (8) vedanIya. yApaikI pahilyA cAra karmAMnA "ghAtI karme" ase mhaNatAta ANi urvarita cArAMnA "aghAtI karme" mhaNatAta. aghAtI karmAMnI jIvAcI saMsArAtIla paristhitI ityAdi nizcita kelI jate. tara ghAtI karmAMmuLe saMsArAmadhye jIvAcyA mULa zuddha svarUpAlA" AcchAdana paDate, te malina hote, tyAcA -hAsa hoto. azAprakAre yA ATha karmAMnI jo jIva jakhaDalA gelA Ahe tyAlA svata:ce mULa svarUpa kadhIcaM' prApta hota nAhI. pudgala he jaDa Ahe. sAhajikaca pudgalAtmaka karma he vajanAne jaDa Ahe ; te gurU/ bhArayukta Ahe ANi jaDa vastu joDalelI halakI vastusuddhA pANyAta buDate tyApramANe vajanAne jaDa karmAMnI jIva hAhI jaDa / vajanadAra hoto ANi to saMsArarUpI sAgarAta khAlI khAlI jAto. saMkSepAne sAMgAyace jhAlyAsa jIva hA karmAMce ojhe gheUnaca saMsArAta phirata asato. (6) mokSa karmAmuLe jIva saMsArAcyA baMdhanAta sApaDato. AtA jara yA karmAMcA nAza jhAlA tara tyAcA baMdha tuTaNAra. mhaNUna jevhA jIvApAsUna sarva karme saMpUrNapaNe suTI hotAta, jevhA jIvAcA karmAzI asaNArA saMbaMdha pUrNatayA saMpato. hA jIvAcyA sarvahI karmAMcA nAza hoto, tevhA jIvAlA mokSa prApta hoto. vegaLyA zabdAta sAMgAyace jhAlyAsa, jIvAcyA saMpUrNa karmAcA nAza mhaNaje jIvAlA mokSa. jyA cAra ghAtI karmAMnI jIvAce mULa svarUpa jhAkoLUna gele hote tyAMcA nAza jhAlA kI anaMta-jJAna-darzana-sukhavIrya yA cAra guNAMnI yukta ase jIvAce mULace svarUpa prakaTa hote. jIvAlA svataHce satya mULa svarUpa prApta hote toca tyAcA mokSa Ahe. ANakhI ase :- jIva hA mUlataH UrdhvagAmI - vara jANe-yA' pravRttIcA Ahe. paraMtu saMsArAta joparyaMta tyAcyAvara jaDa karmAMcA bhAra asato toparyaMta to saMsAra avastheta UrdhvagAmI hoU zakata nAhI. karmAcyA maLa va lepAne yuktamasaNArA jIva saMsArasAgarAta buDUna jAto. paNa jevhA sarva karmAMcA saMpUrNa nAza hoto tevhA jIvAvarace AgaMtuka ojhe naSTa jhAlyAne, jIva pUrvIpramANe UrdhvagAmI hoto. tyAnaMtara karmAtUna suTalelA mukta jIva vara vara jAta lokAcya( = vizvAcyA) aMtAparyaMta jAto. lokAcyA mhaNaje vizvAcyA mAthyAvara sarva mukta jIva vAsa karatAta. yA mukta jIvAlA tyAnaMtara punaH janmamaraNAtmaka saMsAra nAhI. tethe to kevaLa svataHcyA svarUpAta rahAto. tyA rUpAta tyAce anaMta/kevala ase jJAna, vana, sukha ANi vIrya he guNa prakaTa asatAta. jIvAlA svarUpaprAptI hoNe mhaNaje tyAcI mukti-prAptI Ahe. mokSAcI heca jIvAce dhyeya / sAdhya Ahe. vara sAMgitalyApramANe sAta tattvAMce jJAna jhAlyAvara jIvAlA vairAgya prApta vhAvayAsa have. maga tyAne muktIcyA prAptIsAThI prayatna karAvayAsa havA. tyAne samyag jJAnaM, darzana ANi cAritra miLavAvayAsa have. toca tyAcA mokSAcA mArga Ahe. ********** prakaraNa 2 : TIpA sUcanA :- 1) yAtIla pahilyA dona paricchedAMnA kramAMka nAhIta. sAhajikaca tyAtIla TIpA kramAne AlyA Aheta. 2) tyAnaMtara (1) sAta tattve te (6) mokSa ase sahA pariccheda Aheta. yA paricchedAMpaikI pratyeka ricchedAsAThI svataMtra kramAMkAne TIpA dilelyA Aheta. sAhajikaca TIpetIla pahilA kramAMka hA pariccheda kramAMkAsAThI he ANi tyApuDhe TIpecA kramAMka Ahe. udA. 4.5 madhye 4 hA paricchedAcA kramAMka ANi 5 hA TIpecA kramAMka Ahe. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sakalameva jJAnAvaraNAdi-karma pudgalAtmakam / tattvArthAdhigamasUtra, 5.20 vara siddhasena ; aTThavihaM pi ya kammaM savvaM puggalamayaM jiNA biMti / samayasAra, 50 2 jIvAnAM karmaNAM anAdi-saMbaMdho bhavati / paramAtmaprakAza, 1.59 vara brahmadeva 3 jIva-karma-pudgala-saMzleSo baMdhaH / paMcasaMgraha varIla TIkA, pR. 66 4 kammanimittaM jIvo hiMDadi saMsAra-ghora-kaMtAre / dvAdazAnuprekSA, 37 ; karma-vipAka-vazAd Atmano bhavAMtara-avApti: saMsAraH / tattvArthAdhigamasUtra, 9.7 vara sarvArthasiddhi 5 saMsAriNo muktAzca / tattvArthasUtra, 2.10 6 anaMta-darzana-jJAna-sukha-vIrya-guNa-catuSTayaM sarva-jIva-sAdhAraNam / dravyasaMgraha, 15 vara brahmadeva 7 muktAH ... anaMta-darzana-jJAna-vIryAnaMdamayAste / hemacaMdrakRta saptatattvaprakaraNa, 3 8 AvaraNa-moha-vigghaM ghAdI jIva-guNa-chAdaNattAdo / gommaTasAra, karmakAMDa, 9 9 bala-sokha-NANa-dasaNa cattAri vi pAyaDA guNA hoti / NaTe ghAi-caukke / bhAvaprAbhRta, 148 10 sarva-karma-pramokSo hi mokSa ityabhidhIyate / tattvArthasAra ; baMdha-hetvabhAva-nirjarAbhyAM kRtsna-karma-vipramokSo mokSaH / tattvArthasUtra, 10.2 11 jIvAjIvA bhAvA puNNaM pAvaM ca AsavaM tesiM / saMvara-Nijjara-baMdho mokkho ya havaMti te aTThA / / paMcAstikAya, 108 12 puNya-pApayozca baMdhe aMtarbhAvAt / tattvArthAdhigamasUtra, 1.4 vara siddhasena 1.1 jIvAjIvAsavA baMdhaH saMvaro nirjarA tathA / mokSazcaitAni saptaiva tattvAnyUcurmanISiNaH / / jJAnArNava, 6.9 ; ____ jIvAjIvAsrava-baMdha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam / tattvArthasUtra, 1.4 1.2 jIva-pudgala-saMyoga-pariNAma-nirvRttAH sapta anye ca padArthAH / paMcAstikAya, 108 vara tattvadIpikA 1.3 Asava-baMdhaNa-saMvara-Nijjara-mokkha-sapuNNapAvA je / jIvAjIva-visesA / dravyasaMgraha, 28 2.1 AsravAce dona bheda (vardhamAnapurANa, 16.40-41) taseca 46 bhedahI sAMgitale jAtAta (surasuMdarIcariya, 14.70) 2.2 karmaNAmAgama-dvAraM AsravaM saMpracakSate / caMdraprabhacarita, 18.82 2.3 kAya-vAG-manasAM karma smRto yogaH sa AsravaH / tattvArthasAra, 4.2 ; micchattaM aviramaNaM kasAya-jogA ya AsavA hoti / dvAdazAnuprekSA, 47 2.4 zubhAzubha-karmAgamanaM AsravaH / dravyasaMgraha, 28 vara brahmadeva 3.1 Asrava-nirodhaH saMvaraH / tattvArthasUtra, 9.1 ; zubhAzubha-karmAgamana- saMvaraNaM saMvaraH / dravasaMgraha, 28 vara brahmadeva 3.2 saMvarAce 57 prakAra he navatattvavistArArtha, (pR.25) yA graMthAta sAMgitale Aheta. 3.3 cedaNa-pariNAmo so jo kammassAsava-nirohaNe heU / so bhAvasaMvaro khalu / / dravyasaMgraha, 34 3.4 yaH karma-pudgalAdAna-vicchedaH syAt tapasvinaH / sa dravya-saMvaraH prokto jJAna-nirdhUta-kalmaSaiH / / jJAnArNava, saMvarabhAvanA, 2 4.1 upAtta-karmaNa: pAto nirjarA / tattvArthasAra, 7.2 4.2 kRtsna-karma-kSayo mokSaH / caMdraprabhacarita, 18.123 4.3 NijjaraNa-phalaM mokkho / rayaNasAra, 157 4.4 anAdi-baMdhanopAdhi-vipAka-vaza-vartinaH / kArabdha-phalaM yatra kSIyate sA vipAkajA / anudIrNaM tapaH-zaktyA yatrodIrNodayAvalIm / pravezya vedyate karma sA bhavatyavipAkajA / / tattvArthasAra, 7.3-4; prathamAstyeva sarveSAM dvitIyA tu tapasvinaH / tattvArthasAra, 7.6 4.5 tapasA nirjarA ca / tattvArthasUtra, 9.3; tatra sakAmA dvAdaza-prakAra-tapo-vihita-karma-kSaya-rUpA / navatattvasAhityasaMgraha, pR.40 4.6 nirjarA tapaH / jainasiddhAMtadIpikA. 7.24 varIla TIkA : dvAdaza-prakAraM tapo nirjarA procyate / navatattvasAhityasaMgraha, pR.49 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.1 baMdho NANAvaraNAdi-kammehiM / pravacanasAra, 149 5.2 sakalameva jJAnAvaraNAdi-karma pudgalAtmakam / tattvArthAdhigamasUtra, 5.20 vara siddhasena 5.3 ogADha-gADha-nicido poggala-bhAyehiM savvado logo / paMcAstikAya, 64 5.4 karma-vargaNA-yogya-pudgalA yatra AtmA tiSThati tatra anAnItA eva pUrva tiSThati / paMcAstikAya, 64-65 vara tvadIpikA. yethe 'vargaNA' zabda AlA Ahe. vargaNA mhaNaje sajAtIya pulAMcA samUha :-"sajAtIya-pulAnAM samUho vargaNocyate / " lokaprakaza, 35.4 / 5.5 Atmano mithyAtva-rAgAdi-pariNAme sati karma-vargaNA-yogya-pudgalAH svayameva karmatvena pariNamaMti / paMcAstikAya, 64-65 vara tAtparyavRtti 5.6 sakaSAyatvAt jIva: karmaNo yogyAn pudgalAn Adatte sa baMdhaH / tattvArthasUtra, 8.2 ; karma-pudgalAdAnaM badhaH / jainasiddhAMtadIpikA, 4.5 5.7 jaha tuppiyassa ... hoi daDhaM / taha rAga-dosa-juttassa kammuNA hoi / / deveMdrakRta navatattvaprakaraNa, 82 5.8 karma-pradezAnAM Atma-pradezAnAM ca parasparAnupraveza-lakSaNo baMdhaH / tattvArtharAjavArtika, pR. 19 ; baMdha: karmapudgalaiH saha pratipradezaM AtmanaH ... anyonya-saMzleSaH / syAdvAdamaMjarI, pR. 302 5.9 mUla-prakRtayastatra karmaNAM aSTa kIrtitAH / jJAnArNava, 35.10 5.10 karma-rajo malinayati AtmAnam / tattvArthAdhigamasUtra, 1.7 vara siddhasena 5.11 jehiM vi jhaMpiya jIva Na vi appa-sahAu lahaMti / paramAtmaprakAza, 1.61 5.12 kammaI diDha-ghaNa-cikkaNaiM garuyaI vajja-samAI / mokSaprAbhRta, 15 vara TIkAkAra-uddhRta 5.13 kammAsaveNa jIvo bUDadi saMsAra-sAgare ghore / dvAdazAnuprekSA, 57 6.1 aneka-janma-baddhAnAM sarveSAmapi karmaNAM vipramokSaH smRto mokSaH / neminirvANa, 15.76 6.2 kRtsna-karma-kSayo mokSaH / caMdraprabhacaritra, 18.123 ; niHzeSa-karma-saMbaMdha-parividhvaMsa-lakSaNa: mokSaH