Book Title: Jain Shiksha Paddhati
Author(s): Sharad Sinh
Publisher: Z_Ashtdashi_012049.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210879/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 zAradA siMha janarala phelo (AI0 sI0 pI0Ara0) vidyA manuSya ko vinayazIla banAtI hai| vinaya se vaha yogya banatA hai, yogyatA se dhana arjita hotA hai va dharma kI prApti hotI hai aura isI vidyA, buddhi aura viveka ke AdhAra para manuSya saMsAra ke anya prANiyoM se zreSTha eka vilakSaNa prANI mAnA jAtA hai| zikSA hI usake buddhi aura viveka kA vikAsa karatI hai| bhAratIya saMskRti meM tIna prakAra kI paramparAeM dekhane ko milatI haiM- brAhmaNa, jaina aura bauddha / yahA~ yaha kahanA anupayukta na hogA ki prAcIna bhAratIya zikSA paddhati kA ekAgra rUpa se adhyayana karane kI dRSTi se jaina zikSA paddhati kA adhyayana atyanta mahatvapUrNa haiN| bhArata meM zramaNa aura brAhmaNa zikSApaddhatiyoM kA samAnAntara vikAsa huA hai| zramaNa paramparA ke antargata hI jaina aura bAda meM bauddha zikSA-paddhati vikasita huI / (2) adhigama vidhi adhigama kA artha hai padArtha kA jJAna dUsaroM ke upadezapUrvaka padArthoM kA jo jJAna hotA hai, vaha jaina zikSA paddhati adhigamaja kahalAtA hai| isa vidhi ke dvArA pratibhAvAna tathA alpa pratibhA yukta sabhI prakAra ke vyakti tatvajJAna prApta karate haiN| yahI tatvajJAna samyak darzana kA kAraNa banatA hai / zikSaNa paddhati kA prayoga jaina jagat meM tatvajJAna ke lie kiyA gayA hai / tatvajJAna kA vivecana jahA~ jisa rUpa meM kiyA gayA hai, vahA~ usI ke anurUpa zikSaNa paddhati kA prayoga kiyA gayA hai| kaThina aura sarala vivecana ke lie alaga-alaga vidhiyoM kA vivaraNa milatA hai| isI prakAra saMkSipta aura vistRta vivecana ke lie bhI bhinna-bhinna vidhiyoM kA Azraya liyA gayA hai| zikSA kA sampUrNa viSaya samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra ke antargata samAviSTa ho jAtA hai| inhIM tInoM ke sammilita rUpa ko mokSa prApti kA mArga kahA gayA hai| vastu ke yathArtha svarUpa ko samyak - jJAna vastu ke vAstavika svarUpa ko samajhakara dRr3ha niSThApUrvaka AtmasAta karanA samyak - darzana tathA vyAvahArika rUpa se use jIvana meM utAranA samyak cAritra hai| 'tattvArthasUtra' meM inheM prApta karane kI do vidhiyA~ batalAyI hai(1) nisarga - vidhi (2) adhigama - vidhi | (1) nisarga vidhi nisarga kA artha hai -svabhAva, prajJAvAna vyakti ko kisI guru athavA zikSaka dvArA zikSA prApta karane kI AvazkatA nahIM rhtii| jIvana ke vikAsa krama meM vaha svataH hI jJAna ke vibhinna viSayoM ko sIkhatA rahatA hai tathA tatvoM kA samyak bodha svata: prApta karatA rahatA hai| unakA jIvana hI unakI prayogazAlA bana jAtI hai| samyak jJAna aura samyak bodha kI upalabdhiyoM ko ve jIvana kI prayogazAlA meM utAra kara samyak cAritra ko upalabdha karate haiM, yahI nisarga vidhi hai / adhigama aura nisarga vidhi meM antara hai to itanA ki nisarga vidhi meM prajJA kA sphuraNa svata: hotA hai tathA adhigamavidhi meM guru kA honA anivArya hai| arthAt guru ke upadeza se