Jain Shikshavali Adarsh Sadhu

Author(s): Dhirajlal Tokarshi Shah
Publisher: Jain Sahitya Prakashan Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022921/1

Page #1

DHવણી
Out
સાહિત્યવારિધિ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાના ટોરન્ટથી શાહ..
,
500.0.0.
00
શ્રેણી પહેલી
આદર્શ સાધુ

Page #2

જૈન તત્વજ્ઞાન તથા આચારને સુંદર સરલ શૈલીએ રજૂ કરતી
જૈન શિક્ષાવલી પ્રથમ શ્રેણનાં ૧૨ પુસ્તક
૧ જીવનનું ધ્યેય ૨ પરમપદનાં સાધને ૩ ઈષ્ટદેવની ઉપાસના ૪ સદ્દગુરુસેવા ૫ આદર્શ ગૃહસ્થ ૬ આદશ સાધુ
૭ નિયમો શા માટે? - ૮ તપની મહત્તા
૯ મંત્રસાધન ૧૦ યોગાભ્યાસ ૧૧ વિશ્વશાંતિ
૧૨ સફલતાનાં સૂત્ર શ્રેણીનું મૂલ્ય રૂા. ૬-૦૦. પિસ્ટેજ ૧-૦૦ અલગ. માત્ર ગણતરીની નકલે જ બાકી રહી છે, માટે તમારી નકલ આજે જ મેળવી લે તથા હવે પછી પ્રગટ થનારી બીજી શ્રેણીના ગ્રાહક બને. નેંધ:-બારમા નિબંધને છેડે આખી શ્રેણીનું શુદ્ધિપત્રક આપ્યું છે,
તે પ્રમાણે સુધારો કરી પુસ્તકને ઉપયોગ કરવા વિનંતિ છે.

Page #3

જૈન શિક્ષાવલી : પુષ્પ છઠું
આ દર્શ સા ધુ
લેખકઃ સાહિત્વવારિધિ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
પ્રકાશક : જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન મંદિર
મુંબઈ – ૯.
મૂલ્ય : પચાસ ના પૈસા

Page #4

પ્રકાશક: નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ વ્યવસ્થાપકઃ જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગુણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચ બંદર, મુંબઈ.
પહેલી વાર ૨૦૦૦ સં. ૨૦૧૫, સને ૧૯૫૯ સર્વ હકક પ્રકાશકને સ્વાધીન
મુક :મણિલાલ ગનલાલ શાહ. નવપ્રભાત પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ

Page #5

પ્રકાશકનું નિવેદન જૈન મહર્ષિઓએ જીવનની સુધારણું માટે જે તત્ત્વજ્ઞાન ઉપદેશ્ય છે તથા જે આચારની પ્રરૂપણા કરી છે, તે સહુ સરળતાથી સમજી શકે તે માટે જેની શિક્ષાવલીની યોજના હાથ ધરવામાં આવી છે. હાલ તેમાં બાર પુસ્તકો પ્રક્ટ કરવામાં આવે છે, પરંતુ સંયોગ વધારે સાનુકૂળ દેખાશે તો તેમાં બીજાં પુસ્તક પણ પ્રકટ કરવામાં આવશે.
આ પુસ્તકે દીર્ધચિંતન-મનનનાં પરિણામે સુંદર શૈલીમાં લખાયેલાં છે, એટલે તે સહુને પસંદ પડશે એમાં શંકા નથી. - જન શિક્ષાવલીની યોજના સાકાર બની તેમાં અનેક મુનિરાજે, સંસ્થાઓ અને ગૃહસ્થને સહકાર નિમિત્તભૂત છે. ખાસ કરીને ૫. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયલક્ષ્મણસૂરીશ્વરજી, તેમનાં વિદ્વાન શિષ્યરત્ન મુનિરાજશ્રી કીર્તિવિજયજી, પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજીનાં શિષ્યરત્નો પૂ. પં. મહારાજ શ્રીભદ્રકવિજયજી, પૂ. મુ. શ્રી ભાનવિજયજી, તથા પૂ. મુ. શ્રી કુંદકુંદવિજયજી તેમજ પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયજંબુસૂરીશ્વરજી, તેમનાં શિષ્યરત્ન મુ. શ્રીરૈવતવિજયજી અને ૫. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજય અમૃતસૂરીશ્વરજીના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પૂ. પં. મ. શ્રી ધુરંધરવિજયજી તથા પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયધર્મસૂરિજીનાં શિષ્યરત્ન મુનિશ્રી યશોવિજયજી વગેરેએ આ યોજનાને સત્કારી તેને વેગ આપવામાં કિંમતી સહાય આપી છે, તે માટે તેમને ખાસ આભાર માનીએ છીએ. ઉપરાંત શેઠ માણેકલાલ ચુનીલાલ, શેઠ ચંદુલાલ વર્ધમાન, શેઠ ચતુરભાઈ નગીનદાસ (બેલગામવાળા), શ્રીમાન બી. કે. શાહ, યોગી શ્રી ઉમેશચંદ્રજી, શ્રી નાગકુમાર મકાતી તથા જૈનધાર્મિક શિક્ષણસંધ-મુંબઈના કાર્યવાહકે શ્રી પ્રાણજીવન હ. ગાંધી વગેરેએ આ કાર્યમાં સહકાર આપી અમને ઉત્સાહિત કર્યો છે, તે માટે તેમને પણ આભાર માનીએ છીએ. આ પુસ્તકમાં વિજ્ઞાપન આપનાર દરેક સંસ્થાઓના પણ અમે આભારી છીએ.
પ્રકાશક,

Page #6

વિષયાનુક્રમ
૧ સાધુજીવન શા માટે? ૨ કેટલુંક સ્પષ્ટીકરણ ૩ સાધુ થનારમાં હોવા જોઈતા ગુણે ૪ દીક્ષા આપનારમાં હોવા જોઈતા ગુણે ૫ દીક્ષા કોને ન અપાય? ૬ અનુમતિ કે અનુજ્ઞા જરૂરી છે. ૭ દીક્ષા આપવાને વિધિ ૮ પાંચ મહાવ્રત ૯ છઠું રાત્રિભેજન-વિરમણવ્રત ૧૦ પાંચ સમિતિ-ત્રણ ગુપ્તિ ૧૧ દશવિધ યતિધર્મ ૧૨ દિનચર્યા ૧૩ સ્થિરતા અને વિહાર ૧૪ પદાધિકાર ૧૫ ઉપસંહાર

Page #7

॥ ૐ હૈં ર્ફે નમઃ ||
આદર્શ સાધુ
૧–સાધુજીવન શા માટે ?
અરિહંતાએ સાધુજીવનના સ્વીકાર કરીને તેને અતિ પ્રતિષ્ઠિત અનાવ્યું છે; અન્ય મહાપુરુષાએ પણ તેનુ આચરણ કરીને તેને અગ્રપદ આપ્યું છે; તેથી સાધુજીવન ( સાધુઅવસ્થા કે સાધુપદ) સહુને માટે સદા વંદનીય બન્યું છે.
પ્રત્યેક જૈન પ્રતિનિ‘નમો હોર્ સવ્વસાદૂળ ’ એ નમસ્કારપદ લે છે, તેના અર્થ એ છે કે · આ વિશ્વમાં જેટલા સાધુએ વિદ્યમાન છે, તે સર્વેને મારી વંદના હા.”
અરિહતાએ સાધુજીવનના સ્વીકાર શા માટે કર્યો ? તે આપણે સ્પષ્ટ સમજી લેવાની જરૂર છે. મુક્તિ, મેાક્ષ, કે નિર્વાણની પ્રાપ્તિ એ તેમનું જીવનધ્યેય હતું અને તે જીવનધ્યેય સાધુજીવનના સ્વીકાર કરવાથી જ સિદ્ધ થઈ શકે તેમ હતું, તેથી તેમણે સાધુજીવનના સ્વીકાર કર્યાં. ગૃહવાસમાં રહીને નિર્વાણુસાધના ન થઈ શકવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે તેમાં પાપની નિવૃત્તિ અમુક અંશે જ થઈ શકે છે અને ઉક્ત સાધનામાં પાપની સર્વાંશ નિવૃત્તિ આવશ્યક છે.

Page #8

-
[ આદર્શ સાધુ એક મનુષ્ય ભંગ પણ ભગવે અને મેક્ષ પણ મેળવે એ કદી બન્યું નથી અને બનવાનું નથી. કહ્યું છે કે – दोपंथेहिं न गम्मइ, दोमुह सुई न सीवए कथं । दुन्नि वि न हुंति कयावि, इंदियसुक्खं च मुक्खं च ॥
એક માણસને બે જુદી જુદી દિશાને પંથ કરે હોય તે એકી સાથે કરી શકતું નથી. તે જ રીતે એક માણસને સોય વડે કંથા સીવવી હોય તે તેના એક મુખથી–એક છેડાથી સીવી શકે છે, પણ બંને છેડાથી સીવી શકતું નથી. તાત્પર્ય કે બે વિરુદ્ધ ક્રિયાઓ કદાપિ એક સાથે કરી શકાતી નથી, તે ભેગ અને મોક્ષ એ બે પરસ્પર વિરુદ્ધ ક્રિયાઓ એકી સાથે કેમ કરી શકાય?”
કઈ ગૃહવાસમાં રહીને વિરક્ત જીવન ગાળે તે અમુક અંશે આધ્યાત્મિક પ્રગતિ સાધી શકે, પણ નિર્વાણસાધના માટે જેવી અને જેટલી પ્રગતિ જરૂરી છે, તેવી અને તેટલી પ્રગતિ સાધી શકે નહિ. દાખલા તરીકે નિર્વાણસાધના માટે પૃથ્વીકાયાદિ સ્થાવર અને દ્વીન્દ્રિયાદિ ત્રસ જીવે યાને સર્વ સૂક્ષ્મ-સ્કૂલની અહિંસા આવશ્યક છે, તે ઘરવાસમાં ક્યાંથી શક્ય બને? વળી એક્ષસાધના સારૂ ઉચ્ચ કેટિને સંયમ જરૂરી છે અને તે માટે પરીષહજ્ય કે તિતિક્ષા અનિવાર્ય છે, તે ગૃહવાસમાં કેવી રીતે કરી શકે? વળી નિર્વાણ સાધના માટે સર્વ ભયને જિતવાની જરૂર છે, તે ગૃહનાં સુખસગવડભર્યા કે સલામતીની ખાતરી આપતાં જીવનને છેડડ્યા વિના કેવી

Page #9

સાધુજીવન શા માટે ? ]
રીતે સભવી શકે ? એટલે નિર્વાણની યથાર્થ સાધના માટે સાધુઅવસ્થાના સ્વીકાર જરૂરી છે અને તેથી દરેક મુમુક્ષુએ પેાતાનાં જીવનમાં સાધુ મનવાની ભાવના અવશ્ય રાખવી જોઈ એ.
કેટલાક કહે છે કે “ બધા માણસેા મુક્તિ, માક્ષ કે નિર્વાણની સાધના કરવા સાધુ બની જશે તે આ સંસારનું શું થશે? વળી તેમને આહાર, પાણી, ઔષધિ, વસ્ત્ર પણ કાણુ આપશે ? માટે બધાએ સાધુ બનવાની ભાવના રાખવી ઉચિત નથી.’ આ મહાશયાને અમારા ઉત્તર એ છે કે આ સંસાર અનાદિ કાલથી ચાલ્યેા આવે છે ને એજ રીતે ચાલ્યા કરવાના, એટલે તેની ચિ'તા કરવાની જરાયે જરૂર નથી. ખરી ચિંતા તે આત્માની કરવી જરૂરી દ્વાર શી રીતે થાય ?’ અનાદિ કાળથી તેનું ભવભ્રમણ ચાલુ છે અને જીવનની રહેણીકરણીમાં જો ધરખમ સુધારો ન થાય, અર્થાત્ સાધુવૃત્તિ પ્રકટે નહિ, તે એ ભવભ્રમણના અંત આવવાની કોઈ સંભાવના નથી. ભવભ્રમણ એટલે દુઃખની પરપરા એ કહેવાની જરૂર છે ખરી ?
એક ખીજ જમીનમાં વવાયા પછી તેને અનુકૂલ ખાતર, પાણી અને હવાના યોગ મળે ત્યારે જ તેમાંથી અક્રૂર પ્રકટે છે અને તેમાંથી સ્ક ંધ, શાખા તથા પ્રતિશાખાના વિસ્તાર થઈ પત્ર-પુષ્પ-ફળ આવે છે. તે જ રીતે મુમુક્ષુનાં દિલમાં સાધુજીવનના સ્વીકારની અર્થાત દીક્ષાની

Page #10

[ આદશ સાધુ
ભાવના પ્રકટયા પછી અનુકૂળ સંચાગ મળે ત્યારે જ તે દીક્ષા ગ્રહણ કરી શકે છે, એટલે દીક્ષાની ભાવનાવાળા સર્વ મનુષ્યા એકી સાથે કે એકદમ સાધુ બની જાય એ શકય નથી. જ્યારે સત્યુગ ચાલતા હતા કે ચેાથેા આરે પ્રવતતા હતા અને રાજા મહારાજાએ સાધુવૃત્તિને પૂર્ણ ઉત્તેજન આપી રહ્યા હતા, ત્યારે પણ બધા મુમુક્ષુઓ સાધુ ન બની ગયા તે આ ધાર કળિકાળમાં અધા મુમુક્ષુએ એક સાથે સાધુ કેમ બની જાય ? તાપ કે એ અનવું સંભિવત નથી, એટલે તેમને આહાર, પાણી, ઔષધિ વજ્ર કાણુ આપશે ? એ પશ્ન પણ નિરર્થક છે. જેએ પાતે સાધુ બનવાની ભાવના રાખે છે, પણ સાધુ થઈ શકતા નથી, તે સાધુએની સેવા અવશ્ય કરવાના. વળી જે ગુણુના પૂજક છે, તેઓ પણ સાધુઓનાં ચરણે પેાતાનું શિર અવસ્ય ઝુકાવવાના અને તેમના પૂર્ણ આદર સત્કાર કરવાના.
८
ધારાસભામાં ચૂંટાઈ આવનારા દરેક સભ્ય પ્રધાન અનવાની ભાવના રાખે છે, પણ તે અધા એકી સાથે પ્રધાન અની શકતા નથી. તેઓ પેાતાની ચેાગ્યતા કેળવતા રહે છે, તા ક્રમે ક્રમે પ્રધાન બની શકે છે, પરંતુ તેથી કાઈ પણ ધારાસભ્ય પ્રધાન બનવાની ઈચ્છા રાખવી એ અનુચિત છે, એમ આપણે કહેતા નથી. તેા પછી સાધુજીવનને સુંદર– હિતકર–કલ્યાણકારી માની તેને સ્વીકાર કરવાની ભાવના રાખવી, તેને અનુચિત કેમ કહી શકાય ? તાત્પર્ય કે એ કથન પાતે જ અનુચિત છે.