parikIrtitaH / jJAnArNava, 3.6 6.3 karmAbhAve sati kevala-jJAnAdi-anaMta-guNa-svarUpa-lAbhAtmako mokSaH / paramAtmaprakAza, 1.6 vara brahmadeva ; Atmana: svarUpAvaraNIyAnAM karmaNAM kSayAd yaH svarUpa-lAbha: sa mokSaH / kumArapAlacaritrasaMgraha, 56, pR. 84 6.4 jIvasya kRtsna-karma-kSayeNa yat svarUpAvasthAnaM tat mokSa ucyate / navatattvasAhityasaMgraha, pR. 48 6.5 jIvA: Urdhva-gati-svabhAva-sahitAH / nyAyakusumAMjali, 5.21 6.6 jIvo'pi aSTavidha-karma-lepa-mRttikA-AveSTitaH, tatsaMgAt saMsAra-mahArNave bhavasalile nimagnaH / tattvArthAdhigamabhASya, 10.6 6.7 sa svabhAvAt vrajati UrdhvaM zuddhAtmA vIta-baMdhanaH / jJAnArNava, 42.59 6.8 tadanaMtaraM UrdhvaM gacchatyAlokAMtAt / tattvArthasUtra, 10.5 6.9 tiSThati siddhAH trailokya-mUrdhani / harivaMzapurANa, 3.71 6.10 samyag-darzana-jJAna cAritrANi mokSamArgaH / tattvArthasUtra, 1.1 *********** Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 anekAntavAda, nayavAda ANi syAvAda vibhAga (a) jaina darzanAta loka (=vizva) hA sahA dravyAMnI yukta Ahe. pratyeka dravya he aMtima satya tattva Ahe. aMtima satya asaNAre he dravya artha, padArtha, sat, vastu, tattva ityAdi paryAyavAcaka zabdAMnI nirdiSTa kelele jaina graMthAta ADhaLe he dravya ekAca svabhAvAce nasUna te anekasvabhAvI mhaNaje anekAnta Ahe. (1) anekAntavAda dravya he sat yA svarUpAce Ahe. sat he utpAda, vyaya ANi dhrauvya/nityatva yA guNAMnI yukta Ahe. sAhajikaca sat he svarUpa asaNAre dravya he suddhA utpatti, nAza ANi nityatva yAMnI yukta asate. yA mhaNaNyAcA artha asA :- dravyAcA kAhI bhAga hA dhruva/nitya/satatacA asato. tathApi he dravya niranirALyA avasthAMtUna jAta asate. yA avasthAMnA paryAya ase nAva dilele Ahe. yA avasthA (=paryAya) sAtatyAne badalata asatAta. kAhI paryAya navInapaNe utpanna hotAta ANi kAhI paryAya naSTa hota asatAta. mhaNaje dravyAcA sthira bhAga soDalyAsa, paryAya he satata badalata rahAtAta. dravyAmadhye satata TikUna rahANyArA jo nitya bhAga Ahe tyAlA kadhI kadhI guNa ase nAva dile jAte ANi satata badalaNAr2yA bhAgAMnA paryAya ase mhaTale jAte. guNa he nitya asalyAmuLe te dravyAta sahabhU athavA satata upasthita (anvayI) asatAta, te badalata nAhIta. paryAya mAtra satata badalata rahAtAta. he lakSAta gheUna, "guNa ANi paryAya yAMnI yukta asate te dravya" azI dravyAcI vyAkhyA kelI jAte. yA vyAkhyenusAra dravya he guNa va paryAya yAMnI yukta asalyAmuLe dravya he guNa ANi paryAya yAMcyAzivAya asUca zakata nAhI (tattvArthasAra, 3.11-12). ANakhI ase :- dravyAce ghaTaka asaNAre he guNa ANi paryAya anaMta asU zakatAta. dravya he anaMta guNa ANi paryAya yAMnI yukta asate mhaNajeca dravya he paraspara-virodhI guNAMnIhI yukta asU zakate. udA. ghaTa mAtIcA Ahe, yA arthAne to sat Ahe. tara to sonyAcA nAhI yA arthAne to asat Ahe. yAcA arthasA hoto kI dravya he paraspara-virodhI zabda vAparUnahI sAMgatA yete. jase :- dravya/sat/vastu hI sat-asat, bhAvAbhAvAtmaka, bhinna-abhinna, nitya-anitya, eka-aneka, vAcya-avAcya, sAmAnya-vizeSa ityAdi Ahe ase mhaNaNyAta aDacaNa nAhI. pratyeka vastUlA anaMta/aneka dharma Aheta ; kAraNa tI vastu hI utpatti, nAza ANi nityatva yA dharmAMnI yukta Ahe ANi tI tazI asalyAmuLeca tI anaMta dharmAMnI yukta hote ANi vastu hI aneka dharmAMnI yukta asalyAmuLe tI anekAnta Ahe ase mhaTale jAte. azAprakAre dravya/vastu yAcyA vyAkhyevarUnaca jaina darzanAtIla aMtima tattva he anekAnta Ahe he spaSTa hote. (2) nayavAda he jaga anaMta anekAntAtmaka vastUMnI bharalele Ahe. yA jagAta aneka cetana jIva vAvarata Aheta. sAhajikaca tyA jIvAMnA anekAnta vastu yA jJeya mhaNaje jJAnAcA viSaya Aheta. jaina darzanAta jIva he mukhyata: dona prakArace Aheta. te mhaNaje saMsArI (=saMsArAta baddha asaNAre) ANi mukta (=karmAMcyA nAzAne saMsArAtUna suTalele). yA mukta jIvAMnA jina, arhat, siddha ityAdi nAve dilI jAtAta. Atahe jIva mukta jhAle Aheta yAcA ANakhI artha asA Ahe kI tyAMnA Apale mULace satya svarUpa prApta jhAle Ahe. jIvAce mULa svarUpa he anaMta/kevala jJAna, darzana, sukha ANi vIrya yA guNAMnI yukta asate. mukta jIvAMnA he Apale mULa svarUpAta jhAlele asate ; kAraNa te guNa jhAkaNAr2yA sarva karmAMcA nAza tyAMnI kelelA asato. AtA tyAMcyAjavaLa anaMta/kela jJAna asalyAne tyAMnA sarva padArthAMce sAkSAt/pratyakSa jJAna hota asate. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vastu hIca saMsArAtIla jIvAMcyA jJAnAcA viSaya asate. tara saMsArI jIva hA jJAtA asato. tyAce mULa svarUpa karmAMcyA AvaraNAMmuLe jhAkale gelele asate ANi to karmAMcyA baMdhanAta sApaDalelAasato. hA jIva karmAvaguMThita asalyAmuLe tyAlA jinApramANe anekAnta vastUMce saMpUrNa jJAna hoU zakata nAhI, he ughaDa Ahe. sAhajikaca tyAlA vastUcyA ekhAdyA aMzAce/bhAgAce jJAna ekAveLI hota asate. yA ekadezI jJAnAlA naya-jJAna mhaNatAta. jyA nayAnusAra saMsArI jIvAlA vastUce jJAna hota asate tyA nayAce svarUpa puDhIlapramANe sAMgitale gele Ahe : anekAnta vastUcA ekhAdA viziSTa bhAga hA naya-jJAnAcA' viSaya hoto. naya hA ekhAdyA vastUcyA viziSTa aMzAzI/dharmAzI saMbaMdhita asato. yAce kAraNa ase kI jJAtA jIva hA jyA viziSTa dRSTikonAtUna vastUkaDe pato tyA dharmAce jJAna tyAlA hote. mhaNUna naya mhaNaje jJAtyA jIvAcA dRSTikona, prayojana, abhiprAya' asA artha hoto. AtA jyAveLI jIvAlA ekhAdyA padArthAcyA ekA dharmAce/bhAgAce jJAna hote tyAveLI tyA padArthAta itara bhAga/dharma nAhIta aza tyAcI bhUmikA nasate. udA. ekhAdyA mANasAne mhaTale kI Tebala lAla raMgAce Ahe. yA tyAcyA mhaNaNyAta tyA TebalalA pAya ityAdi itara bhAga nAhIta ase mhaNAvayAce nasate. yAcA artha asA hoto kI - vastUmadhye itara aneka bhAga / aMza Aheta yA goSTIcA niSedha na karatA jJAtA jIva TebalAcyA viziSTa raMgApurate Apale jJAna maryAdita ThevIta asatoyAcA artha asA kI vastUtIla itara anya bhAgAMcA / aMzAMcA / dharmAMcA inkAra na karatA jJAtA jIva hA vastUcyA viziSTa bhAgAce jJA karUna' gheta asato. saMkSepAne sAMgAyace jhAlyAsa, jJAtyA jIvAlA anekAnta vastUcyA koNatyAtarI aMzAce / dharmAce jJAna mukhyatvekarUna ghyAvayAce asate. mhaNUna tyAcyA viziSTa abhiprAyAlA naya mhaNatAta. kAraNa vastUcA koNatA bhAga jANUna ghyAvayAcA Ahe he tyAcyA marjIvara/abhiprAyAvara/dRSTikonAvara avalaMbuna asate. AtA jJAtA jIva hA jevhA vastUcyA ekhAdyA aMzAce grahaNa karato tyAveLI tyA vastUmadhye itara aMza / dharma nAhIta, ase kAhI tyAlA mhaNAvayAce nasate, hI goSTa lakSAta ThevAvayAsa havI. anekAntavAdAnusAra pratyeka vastUmadhye anaMta dharma Aheta. AtA naya hA jara ekAca dharmAce grahaNa karIta asela tara anaMta dharmAMce grahaNa karaNyAsa anaMta naya Avazyaka TharatIla he ughaDa Ahe. tathApi jagAtIla vyavahArAcyA soIsAThI yA nayAMce kAhIse vargIkaraNa karUna mukhya sAta naya jaina graMtha sAMgatAta. yA saMdarbhAta syAdvAdamaMjarI ANi nyAyavivRhi graMtha sAMgatAta kI naya jarI anaMta Aheta tarI pUrvIcyA AcAryAMnI sarvanayasaMgrAhaka azA parikalpanAMcyA dvArA sAta naya sAMgitale Aheta, te ase :- (1) naigama (2) saMgraha (3) vyavahAra ( 4 ) RjusUtra (5) zabda (6) samabhirUDha (7) evaMbhUta. yAcyAhI puDhe jAUna ase sAMgitale gele Ahe kI mULa donaca naya Aheta. te mhaNaje dravyArthika / dravyAstika ANi paryAyArthika/paryAyAstikaMdeg ANi yA dona nayAta varIla sAta nayAMcA samAveza puDhIlapramANe kelA jAto :- tArkika paraMparepramANe, dravyArthika nayAta naigama, saMgraha ANi vyavahAra yAMcA aMtarbhAva hoto. tara saiddhAMtika paraMparenusAra kryArthika nayAta naigama, saMgraha, vyavahAra ANi RjusUtra he cAra naya yetAta. uralele naya paryAyArthika nayAmadhye samAviSTa kele jAtAta. dravyArthika nayAta, dravya (= vastUcA nitya bhAga) hA nayAcA viSaya asato tara paryAyArthika nayAta, paryAya (= vastUcA) badalaNArA bhAga) hA nayAcA viSaya asato. (3) nayavAda ANi syAdvAda nayavAda hA pRthakkaraNAtmaka Ahe. naya hA vastUcyA ekhAdyA viziSTa aMgAce / aMzAce / dharmAce jJAna karUna deto. tathApi tyA vastUlA itara aneka dharma Aheta yAcA to niSedha karIta nAhI. mhaNUna nayavAkya he aikAMtika satya nasate kAraNa tyA vAkyAne vastUcyA itara aMzAMce nirAkaraNa hota nAhI. mhaNaje nayavAkyAtIla vidhAna he aikAMtika satya nasUna tyApekSa satya sAMgaNAre asate. nayavAkyAcI hI sApekSatA darzaviNyAsa nayavAkyAmAge "syAt " hA sApekSatA darzaviNArA zabda adhyAhRta asatoca. vastUcyA ekhAdyA dharmAce jJAna je nayavAkya dete tyAcyA saMdarbhAta kAhI zaMkA / prazna udbhUta hotAta. tyAMcI uttarehI sApekSatene miLatAta. udA. mAtIcA ghaTa Ahe (1) he nayavAkya Ahe. tyAce bAbatIta to ghaTa sonyAcA Ahe kAya asA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna yeto. uttara :- ghaTa sonyAcA nAhI (2). maga prazna asA :- to ghaTa Ahe kI nAhI ? yA praznAce uttara Ahe, to ghaTa Ahe ANi nAhI (3), yAvara prazna asA :- to ghaTa ekAcaveLI "Ahe" ANi "nAhI" asA kasA asela ? uttara :ghaTAce ekAca veLace astitva va nAstitva dAkhaviNyAsa bhASeta yogya zabda nasalyAne to ghaTa avaktavya Ahe.