jIva aura jagata rUpI tatvoM kA jJAna prApta karanA adhigama - vidhi hai / isake nimnAMkita bheda haiM- (ka) nikSepa-vidhi (kha) pramANa-vidhi (ga) naya - vidhi (gha) svAdhyAya - vidhi (Ga) anuyogadvAra vidhi | (ka) nikSepa vidhi loka vyavahAra meM athavA zAstra meM jitane zabda hote haiM. ve vahA~ kisa artha meM prayoga kiye gaye haiisakA jJAna honA nikSepa vidhi hai| eka hI zabda ke vibhinna prasaMgoM meM bhinna-bhinna artha ho sakate haiN| ina arthoM kA jJAna nikSepa-vidhi dvArA kiyA jAtA hai| arthAt anizcitatA kI sthiti se nikalakara nizcitatA meM pahuMcanA nikSepa vidhi hai| jaina mAnyatAnusAra pratyeka zabda ke kama se kama cAra artha nikalate haiN| ve hI cAra artha usa zabda ke artha sAmAnya ke cAra vibhAga haiN| ye vibhAga hI nikSepa yA nyAsa kahalAte haiN| nikSepa-vidhi ke cAra vibhAga nimnalikhita hai dravya (4) bhAva | (1) nAma (2) sthApanA (3) 0 aSTadazI / 1810 - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) nAma nikSepa laukika vyavahAra calAne ke lie kisI vastu kA koI nAma rakha denA nikSepa kahalAtA hai| nAma sArthaka yA nirarthaka athavA mUla artha se sApekSa yA nirapekSa donoM prakAra kA ho sakatA hai| kintu jo nAmakaraNa sirpha saMketa hotA hai, jisameM jAti, guNa, dravya, kriyA Adi kI apekSA nahIM hotI hai, vahI 'nAma nikSepa' hai athavA jo artha vyutpatti siddha na ho arthAt vyutpatti kI apekSA kiye binA saMketa mAtra ke liye kisI vyakti yA vastu kA nAmakaraNa karanA nAma nikSepa vidhi hai| (2) sthApanA nikSepa vAstavika vastu kI pratikRti, mUrti, citra Adi banAkara athavA binA AkAra banAye hI kisI vastu meM usakI sthApanA karake mUla vastu kA jJAna karAnA sthApanA nikSepa vidhi hai| isake bhI do bheda haiM- sadbhAvanA sthApanA tathA asadbhAvanA sthApanA / sadbhAvanA sthApanA ke anusAra koI pratikRti banAkara jo jJAna karAyA jAtA hai, use sadbhAvanA sthApanA vidhi kahate haiM tathA asadbhAvanA sthApanA meM vastu kI yathArtha pratikRti nahIM banAyI jAtI balki kisI bhI AkAra kI vastu meM mUla vastu kI sthApanA kara dI jAtI hai| (3) dravya nikSepa - pUrva aura uttara arthAt bhUta evaM bAda kI sthiti ko dhyAna meM rakhate hue vastu kA jJAna karAnA dravya nikSepa vidhi kahalAtA hai| (4) bhAva nikSepa- vartamAna sthiti ko dhyAna meM rakhakara vastu svarUpa kA jJAna karAnA bhAvanikSepa vidhi hai / (kha) pramANa - vidhi - saMzaya Adi se rahita vastu kA pUrNa rUpa se jJAna karAnA pramANa vidhi hai| isake antargata jJeya vastu ke viSaya meM sampUrNa jAnakArI dI jAtI hai| jainAcAryoM ne pramANa kA vistRta vivecana kiyA hai| sarvArthasiddhi ke anusAra "jo acchI taraha mAna karatA hai jisake dvArA acchI taraha mAna kiyA jAtA hai yaha pramitimAtra pramANa hai| 4 kaSAyapAhuDa ke anusAra "jisake dvArA padArtha mAnA jAe, use pramANa kahate haiN|" pramANa ke dvArA hI pUrNa aura prAmANika jJAna prApta hotA hai| isa prakAra samyak jJAna hI pramANa hai / isa pramANa jJAna ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai- (1) pratyakSa (2) anumAna (3) Agama aura (4) upmaan| isameM se do