Page #11

૯
સાધુજીવન શા માટે ? 1
‘સમાજમાં સાધુએ થાડા હાય તે તેનું પોષણ સરળતાથી થઈ શકે, પણ તેની સંખ્યા એકદમ વધી જાય તા સમાજ તેને બેજો ઉઠાવી શકે નહિ.' આવી દલીલ પણ અમારા કાને પડી છે. તેના ઉત્તર એ છે કે ‘ ભૂતકાળમાં ગૃહસ્થાની અપેક્ષાએ સાધુઓની સંખ્યા અલ્પ હતી અને આજે પણ તે જ પરિસ્થિતિ છે. તેમાં એકદમ વધારા થવાની કેાઈ સ ંભાવના નથી. સાધુપણું એવું સહેલું થેાડુ જ છે કે તેના સ્વીકાર મનુષ્ય હાલતાં-ચાલતાં કરી નાખે ? ખરી વસ્તુસ્થિતિ તે એ છે કે જ્યારે આજે જનસમાજમાં નૈતિકતા અને સદાચારને હ્રાસ થઇ રહ્યો છે, તેવા સમયે સમાજમાં તે ગુણેાના રક્ષણ-પ્રચારઅર્થે સેવાભાવી સાધુજનાની મહેાળી સંખ્યા જરૂરી છે.'
6
અમારા આ ઉત્તરમાં કેાઇ એમ કહેશે કે ઘણા મનુષ્યેા પેાતાના સંસાર-વ્યવહાર ખરાખર ચલાવી શકતા નથી કે નાની મેાટી અડચણેાથી કટાળી જાય છે, એટલે તે સાધુ બની જાય છે, તેથી જ તેમની સંખ્યા . આજે આવન લાખથી ઉપર પહોંચી છે. આ રીતે અમારું ઉપયુ ક્ત મ’તન્ય વ્યાજબી છે.’
પરંતુ તેમના આ ઉત્તર વાસ્તવિક પરિસ્થિતિ સમજ્યા વિનાના છે. અમે જે સાધુજીવન, સાધુઅવસ્થા કે સાધુપદની વ્યાખ્યા કરીએ છીએ, તે અનુસાર આ દેશમાં અમુક -હજારથી વધુ સાધુએ સંભવતા નથી. સાધુના વેશ પહેરે પણ તેને લાયક ગુણ્ણા કેળવે નહિ, તેને અમે દ્રશ્યસાધુએ

Page #12

૧૦.
[ આદર્શ સાધુ કે નામમાત્રના સાધુઓ કહીએ છીએ ને તેને વાંદવાપૂજવા–પિષવાથી કશે લાભ નથી, એ સ્પષ્ટ અભિપ્રાય ધરાવીએ છીએ. જેઓ સાધુને વેશ પહેરીને તેને અનુરૂપ ગુણ કેળવે તે જ અમારી દષ્ટિએ ભાવસાધુ કે આદર્શ સાધુ છે. અને તેમને આહાર, પાણી, ઔષધિ, વસ્ત્ર વગેરેથી જેટલે સત્કાર કરીએ તેટલે ઓછો છે.
આ દેશમાં શિક્ષિતેની સંખ્યા વધી, તેમ લાંચરૂશ્વતની બદી વધી અને નીતિને નાશ થયે. આજે સામાન્ય પટાવાળાથી માંડીને પ્રધાન સુધી સર્વ કેઈ યેન કેન પ્રકારેણ પૈસા મેળવી લેવાની ભાવના રાખે છે અને પિતાનું કર્તવ્ય. ચૂકી જાય છે, તેથી ગમે તેવી મેટી જનાઓ ઘડાવા છતાં લેકેને રાહત મળતી નથી કે સુખશાંતિને અનુભવ થતો નથી. તેની જગાએ આદર્શ સાધુઓની સંખ્યા વધી. હેત તે આ સ્થિતિ ઉત્પન્ન થઈ ન જ હતા. તેમણે નીતિ તથા ધર્મના ઉપદેશદ્વારા લેકેને સદાચારમાં સ્થિર રાખ્યા હત અને એ રીતે વ્યવહારશુદ્ધિ તથા કર્તવ્યનું ધોરણ બરાબર જળવાઈ રહ્યું હોત. હજી પણ વિશેષ બગડી ગયું નથી. દેશના નાયકે સાધુજીવનની સુંદરતા પિછાને, તેના મહત્વથી પરિચિત થાય અને તેમને ઉત્તેજન મળે એવું વાતાવરણ સર્જે તે આજનાં અધ:પતનને મોટાભાગે નિવારી શકાય અને ભાવી ઉન્નતિના મંડાણ થઈ શકે. ૨-કેટલુંક સ્પષ્ટીકરણ
સાધુજીવનની સુંદરતા ટકાવી રાખવા માટે જૈન

Page #13

કેટલુંક સ્પષ્ટીકરણ ]
૧૧
<
મહિષ એએ તેનું જે ખંધારણ ઘડયું છે, તે ખરાખર ધ્યાનમાં લેવા જેવુ છે. અહીં કોઈ એમ કહે કે ‘અંધારણ તે ઘણાં સારાં હાય છે, પણ તેનો અમલ કેવા થાય છે, તે જોવાનું છે. શું જૈન સાધુઓએ સાધુતાના આદર્શો ટકાવી રાખ્યો છે ખરા ? • તા અમારા જવાબ એ છે કે ખયાં ખધારણા સારાં, શ્રેષ્ઠ કે ઉત્તમ હાતાં નથી. તેમાં પણુ દશા–વીશી હાય છે. તેથી સારુ, શ્રેષ્ઠ કે ઉત્તમ ખંધારણ કયું ? તે આપણે અભ્યાસપૂર્ણાંક નક્કી કરવુ' જોઈ એ. સત્ય હકીકત એ છે કે જૈન ધર્મ માં સાધુએના આચાર વિષે જેટલેા સૂક્ષ્મતાથી વિચાર કરવામાં આવ્યા છે, તેટલેા સૂક્ષ્મ વિચાર અન્ય ધર્મમાં કરવામાં આવ્યા નથી. એ વિચાર સૂક્ષ્મતાથી કરાયેલા હાત તેા સનાતની સાધુ, ખાવા, સન્યાસીઓ અને બૌદ્ધ શ્રમણાની જે દશા આજે જોવામાં આવે છે, તે કદી પણ જોવામાં આવત નિર્ડ,
આજના ખાવાઓને જોઈ ને એક કવિએ કહ્યું છે કે— ટેપીમાં છે ત્રણ ગુણ, નહિ વેરા નિહ વેઠ; ખાવા આવા સહુ કરે, સુખે ભરાતુ પેટ.
આજે તેા ખાવાજીની ટોપી પહેરી લેવી બહુ સારી છે, કારણ કે તેમાં મેાટા લાભા રહેલા છે. એક તેા ગૃહસ્થાને જે રીતે વેચાણવેરા, આવકવેરા, સપત્તિવેરા, મૃત્યુવેરા વગેરે અનેક પ્રકારના વેરા ભરવા પડે છે અને તે માટે કાયદાની ચુંગાલમાંથી પસાર થવું પડે છે, તેવુ કંઈ આ ટાપી પહેરનારને હાતુ નથી. બીજી' ગૃહસ્થાને રાજદરબા

Page #14

૧૨
[ આદર્શ સાધુ રની કેટલીક વેઠ કરવી પડે છે, તે પણ આ ટોપી પહેરનારને કરવી પડતી નથી. ત્રીજું એને બા બા કહીને સહુ ભિક્ષા આપે છે, એટલે તેનું પેટ સુખેથી ભરાઈ જાય છે, અર્થાત્ તે માટે તેને કેઈ જાતને ધંધ-ધાપો કે નેકરીચાકરી કરવી પડતી નથી
વર્તમાનપત્રમાં આ સાધુબાવાઓ વિષે જે સમાચાર છપાતા રહે છે, તે વાંચીને આપણને અત્યંત દુઃખ થાય છે. “એક સાધુએ કરેલી બનાવટ” “સ્ત્રીને લઈને પલાયન થઈ ગયેલા સાધુ” “એક સાધુની ટેળી પાસેથી મળી આવેલું ગેર કાયદેસર અફીણ વગેરે વગેરે મથાળાં અમારા વાંચવામાં આવ્યાં છે. આ સાધુઓમાં કેટલાક ઉચ્ચ કોટિના પણ હશે, પરંતુ તેમનું સામાન્ય ધારણ ઘણું નીચું ઉતરી ગયું છે અને તેથી સારેયે સાધુસમાજ વગેવાઈ રહ્યો છે.
બોદ્ધ શ્રમણોની સંખ્યા આપણા દેશમાં ઓછી છે, પણ હમણાં હમણાં તે વધવા લાગી છે અને રાજદ્વારી પુરુષનું વલણ જોતાં એ સંખ્યા ભવિષ્યમાં વધી જશે એમ ચેકસ લાગે છે, પરંતુ આ બૌદ્ધ શ્રમણની જે દશા અમારા લેવામાં આવી છે, તે જરાયે ઉત્તેજનને પાત્ર નથી.
કેટલાક વર્ષ પહેલાં અમે બ્રહ્મદેશને પ્રવાસ કર્યો, ત્યારે કુંગીઓ (બૌદ્ધ શ્રમણ માટે આ નામ ત્યાં પ્રચલિત છે.) નાં વસ્ત્ર નીચે ચામડનાં પાકીટે અને લાંબાં લાંબાં ચપુઓ લટકતાં નિહાળ્યાં હતાં. આ પાકીટમાં પૈસા હતા અને તેનાથી તેઓ અમુક વસ્તુઓ ખરીદતા હતા. ચપુઓ

Page #15

કેટલુંક સ્પષ્ટીકરણ ]
૧૩ તેમણે શા માટે રાખ્યા હશે? તે અમારે મન એક કેયડે. હતું. ત્યારે એક માણસે પાસે આવીને અમારા કાનમાં કહ્યું કે “આખા દેશમાં હલડ કરાવનારાઓ આ બધા છે.” એ સાંભળીને અમારા હૃદયને ખરેખર આઘાત થયે. ક્યાં બૌદ્ધ, ધર્મને કરુણાને સંદેશ અને જ્યાં આ શ્રમણોની ખૂનામરકીને ઉત્તેજના!
આજથી ચોથા વર્ષ ઉપર અમારે બિહારમાં આવેલ રાજગીર એટલે પ્રાચીન રાજગૃહમાં જવાનું થયું. અહીં જૈન, બૌદ્ધ અને હિંદુ ત્રણેનાં તીર્થો છે, એટલે કેટલાક બૌદ્ધ સાધુઓ ત્યાં આવેલા હતા. તેમને અમે રાત્રિના અગિયાર વાગે બજારમાં ફરતા જોયા. તેઓ પોતાની પાસેના પૈસામાંથી કેળાં વગેરે ખરીદીને ખાતા હતા. વળી તેઓ બદ્ધ ચિત્યની જે ધર્મશાળામાં ઉતર્યા હતા, ત્યાં એક જ ઓરડામાં સ્ત્રીઓ પણ ઉતરેલી હતી. તાત્પર્ય કે આ રીતે કસમયે ફરવા નીકળવું, મેડી રાત્રે ખાવું, લીલેરી વાપરવી અને તરુણ સ્ત્રીઓના સહવામાં રહેવું, એમાં તેમને કંઈ અજુગતું લાગતું ન હતું. જે તેમનું સાધુજીવનનું બંધારણ સખ્ત હોત તે આ પરિણામ કદી પણ આવત નહિ, પણ લેકસેવાનાં નામે એ બંધારણ ખૂબ ઢીલું રાખ્યું, તેનું પરિણામ આવું ખતરનાક આવ્યું.
બૌદ્ધ સાધુઓ અત્યંત શિથિલાચારી થઈ જતાં તેમને આ દેશમાંથી હાંકી કાઢવામાં આવ્યા હતા, એ હકીકત ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ છે. મનગમતું ખાવું-પીવું અને મેક્ષ મેળવ.

Page #16

૧૪
[ આદર્શ સાધુ એ માર્ગે જતાં તેમની આ સ્થિતિ થઈ હતી, તેથી અન્ય સાધુસમાજે એ રસ્તે ન જવાની અમારી ખાસ સૂચના છે.
જૈન સાધુઓમાં પણ કાલદેષને લઈને કેટલીક ક્ષતિઓ દાખલ થઈ છે, છતાં તેમણે બીજા સાધુઓનાં પ્રમાણમાં સાધુતાને આદર્શ ઘણે ટકાવી રાખે છે. ડૉ. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ એમ. એ. પી–એચ. ડી. એ વર્તમાન જૈન સાધુજીવન નજરે નિહાળીને જ કહ્યું હતું કે "The jain sadhu leads a life which is praised by all. He practises the vratas and the rites -strictly and shows to the world the way one has to go in order to realise the Atma. જૈન સાધુ એવું જીવન વ્યતીત કરી રહ્યા છે કે જેની સર્વ પ્રશંસા કરે છે. તેઓ વ્રતનિયમ ઘણી સાવધાનીથી પાળે છે અને આત્માના સાક્ષાત્કાર માટે જે માર્ગ અપનાવ જોઈએ, તેનું દુનિયાને દર્શન કરાવે છે.”
ભારતની કેન્દ્રીય સરકારના વાણિજ્યમંત્રી માનનીય મેરારજી દેસાઈ જ્યારે મુંબઈ રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી હતા, ત્યારે તેઓ મુંબઈ રાજ્ય વિધાનસભામાં બાલદીક્ષા અંગે ઉપસ્થિત થયેલી ચર્ચા વખતે નીચેના શબ્દ બોલ્યા હતા? I must say to the credit of jains, that the sadhus of jain have still maintained a large measure of austerity and sacrifice which other orders have not maintained to that extent. જૈનેની પ્રશંસા કરતાં મારે કહેવું જોઈએ કે જૈન સાધુઓએ હજી સુધી તપ અને ત્યાગની વિશાલ મર્યાદાનું પાલન ઉચ્ચ

Page #17

૧૫
સાધુ થનારમાં હોવા જોઈતા ગુણે ] કક્ષા સુધી કર્યું છે કે જે અન્ય સંપ્રદાયાએ કર્યું નથી.”
- આ રીતે ભારતના બીજા માનનીય પુરુષેએ પણ જૈન સાધુઓના ત્યાગમય જીવનની પ્રશંસા કરી છે, એટલે આજે તે આદર્શ સાધુ તેમને જ માનવા જોઈએ. ૩–સાધુ થનારમાં હોવા જોઈતા ગુણે
જૈન મહર્ષિઓ એમ માને છે કે જે મુમુક્ષુ સાધુજીવનને સ્વીકાર કરવા માટે અર્થાત દીક્ષા લેવા માટે તૈયાર થાય, તેનામાં નીચેના ૧૬ ગુણે હોવા જોઈએ – (૧) તે આર્યદેશમાં ઉત્પન્ન થયેલો હોય. (૨) વિશિષ્ટ જાતિ કુલવાળો હોય. (૩) જેને કર્મમલ લગભગ ક્ષીણ થયેલ હોય. (૪) (એથી કરીને) નિર્મળ બુદ્ધિવાળે હેય. (૫) આ મનુષ્ય જન્મ દુર્લભ છે, જન્મ કે મરણનું
નિમિત્ત છે, વિષયે દુઃખના હેતુરૂપ છે, જેમાં વિયેગ રહેલે છે અને ક્ષણે ક્ષણે મરણને ભય ઘણે દારુણ છે, આ પ્રમાણે સંસારનું નિર્ગુણ
પણું જેણે જાણેલું હોય. (૬) તે કારણે સંસારથી વિરક્ત થયેલું હોય. (૭) મંદકષાયવાળો હેય. (૮) હાસ્યાદિ કરનારે ન હોય. (૯) કૃતજ્ઞ હોય. (૧૦) વિનયવંત હોય.

Page #18

૧૬
[ આદર્શ સાધુ (૧૧) દીક્ષા લીધા પહેલાં પણ રાજા, મંત્રી અને પૌર
જનેએ બહુમાન કરેલ હોય અગર કમમાં
કમ એના વિધવાળે ન હોય. (૧૨) કેઈને દ્રોહ કરનારે ન હોય. (૧૩) કલ્યાણકારી અંગવાળે હોય, અર્થાત્ ખેડખાંપણ
વિનાને હેય. (૧૪) શ્રદ્ધાળુ હોય. . (૧૫) સ્થિર મનવાળે હેય, અર્થાત્ આરંભેલાં કાર્યને
અધવચથી મૂકી દે તેવું ન હોય. (૧૬) આત્મસમર્પણ કરવા ગુરુચરણે આવેલે હેય.
પ્રવ–આર્યદેશમાં ઉત્પન્ન થયેલે જ દિક્ષાને યોગ્ય શા માટે?
ઉ–આયદેશમાં ધાર્મિક વાતાવરણની પ્રબળતા. હોય છે, એટલે તેમાં જન્મેલો પુરુષ ધાર્મિક સંસ્કારવાળો હેય છે અને તેથી ઉચ્ચ કેટિનું સાધુજીવન ગાળી શકે છે. આવું જીવન ગાળવું અનાર્યોને માટે ઘણું મુશ્કેલ હોય છે, જો કે તેમાં પણ આદ્રકુમાર જેવા કેઈક અપવાદ મળી આવે છે. - પ્રવ–આર્ય દેશ કોને સમજ?
ઉ–જેમાં આર્ય લકે વસતા હોય તેને આદેશ સમજ.
પ્રવ–આર્યલોકની ઓળખાણ શું? ઉ–પાપભીસ્તા. જેઓ પાપથી ડરીને પિતાનું

Page #19

સાધુ જીવનમાં હાવા જોઈતા ગુણા ]
૧૭
જીવન ગાળતા હોય તે આય કહેવાય. શાસ્ત્રકારે એ આય શબ્દ ની વ્યાખ્યા કરતાં જણાવ્યું છે કે ‘જ્ઞાાત્ સર્વશ ધર્મમ્યો ચાન્તઃ પ્રાન્તોનુ ત્યિાર્થઃ—જે સુયધર્માથી દૂર આવેલા હાય, અર્થાત ગુણપ્રાપ્ત હાય તે આય કહેવાય.' આ વ્યાખ્યાનું તાત્પય એ છે કે જેનામાં દયા વગેરે ગુણે! હાય તે આ કહેવાય અને બાકીના અનાય કહેવાય.
પ્ર—શાસ્ત્રકારોએ આ દેશ કાને ગણેલા છે?
ઉ—શાસ્રકારાએ મગધ, અંગ, બંગ, કલિંગ, કાશી, કૈાશલ, કુરુ, કુશાત, પંચાલ, જાગલ, સૌરાષ્ટ્ર, વિદે, વત્સ, સંદર્ભ (શાંડિલ્ય), મલય, મત્સ્ય, વરુણ, દશાણુ, ચેદી, સિધુ–સૌવીર, શૂરસેન, ભંગી, વત, કુણાલક, કેટિવ અને અર્ધા કેતક, એ સાડી પચ્ચીસ દેશાને આય દેશ ગણેલા છે. પણ સમયાંતરે આ લેાકેાના બીજા દેશમાં વસવાટ થયે હાય તા તેને પણુ આયદેશજ લેખી શકાય. દાખલા તરીકે ગુજરાતનું નામ આ યાદીમાં નથી, પણ તેમાં આજે ઘણા આર્યાં વસે છે, તેથી તેને આદેશ લેખવો જોઈ એ અને તે પ્રમાણે જ તે લેખાય છે.
પ્રશ્ન—વિશિષ્ટ જાતિકુલવાળાને યાગ્ય માનવાનુ કારણ શું?
ઉજાતિ અને કુલ ઉપરથી પણ પુરુષની ચેાગ્યતા અકાય છે. જાતિ એટલે માતાના પક્ષ અને કુલ એટલે પિતાના પક્ષ. તે અને પક્ષા શુદ્ધ વિવાહથી જોડાયેલા હાય
આ–૨