(4) ase mhaNAve lAgate. yAvara prazna asA jara ghaTa avaktavya Ahe tara to "Ahe" kA ? uttara :- ghaTa Ahe ANi to avaktava Ahe. (5). punaH prazna asA :- ghaTa avaktavya asalyAsa to "nAhI' kAya ? yAce uttara :- ghaTa nAhI ANi to avaktavya Ahe. (6). maga puna: prazna asA :- ghaTa avaktavya asalyAsa to "Ahe" ANi "nAhI' he kase ? yAce uttara :- ghaTa Ahe, nAhI ANi avaktavya Ahe. (7). azAprakAre ekAca nayAcyA saMdarbhAta udbhUta hoNAr2yA praznAMcI sAta sApekSa uttare hoU zakatAta. hI sAta uttare jyA vAkyAta dilI jAtAta tyAMnA "bhaMga' ase mhaNatAta. bhaMga hA vacanaprakAra Ahe. he sAta bhaMga miLUna "saptabhaMgI" (=sAta bhaMgAMcA samudAya) hoto. tyAlAca saptabhaMgInaya asehI mhaNatAta. yA saptabhaMgIlAca syAdavAda ase mhaNatAta. ___ vegaLyA zabdAta sAMgAyace jhAlyAsa ekA sApekSa naya-vAkyAtIla garbhita artha sAta bhaMgAMta spaSTapaNe vyakta karUna dAkhavitA yeto ANi yA sAta bhaMgAMnI mhaNajeca syAdvAdAne ekhAdyA vastUcyA viziSTa dharmAce saMpUrNa jJAna hotehIca goSTa DaoN. dAsaguptA' azI sAMgatAta :- nayavAda ANi syAdvAda yAMcA saMbaMdha asA Ahe kI pratyeka nayAsAThI syAdvAdAne sucavilelI vaikalpika (sApekSa) vAkye asatAta. azAprakAre ekekA nayAcI sAta bhaMgAMta mAMDaNI karUna syAdvAda hA anekAnta vastUce saMpUrNa jJAna deU zakato. mhaNUna jaina darzanAta syAvAda hA kevala jJAnAcyA toDIcA mAnalA jAto. paNa tyAMta dona pharaka ase Aheta :-(1) kevala jJAnAta sarva vastUMce jJAna he sAkSAt hote. syAdvAdAmadhye te jJAna asAkSAt asate(2) kevala jJAnAta sarva vastUMce jJAna ekadama hote tara syAdvAdAmuLe he jJAna kramAne hote. vibhAga (ba) Apale vyAvahArika jJAna he nayAMnI prApta hoNAre jJAna asate. te AMzika athavA sApekSa asalyAne vastUce saMpUrNa svarUpa tyAta AviSkRta hoU zakata nAhI. vastUce saMpUrNa jJAna hastagata hoNyAsa syAdvAdAcIca AvazyakatA Ahe. pratyeka vastu anekAnta Ahe yAvara syAdavAdAta bhara asato. mhaNUna tyAlA anekAntavAda asehI mhaNatAta. hA syAdvAda sAta bhaMgAMcyA rUpAta mAMDalA jAto. mhaNUna tyAlA saptabhaMgI (=sAta bhaMgAMcA samudAya) athavA saptabhaMgInaye asehI mhaNatAta. bhaMga yAcA artha vacanaprakAra, vacana mAMDaNyAcI paddhati. azA sAta bhaMgAMco samAhAra mhaNaje saptabhaMgI. syAdvAdAcyA sAta bhaMgAMta ekhAdI vastu ANi ticA ekhAdA dharma yAMcyA saMbaMdhAMce vidhAna asate. syAdvAdAta sAtacmaMga kA ANi te koNate ANi syAdvAdAcI vyAkhyA kAya Ahe yA praznAMcA vicAra yApuDhe kelA Ahe. (1) saptabhaMgI vyAkhyA va spaSTIkaraNa saptabhaMgIcI vyAkhyA azI dilI gelelI Ahe :- vastUcyA ekhAdyA dharmAbaddala nirmANa hoNAr2yA praznAMmuLe, ekAca vastUcyA bAbatIta, pratyakSa ityAdi pramANAMzI virodha TALUna, tyA dharmAbaddalace astivacana athavA vidhAna ANi nAstivacana athavA niSedha yAMcyA svataMtrapaNe taseca saMyogAMnI prApta hoNAr2yA, va syAt zabdAne yukta asaNAryo sAta vAkyAMcA/ vidhAnAMcA athavA bhaMgAMcA samudAya mhaNaje saptabhaMgI hoya. yA vyAkhyecA khulAsA asA :- (1) vastu aneka dharmAMnI yukta Ahe ; vastu anaMta dharmI Ahe. paraMtu saptabhaMgImadhye tyA sarva dharmAMcA vicAra kelA jAta nAhI, tara vastUcyA kevaLa ekA dharmAcA vicAra kelA jAto. hI goSTa spaSTakaraNyAsa "vastUcyA ekhAdyA dharmAbaddala" ase zabda vAparalele Aheta.(2) ekAca vastUce ThikANI ekAca dharmAce astivacana ANi nAstivacana he parasparavirodhI asatAta. mhaNUna tI vacane dona bhinna vastUMbaddala Aheta ase vATela ; tarI tI vacane niranirALyA vastUviSayI nAhIta tara ekAca vastUce saMdarbhAta Aheta he dAkhaviNyAsa "ekAca vastUcyA bAbatIta" ase Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda vAparalele Aheta. mhaNaje ase :- ghaTa Ahe paTa nAhI. yA vAkyAta dona bhinna vastUMbaddala astivacana ANi nAstivacana Ahe. tasA prakAra saptabhaMgIta nAhI he dAkhaviNyAsa "ekAca vastUcyA bAbatIta " he zabda vAparale Aheta (3) hI vidhAne karatAnA pratyakSa ityAdI pramANe lakSAta ghetalelI nAhIta ase samajU naye. mhaNUna pratyakSa ityAdi pramANAMzI viruddha asaNAr2yA vidhivAkyAzI ANi niSedhavAkyAzI ativyAptI TALaNyAsa "pratyakSa ityAdi pramANAMzI virodha TALUna" hA zabdasamUha vAparalelA Ahe. varIla bhAga nehamIcyA zabdAMta asA sAMgatA yeIla :- ekAca vastUcyA ekAca dharmAbaddala nirmANa hoNAr2yA praznAMcI uttare yA svarUpAta sAta bhaMga hotAta. saptabhaMgImadhye ekhAdyA vastUcyA bAbatIta ekAca dharmAcA vidhi mhaNaje astivacana ANi niSedha mhaNaje nAstivacana mAMDalele asate. tyA dharmAce vidhi ANi niSedha he bhinna vastUMcyA bAbatIta kelelesUna te ekAca vastUcyA bAbatIta kelele asatAta. tathApi te pratyakSa ityAdi pramANAMcyA viruddha asata nAhIta. ekhAdyA vastUviSayI ekhAdyA dharmAce astivacana hA pahilA bhaMga hoto ANi nAstivacana hA dusarA bhaMga hoto. yA dona vacanAMcA paraspara kramika saMyogAMnI ANakhI pAca bhaMga siddha hotAta ; ekUNa sAta bhaMga hotAta ANi mahattvAce ase kI pratyeka bhaMgAcyA prAraMbhI " syAt " hA zabda vAparalelA asato. (mhaNUnaca yA saptabhaMgIlA syAdvAda ase mhaNatAta.) azAprakAre ekAca padArthAcyA saMdarbhAta, ekhAdyA dharmAce astivacana ANi tyAca dharmAce nAstivacana sAMgaNAre he pahile dona bhaMga syAdvAdAta mUlabhUta Aheta. te svataMtra ghetalyAsa dona bhaMga hotAta ANi tyA doghAMcyA paraspara yogAMnI ANakhI pAca bhaMga siddha hota asalyAne ekUNa sAta bhaMga siddha hotAta. he sAta bhaMga puDhIlapramANe Aheta : (1) syAt asti / (2) syAt nAsti / (3) syAt asti nAsti ca / (4) syAt avaktavyaH / (5) syAt asti avaktavyaH ca / (6) syAt nAsti avaktavyaH ca / (7) syAt asti syAt nAsti syAt avaktavyaH ca / (saptabhaMgIpradIpa, pR.13) yetheca eka goSTa sAMgAvayAsa havI. yA sAtahI bhaMgAta "eva" he avyaya kadhI spaSTapaNe dilele asate tara kadhI te adhyAhRta' asate. te spaSTa dile asela tara he sAta bhaMga puDhIlapramANe hotIla : (1) syAt asti eva / (2) syAt nAsti eva / (3) syAt asti eva nAsti eva / (4) syAt avaktavyaH ev| (5) syAt asti eva avaktavyaH eva / (6) syAt nAsti eva avaktavyaH eva / (7) syAt asti eva syAt nAsti eva syAt avaktavyaH eva / kadhI kadhI "syAt avaktavyaH" hA cauthA bhaMga tisar2yA sthAnI dilA jAto ANi "syAt asti ca nAsti ca" hA tisarA bhaMga cauthyA sthAnI dilA jAto. paNa ase kelyAne kAhI bighaData nAhI kAraNa tyAmuLe arthAta kAhI pharaka paData nAhI. azAprakAre saptabhaMgIrUpa syAdvAdAta ekhAdyA vastUcyA saMdarbhAta ekhAdyA dharmAce astivacana, nAstivacana, (kramAne) astivacana ANi nAstivacana, (ekakAlika astivacana ANi nAstivacana) yAMcyAmuLe yeNAre avaktavyatva, astivacana ANi avaktavyatva, nAstivacana ANi avaktavyatva ANi zevaTI astivacana, nAstivacana ANi avaktavyatva he sAMgitalele asatAta. hAca bhAga tarkazAstrAcyA saMjJA vAparUna asA sAMgatA yeIla :- u mhaNaje uddezya $ubject) ANi vi mhaNaje vidheya (Predicate) :- (1) u vi Ahe (2) u vi nAhI (3) u vi Ahe ANi nAhI (4) u avaktavya Ahe. (5) u vi Ahe va avaktavya Ahe (6) u vi nAhI ANi avaktavya Ahe (7) u vi Ahe u vi nAhI ANi u avaktavya Ahe. ANakhI ase :- syAdvAdAmadhye ekhAdyA padArthAcyA saMdarbhAta ekhAdyA dharmAcyA astivacanAne ANi nAstivacanAne ANi tyAMcyA vividha saMyogAMnI sAta bhaMga tayAra hota asalyAne sattva asattva, nityatva - anityatva, ekatva - anekatva ityAdi astitvAcI ANi nAstitvAcI dharmAcA vApara karUna pratyeka dharmAce bAbatIta saptabhaMga siddha hoUM zakatAta. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMga sAtaca kA? saptabhaMgIcyA vyAkhyeta vara ase mhaTale hote kI "vastUcyA ekhAdyA dharmAbaddala nirmANa hoNAr2yA praznAMmuLe", yAcA artha asA :- vastUcyA ThikANI sAta dharma Aheta ANi tyA sAta dharmAMnA anusarUna sAta bhaMga Aheta. pratyeka bhaMga hA ekA saMbhavanIya praznAce uttara Ahe. koNatyAhI vastUviSayI phakta sAtaca prazna udbhUta hoU zakatAta ; sAtaca prazna nirmaNa hoNyAce kAraNa tyA vastUviSayI ApalI jijJAsA sAta prakAracI Ahe. ApalI jijJAsA sAta prakAracI Ahe ; kAraNa vastUviSayaka saMzaya sAta Aheta. yA sAta saMzayAMmuLe sAta prazna nirmANa hotAta ANi tyA praznAMcI uttare yA svarUpAta he sAta bhaMga asatAta. he sAta dharma ase :- sattva, asattva, kramika sattva va asattva, avaktavyatva, sattvaviziSTa avaktavyatva, asattvaviziSTa avaktavyatva ANi sattva-asattva-viziSTa avaktavyatva. yAcapramANe ekatva, anekatva, nityatva, anityatva ityAdi. syAdvAdAtIla sAta bhaMgAMcyA saMdarbhAta eka mahattvAcI goSTa lakSAta ThevalI pAhije tI azI :- he sAta bhaMga koNyA ekhAdyA vyaktIcyA dRSTikonAmuLe tayAra jhAlele nAhIta. tyA bhaMgAMnA tyA vastUcyA sAta dharmAMcA AdhAra Ahe. vasUce ThikANI asaNAre sAta dharma vAkyAMmadhye prakaTa kele kI he sAta bhaMga siddha hotAta. ase asalyAmuLe sAtAMpekSA kI bhaMga asalyAsa jJAna apUrNa hoIla. mhaNUna saMpUrNa jJAna hoNyAsa sAta bhaMga he purese ANi Avazyaka Aheta. sAta bhaMgAMviSayI adhika vicAra syAvAdAtIla sAta bhaMgAMcyA saMdarbhAta puDhIla goSTI lakSAta ThevAvayAsa havyAta :-(1) pratyeka bhaMgAcyA prAraMbhI sApekSatAdarzaka "syAt' hA zabda ThevalA jAto. (2) pratyeka bhaMgAta nizcitatA dAkhaviNAre "eva" he avyaya vAparale jAte. (3) kadhI kadhI syAt ANi eva he zabda adhyAhRta asatAta. (4) sAtahI bhaMgAMmadhye uddezya he ekaca asate. (5) vastUcyA svata:cyA ANi para-vastUcyA dravya, bhAva, kSetra ANi kAla yA caturvidha maryAdemadhye vastUcyA dharmAce vidhAna asate, tyAmuLe tyA saMdarbhAta to dharma satya asato.(6) sAtahI bhaMga he svataMtrapaNe/ekekaTepaNAne sApekSatayA satya Aheta. sAhajikaca naMtara yeNArA bhaMga pUrvIcyA bhaMgAlA asatya TharavUna tyAcA nirAsa karIta nAhI. ulaTa naMtaracA bhaMga uddezyAviSayI adhika kAhItarI mAhitI sAMgato. (7) sva-dravya ANi para-dravya ityAdIMcyA apekSene he sAta bhaMga asalyAne te phakta sat-astitvAta asaNAr2yA-vastUbaddala zakya Aheta he spaSTa Ahe. AkAza-puSpa, zaza-zRMga, vaMdhyAputra ityAdi asat vastUMcyA bAbatIta svadravya ityAdi zakya nasalyAne he sAta bhaMga asat vastUMce bAbatIta lAgU paDa nAhIta. te phakta sat vastUMcyA saMdarbhAta zakya Aheta. syAt zabdAcA artha ANi upayoga saptabhaMgIcyA pratyeka bhaMgAta "syAt' hA zabda spaSTapaNe athavA adhyAhRtapaNe asatoca. jainAMcyA mate, syAt mhaNaje kriyApadAcyA rUpApramANe vATaNAre avyaya Ahe. syAt yA zabdAlA astitva, vicAraNA, vivAda, saMzaya5 ityAdi aneka artha Aheta. paraMtu saptabhaMgIcyA pratyeka bhaMgAta syAt he avyaya "anekAnta" kiMvA "kadAcit" yA arthAne vAparale jAte. mhaNaje ekhAdyA viziSTa dRSTikonAtUna, aikAMtikapaNe navhe, sApekSapaNe asA syAt zabdAcA artha Ahe. saptabhaMga he vividha dRSTikonAMtUna asalyAmuLe te sApekSa Aheta. bhaMgAMce he sApekSatva syAt yA zabdAnepaSTa hote. mhaNajeca syAt hA zabda hA bhaMgAMce aikAMtikatva dUra karUna tyAMnA sApekSa banavito. pratyeka bhaMgAta jara syAt hA zabda vAparalA nAhI tara to bhaMga aikAMtika hoUna anekAntatvAcI pracIti yeNAra nAhI. mhaNUna sAtahI bhaMgAMmadhye aikAMtatva TALUna tyAMce anekAntatva vA sApekSatva dAkhaviNyAsa syAtcA upayoga Avazyaka Ahe. ANakhI ase :- pratyeka bhaMga hA sApekSa asalyAne tyA bhaMgAtIla dharma hA dusar2yA bhaMgAta nAkAratA yeto, tyAcapramANe itara dharmahI tyA vastUta Aheta ase astivacana karatA yete. mhaNajeca sApekSatA dAkhaviNAr2yA syAt zabdAmuLe itara dRSTikona, tyAmuLe prApta hoNAre dharma, ANi tyA dharmAMmuLe hoNAre bhaMga he zakya Aheta yAcI jANIva rahati ; itara bhaMgAMcA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSedha karAvayAcA nAhI he spaSTa hote. taseca :- pratyeka bhaMgAta sAMgitalelA dharma hA tyA bhaMgApuratA mukhya Ahe va itara dharma he gauNa Aheta, he syAta zabdAmuLe spaSTa hote. eva zabdAcA artha ANi upayoga saptabhaMgItIla pratyeka bhaMgAta sAMgitalelA dharma hA viziSTa dravya, bhAva, kSetra ANi kAla yAMcyA saMdarbhAta Ahe, he "eva" yA avyayAne nizcitapaNAne sAMgitale jAte. mhaNajeca bhaMgAtIla dharmAcA saMdarbha nizcitapaNe dAkhaviNyAce kArya "eva" zabdAne hote. sAhajikaca tyA saMdarbhAta virUddha dharmAcA niSedha " eva" muLe abhipreta Ahe. taseca ekhAdyA bhaMgAtIla dharma hA tyAtIla uddezyAcA eka sahabhAgI (concomitant) mhaNajeca Avazyaka dharma Ahe hI nizcitatAhI " eva" ne sUcita hote. vibhAga (ka) sAta bhaMgAMcA samyagartha saptabhaMgItIla sAta bhaMgAMce svataMtrapaNe vivecana karaNyApUrvI tyA sAtAMcA samyagarbha (port) AtA saMkSepAne sAMgitalA Ahe. prathama bhaMgAta sva-dravya, sva-bhAva (vA svarUpa), sva-kSetra ANi sva-kAla yA caturvidha maryAdAMmadhye uddezyAviSayI ekhAdyA dharmAce astivacana kelele asate. dusar2yA bhaMgAta para- dravya, para-bhAva (vA parasvarUpa), para - kSetra ANi para-kAla yA cAra maryAdAMta tyAca uddezyAcyA pahilyA bhaMgAta kathana kelelyA dharmAcA niSedha kelA jAto. heca asti-va nAsti-vacana yAMcA kramAne vicAra kelyAsa, tRtIya bhaMgAtIla tyA dharmAcA kramika vidhi va niSedha prApta hoto. jaratyA astivacana ANi nAstivacana yAMcA ekadama / ekAca veLI vicAra kelA, tara tyA vastUce svarUpa bhASecyA sAhAyyAne vyakta karatA yeta nAhI ; mhaNUna cauthyA bhaMgAta avaktavyatva asate. uralele pAca te sAta bhaMga he saMyogAtmaka asalyAmu, pAcavyA bhaMgAta prathama va caturtha bhaMgAtIla dharmAMcI sahopasthiti asate. sahAvyA bhaMgAta dusar2yA va cauthyA bhaMgAtIla dharmAMcI sahopasthiti asate ANi sAtavyA bhaMgAta tisar2yA ANi cauthyA bhaMgAtIla dharmAMcI sahopasthiti asate. ANakhI ase :- prathama bhaMgAta sattva yA dharmAcI prAdhAnyAne pracIti yete. dvitIya bhaMgAta asattvAcI mukhya pracIti asate. tRtIya bhaMgAta kramAne sattva ANi asattva yAMcI pracItI asate. cauthyA bhaMgAta avaktavyatvAcI mukhya pracIta asate. pAcavyA bhaMgAta sattvaviziSTa avaktavyatvAcI pradhAna pracIti asate. sahAvyA bhaMgAta asattva-viziSTa avaktavyatvAcI mukhya pracIta asate ANi sAtavyA bhaMgAta sattva-asattva - viziSTa azA avaktavyatvAcI pracItI mukhya asate. taseca :- pratyeka bhaMgAta pradhAnapaNe sAMgitalelA dharma Aheca, ANi itara bhaMgAMta sAMgitalele dharma he gauNarUpAne Ahetaca ; itara bhaMgAMta sAMgitalelyA dharmAMcA niSedha mAtra nAhI. udA. prathama bhaMgAta 'sattva' dharma pradhAna Ahe ANi 'asattva' ityAdi dharma gauNapaNe abhipreta Aheta. AtA yApuDhe pratyeka bhaMgAcA svataMtramaNe vicAra kelelA Ahe. prathama bhaMga ekhAdyA vastUcyA bAbatIta prathama bhaMgAcI mAMDaNI azI hoIla :- syAd asti eva ghaTaH / (sApekSatene ghaTa Aheca). yA bhaMgAcI vaiziSTye azI :- (1) prathama bhaMga hA asti-vAcI asUna to bhAvAtmaka (positive) dharmAce vidhAna karato. udA. ghaTAcyA bAbatIta tyAcyA astitvAce vidhAna pahilyA bhaMgAta Ahe. yA bhaMgAta astitvAlA prAdhAnya asale tarI itara dharmAMcA niSedha mAtra abhipreta nAhI, tara itara dharma he gauNapaNe abhipreta Ahetaca. (2) anekAnta vastUMcyA bAbatIta aikAMtika vidhAna zakya nasate. tyAmuLe yA pahilyA bhaMgAta sAMgitalele ghaTAce astitva he aikaMtika nasUna, , te viziSTa saMdarbhAta athavA maryAdAMta satya Ahe. ghaTAce astitva he tyAce svata: ce dravya, svabhAva, svakSetra a Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakAla yA maryAdAMta satya Ahe. ghaTa hA svata:cyA dravyAne, svata:cyA rUpAta, svata:ce sthAnI ANi svata:ce kAlI Ahe. mhaNaje ase :- (mAtIcA) ghaTa hA svata:ce dravya je mAtI tyA dRSTIne Ahe (to sonyAcA ghaTa nAhI). to ghaTa svata:cA AkAra, raMga ityAdi rUpAta Ahe (to itara AkAra, raMga asaNAr2yA ghaTAMcyA athavA vastUMcyA rUpAta nAhI) hA mAtIcA ghaTa kholIta asalyAsa to svata:cyA kSetrAta/sthAnAta Ahe (kholIcyA bAhera athavA anya kholIta nAhI). sadhyA vartamAnakALI ghaTa asalyAsa to svakAlI-svata:cyA vartamAnakALAta - Ahe (to bhUtakALa ANi bhaviSyakALa yAMta nAhI). azAprakAre svadravya ityAdi cAra maryAdAMnI yukta asalelA mAtIcA ghaTa Ahe, tyAcA niSedha karatA yetsAhI. mhaNUna hA prathama bhaMga satya Ahe. (syAt ANi eva yAMce kArya yApUrvI sAMgitalele Aheca.) dvitIya bhaMga syAt nAsti eva ghaTa: / (sApekSatene ghaTa nAhIca). hA bhaMga nAsti-vAcI asUna to uddezyAce bAbatIta, pahilyA bhaMgAta sAMgitalelyA dharmAcA niSedha karato. nAsti-vacana he jarI asti-vacanAvara avalaMbUna asate, tarI te svataMtrapaNe sAMgitale mhaNaje spaSTa hote. mhaNUna niSedha athavA nAstivacana darzaviNyAsa dusarA bhaMga Avazyaka Tharato. pahilyA bhApta jyA dharmAce astivacana sAMgitale Ahe tyAcAca niSedha yA dusar2yA bhaMgAta Ahe. jase :- yA bhaMgAta ghaTAcyA astitvAna niSedha Ahe. ___ yA dusar2yA bhaMgAta niSedhAlA prAdhAnya Ahe. tarIsuddhA uddezyAcyA itara dharmAMcA niSedha abhipreta