mati aura zruta parokSa jJAna haiM tathA anya tIna avadhi, manaH paryAya aura kevala pratyakSa jJAna haiN| sAmAnyatayA pratyakSa meM hama indriya upalabdhoM ko dekhate haiN| isakI smRti bhI hameM spaSTa dikhAyI detI hai| anya darzanoM meM pratyakSa aura parokSa kI jo vyAkhyA milatI hai usase pRthaka jaina darzana meM pratyakSa ko vyAkhyAyita kiyA gayA hai| jaina mAnyatAnusAra pratyakSa jJAna hameM indriya aura mana kI sahAyatA ke binA kevala AtmA kI yogyatA se hI prApta hotA hai aura isake viparIta jo jJAna indriya aura mana kI sahAyatA se prApta hotA hai vaha parokSa hai| anumAna tarkazAstra kA prANa hai| yadyapi anumAna pratyakSamUlaka hotA hai, to bhI usakA apanA vaiziSTya hai| anumAna ke dvArA hI hama saMsAra kA adhikatara vyavahAra calA rahe haiN| anumAna ke AdhAra para hI tarkazAstra kA vizAla bhavana khar3A huA hai| kArya kAraNa yA hetuhetumAna ke siddhAnta se anumAna pramANa kA prAdurbhAva hotA hai, jahA~ kAryakAraNa bhAva na bhI ho vahAM avinAbhAva sambandha ko dekhakara anumAna jJAna hotA huA dekhA jAtA hai| anumAna ke bhI do bheda haiM- svArthAnumAna aura parArthAnumAna / anumAnakarttA jaba apane anubhUti se svayaM hI kisI tathya kA hetu dvArA jJAna prApta karatA hai to vaha svArthAnumAna kahalAtA hai| aura jaba vacana prayoga dvArA kisI anya ko vahI tathya samajhAtA hai to usakA vaha vacana prayoga parArthAnumAna kahalAtA hai| svArthAnumAna jJAnAtmaka hai to parArthAnumAna vacanAtmaka / (3) Agama pramANa- samyak zruta kA jJAna Agama pramANa hai athavA Apta yA prAmANika puruSoM ke zabdoM dvArA vastuoM kA jo jJAna hotA hai use Agama pramANa kahate haiN| kyoMki vAstava meM vaha jJAna Agama pramANa hai jo zrotA yA pAThaka ko Apta kI maukhika yA likhita vANI se hotA hai| yahA~ Apta puruSa se tAtparya hai jo vastuoM ke unake yathArtha rUpa meM jaisA jAnatA hai| vaisA hI kahatA hai, vaha Apta puruSa hai| (4) upamAna- sadRzyatA ke AdhAra para vastu ko grahaNa karanA upamAna hai| arthAt yadi kisI ne kisI amuka vastu ke bAre meM koI vAkya suna rakhA ho aura usI prakAra kI vastu acAnaka usake sAmane A jAye to pUrva meM sune gaye vAkya kA turanta smaraNa ho jAtA hai| vaha samajha jAtA hai ki vaha vahI amuka vastu hai, yaha upamAna hai| upamA do prakAra kI hotI haisAdhamyoMpanIta aura vaidhayoMpanIta / 1 pramANoM kA yaha vargIkaraNa tarkAnusArI hone para bhI Agamika hai kintu pazcAtvartI tArkika AcAryoM ne pramANoM kA vargIkaraNa anya prakAra se kiyA hai| unake anusAra pramANa do prakAra kA hai. pratyakSa aura parokSa pratyakSa pramANa ke bhI do bheda sAMvyAvahArika pratyakSa aura pAramArthika pratyakSa tathA parokSa pramANa ke pAMca bheda batAe gae haiM- 1. smRti 2. pratyabhijJAna 3. tarka 4. anumAna 5 Agama / 1 0 aSTadazI / 1820 O Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ smaraNa rakhanA cAhiye ki isa vargIkaraNa meM bhI pUrvokta vargIkaraNa se koI maulika yA vastugata pArthakya nahIM hai| isameM upamAna pramANa ko pRthaka sthAna na dekara, pratyabhijJAna meM sammilita kara liyA gayA