Page #20

૧૮
[ આદર્શ સાધુ
તે તેની સંતતિ ઉત્તમ થાય છે, અન્યથા તેમાં વધુ શકરતા આવે છે અને ઉત્તમત્તાના લેાપ થાય છે. માટે વિશિષ્ટ કુલજાતિવાળાને ચાગ્ય માનેલ છે. એવાને પ્રસંગે ખ્યાલ આવે છે કે હું ઉત્તમ કુળના છું, એટલે મારાથી વ્રતભંગ કે ખીજા' અકાય ન થાય.
અમુક પુરુષને કમલ લગભગ ક્ષીણ થયેલા છે, તે શી રીતે જાણી શકાય ?
ઉ॰—જેમ ઝવેરીએ સાનાને કસોટી પર મૂકીને તેનુ માપ કાઢી લે છે, તેમ સદ્ગુરુએ પુરુષના આચારવિચાર પરથી તેનું માપ કાઢી લે છે. દાખલા તરીકે કાઇ પુરુષને દુરાગ્રહ, મિથ્યામતિ અને વિષયાંધતા ભારે હાય, કામક્રાધ ઘણા હાય, માન ઘણું હાય, તૃષ્ણા ઘણી હાય, ભાગની લાલસા ઘણી હાય અને ભાજન તથા નિદ્રા વધારે હાય અને એ વસ્તુ આગળ પાછળવાળા પાસેથી જાણવામાં આવે, તે સદ્ગુરુ એમ જાણે કે આ પુરુષ ભારેકમી છે, તેથી દીક્ષાને ચેાગ્ય નથી. પરંતુ તેથી વિરુદ્ધ ગુણુ ધરાવનારા હાય તા તેને લઘુકી કે લગભગ ક્ષીણ થયેલા કમવાળા જાણે છે અને તેથી દીક્ષ ખરાખર પાળી શકશે, એમ માની તેને દીક્ષા આપે છે.
પ્ર—ખડખડાટ હસવું એ સદ્ગુણ મનાય છે અને અહીં હાસ્યાદિ ન કરનારને ચેાગ્ય માન્યા છે, તેનું કારણ શું?
ઉ—સત્પુરુષો ખાસ કારણ વિના હસતા નથી

Page #21

સાધુ જીવનમાં હોવા જોઈતા ગુણા ]
૧૯
અને ખાસ કારણુ ઉત્પન્ન થયું હોય તે મધુર સ્મિત કરે છે. ખડખડાટ હસવું એ ગંભીરતાની ખામી સૂચવે છે અને કમ ગ્રંથની પરિભાષામાં કહીએ તે એ માહનીય કર્માંની એક પ્રકારની ચેષ્ટા છે, એટલે હાસ્યાદિ ન કરનાર ચેાગ્ય લેખાય.
પ્ર૦—દીક્ષા લીધા પહેલાં રાજા, મંત્રી અને પૌરજના વડે બહુમાન કરાયેલા હાય તેને જ દીક્ષા માટે ચેાગ્ય ગણવા એ તે બહુ કહેવાય. કેાઈ માણસ ખધેથી હડધૂત થયેલો હાય તેને દ્વીક્ષા આપવામાં ન આવે તા એ દીક્ષા અશરણને શરણુ આપનારી કેમ ગણાય ?
ઉ—જે પુરુષ રાજા, મંત્રી તથા પૌરજના વડે બહુમાન યરા લિા હાય તેનામાં અવશ્ય ચોકસ પ્રકારના ગુણે સભવે છે અને તેવે ગુણવાન પુરુષ દીક્ષા લે તે તેનું યથા પાલન કરી દીક્ષાને શેાભાવી શકે છે. મીજી માજી > પુરુષ અધેથી હડધૂત થયેલા હાય, સારા માણસા એનાથી વિરુદ્ધ પડેલા હાય, તેનામાં માટી ખામીઓ હાવાના સંભવ છે, એટલે તે દીક્ષા જેવી અતિ પવિત્ર વસ્તુનુ' યથા પાલન કરી શકશે કે કેમ? એ વિચારણીય બને છે. જેએ દીક્ષાનુ યથાર્થ પાલન કરે છે, તેને દીક્ષા શરણભૂત થાય છે, અન્યને નહિ.
પ્ર૦—દીક્ષા લેનારમાં આ બધા ગુણેા ન હેાય તા? ઉ—આ ગુણામાંથી ચોથા ભાગના ઓછા હૈાય તા મધ્યમ કહેવાય અને અર્ધા ભાગના ઓછા હૈાય તે

Page #22

૨૦
[ આદર્શ સાધુ જઘન્ય કહેવાય. એથી ઓછા ગુણવાળે દીક્ષાને ગ્ય કહેવાય નહિ. ૪-દીક્ષા આપનારમાં હોવા જોઈતા ગુણે
જન મહાર્ષિઓએ દીક્ષા આપનાર ગુરુ માટે નીચેનું ધારણ સ્વીકાર્યું છેઃ (૧) જેણે વિધિપૂર્વક દીક્ષા અંગીકાર કરેલી હોય, (૨) જે ગુરુકુળની સારી રીતે ઉપાસના કરનાર હાય, (૩) અસ્પતિ પણે શીલ અર્થાત્ વ્રત અને આચારને પાળનાર હોય, (૪) સારી રીતે આગમનું અધ્યયન કરનાર હોય, (૫) તેથી તત્વને સારી રીતે જાણનાર હય, (૬) ઉપશાંત હય, (૭) સંધનું હિત કરનાર હય, (૮) પ્રાણી માત્રનાં હિતમાં આસકત હય, (૯) જેનું વચન ગ્રહણ કરવા ગ્ય હેય, (૧૦) અનુવર્તક હેય, (૧૧) ગંભીર હોય, (૧૨) વિષાદરહિત હોય, (૧૩) ઉપશમલબ્ધિ વગેરે ગુણેએ સહિત હય, (૧૪) પ્રવચનના અર્થને વકતા હોય અને (૧૫) પિતાના ગુરુએ જેને ગુરુપદ આપેલું હોય તે જ ગુરુ દીક્ષા આપવાને ગ્યા છે. અહીં પણ મધ્યમ અને જઘન્ય રણ ઉપર પ્રમાણે જ સમજવું.
પ્ર.--પિત વિધિપૂર્વક દીક્ષા લીધી ન હોય, પણ મુમુક્ષુને વિધિપૂર્વક દીક્ષા આપવાની તત્પરતા હોય તે શું વાંધો?
ઉ–જ્યાં એવી સ્થિતિ પ્રવર્તતી હોય ત્યાં મુમુક્ષુને એ વિચાર આવે કે મારે વિધિપૂર્વક દીક્ષા લેવાની શું જરૂર? ગુરુએ પણ વિધિપૂવર્ક દીક્ષા ક્યાં લીધી છે?

Page #23

૨૧
દીક્ષા આપનારમાં હોવા જોઈતા ગુણે ] એટલે તેનું વિધિ માટે બહુમાન રહે નહિ, તેથી જેણે વિધિપૂર્વક દીક્ષા અંગીકાર કરી હોય તે જ દીક્ષા આપવાને રોગ્ય ગણાય.
પ્ર–ગુરુકુલની ઉપાસનાથી શું સમજવું
ઉ૦–ગુરુ અને તેમના પરિવારને ગુરુકુલ કહેવામાં આવે છે. તેમની જેણે સારી રીતે સેવા કરી હોય તેણે ગુરુકુલની ઉપાસના કરી કહેવાય. આ ઉપાસના માટે શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે
नाणस्स होइ भागी, थिरयरओ देसणे चरित्ते य । धण्णा आवकहाए, गुरुकुलवासं न मुञ्चन्ति ॥
જે પુરુષો યાજજીવ ગુરુકુલ વાસને છોડતા નથી તે ધન્ય પુરુષે જ્ઞાનના ભાગી થાય છે અને દર્શન તથા ચારિત્રમાં અત્યંત સ્થિર થાય છે.”
પ્ર–અહીં અખલિત શીલથી શું સમજવું?
ઉ૦–પંચમહાવ્રત એ સાધુનું મુખ્ય શીલ છે, એટલે જેણે દીક્ષા લેવાના દિવસથી પાંચ મહાવ્રત અખંડિત રાખ્યા હાય, તેનું શીલ અસ્મલિત સમજવું.
પ્રવે–દીક્ષા આપનાર ગુરુ આગમના સામાન્ય જાણનાર હેય તે?
ઉ–તે “હું જ્ઞાની ગુરુને સમર્પિત થ છું; એવે ભાવ મુમુક્ષુનાં હુક્યમાં જાગે નહિ. વળી ગુરુ આગમના સાન્ય જાણકાર હોય તે શિષ્યની શંકાઓનું પૂરું

Page #24

પર
[ આદર્શ સાધુ સમાધાન કરી શકે નહિ, તેમજ ચારિત્રમાર્ગને પૂરે યથાર્થ
થાલ આપી શકે નહિ, એથી દીક્ષા આપનાર ગુરુ સારી રીતે આગમનું અધ્યયન કરનાર હોય તે જરૂરી છે.
પ્ર–ઉપશાંત એટલે?
ઉ–જે મન, વચન અને કાયાના વિકારથી રહિત હોય તે ઉપશાંત કહેવાય. - પ્રવઅનુવર્તક એટલે?
જે વિચિત્ર સ્વાભાવવાળા પ્રાણીઓને યોગ્ય ઉપાયે વડે બાધ પમાડવાની શક્તિ ધરાવતા હોય તે અનુવર્તક કહેવાય.
પ્ર–ગંભીર વિશેષણથી શું સમજવું?
ઉ–જે પરીષહ વગેરેથી પરાભવ પામવા છતાં છકાયનાં રક્ષણ વગેરેમાં દીનતા પામે નહિ, તે વિષાદરહિત કહેવાય.
પ્ર–ઉપશમલબ્ધિ એટલે? ઉ–બીજને શાંત કરી લેવાની શકિત.. પ્ર-પ્રવચનના અર્થને વક્તા એટલે?
ઉ૦–પ્રવચન એટલે આગમ. તેમાં જે રીતે અર્થ એટલે તત્ત્વની પ્રરૂપણ કરી હોય તે પ્રમાણે કહેનારે, પણ મતિકલ્પનાએ કહેનારે નહિ.
પ્ર–અહીં ગુરુપદથી શું સમજવું? . ઉ—જેને ગચ્છનાયક એવા ગુરુએ આચાર્યપદ

Page #25

દીક્ષા કાને ન અપાય ? ]
૨૩.
આપેલુ હાય તે ગુરુપū. આ પંદરમા ગુણુથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દીક્ષાદાન માટે સુવિહિત આચાય જ યાગ્ય છે.
૫–દીક્ષા કાને ન અપાય ?
જૈન શાસ્ત્રકારાએ નીચેના અઢાર પુરુષને દીક્ષા ન અપાય એમ જણાવ્યું છે—૧ બાળક એટલે આઠ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના, ૨ વૃદ્ધ એટલે સીતેર વર્ષથી વધારે વય વાળા, ૩ નપુંસક, ૪. કલીમ એટલે સ્ત્રીઓનાં અંગોપાંગ દેખીને કામાતુર થનારા, ૫ જ, ૬ વ્યાધિગ્રસ્ત, છ સ્તન એટલે ચાર કે લુંટારા, ૮ રાજાપકારી એટલે રાજાના તથા રાજકુટુંબને દ્રોહ કરનારા, ૯ ઉન્મત્ત એટલે પાગલ, ૧૦ અનુન એટલે દષ્ટિહીન અથવા થિણુદ્ધિ નામની નિદ્રાવાળા અથવા સમ્યકત્ત્વરહિત, ૧૧ દાસ, ૧૨ દુષ્ટ એટલે કષાય અને વિષયથી જલ્દી દૂષિત થનાર, ૧૩ મૂઢ એટલે કાર્યાંકાના વિવેકથી રહિત, ૧૪ ઋણાત એટલે જેના માથે ઘણું દેવું થઈ ગયું હોય, ૧૫ ગિત એટલે જાતિ, કર્મ કે શરીર નુગિત, ૧૬ અવબદ્ધ એટલે પૈસા લેવા કે વિદ્યા લેવા જ આવેલા, ૧૭. ભૃતક એટલે જેને રૂપિયા આપીને અમુક મુદત સુધી ભાડે રાખેલે અને ૧૮ નિમ્ફેટિકા દોષવાળા.
ચેાગ્યતાના વિષયમાં જે વસ્તુએ પુરુષને આશ્રીને કહી છે, તે બધી સ્ત્રીને માટે પણ સમજવી. તેમાં વધારે એટલું કે સ્રી સગર્ભા હાય કે નાના છેકરાવાળી હાય, તેને પણ દીક્ષાને માટે અયેાગ્ય સમજવી.

Page #26

૨૪
[ આદર્શ સાફ પ્ર–આઠ વર્ષથી ઓછી ઉંમરને પુરાણ અગ્ય કેમ?
ઉ–લોકો એવા પુરુષને બાળક માની તેને પરાભવ કરે તથા આઠ વર્ષથી ઓછી ઉમરવાળાને અય ચારિત્રનાં પરિણામ થતાં નથી.
પ્ર–આઠથી ઓછી ઉમરવાળાને પણ દીક્ષા અપાયેલી સંભળાય છે તેનું કેમ?
ઉ– દીક્ષા આપવાદિક સમજવી. આ પ્ર–સાધુજીવનની દીક્ષા એ સંન્યાસ દીક્ષા છે અને સંન્યાસ દીક્ષા તે બ્રહ્મચાર્યશ્રમ, ગૃહસ્થાશ્રમ અને વાનપ્રસ્થાશ્રમ પછી લેવી ગ્ય છે. તે આઠ વર્ષની દીક્ષાને એગ્ય કેમ મનાય
ઉ–મુમુક્ષુએ ત્રણ આશ્રમ પછી જ સંન્યાસ દીક્ષા લેવી જોઈએ, એ કેઈ નિયમ નથી અને હોઈ શકે પણ નહિ. એ તે એક સામાન્ય વિધાન છે. બાકી કાળની નેબત ગમે ત્યારે ગડગડે છે અને તેમાંથી બાળક કે યુવાન પણ બચી શકતા નથી. તેથી જ કહ્યું છે કે ચત્ર વિત તલ કા–જે દિવસે વૈરાગ્ય થાય તે દિવસે જ પ્રજિત થવું.”
પ્ર–પુરુષની લગભગ અઢાર વર્ષ સુધીની ઉંમર ખેલવા કૂદવાની તથા વિદ્યાભ્યાસ કરવાની ગણાય છે, તે વખતે દીક્ષા જેવું આકરું બંધન યોગ્ય ગણાય ખરું?
ઉ–પુરુષની અઢાર વર્ષ સુધીની ઉંમર ખેલવાકુદવા કે વિદ્યાભ્યાસ કરવાની છે, તેમ આત્મોન્નતિ કરવાની

Page #27

૨૫
નદી કેને ન અપાય ? ] પણ છે. જેઓ આ ઉંમરમાં વૈરાગ્ય અને ત્યાગના સંસ્કાર પામી આત્મોન્નતિ કરવા કટિબદ્ધ થાય છે, તેઓ વિપુલ જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કરી સ્વાકલ્યાણ અને પાણ એમ ઉભય કલ્યાણની સાધના કરી શકે છે, તે માટે દાખલા જોઈતા હોય તે સંખ્યાબંધ આપી શકાય તેમ છે. શ્રીમકારાચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય વગેરે આ ઉંમરેજ પ્રગજિત થયા
હતા.
પ્ર–વૃદ્ધ દીક્ષાને માટે અયોગ્ય કેમ?
ઉ–તેને સંયમ પાળવો મુશ્કેલ પડે છે. વળી તે ઊંચા આસન પર બેસવાની ઈચ્છા કરે છે, વિનય કસ્તાં સદ્વિચ પામે છે અને તે ગર્વ પણ ધારણ કરે છે, તેથી દિક્ષાને માટે અગ્ય છે.
પ્ર – જવુથી શું સમજવું?
ઉ૦–શાસ્ત્રકારોએ ત્રણ પ્રકારના જહુ માનેલા છેઃ ભાષાજ, શરીરજ, અને કરણજ. જે બોલતાં અચકાય અથવા બેલડું બોલે તે ભાષાજ; જેનું શરીર ખૂબ ભારે હોય તે શરીર જ અને જે ક્રિયાએ ન કરી શકે અથવા જેની ઈન્દ્રિયે બરાબર કાર્ય ન કરતી હોય તે કરણજ. આ ત્રણે જ પુરુષે દીક્ષાને માટે અયોગ્ય છે.
પ્રવે-આ જગતમાં વ્યાધિગ્રસ્ત ન હોય તેવા પુરુષ કેટલા?
ઉ૦–અહીં વ્યાધિગ્રસ્તથી જેને ભગંદર, અતિસાર કેટ, પથરીને રોગ, વાઈકે ફેફરું વગેરે મોટા રેગ થયેલા હાથ તે સમજવા.
કરણ એજ માનેલા છે.
હે