nAhI. tara itara dharma he gauNapaNAne abhipreta Aheta. ____ yA dusar2yA bhaMgAtIla nAstivacana he para-dravya, para-kSetra, para-rUpa ANi para-kAla yA cAra maryAdAMta Ahe. mhaNaje ase :- pahilyA bhaMgAtIla mAtIcA ghaTa hA suvarNa ghaTa, ityAdi para vastUcyA dRSTikonAtUna nAhI. mAtIcyAghaTAce he nAstivacana kAlpanika mAtra nAhI ; kAraNa tyAcA astitvApramANe svataMtra anubhava yeto. mhaNUna nAstitva hA svataMtra dharma Ahe. jara niSedha nasela tara dona vastUMmadhIla bhinnatA/vegaLepaNA dAkhavitA yeNAra nAhI. udA. ghaTa hA paTa nAhI asama niSedha kelyAzivAya ghaTa ANi paTa yAMce bhinnatva spaSTa hoNAra nAhI. AtA hI bhinnatA satya asalyAne, bhinnatva dAkhaviNArA niSedha vA nAstivacana he satya asate. prathama ANi dvitIya bhaMga :- adhika vicAra pahilA bhaMga hA svadravya ityAdi cAra maryAdAMta ghaTAce astitva sAMgato. tara dusarA bhaMga hA tyAca ghaTAce paradravya ityAdi maryAdAMta nAstitva dAkhavito. ghaTAcyA yA maryAdita astitvAcA jara niSedha kelA nAhI tara ghaTa mhaNaje sarvavastu asA artha hoU lAgela. taseca ghaTAce nAstitva jara maryAdita nasela tara ghaTahI nAhI ase hoUna abhAva-prasaMga udbhavela. yA dona Apatti TALaNyAsa viziSTa maryAdAMta ghaTa sat Ahe ANi sat nAhI he sAMgAve lAgate. mhaNUna yA donhI bhaMgAMcI AvazyakatA Ahe. jaina darzanAta, dravya he sadasadAtmaka athavA bhAvAbhAvAtmaka asalyAmuLe kevaLa astivacana athavA nAstivacana he tyA dravyAce Avazyaka te jJAna deU zakata nAhI. mhaNUna astitva ANi nAstitva sAMgaNAr2yA yA dona bhaMgAMcI AvazyaktA Ahe. AtA astivacanAta nAstivacana ANi nAstivacanAta astivacana he jarI adhyAhRta asatAta, tarI he dona bhaMga ekaca navheta. kAraNa astitva ANi nAstitva he dona svataMtra dharma asalyAmuLe, te vyakta karaNAre he dona bhaMga svataMtra Aheta. astitva ANi nAstitva he svadravya ityAdIMvara ANi paradravya ityAdIMvara avalaMbUna asalyAne sattva ANi asattva he dharma bhinna Aheta. taseca sattva ANi asattva he bhinna nimittAMvara/kAraNAMvara avalaMbUna asalyAne, te ekAce vastUcyA ThikANIhI parasparavirodhI hota nAhIta. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya bhaMga syAd asti eva ghaTaH syAd nAsti eva ghaTaH / (sApekSatene ghaTa Ahe ANi ghaTa nAhI.) yA tisar2yA bhaMgAta kramAneastivacana ANi nAstivacana" asate. udA. ghaTa hA svadravya ityAdi apekSene Ahe ANi paradravya ityAdi apekSene nAhI. azAprakAre yA bhaMgAta astitva ANi nAstitva he bhinna kAraNAMnI asalyAmuLe, tyAMcA virodha hoU zakata nahI. tRtIya bhaMgAta kramAne apekSita asaNAre astitva ANi nAstitva he donhI dharma pradhAnapaNe apekSita Aheta. tRtIya bhaMga hA pahilyA dona bhaMgAMcI ekatra punarukti Ahe ase mAtra samajAyace nAhI. kAraNa ekhAdyA vastUce bAbatIta tI vastu kAya Ahe ANi kAya nAhI yA donahI goSTI sAMgaNe Avazyaka asate. yAcA artha asA kI astiva ANi nAstitva he donhI sahagAmI Aheta ANi kramAne sAMgitalele astitva ANi nAstitva yAMcA saMyoga hA vastUcA eka tisarA svataMtra dharma dAkhavito. udA. cunA ANi kAta yAMce mizraNa jhAle kI lAla raMga hoto ANi hA lAla raMgacunA ANi kAta yAMcyA raMgAMpekSA vegaLA Ahe. mhaNUna tisar2yA bhaMgAtIla dharma hA svataMtra asUna to sattva ANi asattva yA dohoMhUnahI bhinna dharma Ahe. caturtha bhaMga syAd avaktavya eva ghaTaH / (sApekSatene ghaTa hA avaktavya Ahe). ekhAdyA vastUviSayI tice astivacana ANi nAstivacana ekAca veLI vicArAta ghetalyAsa, tyA vastUce nizcita svarUpa kAya Ahe he bhASecyA sAhAyyAne sAMgatAsa nAhI. mhaNUna tI vastu avaktavya Tharate. mhaNaje ekAca vastUcyA bAbatIta jara astitva ANi nAstitva he dharma ekadama/ ekAcaveLI vicArAta ghetale, tara tI vastu avaktavya hote. yAce kAraNa ase :- bhASetIla ekhAdA zabda, zabdasamUha, samAsa athavA vAkya he svarUpa spaSTa karaNyAsa asamartha Aheta. udA. sattva hA zabda ekadama ekAca ThikANI sattva ANi asattva he donhI dharma sAMgU zakata nAhI. kAraNa 'asattva' hA artha sAMgaNe he sattva zabdAlA zakyaca nAhI. tIca tanhA asattva zabdAcyA bAbatIta. asattva hA zabda 'sattva' nirdiSTa karU zakata nAhI. AtA ekhAdA zabda sAMketika TharavUna to sattva ANi asattva sAMgela ase mhaTale tarI to zabda he dona artha kramAneca sAMgaNAra, ekAca veLI nAhI. azAprakAreMdraMdra ityAdi samAsa taseca vAkya he sattva ANi asattva ekA kALI sAMgU zakata nAhIta. mhaNUna sattva-asattva-vAcaka zabda ityAdi nasalyAne vastu hI avaktavya Tharate. ___ AtA, sattva ANi asattva he jevhA ekadama lakSAta ghetale jAtAta tevhA vastu avaktavya hote, yAcA artha asA navhe kI avaktavya hA zabda ekAca veLI ghetalelyA sattva-asattvAcA vAcaka zabda Ahe. ekAca veLI sattva ANi asattva vicArAta ghetale asatA te vyakta karaNyAcyA bhASecyA azaktImaLe yeNAre avaktavyatva hA tyA vastucA eka svataMtra dharma banato. kAraNa he prastutace avaktavyatva he sattva ANi asattva yA dohoMhUna bhinna Ahe. kevaLa sattva he vastUce svarUpa nAhI. svadravya ityAdIMmuLe jyApramANe sattva Ahe tyApramANe paradravya ityAdIMmuLe asattva Ahe. kevaLa asattva hehI vastUce svarUpa nAhI. kAraNa svadravya ityAdIMmuLe sattva Aheca. kevaLa sattva ANi asattva asehI vastUce svarUpa nAhI ; kAraNa sattva ANi asattva yAhUna vegaLyA vA bhinna azA anyajAtIya vastUcAhI anubhava yeto. udA. dahI, gULa ityAdi ghaTaka dravyAMhUna anyajAtIya vastU hote, ANi tI suvAsika va goDa asate yAcAhI anubhava yeto. saMkSepAne sAMgAyace jhAlyAsa avaktavyatva hA sattva taseca asattva yAMpekSA bhinna asA svataMtra dharma Ahe. to satya Ahe ANi to vyaktigata nasUna vastugata Ahe. ANakhI ase :- cauthyA bhaMgAta vastu avaktavya Ahe yAcA artha tI vastu aikAMtikapaNe avaktavya Ahe asA mAtra artha nAhI. tase mAnalyAsa "vastu avaktavya Ahe" asehI mhaNatA yeNAra nAhI ANi pahilyA, dusatyA ityAdi bhaMgAMta vastu vaktavya Aheca. nirALyA zabdAta sAMgAvayAce jhAlyAsa, sattva ityAdi rUpAne vastu (udA. ghaTa) vaktavya Aheca. paNa ekAcaveLI prAdhAnyAne sattva ANi asattva he ghetale tara tyA ubhaya rUpAne ghaTa avaktavya Ahe hA caturtha bhaMgAcA5 niSkarSa Ahe. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ANi caturtha bhaMga yAtIla bheda jarI tRtIya ANi caturtha bhaMgAta sattva ANi asattva he dona dharma Aheta tarI tyAta bheda Ahe to asA :- tRtIya bhaMgAta astivacana ANi nAstivacana he kramika Aheta. tyAta vastUbaddala astitva ANi nAstitva yAMcA kramAne vicAra karUna tyAcA bhASeta AviSkAra kelA Ahe. paraMtu caturtha bhaMgAta astitva ANi nAstitva yAMcA vicAra ekAca veLI lA Ahe. tyAmuLe vastu avaktavya jhAlI Ahe.. ANakhI ase :- tRtIya bhaMgAta sAMgitalelyA astitva ANi nAstitva yA dharmApekSA caturtha bhaMgAtIla avaktavyatva hA dharma bhinna Ahe. taseca tRtIya bhaMgAta astitva ANi nAstitva yA dohoMnAhI prAdhAnya Ahe tara caturtha bhaMgAta avakyAnva yA dharmAlA prAdhAnya" Ahe. AtA yApuDhe pAca te sAta yA bhaMgAMcI carcA kelI Ahe. he pAca te sAta bhaMga pUrvIcyA bhaMgAMce saMyogarUpa asalame tyAMcI carcA phAra vistArAne karaNyAcI jarurI nAhI. paMcama bhaMga syAd astyeva syAd avaktavya eva ghaTaH / (sApekSatene ghaTa Ahe ANi sApekSatene to avaktavya Ahe). prathama ANi caturtha bhaMga kramAne ekatra ANale kI paMcama bhaMga siddha hoto. yA bhaMgAta astitva ANi avaktavyatva" yAMcI sahasthiti sAMgitalelI Ahe. mhaNaje ase :- svadravya ityAdImuLe ghaTAce ThAyI astitva Aheca. paraMtu tyAca veLI astitva ANi nAstitva yAMcyA ekakAlIna vicArAmuLe yeNAre avaktavyatva he suddhA Ahe. mhaNUna ghaTa Ahe ANi avaktavya" Ahe ase pAcavyA bhaMgAta mhaTale Ahe. taseca yA dona dharmAMcyA saMyogAne hoNArA dharma hA ekaca Ahe ANi to pahilyA va cauthyA bhaMgAtIla dharmAMpekSA bhinna Ahe ANi to satya Ahe. SaSTha bhaMga syAd nA-styeva syAd avaktavya eva ghaTaH / (sApekSatene ghaTa nAhI ANi sApekSatene to avaktavya Ahe). dvitIya ANi caturtha bhaMgAMcyA kramika saMyogAne sahAvA bhaMga siddha hoto. mhaNaje prathama nAstitva ANi naMtara avaktavyatva yA dohoMcI sahasthiti sahAvyA bhaMgAta" kathana kelI Ahe. mhaNaje ase :- paradravya ityAdImuLe ghaTa yA vastUce ThAyI nAstitva Aheca. tyAca veLI astitva ANi nAstitva yAMcyA ekakAlIna vicArAmuLe yeNAre avaktavyatva suddhA Ahe. tyAmuLe ghaTa nAhI ANi avaktavya" Ahe yAprakAre sahAvA bhaMga hoto. yA dona dharmAMcyA saMyogAne hoNArA dharma hA ekaca Ahe. to dusar2yA va cauthyA bhaMgAtIla dharmAMpekSA nirALA Ahe ANi to satya Ahe. saptama bhaMga syAd astyeva syAnnAstyeva syAd avaktavya eva ghaTaH / (sApekSatene ghaTa