hai| smaraNa, pratyabhijJAna tathA tarka usa vargIkaraNa ke anusAra sAMvyAvahArika pratyakSa ke antargata hai| (ga) naya vidhi- kisI bhI viSaya kA sApekSa nirUpaNa karane vAlA vicAra naya kahalAtA hai| naya do prakAra ke haiM- 1. dravyArthika naya 2. paryAyArthika naya isameM se prathama naya ke tIna tathA dvitIya ke cAra arthAt kula milAkara sAta bheda hote hai1. naigama naya- aniSpanna artha meM saMkalpamAtra ko grahaNa karane vAlA naya naigama naya hai / 12 jo naya atIta, anAgata aura vartamAna ko vikalpa rUpa se sAdhatA hai vaha naigama naya hai| 13 2. saMgraha naya- sAmAnya athavA abheda ko grahaNa karane vAlI dRSTi saMgrahanaya hai| 3. vyavahAra naya saMgraha naya ke dvArA gRhIta artha kA vidhipUrvaka avaharaNa yA bheda karanA vyavahAra naya hai / 4. Rju naya bhUta aura bhAvI ko chor3akara vartamAna paryAya mAtra ko grahaNa karane ko Rju naya kahate haiN| 5. zabda naya zabda prayogoM meM Ane vAle doSoM ko dUra karake tadanusAra artha bheda kI kalpanA karanA zabda naya hai| 6. samabhirUr3ha naya zabda bheda ke anusAra arthabheda kI kalpanA karanA samabhirUddha naya hai| sarvArthasiddhi meM isakI vyAkhyA isa prakAra kI gayI hai- "nAnA arthoM kA samAbhirohaNa karane vAlA hone se yaha samabhirUr3ha naya kahalAtA hai| - -- - 7. evaMbhUta naya- yaha naya sUkSmatama zAbdika vicAra hamAre sAmane prastuta karatA hai arthAt jisa zabda kA jo artha hotA hai, usake hone se hI usa zabda kA prayoga karanA evaMbhUta naya hai| (gha) svAdhyAya vidhi jainAcAryoM dvArA viziSTa jJAna prApti ke lie svAdhyAya - vidhi kA upayoga kiyA jAtA thA / svAdhyAya se hI vyakti kI antarnihita zaktiyAM pUrNa rUpa se vikasita hokara sAmane AtI haiN| tattvArthasUtra meM svAdhyAya ke lie pA~ca tarIke batAe gae hai- 1. bAcanA 2. pRcchanA, 3 anuprekSA, 4. AmnAya 5. dharmopadeza / 1. vAcanA- nirdoSa grantha tathA usake artha kA upadeza athavA donoM hI usake pAtra ko pradAna karanA vAcanA hai| 14 isake bhI cAra bheda haiM- nandA, bhadrA, jayA aura saumyA / 2. pRcchanA saMzaya kA uccheda arthAt nirAkaraNa karane ke uddezya se prastuta viSaya ke sandarbha meM prazna karanA pRcchanA hai / 15 3. anuprekSA-vikAroM kI nirjarA ke lie asthi-majjAnugata arthAt use pUrNa rUpa se AtmasAt karate hue zruta jJAna kA parizIlana karanA anuprekSA kahalAtA hai| 4. AmnAya - zuddhipUrvaka pATha ko bAra-bAra doharAnA AmnAya hai / 16 5. dharmopadeza- devavandanA ke sAtha maMgalapATha pUrvaka dharma upadeza karanA dharmakathA hai| 17 isake bhI AkSepiNI, vikSepiNI Adi bheda haiN| anuyogadvAra - vidhi- paM0 sukhalAla saMghavI ke anusAra anuyoga kA artha hotA hai yAtrA yA vivaraNa aura dvAra arthAt prazna / prazna hI vastu meM praveza karane ke arthAt vicAraka dvArA usakI taha taka pahu~cane ke dvAra haiN| arthAt AdhyAtmikatA se ota-prota vyakti kisI tatva ke sambandha meM tatsambandhI aneka praznoM ke dvArA apane jJAna bhaNDAra ko aura samaddha karatA hai, bar3hAtA hai| isake lie vaha nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti, vidhAna, sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva alpa- bahutatva Adi caudaha praznoM ke dvArA samyak darzana prApta karatA hai| uparyukta vidhiyoM ke atirikta "Adi purANa' meM zikSA paddhati ke anya bheda bhI varNita haiM- 1. pATha vidhi, 2 praznottara vidhi 3 zAstrArtha vidhi 4. zravaNa vidhi 5. pada vidhi, 6. upakrama vidhi, 7 paMcAMga vidhi ityAdi Upara varNita ina zikSaNa vidhiyoM kA saMkSipta vivaraNa yahA~ diyA jA rahA hai 1. pATha vidhi guru yA zikSaka ziSyoM ko pATha vidhi - - dvArA aMka aura akSara jJAna kI zikSA dete haiM / isa vidhi kA prAraMbha Adi tIrthaMkara RSabha deva se prAraMbha hotA hai| isI vidhi ke dvArA unhoMne apanI kanyAoM brAhmI aura sundarI ko zikSA dI thii| isa paddhati meM guru dvArA likhe gaye yA diye gaye pATha ko ziSya bArabAra likhakara kaMThastha karatA hai / sAmAnyataH isa vidhi kA prayoga jaina purANoM ke samasta pAtroM ke adhyApana meM kiyA gayA hai| isa vidhi meM mUlataH tIna zikSA tattva parigaNita haiM- 1. uccAraNa kI spaSTatA, 2. lekhana kalA kA abhyAsa 3 tarkAtmaka saMkhyA praNAlI vidhi 2. praznottara vidhi praznottara vidhi kA prayoga jaina vAGmaya meM kaI jagaha kiyA gayA hai| jaisA ki praznottara vidhi 0 aSTadazI / 183 - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke nAma se spaSTa hai ki isameM ziSya athavA jijJAsu prazna karatA 5. zravaNa-vidhi- isa vidhi ke anusAra kisI bhI tathya hai aura jJAnI gurUjana una praznoM kA ucita uttara dekara ziSya kA ko sunakara yA usakA zravaNa karake use grahaNa karanA zravaNa vidhi mArgadarzana karate haiN| isa praznottara vidhi ke mAdhyama se gUr3ha aura hai| vizeSAvazyaka bhASya 21 meM zravaNa meM sAta vidhiyoM kA ullekha duruha viSaya ko bhI saralatApUrvaka samajhAyA jAtA thA jisase kiyA gayA hai- ka. guru dvArA kahI gayI bAtoM ko cupacApa sunanA, viSayoM ko AtmasAt karane meM ziSya ko saralatA hotI thii| isa kha. use binA virodha svIkAra karanA, ga. use acchA mAnate hue vidhi kA prayoga praur3ha aura pratibhAzAlI chAtroM ke lie kiyA usakA anukaraNa karanA, gha. usa viSaya meM apanI jijJAsA vyakta jAtA thaa| karanA Da. usakI mImAMsA karanA, ca. usa viSaya kA pUrNa rUpa 3. zAstrArtha vidhi- zAstrArtha vidhi prAcIna zikSA paddhati se pArAyaNa karanA, cha. guru kI bhAMti svayaM usa viSaya ko kI eka pramukha vidhi hai| isa vidhi meM pUrva aura uttara pakSa kI abhivyakta krnaa| sthApanApUrvaka viSayoM kI jAnakArI prApta kI jAtI hai| eka hI 6. paMcAMga-vidhi- paMcAMga vidhi ke dvArA vAcanA, pRcchanA, tathya kI upalabdhi vibhinna prakAra ke tarkoM, vikalpoM aura anuprekSA, AmnAya aura upadeza jisakA Upara varNana kiyA jA bauddhika prayogoM dvArA kI jAtI hai| usa kAla meM zAstrArtha kA cukA hai kisI viSaya ko samajhA jAtA thaa| maukhika aura likhita donoM rUpa pracalita thaa| Adi purANa meM 7. pada-vidhi-'padyante jJAyante'neneti padaM' arthAta jisake ullekha hai ki prAcIna kAla meM zAstrArtha maMtriyoM ke bIca dvArA (artha) jAnA jAtA hai vaha pada hai|22 nAmika, naipAtika, Aptatatva kI jAnakArI ke lie kiyA jAtA