Page #28

[ આદશ સાધુ
પ્ર—ચાર કે લૂછૂટારાને દીક્ષા લેવાના ભાવ થાય તા દીક્ષા આપવામાં હરકત શી ?
૨૬
ઉ—માત્ર ભાવ થાય એટલું જ જોવાનું નથી, તેમાં આગળ પાછળનાં અનેક કારણેા વિચારવાનાં હાય છે. ચાર ભાવનાવશાત્ દીક્ષા લે પણ પછી પેાતાની આદત મુજબ. ચારી કરવા લલચાય તેા વ્રત તૂટે અને સમસ્ત સાધુસમાજની નિદા થાય કે આમાં તેા બધા ચાર લૂંટારા જ ભર્યા છે. તેથી ચાર-લૂંટારા દીક્ષાને ચેાગ્ય નથી. જો કે આમાં પણ કોઈ કાઇ અપવાદરૂપ હાય છે. ખાસ કરીને જેના જખ્ખર હૃદયપલટા થયા હાય તે આવી દીક્ષા લઈ ને તેને લજવતા નથી, પણ શાભાવે છે. તે માટે દૃઢપ્રહરી વગેરેનાં દૃષ્ટાંતા આપી શકાય.
પ્ર૦—અહી' દાસથી કેવા પુરુષ સમજવા?
ઉ—જે દાસથી ઉત્પન્ન થયેલા હાય, કાઈ પાસેથી વેચાતા લીધેલા હાય કે ફરજ પેટે ગ્રહણ કરેલા હાય તેને દાસ સમજવા. આવા પુરુષાને દીક્ષા આપી હાય તા તેના માલીક દીક્ષા છેડાવી તેને લઈ જાય, વગેરે કેટલાક ઉપદ્રવા થવા સંભવ છે.
પ્ર૦—જેનાં માથે ઘણું દેવું થઈ ગયું હોય તેને દીક્ષા આપવામાં શી હરકત? બિચારા રાહતના દમ ખેંચે. અને આત્મકલ્યાણ પણ થાય!
ઉ—જેનાં માથે ઘણું દેવુ થઈ ગયુ હાય તેને દીક્ષા આપી હોય તે લેણદારો આવીને લેણાના તકાદો કરે, વખતે

Page #29

દીક્ષા કેને ન અપાય ] વેરંટ વગેરે કઢાવી ધરપકડ પણ કરે અને બીજી રીતે પણ કદર્થના કરે, એથી તેના ગુરુ વગેરેને પણ સહન કરવું પડે અને સાધુસમાજની પ્રતિષ્ઠાને હાની પહોંચે, તેથી. એવાને દીક્ષા આપવી યંગ્ય નથી.
પ્રવે–જાતિગિત કેણ કહેવાય? ઉ–જેઓ ચાંડાળ, કેળી, વાઘરી વગેરે જાતિના હોય તે. જાતિનુંગિત કહેવાય.
પ્ર–કર્મ જુગિત કણ કહેવાય?
ઉ૦–મેર, પિપટ, કૂકડા વગેરે પક્ષીઓને પાળીને વેચનાર, વાંસ તથા દેર પર ચડી આજીવિકા કરનારા તથા શિકાર વગેરે નિંદ્ય કર્મ કરનારા કર્મજુગિત કહેવાય.
પ્ર.–શરીરજુગિત કેણ કહેવાય?
ઉ૦–બુચા, બહેરા, લુલા, લંગડા, કુબડા, કાણા, અતિશય ઠીંગણા વગેરે શરીરજુગિત કહેવાય. આ ત્રણે ગિત દીક્ષાને માટે અયોગ્ય ગણાય.
પ્ર–ભતક એટલે?
ઉ–જેને અમુક મુદત સુધી ભાડે કે નોકરીએ રાખ્યો હોય તે ભતક કહેવાય. તેની ભાડા કે નેકરીની મુદત પૂરી થાય ત્યાં સુધી તે દીક્ષા માટે અયોગ્ય ગણાય.
પ્ર–નિષ્ફટિકા દેષવાળ કેણ કહેવાય?
ઉ–જેને માતા,પિતા, કે વડીલે રજા ન આપી હેય કે જેનું અપહરણ કરીને લાવવામાં આવેલ હોય તે નિષ્ફ

Page #30

[ આદર્શ અધુ ટિકા દોષવાળા કહેવાય. નિષ્ફટિકા એટલે શિષ્યચોરી. તે માટે પંચકલ્પભાષ્યમાં કહ્યું છે કે
सो जो अपडुप्पणो विरद्ध वरिसुण अहव अणिविट्ठो । तं दिक्खिन्तऽअविदिण्णं तेणो परतो अतेणो तु ॥
જે સેળ વર્ષથી એ અપ્રતિપૂર્ણ અથવા નહિ વિવાહિત, તેને માબાપના આપ્યા સિવાય જે દીક્ષા આપે તે શિષ્યને ચોર ગણી શકાય અને સોળ વર્ષની ઉપરાંત રજા સિવાય પણ આપે છે તે શિયચોર ગણી શકાય
દઅનુમતિ કે અનુજ્ઞા જરૂરી છે.
માબાપ વગેરેની સંમતિ વગર મટી ઉમરવાળાને દીક્ષા અપાયાના દાખલાઓ મળી આવે છે, પણ રાજમાર્ગ માતાપિતા વગેરેની અનુમતિ કે અનુજ્ઞા લઈને જ દીક્ષા આપવાનું છે. સૂરિપુરંદર શ્રીહરિભદ્રસૂરિએ ધર્મબિંદુમાં કહ્યું છે કે “તથા ગુહાનાનુનિ ! ક-૨૩ દીક્ષાર્થીના માતાપિતાની અનુજ્ઞા માગવી જોઈએ.” એવી અનુજ્ઞા ન હોય તે દીક્ષા સમયે ધાંધલ થવાને તથા દીક્ષા આપ્યા પછી તેને ઉપાડી જવાને તથા કેટકચેરી થવાને સંભવ છે તેથી અનુજ્ઞાવિષિ જર થવા જોઈએ. ઉ-દીક્ષા આપવાનો વિધિ
જેન મહર્ષિએ જણાવે છે કે જે દીક્ષા આપવાને એગ્ય હોય તેને પ્રશ્નશુદ્ધિ, કલશુદ્ધિ, ત્રિશુદ્ધિ, દિશાશુદ્ધિ અને વંદન-શુદ્ધિપૂર્વક રિક્ષા આપવી જોઈએ.

Page #31

દીક્ષા આપવાને વિધિ ]
પ્રો–પ્રશ્નશુદ્ધિ કેને કહેવાય?
ઉ–દીક્ષા લેવા આવનારને વિવિધ પ્રશ્નો પૂછી તેની જાતિ, માતાપિતા, ધંધે, ઉમર તથા વિવાહિત કે અવાહિત? વિરાગ્ય શાથી થયો ? ધાર્મિક જ્ઞાન કેટલું છે? વગેરે બાબતની માહિતી મેળવી લેવી, તેમજ એમાંથી તેને સ્વભાવ, સ્થિરતા, ધીરતાદિ જાણું લેવા અને સંતેષકારક જવાબ મળે તેમજ સાચો વિરાગી, 'વનપાલનમાં ધીર, સમર્પિત વગેરે જણાય, તો આગળ વધવું એ પ્રશ્નશુદ્ધિ કહેવાય છે. તેને કાળ છ માસ સુધી છે.
પ્ર.—કાલશુદ્ધિ કેને કહેવાય?
ઉ–સારા નક્ષત્રે, સારી તિથિએ, સારા સમયે દીક્ષા આપવી તેને કાલશુદ્ધિ કહેવાય. દીક્ષા માટે ઉત્તરાષાઢા, ઉત્તરાભાદ્રપદ, ઉત્તરાફાલ્ગની અને રોહિણી નક્ષત્રઃ પસંદ કરવા એગ્ય છે. તિથિઓમાં બંને પક્ષની ચોથ, છ, આઠમ, નેમ, બારસ, ચૌદસ તથા પૂનમ છેડીને બીજી તિથિઓ પસંદ કરવા છે. સારો સમય એટલે. દિવસને સારે ભાગ કે સારું ઘડિયું. રાત્રે દીક્ષા આપવાને નિષેધ છે.
પ્ર–ક્ષેત્રબ્યુદ્ધિ કેને કહેવાય?
ઉ–ડાંગર વગેરેનાં ખેતરમાં, વનમાં, પુષ્પવાળા બગીચામાં, સરોવર, તળાવ કે નદીની પાળે, જિનગ્રહ કે જિનચૈત્યમાં દીક્ષા અપાય તે ક્ષેત્રશુદ્ધિ જાળવી ગણાય. તાત્પર્ય કે પ્રશસ્ત સ્થાનમાં દીક્ષા આપવી એ ક્ષેત્રશુદ્ધિ છે..

Page #32

૩૦
[ આદર્શ સાધુ પ્ર–દિશાશુદ્ધિ કેને કહેવાય?
ઉ–જે દિશામાં તીર્થકર કે કેવળી ભગવત વિચરતા હોય તે તરફ, ઉત્તરદિશા તરફ કે પૂર્વ દિશા તરફ
મુખ રાખીને દીક્ષા લેવી તે દિશાશુદ્ધિ કહેવાય. - નાણુ અર્થાત સમવસરણમાં પ્રભુ પધરાવી તેની સામે દીક્ષા લેવામાં આવે છે, તેમાં ગુરુ પૂર્વ સન્મુખ બેસે એટલે જમણા હાથે રહેલા શિષ્યને સન્મુખ ઉત્તર દિશા સહેજે આવે છે. એમાં ગુરુ-શિષ્ય બનેને દિશાશુદ્ધિ સચવાય છે.
પ્ર–વંદનશુદ્ધિ કેને કહેવાય?
ઉ–જેમાં ચૈત્યવંદનપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગ તથા વેશસમર્પણની ક્રિયા હેય તેને વંદનશુદ્ધિ કહેવાય.
પ્રત–વેશસમર્પણમાં શું હોય?
ઉ– એક શ્વેત વસ જેને ચળપટ્ટો કહેવાય છે, તે પહેરવાનું સાથે કવેત વસ્ત્રને કપડે અને કપડા સહિત ગરમ કાંબળી તથા રજોહરણ અને મુહપત્તી, એ વેશ કહેવાય.
પ્ર–વસ્ત્રો શ્વેતજ શા માટે? જુદા જુદા રંગના કેમ ન ચાલે?
ઉ–શ્વેત વસ્ત્રમાં રંગને મેહ થતું નથી, તેમજ રંગની મનુષ્યના જીવન ઉપર અસર થાય છે, એ દષ્ટિએ શ્વેત વસ્ત્રો સાત્વિકતાની વૃદ્ધિ કરનારાં છે અને રંગીન

Page #33

મહારાજા સામાયિક
સામયિક
દિીક્ષા આપવાને વિધિ ]
૩૧ વિમાં જે રંગ હોય તે ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. દાખલા તરીકે ઘેરા લાલ રંગ હોય તે મને વૃત્તિ જલ્દી ચંચલ બને છે, તદન કાળો હોય તે મનનાં પરિણમે નિષ્ફર બને છે વગેરે. વેત વસ્ત્રોને ધારણ કરવાના નિયમ પરથી આ સાધુએ શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયના ગણાય છે.
આ રીતે પંચશુદ્ધિથી વિશુદ્ધ થયેલા મુમુક્ષુને ગુરુ મહારાજ નીચે પ્રમાણે સર્વવિરતિ સામાયિકને પઠ ઉચરાવી સામાયિક નામનું પ્રથમ ચારિત્ર આપે છે.*
સર્વવિરતિ સામાયિકને પાઠ
(કરેમિ ભંતે સૂત્ર) करेमि भंते सामाइयं । सावज्जं जोगं पच्चक्खामि । जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं न करेमि न कारवेमि करतं पि अन्नं न समणुजाणामि । तस्स भंते ! पडिकमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि ॥
આ પાઠને અર્થ એ છે કે “હે ભગવંત! હું સામાયિક કરું છું, અર્થાત સાવદ્યાગનું–પાપ વ્યાપારનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. જ્યાં સુધી જીવું ત્યાં સુધી ત્રણ રીતે ત્રણ પ્રકારે એટલે મનથી, વચનથી અને કાયાથી પાપ વ્યાપાર કરું નહિ, કરાવું નહિ અને કરી રહેલા અન્યને
* જૈન મહર્ષિઓએ ચારિત્ર પાંચ પ્રકારનું માન્યું છે. સામાન્ય યિક, છેદપસ્થાપનીય, પરિહારવિશુદ્ધિ, સુક્ષ્મસં૫રાય અને યથાખ્યાત. તિથી અહીં પ્રથમ ચારિત્ર એવો પ્રયોગ કરે છે.

Page #34

૩ર
[ આદર્શ સાધુ સારો જણું નહિ. તે પાયથી હું પાછો ફરું છું, તેને
હું માનું છું, તેને ગુરુ આગળ એકરાર કરું છું ને એ પાપથી મલિન થયેલા આત્માને ત્યાગ કરું છું.'
આ સર્વવિરતિ સામાયિક ઉશ્ચરાવ્યા પછી તેને કેટલાક દિવસ અગર માસ સુધી પંચમહાવ્રત અને છઠ્ઠા શત્રિભેજન-વિરમણ વ્રતની શિક્ષા આપી એ વ્રત ગ્રહણ કરાવવામાં આવે છે, એટલે તે સાધુજીવનમાં દીક્ષીત થયેલો ગણાય છે. તે ક્ષણથી જ તેના ચારિત્રપર્યાયની ગણના થાય છે. ૮-પાંચ મહાવ્રતો
* પાંચ મહાવ્રતનાં નામ આ પ્રમાણે જાણવા : (૧) પ્રાણાતિપાત-વિરમણવ્રત, (૨) મૃષાવાદ-વિરમણ વ્રત. (૩) અદત્તાદાન-વિરમણવ્રત, (૪) મૈથુન-વિરમણવ્રત, અને (૫) પરિગ્રહ-વિરમણવ્રત.
આદર્શ ગૃહસ્થાનાં પાંચ અણુવ્રતની અપેક્ષાએ આ વ્રતે ઘણાં સૂક્ષ્મ છે, તેથી મહાવ્રત કહેવાય છે.
પ્રથમ મહાવ્રતની પ્રતિજ્ઞા આ પ્રમાણે લેવાય છે હે ભદન્ત! જીવહિંસાથી વિરમવું એ પહેલું મહાવ્રત છે, (એમ હું સમજું છું.) હું સર્વ પ્રકારની જીવહિંસાને ત્યાગ કરું છું. તે પ્રાણી સૂક્ષ્મ હોય, બાદર હોય, ત્રસ હોય કે સ્થાવર હોય, તેની સ્વયં હિંસા કરું નહિ, બીજા પાસે હિંસા કરાવું નહિ, પ્રાણીની હિંસા કરી રહેલા અન્યને સારે માનું નહિ. જ્યાં સુધી જીવું ત્યાં સુધી

Page #35

પાંચ મહાવ્રત ] ત્રણ પ્રકારે ત્રણ પ્રકારે એટલે મનથી, વચનથી, કાયાથી કરું નહિ, કરાવું નહિ, કરતાંને સારે માનું નહિ. તે પાપમાંથી હે ભદંત! હું પાછો ફરું છું, તેને ખોટું ગણું છું, તેને ગુરુ સમક્ષ એકરાર કરું છું અને એ પાપથી મલિન થયેલા આત્માને ત્યાગ કરું છું. ' હે ભદંતસર્વ પ્રકારની જીવહિંસાથી વિમુખ થઈને હું પ્રથમ મહાવ્રતમાં સ્થિર થાઉં છું.”
અહિંસા એ પ્રધાન ધર્મ છે, એટલે પહેલું વ્રત તેનાં પાલન માટે લેવાય છે. આ વ્રતને લીધે સાધુએ શું શું નથી કરી શકતા? તે આપણે જાણી લેવું જોઈએ. પૃથ્વીકાયમાં જીવ છે, એટલે તેને કેશ, કેદાળી કે પાવડાથી ખોદી શક્તા નથી, તેમજ સચિત્ત માટી, મીઠા વગેરેને ઉપયોગ કે હિંસા કરી શકતા નથી. અપૂકાયમાં જીવ છે, એટલે વાવ, કૂવા, તળાવ, સરવર કે નદીમાં પડીને નાહી શકતા નથી કે તેનું પાણી ખેબામાં લઈને પી શકતા નથી. આવા સચિત્ત પાણીને અડવું એ પણ તેમનાં વતથી વિરુદ્ધ ગણાય છે. અગ્નિકાયમાં જીવ છે એટલે ચકમક કે દીવાસળીને ઉપગ કરી કે બીજી કોઈ રીતે અગ્નિ પ્રકટાવી શકતા નથી. જ્યાં અગ્નિ પ્રકટાવવાને જ ન હોય ત્યાં રસોઈ કરવી, તાપણાં સળગાવવાં, ધૂણી ધખાવવી વગેરે કેમ કરી શકાય? વાયુકાયમાં જીવ છે, એટલે પંખા વડે પવન ખાવાનું નથી, પછી એ પંખે હાથથી ચાલતું હોય, પવન ચકકીથી ચાલતું હોય કે વિદ્યશક્તિથી ચાલતા હોય. વનસ્પતિ
આ
-૩