Ahe, ghaTa nAhI ANi to avaktavya Ahe). tRtIya ANi caturtha bhaMgAMcyA kramika saMyogAne saptama bhaMga tayAra hoto. mhaNaje ase :- prathama astitva ANI nAstitva ANi naMtara avaktavyatva" ; tyAMcI sahasthiti yA sAtavyA bhaMgAta sAMgitalI Ahe. svadravya ityAdImuLe ANi paradravya ityAdImuLe ghaTAce ThikANI astitva ANi nAstitva Ahetaca. tyAcaveLI astitva ANi nAstitva yAMcyA ekakAlIna vicArAmuLe yeNAre avaktavyatvahI Ahe. mhaNUna ghaTa Ahe va nAhI ANi avaktavya Ahe. azAprakAre saptama bhaMga hoto. vibhAga (Da) syAdvAdAvarIla AkSepAce nirAkaraNa AttAparyaMta syAdvAdAce tapazIlavAra vivecana jhAle. yA syAdvAdAvara virodha, saMzaya, vaiyadhikaraNya, saMkara, vyatikara, Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anavasthA, vyavahAralopa, pramANabAdha, asaMbhava ityAdI aneka AkSepa ghetale gele Aheta. yA sarva AkSepAMnA mUlabhUta asA "virodha" hA AkSepa Ahe. tevhA virodha hA doSa syAdvAdAta yeta nAhI ase dAkhavile mhaNaje itara doSa syAddhAta yeU zakata nAhIta he spaSTa hote. mhaNUna syAdvAdAta virodha hA doSa kasA yeta nAhI yAce vivecana puDhe kele oha jaina darzanAta pratyeka vastu anekAnta Ahe. sAhajikaca tice ThAyI paraspavirodhI guNadharma asU zakatAta he lakSAta ghyAve. vyAvahArika anubhavAcyA dRSTIne pAhile tarI padArthAce ThikANI virodhI dharma Aheta, aseca disUna yete. syAdvAdAtIla parasparavirodhI dharma he vividha bhinna dRSTikonAtUna sAMgitalele Aheta he lakSAta ghyAvayAsa have. mhaNaje ase :- jyA saMdarbhAta vastUce astitva sAMgitale tyAca saMdarbhAta jara tyA vastUce nAstitva sAMgitale asate tara virodha hA doSa nirmANa jhAlA asatA. paraMtu syAdvAdAta asA prakAra hota nAhI. syAdvAdAtIla sAta bhaMgamadhye svadravya, ityAdI maryAdAMta astitva sAMgitale Ahe ANi paradravya, ityAdI saMdarbhAta nAstitva kathana kele Ahe. tyAmuLe syAdvAdAta virodha hA doSa yeU zakata nAhI. itara virodhI dharmAMcyA bAbatItahI asAca prakAra Ahe. tyAmuLe syAvAdAta virodha hA doSa yeU zakata nAhI. ANakhI ase :- virodha mhaNaje kAya yAcAhI jarI vicAra kelA tarI syAdvAdAta tasA virodha disUna yeta nAhI. mhaNaje ase :- virodha hA tIna prakAracA asU zakela :- (1) paraspara - parihAra karaNArA virodha. jase vastUta eka dharma asalyAsa dusarA asUca zakaNAra nAhI. (2) vadhyaghAtaka virodha. udA. ahi-nakula. (3) saha - anavasthAna-virodha mhaNaje dona dharma ekAca veLI vastUta asaNe zakya nAhI udA. uSNa ANi zIta. varIlapaikI virodhAcA koNatAhI prakAra syAdvAdAta saMbhavata nAhI. syAdvAdAta saMdarbha he bhinna asalyAne varIla koNatAhI virodha ekA vastUce ThikANI virodhI Tharata nAhI. mhaNUna syAdvAdAta virodha hA doSa yeU zakata nahI... ********** TIpA he prakaraNa 3 he vibhAga (a), vibhAga (ba), vibhAga (ka) ANi vibhAga (Da) azA cAra vibhAgAta vibhAgalele Ahe. (1) vibhAga (a) madhye paricchedAMnA kramAMka Aheta. tyAtIla TIpAMnA dona kramAMka Aheta. tyAtIla pahilI saMkhyA paricchedAcI saMkhyA dAkhavite va dusarI TIpecA kramAMka dAkhavite. udA. 2.5 (2) (ka) vibhAga (ba) khAlI prAraMbhI (1) anekAntavAda (2) nayavAda ANi (3) nayavAda va syAdvAda ase tIna pariccheda Aheta. tyA tyA paricchedAnusAra TIpAMnA kramAMka dile Aheta. udA. 3.1 (kha) uralelyA vibhAga (ba) madhIla TIpA kramAne 1-19 azA dilyA Aheta. (ga) vibhAga (ka) (sAta bhaMgAMcA samyagartha) yAtIla TIpA kramAne 1-32 azA Aheta. (3) vibhAga (Da) madhye paricchedahI nAhIta va TIpAhI nAhIta. ********** Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga a (1) anekAntavAda 1.1 sat dravyalakSaNam / tattvArthasUtra, 5.29 ; utpAda-vyaya-dhrauvya-yuktaM sat / tattvArthasUtra, 5.30 ; utpAda-vyaya-dhrauvyANi vA dravyalakSaNam / paMcAstikAya, 10 vara tattvadIpikA 1.2 sahabhuvo guNA: / kramavartinaH paryAyAH / paMcAstikAya, 5 vara tattvArthavRtti ; anvayino guNAH / vyatirekiNa: paryAyAH / paramAtmaprakAza, 1.50 vara brahmadeva 1.3 guNaparyAyavad dravyam / tattvArthasUtra, 5.31 1.4 ekasya dravyasya anaMtA: guNAH / paMcAstikAya, 46 vara tattvadIpikA ; davvaM aNaMta-pajjayaM / pravacanasAra, 46 1.5 bhAvAbhAvAtmakasya ca vastunaH / syAdvAdamaMjarI, pR. 179 ; abheda-bhedAtmakaM artha-tattvam / yuktyanuzAsana, 7 pR. 265 ; sarva-vastu sAmAnya-vizeSAtmakam / syAdvAdamaMjarI, pR. 174 ; ekasyApi dravyasya nityAnityatvaM ghaTate |pNcaastikaay, 18 vara tAtparyavRtti ; sAmAnya-vizeSa sadasad-nityAnitya-vAcyAvAcyAdi-anekAMtAtmakam / jainasiddhAMtadIpikA, 9.28 1.6 jaina-mate punaH aneka-svabhAvaM vastu / paMcAstikAya, 18 vara tAtparyavRtti ; aneka-dharmAtmakaM vastu / tattvArthadhigamasUtra, 1.6 vara siddhasena ; eka-sahAvaM vatthu natthi iha saccaM jiNAbhihiyaM / nANapaMcamIkahAo, 9.102 1.7 yenotpAda-vyaya-dhrauvya-yuktaM sat tadiSyate anaMtadharmAtmakaM vastu / SaDdarzanasamuccaya, 57 1.8 anekAMtatvaM nAma anekadharmAtmakatvam / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 30 1.9 tattvaM tu anekAMtam / yuktyanuzAsana, 47 pR. 268 ; sakalaM anekAMtAtmakaM idaM uktaM vastu-jAtaM akhilajJaiH / puruSArthasiddhayupAya, 23 pR.36 (2) nayavAda 2.1 nikhila-dravya-paryAya-sAkSAtkAri kevala-jJAnam / jaina-tarka-bhASA, pR.8; sakalAvaraNa-muktAtma-kevalaM yat prakAzate / pratyakSaM sakalArthAtma-satata pratibhAsanam / / nyAyAvatAra, 27 2.2 anekAMtAtmakaM vastu gocara: sarvasaMvidAm / nyAyAvatAra, 29 2.3 pramAtA svAtma-nirbhAso kartA bhoktA vivRttimAn / sva-saMvedana-saMsiddho jIvaH kSityAdyanAtmakaH / / nyAyAvatara, 31 2.4 eka-deza-viziSTArtho nayasya viSayo mataH / nyAyAvatAra, 29 2.5 nayAstu ekAMzAvalaMbinaH / tattvArthAdhigamasUtra, 1.6 vara siddhasena 2.6 nayo jJAturabhiprAya: / laghIyastraya, 55 2.7 anirAkRta-pratipakSa: vastvaMzagrAhI jJAtuH abhiprAyo nayaH / prameyakamalamArtaMDa, pR. 676 2.8 nayAzca anaMtA: anaMta-dharmatvAd vastunaH / syAdvAdamaMjarI, pR. 243 2.9 nayA: anaMtA: anaMtadharmatvAd vastunaH / tathApi ciraMtanAcArya: sarva-saMgrAhi-sapta-abhiprAya-parikalpanA-dvAreNa sapta nayA: parikIrtitAH / tad yathA naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUDha-evaMbhUtAH iti / syAdvAdamaMjarI, pR. 243 ; saMkhyayA puna: anaMtA: iti anaMtadharmatvAd vastunaH tadekadeza-dharma-paryAya-avasita-abhiprAyANAM ca nayatvAt / tathapi ciraMtanAcArya: sarva-saMgrAhisattA-abhiprAya-parikalpanA-dvAreNa sapta nayA: pratipAditAH / nyAyAvatAra, 29 vara nyAyavivRti ; naigama ityAdi sAta nayAMcyA savistara mAhitIsAThI pahA :- prA.DaoN.ke.vA.ApaTe, nayakarNikA, prathamAvRtti, puNe, 2002 2.10 tasya (=nayasya) dvau mUla-bhedau dravyAstika: paryAyAstikaH / tattvArtharAjavArtika, pR. 65 ; mUla-nayau dravyaparyayArthiko / laghIyastrayaTIkA ; do ceva mUlaNayA bhaNiyA davvattha-pajjattha-gayA / aNNe asaMkha-saMkhA te tabbheyA muNeyavvA / drasvapra-nayacakra, 183 2.11 jainAMcyA adhyAtma (=AtmaviSayaka) graMthAMta nizcaya ANi vyavahAra ase dona mUlanaya mAnalele Aheta. tathApi Alapapaddhati, kRtikarma, pR. 89 vara nizcaya ANi vyavahAra yA dona nayAMce kAraNa dravyArthika ANi paryAyArthika naya Aheta, ase mhaTale Ahe. Nicchaya-vavahAra-NayA mUlima-bheyA NayANa savvANaM / Nicchaya-sAhaNa-heU pajjaya-davvatthiyaM muNaha / / (pahA :- nayakarNikA, pR. 12-13) 2.12 pahA :- nayakarNikA, prAstAvika, pR. 18 (3) nayavAda ANi syAdvAda 3.1 atthi tti ya Natthi tti ya havadi avattavvamidi puNo davvaM / pajjAyeNa du keNa vi tadubhayadiTThamaNNaM vA / / pravacanasAra, 23 3. The relation of the Naya doctrine with the Syadvada doctrine is therefore this that for any judgement according to any and every Naya there are as many alterations as indicated by Syadvada. (Dasgupta, History of Indian Philosophy, Vol. I, First Edition, Delhi, 1975, p.81) 3.3 DaoN. upAdhye yAMce puDhIla mata ciMtya Ahe. te mhaNatAta, "Syadvada is a corollory of Nayavada. The latter is analytical and primarily conceptual, and the former is synthetical and mainly verbal. Syadvada will certainly look lame in the absence of Naya doctrine. Naya doctrine without Sydvada has no practical value. Syadvada in the course of the process assertions curbs down and Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harmonizes the absolute views of individual Nayas." ( Pravacanasara, Introduction, p. Lxxxv) 3.4 anaMta-dharmAtmakasya sarvasya vastunaH sarvanayAtmakena syAdvAdena vinA yathAvad grahItuM azakyatvAt / syAdvAdamaMjarI, pR. 254 ; nayAnAmekaniSThAnAM pravRtteH zrutavama'ni / saMpUrNArtha-vinizcAyi syAdvAdazrutamucyate / nyAyAvatAra, 30 3.5 syAdvAda-kevala-jJAne sarva-tattva-prakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca / / AptamImAMsA, 105, pR. 46 ; tattvajJAnaM pramANaM te yugapad-sarvabhAsanam / krameNa bhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam / / AptamImAMsA, 101, pR.44 vibhAga ba 1 anekAMtArtha-kathanaM syAdvAdaH / laghIyastrayaTIkA, 62 ; syAd iti avyayaM anekAMta-dyotakam / tataH syAdvAdaH anekAMtavAdaH / syAdvAdamaMjarI, pR. 20 2-3 bhaMgA vacana-prakArAH / saptabhaMgA: samAhRtAH saptabhaMgI iti kathyate / pramANanayatattvAlokAlaMkAra, 4.14 vara ratnAkarAvatArikA, pR. 146/a 4 ekatra jIvAdI vastuni ekaika-sattvAdi-dharma-viSaya-prazna-vazAd avirodhena pratyakSAdi-bAdhA-parihAreNa pRthag-bhUtayo:samuditayoH ca vidhi-niSedhayo: paryAlocanayA kRtvA syAt-zabda-lAMchina: vakSyamANaiH saptabhiH prakAraiH vacana-vinyAsa: saptabhaMgI iti gIyate / syAdvAdamaMjarI, pR. 278 ; taseca pahA :- jainasiddhAMtadIpikA, 9.16 ; pramANanayatattvAlokAlaMkAra, 4.14, pR. 145/ba ; tattvArtharAjavArtika, pR. 24 5 ghaTo'sti paTo nAsti ityAdi-samudAya-vAraNAya ekavastuvizeSyaketi / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 4 6 pratyakSAdi-viruddha-vidhi-pratiSedha-vAkyeSu ativyApti-vAraNAya aviruddheti / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 4 7 pramANanayatattvAlokAlaMkAra, 4.15-21 ; saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 2 8 ayaM ca (=caturthaH) bhaMga: kvacit tRtIya-bhaMga-sthAne paThyate, tRtIyaH ca etasya sthAne, na ca evaM api kazcid doSaH, arthavizeSasya abhAvAt / pramANanayatattvAlokAlaMkAra, 4.8 vara ratnAkarAvatArikA, pR. 148/ba 9 iyaM ca saptabhaMgI nityatva-anityatva-ekatva-anekatva-Adi sarveSu dharmeSu api nirUpayitavyA / saptabhaMgItaraMgiNI, pR.7 ; taseca :- paMcAstikAya, 14 vara tAtparyavRtti 10 dharma-saptavidha-adhInaM bhaMgAnAM saptavidhatvam / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 7 11 bhaMgA: sattvAdayaH sapta saMzayAH sapta tadgatAH / jijJAsAH sapta sapta syuH praznAH saptottarANyapi / / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 8 vara uddhRta ; taseca :- jainatarkabhASA, pR. 19 ; syAdvAdamaMjarI, pR. 282 ; prameyakamalamArtaMDa, pR. 682 ; ityAdi 12 so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAn pratIyate yathaivakAraH / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 31 vara uddhRta ; yatrApi ca asau na prayujyate tatrApi vyavaccheda-phala-evakAravad buddhimadbhiH pratIyate eva / syAdvAdamaMjarI, pR. 279 13 yAMcA adhika vicAra puDhe AlelA Ahe. 14 tiGta-pratirUpako nipAtaH / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 31 ; taseca nyAyAvatAra, 30 varIla TIkA, pR. 93 15 syAd iti vidhi-vicAraNA-astitva-vivAda-anekAMta-saMzaya-Adi-artha-vRttiH avyayaH / abhayatilakagaNIcI TIkA, kApaDiyA saMpAdita, anekAMta-jayapatAkA, khaMDa 2, prastAvanA, taLaTIpa 2, pR. cxv vara uddhRta / 16 syAt-zabdasya ... bahuSu artheSu saMbhavatsu iha vivakSAvazAd anekAMtArtho gRhyate / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 30; atra sarvathAtvaniSedhaka: anaikAMtiko dyotaka: kathaMcid-artha syAt-zabdo nipAta: / paMcAstikAya, 14 varatattvadIpikA 17 syAt-zabda-aprayoge sarvathA ekAMta-vyavacchedena anekAMta-pratIte: asaMbhavAt / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 30 18 nirdizyamAna-dharma-vyatirikta-azeSa-dharmAMtara-saMsUcakena syAtA yukto vAdaH abhipreta-dharma-vacanaM-syAdvAdaH / nyAyAvatAra, 30 varIla TIkA, pR. 93 19 vAkye avadhAraNaM tAvad aniSTArtha-nivRttaye kartavyaM, anyathA anukta-samatvAt tasya kutracit / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 21 vara uddhRta ; taseca saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 27 vara pahA. vibhAga ka 1 yA cAra maryAdA vyaktigata (subjective) nasUna, tyA vastugata (objective) Aheta, he lakSAta ghyAve. 2 prathame bhaMge sattvasya pradhAna-bhAvena pratItiH / dvitIye punarasattvasya, tRtIya kramArpitayoH sattvAsattvayoH, caturthe tu avaktavyatvasya, paMcame sattva-viziSTa avaktavyatvasya, SaSThe ca asattva-viziSTa-avaktavyatvasya, saptame kramArpita sattva-viziSTa-avaktavyatvasya iti vivekH| prathama-bhaMgAdau asattvAdInAM guNa-bhAva-mAnaM, na tu pratiSedhaH / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 9; taseca :- prameyakamalamArtaMDa, pR. 683-684 ; saptabhaMgIpradIpa, pR.16 3 syAdasti eva sarvaM iti prAdhAnyena vidhi-kalpanayA prathamo bhaMgaH / jainatarkabhASA, pR. 19 4 tatra dharmAMtara-apratiSedhakatve sati vidhi-vidhAyaka-bodha-janaka-vAkyaM prathamo bhaMgaH / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 20 5 tatra asattvaM upasarjanIkRtya sattvasya prati-pAdane prathamo bhaMgaH / saMmatitattvasopAna, pR. 167 6 syAt kathaMcit sva-dravya-kSetra-kAla-bhAva-svarUpeNa astyeva sarvaM kuMbhAdi, na puna: para-dravya-kSetra-kAla-bhAva-rUpeNa / pramANanayatattvAlaMkArasUtra, 4.15 vara ratnAkarAvatArikA TIkA, pR. 146/ba 7 syAnnAstyeva sarvaM iti prAdhAnyena niSedha-kalpanayA dvitIyaH / jainatarkabhASA, pR. 19 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 dharmAMtara-apratiSedhakatve sati pratiSedha-viSayaka-bodha-vacana-vAkyaM dvitIyo bhaMgaH / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 20 9 sattvaM upasarjanIkRtya asattvasya pratipAdane ca dvitIyo bhaMgaH / saMmatitattvasopAna, pR. 167 10 syAt kathaMcit nAstyeva kuMbhAdi ... paradravyAdibhiH / syAdvAdamaMjarI, pR. 278 11 na ca asattvaM kAlpanikaM, sattvavat tasya svAtaMtryeNa anubhavAt / jainatarkabhASA, pR. 19 12 ekAnta-bhAvAtmakatve vastuno vaizvarUpyaM syAt / ekAnta-abhAvAtmake ca ni:svabhAvatA syAt / tasmAt svarUpeNa sattvAt para-rUpeNa ca asattvAt bhAvAbhAvAtmakaM vastu / syAdvAdamaMjarI, pR. 176 13 sva-dravyAdikaM hi nimittaM apekSya arthe sattvaM vyavasthApyate, para-dravyAdikaM tu apekSya asattvaM, ato vibhinna-nimitta-nibaMdhanatvAt sattvAsattvayoH bhedaH / nyAyakumudacaMdra, khaMDa 2, pR. 367 14 nApi virodhaH / yayoH bhinna-nimitta-nibaMdhanatvaM na tayoH ekatra dharmiNi virodhaH / nyAyakumudacaMdra, khaMDa 1, pR. 369 15 syAdastyeva syAnnAstyeva iti prAdhAnyena kramika-vidhi-niSedha-kalpanayA tRtIyaH / jainatarkabhASA, pR. 19 16 tRtIye astitva-nAstitva-ubhayasya pradhAnatvam / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 15 17 tathA ca astitvaM nAstitvaM ca parasparaM avinAbhUtaM eva vartate / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 54 18 syAd avaktavya eva iti yugapad prAdhAnyena vidhi-niSedha-kalpanayA caturthaH / ekena padena ubhayoH yugapad vaktuM azakyatvAt / jainatarkabhASA, pR. 19-20 19 dvAbhyAM astitva-nAstitva-dharmAbhyAM yugapat pradhAnatayA arpitAbhyAM ekasya vastunaH abhidhitsAyAM tAdRzasya zabdasya asaMbhavAt avaktavyaM, jIvAdi vastu / syAdvAdamaMjarI, pR. 281 20 sadasattva-guNa-dvayaM yugapad ekatra saditi anena vaktuM azakyam / tasya asattva-pratipAdana-asamarthatvAt / tathA asad iti anena api / tasya sattva -pratyAyana-sAmarthya-abhAvAt / na ca puSpadaMtAdivat sAMketikaM ekaM padaM tad vaktuM samarthaM, tasyApi krameNa artha-dvaya-pratyAyane sAmopapatteH / ata eva dvaMdva-karmadhAraya-vRttyoH vAkyasya ca na tad-vAcakatvam / iti sakala-vAcaka-rahitatvAd avaktavyaM vastu yugapat sattvAsattvAbhyAM pradhAna-bhAva arpitAbhyAM AkrAMtaM vyavatiSThate / syAdvAdamaMjarI, pR. 281 ; taseca saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 60,63,68 21 na khalu sahArpitayoH tayoH avaktavya-zabdena abhidhAnam / kiM tarhi / tathArpitayoH tayoH sarvathA vaktuM azakteH avaktavyatvasya dharmAMtarasya tena pratipAdanaM iSyate / prameyakamalamArtaMDa, pR. 683 22 avaktavyatvaM ca astitva-nAstitva-vilakSaNam / na hi sattvameva vastunaH svarUpaM, svarUpAdibhiH sattvasya iva pararUpAdibhiH asattvasya api pratIteH / nApi asattvaM eva / svarUpAdibhiH sattvasya api pratIti-siddhatvAt / nApi tadubhayaM eva, tadubhaya-vilakSaNasyApi jAtyArasya vastunaH anubhUyamAnatvAt / yathA dadhi-guDa-cAturjAtakAdi-dravyodbhavakaM pAnakaM hi kevala-dadhi-guDa-apekSayA jAtyaMtaratvena pAnakaM idaM susvAdu surabhi iti pratIyate / saptabhaMgItaraMgiNI, 23 na ca sarvathA avaktavyatvam / avaktavya-zabdena api anabhi-dheyatva-prasaMgAt / syAdvAdamaMjarI, pR. 281 24 sattvAdi-rUpeNa vaktavyatvaM tu prathama-bhaMgAdau