Page #36

૩૪
[ આદર્શ સાધુ
કે
કાયમાં જીવ છે, એટલે કેાઈ પણ વૃક્ષ, લતા, ગુલ્મ, વિટપ, ઘાસ વગેરેનું પાંદડુ તાડી શકાતું નથી કે તેને સ્પર્શ પણ કરી શકાતા નથી. વળી આ વ્રત ધારણ કરનાર હાથી, ઘેાડા ઊંટ વગેરે પશુઓ પર સવારી કરી શકતા નથી, કારણુ એથી તેમને દુ:ખ થવાના સંભવ છે. તેમજ પશુએ અને પક્ષીએને પાળવા કે ઉછેરવાનુ' કામ પણ તેમનાથી થઈ શકતું નથી, કારણ કે તેમ કરતાં તેમને વાડામાં તથા પાંજરામાં પૂરવા પડે અને તેમની સ્વતંત્રવૃત્તિ પર એક જાતનું અંધન આવી પડે. એટલું જ નહિ પણ તેએ પૃથ્વીકાયાદિ ષટ્કાયની હિંસા બીજા પાસે પણ કરાવી શકતા નથી, તેમજ ખીજાએ સાધુનિમિત્તે હિંસા કરી તૈયાર કરેલી વસ્તુ તેમને કામ લાગથી નથી.
અન્ય સાધુઓ ઉપર્યુક્ત હિંસાનાં બધાં કામે કરે છે કે કરાવે છે, એટલે તે સૂક્ષ્મ અહિંસાનું પાલન કરતા નથી, એમ સમજવાનુ છે.
બીજા મહાવ્રતની પ્રતિજ્ઞા આ પ્રમાણે લેવાય છેઃ હું ભજ્જત ! અસત્ય ખેલવાથી વિરમવું એ ખીજું મહાવ્રત છે, (એમ હુ' સમજ્યું છું. ) હું સર્વ પ્રકારની અસત્ય વાણીના ત્યાગ કરું છું. તે ધથી અથવા લોભથી, ભયથી અથવા હાસ્યથી સ્વયં એવું નહિ, બીજા પાસે એલાવું નહિ, તથા અસત્ય ખેાલી રહેલાને સારા માનું નહિ. જ્યાં સુધી જીવું ત્યાં સુધી...કરું છું. (આટલો પાઠ બધા વ્રતામાં સમાન સમજવા, )

Page #37

પાંચ મહાવ્રત ]
૩૫ હે ભદંત! સર્વ પ્રકારના અસત્ય બેલવામાંથી વિમુખ થઈને હું બીજા મહાવ્રતમાં સ્થિર થાઉં છું.”
શ્રી દશવૈકાલિકસૂત્રમાં કહ્યું છે કેमुसावायाओ य लोगम्मि सव्वसाहूहिं गरहिओ । अविस्सासो य भूयाणं, तम्हा मोसं विवज्जए ।
સર્વ સાધુ પુરુષોએ મૃષાવાદને વખોડ છે, કારણકે તેથી લેકમાં અવિશ્વાસની લાગણી ઉત્પન્ન થાય છે, માટે મૃષાવાદને ત્યાગ કર જોઈએ.”
અસત્ય બોલવું એક ગૃહસ્થને પણ શોભતું નથી, તે સાધુ પુરુષને શોભે જ કેમ ?
ત્રીજા મહાવ્રતની પ્રતિજ્ઞા આ પ્રમાણે લેવાય છે હે ભદંત ! માલીકે ન આપી હોય તેવી કઈ પણ વસ્તુ ન લેવી એ ત્રીજું મહાવ્રત છે, (એમ હું સમજું છું.) હું સર્વ પ્રકારના અદત્તાદાનને ત્યાગ કરું છું. ગામ નગર કે અરણ્યમાં ડું, વધારે, નાનું, મેટું, સજીવ કે નિજીવ જે કઈ પણ માલીક દ્વારા ન અપાયું હોય તેને હું સ્વયં ગ્રહણ કરું નહિ, બીજા પાસે ગ્રહણ કરાવું નહિ તથા ગ્રહણ કરનારને સારે માનું નહિ. જ્યાં સુધી જીવું. કરું છું.
હે ભદૂત! સર્વ પ્રકારનાં અદત્તાદાનથી વિમુખ થઈને હું ત્રીજા મહાવ્રતમાં સ્થિર થાઉં છું.”
શ્રી પ્રશ્નવ્યાકરણસૂત્રમાં કહ્યું છે કેअदत्तादाणं अकित्तिकरणं अणज्जं साहुगरहणिज्ज । पियजणमित्तजणभेदविप्पत्तीकारकं रागदोसबहुलं ॥

Page #38

[ આદર્શ સાધુ “અદત્તાદાન અપયશ કરનારું અનાર્ય કર્યું છે અને તેની સર્વ સાધુઓએ નિંદા કરેલી છે. તે પ્રિયજન-મિત્રજનમાં ભેદ તથા અપ્રીતિ ઉત્પન્ન કરનારું છે અને રાગદ્વેષથી ભરેલું છે.”
ચેથા મહાવ્રતની પ્રતિજ્ઞા આ પ્રમાણે લેવાય છે? “હે ભદંત! મૈથુનથી દૂર રહેવું એ ચોથું મહાવ્રત છે, (એમ હું સમજ છું) હું સર્વ પ્રકારનાં મિથુનને ત્યાગ કરું છું. દૈવી, માનષિક કે પાશવિક કેઈ પણ પ્રકારનાં મિથુનનું સેવન હું સ્વયં કરું નહિ, બીજા પાસે કરાવું નહિ, તથા કરતાને સારે જાણું નહિ. જ્યાં સુધી જીવું.” કરું છું.
હે ભદૂત! સર્વ પ્રકારનાં મિથુનથી વિમુખ થઈને હું ચેથા મહાવ્રતમાં સ્થિર થાઉં છું.”
શ્રી પ્રશ્નવ્યાકરણસૂત્રમાં કહ્યું છે કે – विनयसीलतवनियमगुणसमूहे तं बंभ भगवंतं । गगणनक्खत्ततारगणे वा जहा उडुपत्ती ॥
જેમપ્રહગણ, નક્ષત્રગણ અને તારાગણમાં ચંદ્ર પ્રધાન છે, તેમ વિનય, શીલ, તપ, નિયમ વગેરે ગુણ સમૂહમાં બ્રહ્મચર્ય પ્રધાન છે.”
तम्हा निहुएण बंभचेरं चरियव्वं सव्वओ । विसुद्धं जावज्जीवाए, जाव सेयट्ठिसंजउ त्ति ॥

Page #39

પાંપ મહાવ્રતા ]
તેથી જ્યાં સુધી જીવન હૈાય ત્યાં સુધી અને શરીરમાં રકત અને માંસ રહે ત્યાં સુધી વિશુદ્ધિપૂર્વક નિશ્ચત રૂપમાં બ્રહ્મચય પાળવુ જોઇએ.’
બ્રહ્મચર્યનાં પાલનમાં સહાય મળે તે માટે જૈન મહુષિ એએ નીચેના નવ નિયમાનુ વિધાન કરેલુ છે, જે સામાન્ય રીતે બ્રહ્મચર્યની નવ ગુપ્તિ કે નવ વાડનાં નામથી ઓળખાય છે.
૩૭
૧. વિવિવસતિન્નેવા—ઊંદર બિલાડીથી રહિત સ્થાનમાં વસે તેમ બ્રહ્મચારી સાધુપુરુષે સ્રી, પશુ અને નપુસકના વાસથી રહિત એકાંત વિશુદ્ધ સ્થાનમાં વાસ કરવા. ૨. શ્રી યાવહિારઃ—સ્ત્રી સંબંધી જુદી જુદી જાતની વાતા કરવાથી વિષય જાગૃત થાય છે, તેથી સ્ત્રીએ સબંધી વાતા રવી નહિ. કેાઇ સાધ્વી કે પતિવ્રતા સ્ત્રીનુ જીવન વાંચવુ` કે તે નિમિત્તે શીયળના મેધ આપવા તે ધમ કથા હાઈ તેના નિષેધ નથી.
૩. નિષધાડનુપ્રવેશનમ્——પાટ, પાટલા, શયન, આસન વગેરે સ્રીઓને બેસવાની વસ્તુ પર બેસવું નહિ. સ્ત્રી બેઠેલી હાય તે આસન બે ઘડી સુધી વાપરવું નહિ. વિચારની અસર વાતાવરણ પર રહે છે, એ ન્યાયે આ નિયમ આંધવામાં આવ્યા છે.
૪. રૂન્દ્રિયાપ્રયોગઃ—–રાગને વશ થઇ સીએનાં અંગે પાંગ-કુચ, કિટ, મુખ આદિ જોવા માટે પ્રયત્ન કરવા નહિ. રૂપ જોતાં માહને ઉદય થઈ પતનના પ્રસગ આવે છે.

Page #40

૩૮
[ આદર્શ સાધુ પ.કુહન્તિ રાખ્યત્સંવર્ધનમ્ભીતનાં આંતરે સ્ત્રીપુરુષનું યુગલ રહેલું હોય તેવાં સ્થાનને ત્યાગ કરે.
૬. પૂર્વીસ્કૃતિ–સ્ત્રી સાથે કરેલી પૂર્વ કીડાઓનું સ્મરણ કરવું નહિ. એનાં સ્મરણથી વિષયની ઉત્પત્તિ થવાને સંભવ છે.
૭. બળાતમોનન+--માદક આહારને ત્યાગ કર, કારણકે તેવા આહારથી ઇંદ્રિયમાં ઉત્તેજના પેદા થાય છે.
૮. ગતિમાત્રામો–પ્રમાણથી અધિક આહાર કરે નહિ, કારણકે તેથી ઊંઘ વધે છે, મેદ વધે છે અને પ્રસંગે સ્વપ્નદેષ પણ થાય છે
૯. વિભૂષાપરિવર્તન–શંગારલક્ષણવાળી શરીરની અને ઉપકરણની શોભાને ત્યાગ કરે, અર્થાત્ સ્નાન, વિલેપન, વાસના એટલે શરીરને સુગંધિત બનાવવું, ઉત્તમ વસ્ત્રો, તેલ, અત્તર, સેન્ટ, તબેલ વગેરેને ઉપયોગ કરે નહિ.
ઉપરાંત શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ આદિ ઈન્દ્રિયેના વિષયમાં પણ આસક્તન થવાને ઉપદેશ છે.
બ્રહ્મચારી સાધુએ કઈ પણ નિમિત્ત સ્ત્રીના શરીરને સ્પર્શ કરવાનું નથી, તેમ જ સ્ત્રીઓને પિતાનાં ચરણને સ્પર્શ કરવા દેવાને નથી. તે અંગે શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રમાં કહ્યું છે કે
हत्थपायपडिच्छिन्नं कन्ननासविगप्पिअं । अवि वाससतं नारिं बंभचारी विवज्जए ।

Page #41

પાંચ મહાવ્રત ]
• જેના હાથપગ છેદાઈ ગયેલા હોય, જેના કાનનાક કપાઈ ગયેલા હોય, એવી સે વર્ષની બૂઢી હોય તો પણ બ્રહ્મચારી સાધુએ તેના તરફ દષ્ટિ સરખી કરવી નહિ.”
ચરણસ્પર્શને નામે અન્ય સાધુઓ કુમારિકા અને નવયૌવના સ્ત્રીઓને પિતાનાં ચરણને સ્પર્શ કરવા દે છે તથા તેમનાં મસ્તકે હાથ મૂકે છે, તેને અમે સાધુધર્મથી તદ્દન વિપરીત સમજીએ છીએ અને એવી પ્રથા દૂર કરવાની મજબૂત હિમાયત કરીએ છીએ.
સ્ત્રીને વિશેષ પરિચય તથા એકાંતમાં વાતચીત પણ બ્રહ્મચર્યને બાધા પહોંચાડે છે, એટલે તેને પણ સાધુએ અવશ્ય ત્યાગ કરે જોઈએ.
પાંચમા મહાવ્રતની પ્રતિજ્ઞા આ પ્રમાણે લેવાય છેઃ “હે ભદંત! પરિગ્રહ રાખ નહિ, એ પાંચમું મહાવ્રત છે, (એમ હું સમજે છે.) હું સર્વ પ્રકારના પરિગ્રહને ત્યાગ કરું છું. નાને, માટે, સજીવ, નિર્જીવ કઈ પણ પ્રકારનો પરિગ્રહ હું સ્વયં ગ્રહણ કરું નહિ, બીજાની પાસે ગ્રહણ કરાવું નહિ, તથા ગ્રહણ કરનારને સારો માનું નહિ. જ્યાં સુધી જીવું–કરું છું.
હે ભદંત! સર્વ પ્રકારના પરિગ્રહથી વિમુખ થઈને હું પાંચમા મહાવ્રતમાં સ્થિર થાઉં છું.”
પરિગ્રહ પાપનું મૂળ છે. જેમ તેલનું બિંદુ પાણીમાં પડતાં જોતજોતામાં ફેલાઈ જાય છે, તેમ પરિગ્રહની થેલી

Page #42

૪૦
[ આદર્શ સાધુ
પણ ભાવના જાગતાં તે વિસ્તૃત બની જાય છે અને તેનું માપ રહેતું નથી. તે માટે બાવાજીની લંગોટીનું ષ્ટાંત ધ્યાનમાં રાખવા ચેાગ્ય છે.
એક બાવાજી ગામથી થાડે દૂર ઝુંપડી બાંધીને રહેતા હતા. તેમની લંગોટી ઉંદરડાએ કાતરી નાખી. આથી બાવાજી વિમાસણમાં પડયા કે શું કરવું ? તેમણે કાઈ પાસેથી માગીને બીજી લ`ગેટી મેળવી લીધી, પરંતુ થોડા દિવસ માદ એ લગેાટીના પણ એજ હાલ થયા. આથી બાવાજીએ વિચાર કર્યો કે મારી લંગાટી ઊઁદરડા કાતરી ન ખાય તેમ મારે કરવુ જોઇએ. આથી તેમણે એક બિલાડી પાળી, ખિલાડીની સતત હાજરીમાં ઊંદરડાએ લંગાટીને કશું નુકશાન કરી શકયા નહિ, પણ બિલાડીને રાજ દૂધ શી રીતે પાવુ ? એ પ્રશ્ન ખડા થયા. આથી ખાવાજીએ એક ગાય પાળી ને તેને માટે ઝુંપડી વગેરે બનાવ્યું. પરંતુ ગાય એમ થાડી જ પળાય છે? તેને ખાવા માટે ઘાસ જોઈ એ, પીવાનું પુષ્કળ પાણી જોઈએ વગેરે. એટલે માવાજીએ ઝુંપડી પાસે થાડી પડતર જમીન હતી, તે વાળી લઈ તેમાં કૂવા ખોદ્યો અને જીવાર વા.
આ રીતે એક લંગેાટી સાચવવા જતાં ખાવાજી ખેડૂતની હાલતમાં આવી પડચા અને પેાતાનું નિત્યકર્મ ચૂકી ગયા. તેથી સાધુએ કોઈપણ વસ્તુ પર મમત્વભુદ્ધિ પરિગ્રહબુદ્ધિ રાખવી નહિ.

Page #43

૪૧
-
-છ રાત્રિભોજન વિરમણ-ત્રત ] –છડું રાત્રિભૂજન-વિરમણ-ત્રત
પાંચ મહાવ્રત ઉપર છઠું રાત્રિભૂજન-વિરમણવ્રત આ પ્રમાણે લેવાય છેઃ “હે ભદંત! રાત્રિભેજન છેડવું એ છટકું મહાવ્રત છે, (એમ હું સમજ્યો છું.) હું સર્વ પ્રકારનાં રાત્રિભેજનને ત્યાગ કરું છું. અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ એ ચાર પ્રકારના આહારમાંથી કંઈ પણ રાત્રે ખાઉં નહિ, બીજાને ખવરાવું નહિ તથા ખાઈ રહેલા અન્યને સારે માનું નહિ. જ્યાં સુધી જીવું કરું નહિ.
હે ભદંત ! હું સર્વ પ્રકારના રાત્રિભેજનથી વિમુખ થઈને છઠ્ઠા મહાવ્રતમાં સ્થિર થાઉં છું.”
પ્રવે–રાત્રિભૂજન કેને કહેવાય ?
ઉ૦–સાયંકાલથી માંડીને બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધી કઈ પણ પ્રકારનું ભજન કરવું, તેને રાત્રિભેજન કહેવાય.
પ્ર-–તેને ત્યાગ કરવાનું કારણ શું?
ઉ– ત્રિભૂજન કરતાં અહિંસાને સિદ્ધાંત જાળવી ન શકાય. જેમકે રાત્રે ગોચરી લેવા બહાર જવું પડે, તે વખતે રસ્તામાં પાછું પડયું હોય, બીજ પડ્યા હોય, લીલોતરી પડી હોય કે જંતુ-કીડા વગેરે પડ્યા હોય તેની દયા પાળી શકાય નહિ. તથા એ રીતે ગેચરી લાવ્યા પછી તેને વાપરવા બેસતી વખતે પણ સૂક્ષ્મ જીવે અંદર પડે તે જોઈ શકાય નહિ. વળી ગોચરીનિમિત્તે રાત્રે

Page #44

૪૦
[ આદર્શ સાધુ ગૃહસ્થાનાં ઘરમાં જતાં કઈ સી ભેગ માટે આમંત્રણ કરે કે એકાંતને લાભ લે આદિ અનેક દેશે ઉત્પન્ન થવાને સંભવ છે, તેથી આદર્શ સાધુએ રાત્રિભેજનને અવશ્ય ત્યાગ કરે જોઈએ.
પ્ર–અશન કેને કહેવાય?
ઉ૦–ક્ષુધાનું શમન કરે તેવા પદાર્થોને અશન કહેવાય. જેમકે રોટલો, રોટલી, પૂરી, વડાં, માંડે, સાથ, દૂધ, દહીં, પકવાન્ન તથા શાકભાજી વગેરે.
પ્ર–પાન કેને કહેવાય?
ઉ૦–વાપરી શકાય તેવા જુદી જુદી જાતનાં પાણીને પાન કહેવાય.
પ્ર–ખાદિમ કેને કહેવાય?
ઉ૦–જેનાથી અમુક અંશે સુધાની તૃપ્તિ થાય તેને. ખાદિમ કહેવાય. ચણા વગેરે ભુંજેલાં ધાન્ય, પૌઆ, શેલડી, કેરી, કેળાં, ફણસ વગેરે ફળ, ચાળી, બદામ, દ્રાક્ષ તથા સૂકા મેવે વગેરે આ પ્રકારમાં આવે. * પ્ર–સ્વાદિમ કેને કહેવાય?
ઉ–જે માત્ર સ્વાદ કરવા યોગ્ય હોય તેને સ્વાદિમ કહેવાય. મુખવાસ, ચૂરણ, ગાળી, સોપારી વગેરે સ્વાદિમ છે.
આ પાંચ મહાવ્રતે તથા છઠું રાત્રિભૂજન-વિરમણ વ્રત એ સાધુના મૂળગુણ કહેવાય છે, તેથી મન, વચન અને કાયાથી તેનું પાલન કરવું આવશ્યક છે. એ પાલનમાં કઈ ભૂલ થઈ જાય તે તેની પ્રાતઃકાલીન અને

Page #45

પાંચ સમિતિ-ત્રણ ગુપ્તિ ] સાયંકાલીન પ્રતિકમણ–વખતે આલોચના કરી શુદ્ધ થવું જોઈએ તથા તે માટે ગુરુ જે પ્રાયશ્ચિત આપે તે ગ્રહણ કરવું જોઈએ. ૧૦-પાંચ સમિતિ-ત્રણ ગુપ્તિ
સાધુઓ મહાવ્રતને અનુરૂપ ચારિત્રનું ઘડતર પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિનાં પાલનવડે કરે છે, એટલે તેને પરિચય પણ આપણે મેળવી લેવું જોઈએ.
સમ્યક પ્રવૃત્તિ કે એકાગ્ર પરિણામવાળી સુંદર ચેષ્ટાને સમિતિ કહેવાય. તેના પાંચ પ્રકારે તે (૧) ઇસમિતિ, (૨) ભાષાસમિતિ, (૩) એષણસમિતિ, (૪) આદાનનિક્ષેપ સમિતિ અને (૫) પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિ.
જેનાથી અનિષ્ટ સંપર્ક કે અનિષ્ટ પરિણામ રોકી શકાય અને શુભ પ્રવૃત્તિ થાય તેને ગુપ્તિ કહેવાય. તેના ત્રણ પ્રકારે તે (૧) મને ગુપ્તિ, (૨) વચનગુપ્તિ અને (૩) કાયગુપ્તિ.
આ પાંચ સમિતિ તથા ત્રણ ગુપ્તિ મહાવ્રતરૂપ પ્રવચનનું પાલન કરવામાં તથા તેની રક્ષા કરવામાં એક માતા જેવું કામ કરે છે, તેથી તેને અષ્ટપ્રવચનમાતા કહેવામાં આવે છે. તે અંગે જૈન મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે
एयाओ पञ्च समिइओ, चरणस्स य पवत्तणे । गुत्ती नियत्तणे वुत्ता, असुभत्थेसु सव्वसा ॥ एसा पवयणमाया, जे सम्म आयरे मुणी। खिप्पं सव्व संसारा विप्पमुच्चई पण्डिए ।

Page #46

.૪૪
[ આદર્શ સાધુ “આ પાંચ સમિતિ ચારિત્રને માટે કરવામાં આવતી પ્રવૃત્તિઓમાં ઉપયોગી છે અને ત્રણ ગુપ્તિ અશુભ વ્યાપારમાંથી નિવૃત્ત થવા માટે ઉપયેગી છે. આ પ્રકારે અષ્ટપ્રવચન માતાનું જે બુદ્ધિમાન મુનિ સારી રીતે પાલન કરે છે, તે શીધ્ર સંસારમાંથી મુક્ત થાય છે.”
ઈસમિતિ સાધુએ કઈ રીતે ચાલવું–ગમનગમન કરવું, તેના નિયમો દર્શાવે છે. તે આ પ્રમાણે (૧) જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રના હેતુથી ચાલવું, પણ અન્ય હેતુથી ચાલવું નહિ. (૨) દિવસના સમય દરમિયાન ચાલવું પણ રાત્રે ચાલવું નહિ. (૩) સારી રીતના અવરજવરવાળા માર્ગમાં ચાલવું પણ નવા કે ન વપરાતા માર્ગ પર ચાલવું નહિ. એવા માર્ગમાં સજીવ માટી તથા જીવજંતુઓ વિશેષ હેવાને સંભવ છે. (૪) સારી રીતે જોઈને ચાલવું પણ જોયા વિના ચાલવું નહિ. (૫) નજરને નીચી રાખી ધુંસરી પ્રમાણ એટલે ચાર હાથ ભૂમિનું
અવલોકન કરવું, પણ આડું અવળું જોતાં ચાલવું નહિ. અને (૬) ઉપયોગ (ખ્યાલ) પૂર્વક ચાલવું પણ અનુપયોગ ચાલવું નહિ.
ભાષાસમિતિ સાધુએ કઈ રીતે બેલવું, તેના નિયમો દર્શાવે છે. તે આ પ્રમાણેઃ (૧) ક્રોધથી બેલવું નહિ. (૨) અભિમાનપૂર્વક બેલવું નહિ. (૩) છલ-કપટથી બોલવું નહિ. (૪) લોભથી બેલિવું નહિ. (૫) હાસ્યથી બોલવું નહિ. (૬) ભયથી બોલવું નહિ. (૭) વાક્ચાતુ રીથી બલવું નહિ. (૮) વિકથા કરવી નહિ. સ્ત્રીકથા,

Page #47

પાંચ સમિતિ-ત્રણ ગુપ્તિ ]
૪૫
ભક્તકથા ( ભાજન સંબંધી વાત), દેશકથા ( લોક વ્યવહારની વાત ) અને રાજકથા ( રાજ ખટપટની વાત) ને વિકથા કહેવાય છે.
સાધુએ કઠાર ભાષાના કદી ઉપયાગ કરવા નહિ, કારણ કે તેથી સામાને ઘણું દુઃખ થાય છે. કાણાને કાણા, નપુંસકને નપુંસક કે ચારને ચાર કહેવા એ કઠાર ભાષાછે, તેથી સાધુ તેને ત્યાગ કરે.
અધાને અધે. કહે, વરવું લાગે વેણ; ધીરે ધીરે પૂછીએ, શાથી ખાયાં નેણ ?
આદર્શ સાધુ પાપને ઉત્તેજન આપે તેવી ભાષાના ઉપયાગ કરે નહિ. તે હમેશા હિત, મિત અને પથ્યજ એલે. કેછું પણ મનુષ્યને તેએ મહાશય, મહાનુભાવ, દેવાનુપ્રિય વગે૨ે મધુર સખાધનથી ખેલાવે, પણ અલ્યા ! ભૂખ ! બેવકૂફ! ગધેડા! વગેરે કહીને ખેાલાવે નહિ
એષણાસમિતિ સાધુએ કઇ રીતે આહારપાણી વગેરે મેળવવા તેના નિયમે દર્શાવે છે. સાધુને આહાર, પાણી, ઔષધ, પીઠ, ફલક, શય્યા, સંસ્તારક વગેરે જે વસ્તુની જરુર પડે તે તેણે ભિક્ષાથી જ મેળવવાની છે અને તેથી જ તે ભિકખુ—ભિક્ષુક કહેવાય છે. અહી એ સ્પષ્ટતા કરવી જોઈ એ કે સામાન્ય ભિક્ષુક અને આ ભિક્ષુક એક કેટિના નથી. એકને ખાવા મળતુ નથી, એટલે તે ભિક્ષા માગીને પેતાને નિર્વાહ કરે છે અને ખીજાસ વૈભવિલાસના ત્યાગ કરીને નિર્વાણની સાધના માટે ત્યાગી બનેલા છે, તેએ આરંભ–

Page #48

[ આદર્શ સાધુ સમારંભ ન કરવું પડે તે માટે અર્થાત્ ચારિત્રના નિર્વાહ માટે સૂઝતી ભિક્ષા માગીને પિતાને નિર્વાહ ચલાવે છે. આ બે વસ્તુને ભેદ નહિ સમજવાથી કે અનર્થ થાય છે? તે મુંબઈ રાજ્યની ધારાસભામાં દાખલ થયેલા ભિક્ષાપ્રતિબંધક ખરડા વખતે સ્પષ્ટ થયું હતું.
આદર્શ સાધુએ અહારપાણી મેળવતી વખતે ૪૨ રોષે ટાળે.
(૧) જે આહારાદિ સાધુ માટે જ બનાવેલ હોય તે લે નહિ.
(૨) જે આહારાદિ સાધુને ઉદ્દેશીને બનાવેલા હોય તે લે નહિ.
(૩) જે આહરાદિ અકથ્યના સંસર્ગમાં આવેલ હોય તે લે નહિ.
(૪) જે આહારાદિ પિતાના પરિવાર તેમ જ સાધુએને લક્ષમાં રાખીને બનાવેલા હોય તે લે નહિ.
(૫) જે આહારાદિ સાધુ માટે જ અમુક સમયથી રાખી મૂકેલ હોય તે લે નહિ.
(૬) જે આહારાદિ ખાસ દાન માટે જ તૈયાર કરી રાખેલ હોય તે લે નહિ.
(૭) જે આહારાદિ અંધારામાં પડેલા હોય તેને આપવા માટે દીવાબત્તી વગેરેને પ્રકાશ કરવામાં આવે તે લે નહિ.
(૮- ૧૨) જે આહારાદિ સાધુઓને આપવા માટે વેચાતા લાવવામાં આવ્યા હોય, ઉધાર લાવવામાં આવ્યા હાય, વિનિમય કરીને એટલે અદલબદલે કરીને મેળવવામાં આવ્યા હોય, બીજાની પાસેથી ઝુંટવીને લેવામાં

Page #49

૪૭
પાંચ સમિતિ–ત્રણ ગુપ્તિ ] આવ્યા હોય, કે છાણ માટી વગેરેથી બંધ કરેલાં મેઢાં ખેલીને આપવામાં આવતા હોય ૧૨ તે લે નહિ.
(૧૩-૧૬) જે આહારાદિ સામેથી લાવવામાં આવ્યા હોય૧૩, કમાડ ખોલીને કે ઉપલા મજલેથી લાવવામાં આવ્યા હોય, ભાગીદારની સંમતિ વિના આપવામાં આવતા હોય ૫, કે સાધુને આવેલા જાણું વધારે કરવામાં આવ્યા છે , તે લે નહિ.
(૧૭-૩૨) બાળકને રમાડીને, દૂતીઓની માફક સંબંધીઓના સમાચાર કહીને ૮,નિમિત્ત જ્યોતિષ કહીને ૯, પિતાની જ્ઞાતિ વગેરે બતાવીને°, નિર્ધનતા કે દીનતા બતાવીને, દવા કરીને રર, ક્રોધ કરીને ૨૩, અહંકાર કરીને, છલકપટ કરીને, લોભ કરીને, ગુણ ગાઈને, વિદ્યા-કામણ કે વશીકરણ કરીને, મંત્રતંત્રને પ્રગ બતાવીને ૯, ગળી-ચૂરણ આદિના નુસખા બતાવીને , સૌભાગ્ય-દુર્ભાગ્ય બતાવીને ૧, ગર્ભ પડાવીને, સાધુ આહારાદિ લે નહિ.
(૩૩) જેની નિર્દોષતાની પૂરી ખાતરી ન થાય તે લે નહિ.
(૩) હાથ સચિત્ત વસ્તુથી ખરડાયેલો હેય ને આપવામાં આવે છે કે નહિ.
(૩૫) આહાર કે વસ્તુ અચિત્ત ઉપર રાખેલ હોય તે લે નહિ.
(૩૬) આહાર કે વસ્તુ ઉપર અચિત્ત મૂકેલ હોય તે લે નહિ.

Page #50

૪૮.
[ આદર્શ સાધુ, (૩૭) આહાર કે વસ્તુ સચિત્તને સ્પર્શ કરતા હોય તે લે નહિ.
(૩૮) દાતા અંધ કે પંગુ હોય તે લે નહિ.
(૩૯) આહાર કે વસ્તુ પૂરી અચિત્ત થયેલ ન હોય તે લે નહિ.
(૪૦) સચિત્ત અને અચિત્ત વસ્તુ એક સાથે રહેલા હોય તે લે નહિ. . (૪૧) કેઈ અયત્નાએ વહોરાવતું હોય તે લે નહિ.
(૪૨) તરતનાં લીધેલાં આંગણાં પર થઈને આવે. અને વહોરાવે તે લે નહિ.
ગાય જેમ બધી જગાએથી થોડું થોડું ઘાસ ખાય છે, તેમ સાધુ જુદાં જુદાં ઘરમાંથી થોડી થોડી વસ્તુ ગ્રહણ કરે, જેથી ગૃહસ્થને વાંધો આવે નહિ અને પિતાની આજીવિકા ચાલે.
આદાનનિક્ષેપસમિતિ ને અર્થ એ છે કે જે વસ્તુઓ નિત્ય ઉપયોગમાં આવે છે, તેની પ્રમાર્જના કરવી. જોઈએ તથા તેને લેવા-મૂકવામાં ખાસ સાવધાની રાખવી. જોઈએ. તેથી આદર્શ સાધુઓ જ પ્રાતઃકાલમાં પ્રતિક્રમણ નામની ક્રિયા કર્યા બાદ મુહપતી, ચલપટે, ઊનનાં કપડાં, સુતરાઉ કપડાં, ઓધે, સંથારિયું વગેરે વસ્તુ સૂક્ષ્મ દષ્ટિથી જોઈ લે છે, તેનાં પર કઈ જીવ જતુ ચડ્યું હોય તે તેને રહરણ વડે ધીમેથી દૂર કરે છે અને તેને વ્યવસ્થિત મૂકી દે છે. ત્રીજા પ્રહરના અંતભાગે પણ તેઓ પ્રતિ લેખનની આવી જ ક્રિયા કરે છે.