eva aMtarbhUtam / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 10 25 sattvAdi-rUpeNa vaktavya eva ghaTo, yugapat pradhAna-bhUta-sattva-asattva-ubhaya-rUpeNa avaktavya iti caturtha-bhaMgArtha-niSkarSa:iti / saptabhaMgItaraMgiNI, 26 tRtIye (bhaMge) astitva-nAstitva-ubhayasya pradhAnatvam / caturthe ca avaktavyatva-rUpa-dharmAMtarasya, iti na tayoH abheda-zaMkA / avaktavyatvaM ca __astitva-nAstitva-vilakSaNam / saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 15 27 syAdastyeva syAdavaktavya eva iti vidhi-kalpanayA yugapad vidhi-niSedha-kalpanayA paMcamaH / jainatarkabhASA, pR. 20 28 sva-dravyAdi-catuSTayApekSayA astitve sati, astitva-nAstitvAbhyAM saha vaktuM azakyaM sarvaM vastu, tataH syAdastyeva syAdavaktavyaM eva iti evaM paMcama-bhaMgena upadarzyate / pramANanayatattvAlokAvarIla ratnAkarAvatArikA TIkA, pR. 149/ba 29 syAnnAstyeva syAd avaktavyaM eva iti niSedha-kalpanayA yugapad vidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / jainatarkabhASA, pR. 20 30 para-dravyAdi-catuSTayApekSayA nAstitve sati, astitva-nAstitvAbhyAM yaugapadyena pratipAdayituM azakyaM samastaM vastu,tataH syAnnAstyeva syAd avaktavyaM eva iti SaSThabhaMgena prakAzyate / pramANanayatattvAlokAlaMkAra, 4.20 varIla ratnAkarAvatArikA TIkA, pR. 149/a 31 syAdastyeva syAnnAstyeva syAd avaktavyaM iti kramato vidhi-niSedha-kalpanayA yugapada vidhiniSedhakalpanayA ca saptamaH / syAdvAdamaMjarI, pR. 278 32 sva-para-dravyAdi-catuSTayApekSayA astitva-nAstitvayoH satoH, astitva-nAstitvAbhyAM samasamayaM abhidhAtuM azakyaM akhilaM vastu, tata evaM anena bhaMgena upadarzyate / pramANanayatattvAlokAlaMkAra, 4.21 varIla ratnAkarAvatArikA TIkA, pR. 149/ba Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-graMtha-sUcI 1) anekAnta-jaya-patAkA (haribhadra), saM. kApaDiyA, khaMDa 1, baDodA, 1947 2) abhidhAnarAjeMdrakoza (vijayarAjeMdrasUri), khaMDa 3-4, ratalAma, 1914 3) AtmAnuzAsana (guNabhadra), muMbaI, 1905 / / 4) AtmAnuzAsana (guNabhadra), saM. upAdhye, jaina, solApUra, 1961 5) Apale adbhuta vizva, subhASa bhAMDArakara, puNe, 1989 6) AptamImAMsA (saMmatabhadra), prathamaAvRtti, banArasa, 1914 7) AbhALamAyA, bA.zaM.jozI, puNe, prathamAvRtti, 2005 8) AlApapaddhati (devasena), anuvAdaka-bhisIkarazAstrI, solApura, 1990 9) AlApapaddhati (devasena) (kRtikarma yA graMthAta), saM. bihArIlAla jainazAstrI, sahajAnaMdazAstramAlA, sadara meraTha (prakAzanavarSa dilele nAhI) 10) uttarAdhyayanasUtra, saM.e.TI.upAdhye, prathama AvRtti, beLagAva, 1940 11) kumArapAlacaritrasaMgraha, saM.jinavijaya, prathama AvRtti, muMbaI, 1956 12) gommaTasAra, jIvakAMDa va karmakAMDa (nemicaMdra), saM. jainI, lakhanau, 1927 13) caMdraprabhacarita (vIranaMdI), nirNayasAgara, cauthI AvRtti, muMbaI, 1928 14) jaMbucariya (guNapAla), bhAratIya vidyAbhavana, prathama AvRtti, muMbaI, 1959 15) jIvasamAsaprakaraNa (pUrvadharAcArya), muMbaI, 1927 16) jainatarkabhASA (yazovijaya), prathama AvRtti, ahamadAbAda-kalakattA, 1938 17) jainasiddhAMtadIpikA (AcArya zrI tulasI) (harda zahara) (rAjasthAna), vikrama saMvat 2007 18) jJAnArNava (zubhacaMdra), muMbaI, 1929 19) tattvArtharAjavArtika (akalaMka), sanAtana jaina graMthamAlA, (sthaLa va kALa dilele nAhIta) 20) tattvArthasAra (amRtacaMdra), muMbaI, 1905 21) tattvArthasAra (amRtacaMdra), anuvAdaka bhisIkarazAstrI, solApUra, 1987 22) tattvArthasUtra (umAsvAti), saM. jainI, arA, 1920 23) tattvArthasUtra (umAsvAti), vivecanakAra-phUlacaMdazAstrI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina graMthamAlA, prathama saMskaraNa, vIra ni.saM. 2476 24) tattvArthAdhigamasUtra, siddhasenakRta TIkesaha, saM. kApaDiyA, bhAga 1, prathama AvRtti, muMbaI, 1926, bhAga 2, prathama avRtti, muMbaI, 1930 25) tArakAMcyA vizvAta, parAga mahAjanI, mehatA pablikezana hausa, puNe, prathamAvRtti, 2005, prAthamika mAhitI, pRSThaekavIsa 26) dasaveyAliyasutta (suttAgama), saM. pupphabhikkhu, khaMDa 1, prathamA AvRtti, guDagAvacavanI (pUrva paMjAba), 1953 27) dravyasaMgraha (nemicaMdra), brahmadevakRta TIkesaha, saM. ghosAla, arA, 1917 28) dravyasvabhAvaprakAzakanayacakra, mAilladhavala, saM. kailAzacaMdrazAstrI, bhAratIya jJAnapITha, dvitIya saMskaraNa, lliI, 1999 29) dvAdazAnuprekSA (kuMdakuMda), saptaprAbhRtasaMgraha, saM. pannAlAla sonI, prathama AvRtti, muMbaI, vikrama saMvat, 1977 30) nayakarNikA (vinayavijaya), saM. ke.vA.ApaTe, tattvajJAna vibhAga, puNe vidyApITha, prathama AvRtti, puNe, 2002 31) nayakarNikA (vinayavijaya), saM. desAI, prathama AvRtti, muMbaI, 1971 32) navatattvaprakaraNa (hemacaMdra), navatattvasAhityasaMgraha, ahamadAbAda, 1922 33) navatattvaprakaraNa (deveMdra), navatattvasAhityasaMgraha, ahamadAbAda, 1922 34) navatattvavistarArtha, pra. zAha, prathama AvRtti, ahamadAbAda, 1923 35) navatattvasAhityasaMgraha, ahamadAbAda, 1922 36) nANapaMcamIkahAo (mahezvara), bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, 1949 37) niyamasAra (kuMdakuMda), saM. uggarasena, lakhanau, 1931 38) neminirvANa (vAgbhaTa), nirNayasAgara, dvitIya AvRtti, muMbaI, 1936 39) nyAyakumudacaMdra (prabhAcaMdra), khaMDa 1, saM. maheMdrakumAra, prathama AvRtti, muMbaI, 1938 40) nyAyakusumAMjali (nyAyavijaya), ahamadAbAda, 1922 41) nyAyAvatAra (siddhasena divAkara), saM. ke.vA.ApaTe, parAmarzaprakAzana, puSpa 8, pahilI AvRtti, puNe, 2001 42) nyAyAvatAra (siddhasena divAkara), saM. pa.la.vaidya, prathama AvRtti, beLagAva, 1936 43) paumacariya (1-4 sarga) (vimalasUri), saM. caugule, vaidya, prathama AvRtti, beLagAva, 1936 44) paramAtmaprakAza (yogIMdradeva), saM. e.en.upAdhye, muMbaI, 1937 45) paMcasaMgraha (caMdramaharSi), Agamodayasamiti, muMbaI, 1927 46) paMcAdhyAyI (rAjamalla), prathama AvRtti, banArasa, 1950 47) paMcAstikAya (kuMdakuMda), tattvadIpikA va tAtparyavRtti yA TIkAMsaha, dvitIya AvRtti, muMbaI, 1905 48) pAhuDadohA (rAmasiMha), saM. hirAlAla jaina, kAraMjA (berAra), 1933 49) puruSArthasiddhayupAya (amRtacaMdra), muMbaI, 1905 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50) pramANanayatattvAlokAlaMkAra (vAdideva), ratnAkara va tArikA TIkesaha, pra. vaidya, uMjhA (gujarAta), saMvat 1966 51) prameyakamalamArtaMDa (prabhAcaMdra), saM. maheMdrakumArazAstrI, dvitIya AvRtti, muMbaI, 1941 52) pravacanasAra (kuMdakuMda), prathama AvRtti, maroThe (rAjasthAna), 1950 53) pravacanasAra ( kuMdakuMda), saM. e.en.upAdhye, dvitIya AvRtti, muMbaI, 1935 54) bodhaprAbhRta (kuMdakuMda), SaTprAbhRtasaMgraha, saM. pannAlAla sonI, prathama AvRtti, muMbaI, vikramasaMvat 1977 55) bhAratIya tattvajJAnAcA itihAsa (iMgrajIta) DaoN. dAsagupta, khaMDa 1, motIlAla banArasIdAsa, pahilI bhAratIya AvRtti, dillI, 1975 56) bhAvaprAbhRta (kuMdakuMda), saM. pannAlAla sonI, prathama AvRtti, muMbaI, vi.saM. 1977 57) mokSaprAbhRta (kuMdakuMda), SaTprAbhRtAdisaMgraha, saM. pannAlAla sonI, prathama AvRtti, muMbaI, vikramasaMvat 1977 58) yuktyanuzAsana (samaMtabhadra), muMbaI, 1905 59) yogasAra (paramAtmaprakAzAmadhye vara pahA) 60) rayaNasAra (kuMdakuMda), SaTprAbhRtAdisaMgraha, saM. pannAlAla sonI, prathama AvRtti, muMbaI, vikramasaMvat 1977 61) laghIyastraya (akalaMka), TIkesaha, akalaMka graMthatrayI, prathamAvRtti, ahamadAbAda-kalakattA, 1939 62) lokaprakAza (vinayavijayagaNi), bhAga 1-2, prathama AvRtti, muMbaI, 1929, bhAga 3-4, bhAvanagara, 1934 63) vardhamAnapurANa (sakalakIrti), ghosAla saMpAdita dravyasaMgraha madhye uddhRta 64) SaDdarzanasamuccaya (haribhadra), banArasa, 1929 65) sanmatitarka (siddhasena divAkara), saM. saMghavI, dozI, prathama AvRtti, muMbaI, 1939 66) saptatattvaprakaraNa (hemacaMdra), navatattvasAhityasaMgraha, ahamadAbAda, 1922 67) saptabhaMgItaraMgiNI (vimaladAsa), dvitIya AvRtti, muMbaI, 1916 68) saptabhaMgIpradIpa (maMgalavijayajI), bhAvanagara, saMvat 1977 69) samayasAra (kuMdakuMda), saM. jainI, lakhanau, 1930 70) samAdhizataka (pUjyapAda), muMbaI, 1905 71) sarvArthasiddhi (pUjyapAda), saM. phUlacaMdazAstrI, bhAratIya jJAnapITha, AThave saMskaraNa, dillI, 1998 72) surasuMdarIcariya (dhanezvara), pra. seTha, banArasa, 1916 73) syAdvAdamaMjarI (malliSeNa), prathama AvRtti, muMbaI, 1933 74) syAdvAdamaMjarI (malliSeNa), saM. jagadIzacaMdra jaina, muMbaI, 1935 75) harivaMzapurANa (jinasenasUri) bhAga 1-2, saM. nAthurAmapremI, muMbaI, 1933 **********