Page #51

પાંચ સમિતિ–ત્રણ ગુપ્તિ ]
૪૯
પારિષ્નાપનિકાસમિતિના અથ એ છે કે સાધુએ છે કે મલ–મૂત્રનું વિસર્જન જંતુ તથા રિયાળીથી રહિત નિરવદ્ય ભૂમિ કે જ્યાં હિંસા થવાના સંભવ નથી, તેવી ભૂમિમાં કરવું જોઇએ તથા શ્લેષ્મ, થૂંક, કેશ કે બીજી પરઠવવા ગ્ય વસ્તુએ પણ નિરવદ્ય ભૂમિમાં પરઠવવી જોઈ એ.
મનાગુપ્તિના અર્થ એ છે કે મનને સરંભ, સમારભ અને આરંભ એ ત્રણ ક્રિયામાં જવા દેવું નિહ. જેમાં કોઇ પણ જાતની હિંસા થવાના સ’ભવ હાય તેવી ક્રિયાના સંકલ્પ કે વિચાર કરવા તે સંરભ કહેવાય, તે સંકલ્પને અમલમાં મૂકવાનાં સાધના એકત્ર કરવાં તેને સમારંભ કહેવાય અને કાર્યના પ્રયોગ કરવા તેને આરભ કહેવાય. આદર્શ સાધુ આરભ-સમારંભ કરે નહિ એમ જે કહેવાય છે, તેના અર્થ આ ત્રણે ક્રિયાએથી નિવૃત્ત થવાના છે. શુભ ભાવના, તત્ત્વચિંતન અને ધ્યાન એ તેને પ્રત્યુપાય છે.
વચનગુપ્તિના અર્થ એ છે કે સરંભ, સમારંભ તથા આરંભને અર્થે ખેલવામાં આવતાં વચનાને ઉપયોગપૂર્વક રોકી રાખવાં. મૌન તથા સ્તત્ર-સ્વાધ્યાદિ એ તેના પ્રત્યુપાય છે.
કા`ગુપ્તિના અ એ છે કે ઉભા રહેતાં, સૂતાં, ઉઠતાં, બેસતાં તથા પાંચ ઇંદ્રિયાના વ્યાપાર કરતાં મનને સાવદ્ય ચેાગમાં એટલે પાપમય વ્યાપારમાં પ્રવૃત્ત થવા દેવું નહિ. જ્ઞાનાચારાઢિ પંચાચારની પ્રવૃત્તિ તથા આસન એટલે એક સ્થળે સ્થિરતાથી બેસવું એ તેના પ્રત્યુપાય છે.
આ—૪

Page #52

૫૦
[ આદર્શ સાધુ કાર્યોત્સર્ગમાં આસન, મૌન અને ધ્યાન એ ત્રણે વસ્તુઓ સિદ્ધ થાય છે, તેથી ગુપ્તિના પાલન માટે કાર્યોત્સર્ગને બને તેટલે આશ્રય લે આવશ્યક છે. ૧૧-દશવિધ યતિધર્મ
(૧) ક્ષમા, (૨) માર્દવ, (૩) આર્જવ, (૪) મુક્તિ, (૫) તપ, (૬) સંયમ, (૭) સત્ય, (૮) શૌચ, (૯) અકિ. ચનત્વ અને (૧૦) બ્રહ્મચર્ય એ દશ ગુણેની ગણના યતિધર્મ કે સાધુધર્મમાં થાય છે, એટલે દરેક સાધુમાં આ ગુણો હોવા આવશ્યક છે, પછી તે ગમે તે ધર્મ કે ગમે તે સંપ્રદાયને હેય.
પ્રવે–સાધુઓ ક્ષમાગુણથી શું કરે? | ઉ-કોધના અભાવને ક્ષમા કહેવામાં આવે છે,
એટલે સાધુ કેઈ પણ પ્રાણી પ્રત્યે ક્રોધ કરે નહિ કે વૈર રાખે નહિ. સાધુ સમણ કહેવાય છે, એટલે તે શત્રુ કે મિત્ર સર્વ પ્રત્યે સમભાવ રાખે. શ્રી મહાવીર પ્રભુના પગના અંગૂઠે ચંડકૌશિક નાગે ભયંકર દંશ દીધે, છતાં તેમણે જરાયે ક્રોધ ન કર્યો. ઉલટું “હેચંડકૌશિક! બુઝ! બુઝ!” એ શબ્દો વડે તેને શાંત કરી ધર્મ પમાડ્યો. - આદર્શ સાધુ વિશ્વબંધુત્વની ભાવનામાં માનનારા હોય છે, એટલે તેઓ હંમેશાં હરપળે નીચેની ભાવના સેવેઃ
खामेमि सव्वजीवे, सव्वे जीवा खमंतु मे । मित्ती मे सव्वभूएसु, वे मज्झ न केणइ ॥

Page #53

દશવિધ યતિધર્મ ]
* ૧૧ હું સર્વ અને તેમના અપરાધની ક્ષમા આપું છું. સર્વ છે મને ક્ષમા આપે. મારે સર્વ જીવથી મૈત્રી છે, કેઈથી પણ વૈર નથી.”
વિષ્ણુકુમાર મુનિએ અપરાધિ નમુચીને દંડ દીધે અને કાલિકાચા સિન્ય એકઠું કરીને અધમ કૃત્ય આચરનાર ગર્દભિલ્લરાજા પર ચડાઈ કરી તેને પરાસ્ત કર્યો, ઈત્યાદિ પ્રસંગ પ્રશસ્ત કષાય અને આપદુધર્મના હેઈને ઉત્સર્ગમાર્ગ કે રાજમાર્ગ લેખાય નહિ.
પ્રસાધુ માર્દવ ગુણથી શું કરે ?
ઉ૦–માનના અભાવને માર્દવ કે નમ્રતા કહેવામાં આવે છે, એટલે સાધુ કઈ પણ વસ્તુનું માન-અભિમાન કરે નહિ. તે નિત્ય એજ વિચાર કરે કે અનંત જ્ઞાનીઓ આગળ મારું જ્ઞાન શા હિસાબમાં ? ચાત્રિચૂડામણિઓની તુલનામાં હું કોણ માત્ર બાહુબલિએ સંસારનાં સર્વ પ્રભને છેડીને સાધુજીવનને-શ્રમણાવસ્થાને સ્વીકાર કર્યો અને ઘેર તપ આદર્યું. ઊભા ત્યાંથી ડગલું પણ આગળ ખસ્યા નહિ. એમ કરતાં વેલીઓ તેમના પગે વીટળાઈ અને કાનમાં પક્ષીઓએ માળા નાખ્યા. પણ નાના ભાઈઓ સાધુ થયા છે, તેમને મારાથી વંદન કેમ થાય? એટલું માન–એટલી અકકડતા રહી જવાથી તેમને કેવલજ્ઞાન થયું નહિ. જ્યારે તેમના મનમાંથી અભિમાનને એ અંશ ઓગળી ગયે, ત્યારે જ તેઓ કેવલજ્ઞાન પામી શક્યા. એટલે આદર્શ સાધુમાં માર્દવ ગુણ ભરપૂર હવે જોઈએ.

Page #54

[ આદર્શ સાધુ પ્ર-સાધુ આર્જવગુણથી શું કરે?
ઉ –માયાકપટના અભાવને આર્જવ કે સરલતા કહેવામાં આવે છે, એટલે સાધુ કેઈપણ પ્રકારની કપટક્રિયા, કોઈપણ પ્રકારને દગોફટકો કે કેઈપણ પ્રકારની લુચ્ચાઈ કરે નહિ. તે જ રીતે તેઓ કદાગ્રહને વશ થાય નહિ, પણ એક બાળક જેવું સરળ મન રાખીને જે કંઈ સત્ય હેય, હિતાવહ હોય તેને સત્વર સ્વીકાર કરે.
જેન મહર્ષિઓએ સ્પષ્ટ ઘેષણ કરીને કહ્યું છે કે સરલ આત્મા જ ધર્મ પામે છે, એટલે આદર્શ સાધુઓએ આ ગુણને ઉત્કૃષ્ટ વિકાસ કરવો જોઈએ.
પ્રવ–સાધુ મુક્તિગુણથી શું કરે?
ઉ૦-લેભના અભાવને મુક્તિ કે નિર્લોભતા કહેવામાં આવે છે, એટલે સાધુ કેઈની પાસેથી ખાસ જરૂરિયાત સિવાય કશું લેવાની ઈચ્છા રાખે નહિ. લેભ સર્વ દેશની ખાણ છે, ઉત્તમ ગુણેને ગળી જનારે મહારાક્ષસ છે, દુઃખ રૂપી વેલીઓનું મૂળ છે અને ધર્માદિ ચારે પુરુષાર્થને બાધક છે. માટે સુજ્ઞજનેએ સંતોષરૂપી પાળ બાંધીને તેને પ્રસાર પામતે અટકાવવો.”
ક્રોધ, માન માયા અને લેભ એ ચાર કષાય કહેવાય છે અને તે સંસારવૃદ્ધિનું પરમ કારણ મનાય છે. તેને જિતવાથી જ ક્ષમા, માર્દવ, આર્જવ અને મુક્તિગુણ પ્રકટે છે, એટલે આદર્શ સાધુએ ચારે કષાયને જિતનારા હેય એમ સમજવાનું છે.
પ્ર–સાધુ તપણુણથી શું કરે?

Page #55

રામતીર્થ બ્રાહ્મી તેલ
-
[ સ્પેશીઅલ નં. ૧ ]
-
રજીસ્ટર્ડ
'IMEI
વાળ વધારવા, મગજ શાંત રાખવા, યાદશક્તિ સારી કરવા, શાંત નિદ્રા માટે, શરીરને માલીસ કરી ર્તિમાં લાવવા માટે દરેક રડતુમાં દરેકને માટે ઉપયોગી છે. કિંમત માટી બાટલીના રૂા. ૪-૦૦,
નાની બાટલીના રૂા. ૨-૦૦
શરીર નીરોગી રાખવા માટે આકર્ષક યોગાસન ચિત્રપટ અમારે ત્યાંથી મંગાવશે. કિમત પેસ્ટેજ
સાથે રૂા. ૨-૫૦
શ્રી રામતીર્થ યોગાશ્રમ
દાદર, સેન્ટ્રલ રેલ્વે, મુંબઈ-૧૪

Page #56

સેવા જ ખરી ગણનાપાત્ર છે.
તમે આગ, દરિયાઈ તથા અકસ્માતના વીમાઓનું જે પ્રીમીયમ ભરી છે, તે ઇન્સ્યુરન્સ એસેાસીએશન ટેરીફ દ્વારા નક્કી થાય છે, અથવા ખુલ્લા બજારની અંદર મુક્ત હરિફાઈના નિયમા વડે નક્કી થાય છે. પણ ન્યૂ ઇડિયાએ જનરલ વીમાનાં ક્ષેત્રમાં જે આગેવાની ભ" આજનું સ્થાન મેળવ્યું છે, તેનું કારણ એ છે કે તે પેાતાના ગ્રાહકોની જરૂરીઆતે પર ખાસ લક્ષ આપે છે અને તે પેાલીસી વેચતાં પહેલાં તેમજ પછીથી તમને સાષકારક સેવા પૂરી પાડે છે.
ધી ન્યુ ઈંડિયા એશ્યુરન્સ કાં., લીમીટેડ મહાત્મા ગાંધી રોડ, મુંબઈ,

Page #57

૫૫
દશવિધ યતિધર્મ ]
ઉ–ઈચ્છાનિધિને તપ કહેવામાં આવે છે, એટલે સાધુ પિતાની ઈચ્છા-તૃષ્ણાને કાબૂમાં રાખે પણ તેને વિસ્તાર થવા દે નહિ. જે તૃષ્ણ દાસ થાય છે, તેને જગતના દાસ બનવું પડે છે. વળી તપને પ્રચલિત અર્થ કરીએ તે સાધુ નાની મોટી તપશ્ચર્યા કરતા જ રહે, પણ ખાઈ પીને અલમસ્ત થાય નહિ.
પ્ર–સાધુ સંયમગુણથી શું કરે?
ઉ–ઇધિ અને મન પર કાબૂ રાખવો તેને સંયમ કહેવામાં આવે છે, એટલે સાધુઓ પાંચ ઇંદ્રિયે તથા મન . પર કાબૂ રાખે. પાંચ ઇંદ્રિયને નિગ્રહ, પાંઅવ્રતને ત્યાગ, ચાર કષાયને જય તથા મન, વચન અને કાયાની વિરતિ એ સત્તર પ્રકારને સંયમ જૈન ધર્મમાં પ્રસિદ્ધ છે.
પ્રવ— સાધુ સત્યગુણથી શું કરે ?
ઉ૦–મૃષાવાદના ત્યાગને સત્ય કહેવામાં આવે છે, એટલે સાધુઓ કઈ પણ કારણે મૃષાવાદનું સેવન કરે નહિ. બીજું મહાવ્રત તથા ભાષા સમિતિ તે માટે જ જાયેલા છે.
પ્ર-સાધુ શૌચગુણથી શું કરે?
ઉ–મલિનતાના ત્યાગને શૌચ કહેવામાં આવે છે, એટલે સાધુ પિતાનાં અંતરમાં કોઈ જાતની મલિનતા રાખે નહિ; મનની પવિત્રતા જાળવે. કેટલાક નહાવાદેવામાં મસ્ત રહીને શૌચધર્મનું પાલન કરતાં જણાય છે, પણ આવું શૌચ ઉપર જણાવ્યું તેમ અંતરની મલિનતા દૂર કરવામાં જ રહેલું છે. શૌચને પર્યાયશબ્દ પવિત્રતા છે.

Page #58

[ આદશ સાધુ
પ્ર—સાધુ અકિંચનત્વ ગુણથી શું કરે ? ઉ—પેાતાની માલિકીનું' કે પેાતાના થકી કંઇ પણ ન હોવુ' એ અકિંચનત્વ કહેવાય છે, એટલે સાધુ બિલકુલ ફક્કડ રહે અને માલમિલકતનાં પ્રદ્યાભનમાં પડે નહિ. મઠ માંધવા, આશ્રમ બાંધવા, જગાએ ... બાંધવી, પશુઓ રાખવા, નોકરચાકર રાખવા, ભેટ સોગાદો કે બીજા પ્રકારે ધનમાલ એકઠો કરવા એ બધુ મેહમાયાનુ પરિણામ છે. આ ગુણુ ખીલવવા માટે પાંચમુ વ્રત ઘણુ' ઉપયેગી છે. પ્ર—સાધુ બ્રહ્મચર્ય ગુણથી શું કરે?
ઉ॰— મૈથુનના ત્યાગને બ્રહ્મચર્ય કહેવામાં આવે છે તથા આત્મરમણતાને પણ બ્રહ્મચર્ય કહેવામાં આવે છે. બ્રહ્મમાં-આત્મામાં ચરવું–સ્થિર રહેવુ. તે બ્રહ્મચય, એટલે સાધુ કોઈ સ્ત્રીના સંગ કરે નહિ. તે પેાતાનાં આત્મસ્વરૂપના વિચાર કરી તેમાં જ મગ્ન રહે. બધાં તપમાં બ્રહ્મચર્યને શ્રેષ્ઠ કહેલ છે, એટલે આ ગુણ દરેક સાધુએ અવશ્ય ખીલવવા જોઈ એ. તે માટે જ ચેાથુ . મહાવ્રત ધારણ કરવામાં આવે છે.
આ ક્ષમાદિદશ ગુણેાને લીધેજ સાધુએને ક્ષમાશ્રમણ કહેવામાં આવે છે. શ્રમણ એટલે સાધુ. ૧૨-દિનચર્ચા
"}
સાધુજીવન મુક્તિ, મેાક્ષ કે નિર્વાણુની યર્થાથ સાધના કરવા માટે સ્વીકારવામાં આવે છે, તેથી સાધુઓની દિનચર્યા પણ તેને જ અનુરૂપ હાવી જોઇએ. આદશ સાધુ કે જૈન સાધુની દિનચર્યાં નીચે પ્રમાણે હાય છેઃ—

Page #59

Elegance in Velvet
Rich, smooth, feminine velvet. Such luxury, near you. Cholis in 'ASHOK' velves will bring you many pretty compliments.
Ashok
ASHOK VELVET MANUFACTURING CO. PRIVATE LTD.
FABRICS
Ascor
Selling Agents: Messrs. V. Chatrabhuj & Co. Private Ltd. M. J. Market, Bombay 2.
J
"

Page #60

શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર કોન્ફરન્સ
શ્રી શ્રાવકશ્રાવિકાક્ષેત્ર ઉત્કર્ષી–મુબાઈ સમિતિ સંચાલિત
ઉદ્યોગગૃહ
સાધામિકવાત્સલ્ય, જાતમહેનત અને ગૃહઉદ્યોગને ઉત્તેજન આપી રહ્યુ છે.
તેની એકવાર અવશ્ય મુલાકાત લેવા વિન ંતિ છે,
ટે. નં. ૭૪૮૩૬
-ઉદ્યોગગૃહમાં ચાલતા પરિશ્રમાલય અને શિક્ષણવિભાગમાં ૫૫૦ થી ૬૦૦ જેટલાં ભાઈ બહેને લાભ લઈ રહ્યાં છે.
—ઉત્પાદન વિભાગમાં દરેક વસ્તુ પૂરી કાળજીથી સફાબંધ બનાવવામાં આવે છે અને તે વેચાણુવિભાગની દુકાનમાંથી મળી રહે છે. —ટેલીફોનથી આ રા નોંધી લેવાની તથા માલ ધેર પહેોંચાડવાની
વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે.
—ખાખરા, પાપડ, ચાહ–દૂધના મશાલા, અથાણાના મશાલા, ચૂર્ણો, સરખત વગેરે અનેક વસ્તુ તૈયાર થાય છે.
—સીલાઇ વિભાગમાં સ્ત્રી-પુરુષોને મનપસંદ કપડાં સીવી આપવામાં
આવે છે.
—ઉપરાંત ટાઇપરાટીંગ, શા હેન્ડ, કારસપાન્ડન્સ, એકાઉન્ટસી તથા પાકા નામાનાં વર્ગો ચાલે છે.
એટલે આ ઉદ્યોગમંદિર
આપની અનેકવિધ ઘરગથ્થુ વસ્તુની જરૂરીઆતો પૂરી પાડી શકે તેમ છે. ૧૦૯–૧૧૭, સી. પી. ટેન્ક રોડ, માધવમાગ પાસે, સુઈ, ન. ૪

Page #61

લાય
દિનચર્યા ]
૫૯ રાત્રિને ચેાથે પ્રહર થયા પછી તેઓ નિદ્રાને ત્યાગ કરી જાગૃત થાય છે અને પંચપરમેષ્ઠિનું સ્મરણ તથા ધ્યાન કરે છે. પછી આત્મચિંતન કરે છે અને રાત્રિ દરમ્યાન શ્રદ્ધા, શ્રત તથા શીલમાં જે કંઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તેનું પ્રતિક્રમણ કરે છે,
પ્ર–પ્રતિક્રમણ કોને કહેવાય?
ઉ–જેમાં પાપમાંથી પ્રતિ એટલે પાછું મણ એટલે ચાલવાની ક્રિયા હેય, અર્થાત્ પાપમાંથી પાછા ફરવાનું હોય તે પ્રતિક્રમણ કહેવાય. તેના પાંચ પ્રકારે પ્રસિદ્ધ છે.
પ્રતિક્રમણ પછી પ્રતિલેખનને વિધિ થાય છે કે જેને નિર્દેશ આદાનનિક્ષેપસમિતિના વિવચન પ્રસંગે કરી ગયા છીએ. પછી નજીક રહેલાં જિનમંદિરમાં જઈ શ્રીજિનેશ્વર દેવનાં સ્તુતિ–વંદન કરે છે અને ત્યાંથી પાછા આવી ગુરુની આજ્ઞાનુસાર સ્વાધ્યાય કે વૈયાવૃજ્યમાં મગ્ન થાય છે.
સૂત્રનો પાઠ લે, તેને અર્થ શીખવે, તે પરપ્રશ્ન કરવા, તેની આવૃત્તિ કરવી, તેના પર ચિંતન કરવું તથા તેને સૂત્રપાઠ બીજાને આપવો વગેરે સ્વાધ્યાય કહેવાય છે અને સમુદાય માટે સૂઝતા આહાર, પાણી, ઔષધ યાચી લાવવા તે વૈયાવૃત્ય કહેવાય છે.
પ્રથમ પ્રહર પછી આચાર્ય મહારાજ સૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરે છે, તે ત્યાગી શિષ્ય તથા ગૃહસ્થ શિષ્ય બંને સાંભળે છે. શ્રોતાઓને ઉપદેશ કેવી રીતે આવે તે માટે પણ જૈન મહાર્ષિઓએ નિયમો ઘડેલા છે.

Page #62

[ આદર્શ સાધુ બીજા પ્રહરના અંત સુધી સ્વાધ્યાય પ્રવૃતિ ચાલ્યા પછી ગેચરી વાપરવાનો સમય થાય છે. તેમાં જે કંઈ નિર્દોષ આહાર આવ્યું હોય તે ગુરુએ વહેંચી આપ્યા પ્રમાણે વાપરી લેવાનું હોય છે. અહીં એ જણાવવું ઉચિત થઈ પડશે કે આ સાધુઓ જેવું મળ્યું તેવું વાપરે છે એટલે તેમાં સ્વાદની કેઈ અપેક્ષા રાખતા નથી. ઘણાને ઘણી જાતની તપશ્ચર્યા ચાલતી હોય છે, એટલે જ વાપરવાનું હોતું નથી કે અમુક જ વાપરવાનું હોય છે.
ગોચરીનું કામ પત્યા પછી ફરી સ્વાધ્યાય શરૂ થાય છે અને જે મુમુક્ષુઓ દર્શન–સમાગમ–ચર્ચા-વિચારણા માટે આવ્યા હોય, તેમને તે તે પ્રકારને લાભ આપે છે. ત્રણ વાગ્યા પછી વસ્ત્રપાત્રની પુનઃ પ્રતિલેખના થાય છે અને સ્વાધ્યાય-ધ્યાનની પ્રવૃત્તિ ચાલુ રહે છે. સાયંકાળે કારણવશાત્ કંઈ પણ વાપરવું હોય તે સૂર્યાસ્ત પહેલાં જ વાપરી લે છે.
ત્યાર બાદ સાયંપ્રતિકમણ શરુ થાય છે. પશ્ચાત સ્વાધ્યાય તથા ધ્યાનની પ્રવૃત્તિ ચાલે છે અને તે વખતે પણ મુમુક્ષુઓને ધર્મકથા વગેરેને લાભ મળે છે.
રાત્રિને બીજો પ્રહર લગભગ અધું વીત્યા પછી સાધુ સંથારાપોરિસીને પાઠ ભણી અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શરણ ગ્રહી શુભ ચિંતન કરતાં સંથારે જાય છે અને નિદ્રાધીન થાય છે.

Page #63

જપ, તપ અને ધ્યાન માટે અતિ ઉત્તમ ગુજરાતનું પ્રાચીન મહાચમત્કારિક તીર્થ
શ્રી શંખેશ્વરજી દેવવિમાન જેવાં અનેક જિનમંદિરેથી સુશોભિત ગુજરાતની ભૂમિમાં શ્રી શંખેશ્વરજી મહાતીર્થ પિતાની અતિહાસિક સમૃદ્ધિ તથા અપૂર્વ ચમત્કારિક શક્તિથી અનોખું સ્થાન ધરાવે છે.
આ તીર્થનું માહાસ્ય અપૂર્વ છે. જરાસંઘે એક પ્રચંડ સૈન્ય સાથે નવમા વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણ ઉપર ચડાઈ કરી સરસ્વતી નદીની નજીક સેનપલ્લી ગામે પડાવ નાખ્યો હતો. શ્રીકૃષ્ણ પણ યાદવોનું વિશાળ સૈન્ય લઈ લડવા માટે સામા આવ્યા હતા. તે વખતે જરાસંધે, પિતાની કુલદેવી જરાનું સ્મરણ કરતાં તે દેવીએ યાદવસૈન્યમાં શ્વાસરેગનો ઉપદ્રવ કર્યો. આથી શ્રીકૃષ્ણ અઠ્ઠમની તપશ્ચર્યાપૂર્વક પન્નગરાજની આરાધના કરતાં તેમણે પ્રસન્ન થઈને ભાવી તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમા પ્રકટાવી. આ પ્રતિમા તે જ હતી કે જે ઘણા સમય પહેલા આષાઢી શ્રાવકે ભરાવેલી, વૈમાનિક દેવ થયા પછી દેવેલેકમાં પૂજેલી અને ભુવનપતિઓના આવાસમાં જતાં નાગલોકનાં કષ્ટ નિવારેલાં.
આ પ્રતિમાનું પૂજન કરી તેનું નહવણ છાંટયું અને શંખ ફૂકો કે યાદવ સૈન્ય ઉપદ્રવરહિત થઈ ગયું ને યુદ્ધમાં વિજયી થયું, તેથી શ્રીકૃષ્ણ અહીં શંખપુર ગામ વસાવ્યું કે આ પ્રાચીનબિંબની સ્થાપના કરી મંદિર બંધાવ્યું. ત્યારથી શ્રી શંખેશ્વર મહાતીર્થ જગતમાં પ્રસિદ્ધ થયું છે. તેને અનેકવાર જીર્ણોદ્ધાર થયેલ છે.
આ તીર્થે આજ સુધીમાં અનેક ચમત્કાર બતાવ્યા છે અને આજે પણ તેને પ્રભાવ જેવો ને તેવો ચાલુ છે.
વિરમગામ તથા હારીજથી ત્યાં મેટર રસ્તે જવાય છે. ધર્મશાળા તથા ભોજનશાળાની સુંદર સગવડ છે. આ તીર્થની સહકુટુંબ અવશ્ય યાત્રા કરતા રહે.
અજય

Page #64

વિશ્વવંદ્ય પ્રભુ મહાવીરને મહામંત્ર અહિંસા ભારતને ખૂણે ખૂણે અને અન્ય દેશમાં અહિસાપ્રચાર અને અભયદાનના
વ્યાપક કાર્યો કરતી મુંબઈની શ્રી જીવદયા મંડળીને સહાય કરી
– અભયદાનનું પુન્ય મેળવે. – રૂ. ૧૦૦૧), રૂા. ૫૦૧ કે ૨૫૧) સ્થાયી ફંડમાં આપી અનુક્રમે મંડળના પેન, ડોનર કે લાઈફ મેમ્બર બને. – અચ્છિક મદદ મેકેલી સહાય કરે. – મદદ મેકલવાનું ઠેકાણું –
માનદ મંત્રીઓ મુંબઈની શ્રી જીવદયામંડળી.
૧૪૯, શરાફ બજાર, મુંબઈ-૨
- :::Sછછછછછછછછછછછછછ .
ત્રિવિધ સેવા લેખનઃ જીવનચરિત્રો, નિબંધો, લેખ, વિવેચન, કથાઓ
તૈયાર કરી આપવામાં આવે છે. રુદ્રણઃ અમારી દેખરેખ નીચે પુસ્તકે સુંદર રીતે છપાવી
આપીએ છીએ. તેને લગતાં ચિત્ર, બ્લેકે પણ
તૈયાર કરી આપીએ છીએ. પ્રકાશનઃ અમારી મારફત છૂટક પુસ્તકે તથા ગ્રંથમાલા છે
રૂપે પુસ્તક પ્રકટ કરાવવા હોય તે પણ કરી છે આપવામાં આવે છે. વિશેષ જાણવા પત્રવ્યવહાર કરે – જે ન સાહિત્ય – પ્રકાશ ન મંદિર લધાભાઈ ગુણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચબંદર, મુંબઈ
જ0 600 જાનકડc૯૮૮-૮

Page #65

પદાધિકાર ]
૬૩
સંસારની સ` ઉપાધિએથી રહિત આ સાધુઓને તરતજ નિદ્રા આવી જાય છે અને કુસ્વપ્ન-દુ:સ્વપ્નના અનુભવ ભાગ્યે જ થાય છે. તેમ છતાં જ્યારે પણ એવાં સ્વપ્ન આવે ત્યારે પ્રાતઃકાલીન પ્રતિકમણુસમયે તે નિમિત્ત ખાસ કાર્યાત્સ કરીને આત્મશુદ્ધિ કરી લે છે.
૧૩–સ્થિરતા અને વિહાર
સાધુએ ચેામાસાના ચાર માસ એક જગાએ સ્થિર રહેવાનુ હાય છે, કારણ કે તે વખતે વર્ષોનાં કારણે રસ્તાઓ પાણીથી ભરાયેલાં હાય છે, ઠેર ઠેર લીલેાતરી ઉગી નીકળેલી ડાય છે અને જીવજંતુની ઉત્પત્તિ પણ વિશેષ હાય છે. અતિ વૃદ્ધાવસ્થા તેમજ બીજા ખાસ કારણે અન્ય સમયમાં પણ સાધુ એક સ્થળે અમુક વખત સુધી સ્થિરતા કરી શકે છે, પણ સામાન્ય સયેાગેામાં તેણે શેષકાળમાં એટલે આકીના સમયમાં વિચરતાં જ રહેવું જોઇએ. તે માટે નીચેના દુહા પ્રચલિત છેઃ—
વહેતાં પાણી નિર્મળાં, બધા ગંદા હોય; સાધુજન રમતા ભલા, ડાઘ ન લાગે કાય.
૧૪-પદાધિકાર
સામાન્ય સાધુ જ્યારે અમુક સૂત્રાનુ ચાહન ( એક પ્રકારની વિશિષ્ટ ક્રિયા) કરે છે, ત્યારે તેને પન્યાસપ૬ અણુ થાય છે અને બાકીનાં સૂત્રાનું ચેાગાકૂવહન કરે ત્યારે ગણિપદ અર્પણ થાય છે. આ પદ્મવી પામેલા

Page #66

[ આદર્શ સાધુ જે સાધુઓને આગમને અભ્યાસ કરાવી શકે તેમ હોય તેમને ઉપાધ્યાયપદ અર્પણ થાય છે તથા ગચ્છનું નાયક પણું કરવાની ગ્યતા ધરાવતા હોય તેમને આચાર્ય વદ અર્પણ થાય છે. આ પદ અરિહંત કે તીર્થંકરથી જ ઉતરતું છે, એટલે તેની મહત્તા તથા જવાબદારી ઘણી છે. સંઘના અભ્યદયને સર્વ આધાર આચાર્યોની કાર્યપદ્ધતિ તથા દીર્ઘ દૃષ્ટિ પર અવલંબે છે.
૧૫-ઉપસંહાર - આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, ગણિ, પંન્યાસ અને સાધુઓથી બનેલે શ્રમણસમુદાય તીર્થંકરદેવની આજ્ઞા પ્રમાણે નિર્વાણ સાધક ગની સાધના કરે છે અને બીજા અનેક આત્માએને જ્ઞાન-વિવેક–સદાચારનાં સુરમ્ય વાતાવરણમાં સ્થિર કરે છે, એટલે સ્વહિતની સાથે પર હિત પણ સાધે છે અને એ રીતે વિપતિં ક્ષાનુકા સાધતીતિ સા–જે સ્વ હિત–પર હિત કે મેક્ષનું અનુષ્ઠાન સાથે તે સાધુ” એ વ્યાખ્યાને સાર્થક કરે છે. તેમને આપણે પુનઃ પુનઃ વંદન કરીએ અને તેઓ સાધુતાને ઉજજવલ આદર્શ સદા ટકાવી રાખે તેવી પ્રાર્થના કરી આ નિબંધ સમાપ્ત કરીએ.
इति शम्।

Page #67

ફોન ન. ૭૦૫૬૬
ગ્રામ : “Budhisurma” Bombay
અમારા માનવંતા કદરદાન ગ્રાહકાને * સમયસરની સૂચના *
જુની અને જાણીતી બુઢીમાઈ સ્થાપિત ૧૦૦ વર્ષની પુરાણી પેઢી મુંબઇ, ડુંગરી, પાલાગલીના જગપ્રસિદ્ધ દાતુ મનજી પદમશી સુરમાવાલા
૨ જી સ્ટ
ટ્રેડ માર
સુરભાએ ખરીદતાં પહેલા માનવંતા ગ્રાહકાનું લક્ષ દોરીએ છીએ કે ભીંડીબજાર, મદનપુરા, શેખમેમન સ્ટ્રીટ, મુલજી જેઠા મારકીટ કે ઝવેરી ખારના લત્તામાં કાઈ પણુ દુકાને અમારા સુરમાએ વેચાતા મળતા નથી. નોંધી રાખશે કે અમારી જુની જાણીતી દુકાન ડુંગરી મધ્યે ૭૮, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, પાલાગલી, મુંબઈ નં. ૯ એ ઠેકાણે આવેલ છે. -: નકલી સુરમાએથી સાવધાન રહેા ઃસમયસરની ચેતવણી
-
૧ અમારી ખાટલીઓની પેકીંગ ગાળ’ તેમજ મેઉ બાજુ કાગળની રજીસ્ટર્ડ માર્કની સીલ તથા અમારૂં નામ જોઈ તપાસી ખાત્રી કરી લેવી. ૨ અમારા કાઇ કેન્વાસર કે એજન્ટ નથી. ફક્ત અમારી એક જ દુકાને નીચેનાં ઠેકાણે મળે છે.
૩ બહાર ગામના આડશ ઉપર પૂરતું ધ્યાન આપવામાં આવે છે. ૪ ફોન નં. ૭૦૫૬૬ કરશેા તા સુરમા ધરખેડા પહોંચાડવામાં આવશે. ૫ ડાકટરની મત સલાહ મેળવા.
સામવારે પુરુષા માટે, ગુરુવારે સ્રીઓ માટે સવારે ૧૦ થી ૧૧ — અમારૂં એક જ ઠેકાણું - જગપ્રસિદ્ દાતુ મનજી પદમશી સુરમાવાલા ૭૮, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, ડુંગરી પાલાગલી, મું”બઈ ન", ૯

Page #68
མ་རེད་ཞེས་པའི་ཡེ་ཤེས་བདེ་བསུ་བའི་བུད་མེད་སེམས་ཀྱི་ཡེ་ཤེས་དཔག་ཏུ་ જૈન તરવજ્ઞાન તથા આચારને સુંદર સરલ શૈલીએ રજૂ કરતી જૈન શિક્ષાવલી બીજી શ્રેણીનાં 12 પુસ્તકે સંવત 2016 ના માહ સુદ પૂનમે પ્રગટ થશે. અગાઉથી લવાજમ ભરનાર માટે સ્થાનિક રૂા. પ-૦૦. બહારગામ માટે રૂા. 6-00, તમારું લવાજમ આજે જ ‘મ. એ. થી મોકલી આપે. પુસ્તકોનાં નામ સારું તે માર 2 જ્ઞાનજ્યોતિ 3 દાનની દિશા 4 કમ સ્વરૂપ " નયવિચાર સામાયિકની સુંદરતા મહામંત્ર નમસ્કા૨ 8 કેટલાંક યંત્રો ટુ આયબિલ ર્હસ્ય 10 આહારશુદ્ધિ 11 તીર્થયાત્રા 12 સુધાબિદુ | * જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન-મંદિર * લધાભાઈ ગુણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચ બંદર, મુંબઈ-૯ & ? na ઈસરવૈunganagવાવાળી હવાવિવવિયાહી વાતો કરીને પારિ * ધી નવપ્રભાત પ્રેસ-અમદાવાદ..