thaa| svapakSa kI aupasargika, AkhyAnika aura mizra nAmaka isake pAMca bheda hai| siddhi aura parapakSa meM doSa nikalAnA hI zAstrArtha vidhi kA uddezya padavidhi dvArA zabdoM kA vargIkaraNa karake usake artha kI hai| isa vidhi kI nimnalikhita vizeSatAeM haiM- (ka) 'nanu- zabda nizcita avadhAraNA prakaTa kI jAtI hai tathA isake dvArA zabdoM ke dvArA zaMkA utpanna krnaa| (kha) 'na ca' yA 'iti cenna' dvArA naisargika zakti kA bodha kiyA jAtA hai| zaMkA kA nirAkaraNa krnaa| (ga) yatvedaM 'yathekaM' dvArA pakSa kA 8. prarUpaNA-vidhi - vAcya-vAcaka, pratipAdyanirAkaraNa krnaa| (gha) anavasthA, cakraka, prasaMga sAdhana Adi pratipAdaka evaM viSaya-viSayI bhAva kI dRSTi se zabdoM kA doSoM kA udbhAvanA yA prastuta karanA (Ga) 'eva' 'Aha' 'atra' AkhyAna karanA prarUpaNA vidhi hai| guru ziSya ko 'kiM' 'kasya' 'yastu' Adi saMketAzoM dvArA kathanoM aura uddharaNoM ko upasthita 'kena' 'kva' 'kiyat' 'kAlaM' evaM 'kati vidhaM' ina cha: praznoM kara samAlocana krnaa| (ca) vikalpoM ko uThAkara pratipakSI kA dvArA nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna samAdhAna karate hue svapakSa ke siddhi ke lie AkSepiNI kA sAdhana karate hue adhyApana karanA prarUpaNA vidhi hai| vikSepiNI' jaise kathAoM kA prayoga krnaa| (cha) 'taduktaM' 'nAdi' jaise zabdoM kA kisI vastu yA kathana para bala dene ke lie isake atirikta bhI padArthavidhi, saMgoSThi, vidhi, vyAkhyA prayoga krnaa|8 vidhi Adi zikSA kI paddhatiyoM kA prayoga prAcIna kAla meM guruoM, AcAryoM dvArA kiyA jAtA thaa| jisakA uddezya gUr3ha se gUDha viSaya 4. upakrama-vidhi-jisake dvArA zrotA zAstra ko ko sarala aura subodha banAkara chAtroM ke sAmane isa rUpa meM prastuta upakramyate arthAt samIpa karatA hai use upakrama kahate haiN| arthAt karanA thA ki viSaya ko AtmasAt karane meM ziSya ko kaThinAI uddiSTa padArtha ko zrotAoM kI buddhi meM baiThA denA, unheM acchI taraha na ho, yahI kAraNa thA ki prAcIna kAla me guru kI chatrachAyA meM samajhA denA upakrama hai| ise upoddhAta bhI kahate haiN| hI rahakara bauddhika, mAnasika, zArIrika, AdhyAtmika vikAsa jina manuSyoM ne kisI, zAstra ke nAma, AnupUrvi pramANa, kiyA jAtA thaa| kyoMki guru ke sAnidhya meM rahakara ziSya kevala vaktavyatA aura arthAdhikAra nahIM jAne haiM ve usa zAstra ke zikSA hI prApta nahIM karatA thA apitu usakA jIvana saMskAra, paThana-pAThana Adi kriyA phala ke liye pravRtti nahIM karate haiN| vyavahAra, kartavya-bodha Adi se pUrNa pariSkRta ho jAtA thaa| ataH viSayoM ke pATha aura usake spaSTIkaraNa ke lie zrIbhagavadguNadharAcArya praNIta kaSAyapAhur3a kI cUrNi meM zrI yativiSabhAcArya ne isa vidhi meM Upara varNita pAMca viSayoM kA parijJAna honA Avazyaka mAnA hai| 0 aSTadazI / 1840 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha sUcI DaoN0 iMdararAja baida 1. tattvArtha, sUtra, vivecana sukhalAla saMghavI, 1/3 2. adhigmo'rthaavbodhH| yatparopadezapUrvaM jIvAdyadhigamanimittaM tduttrm| sarvArthasiddhi 1/3/12 jainasiddhAnta dIpikA, 9/5 samyakjJAnaM prmaannN..| pramANa-parIkSA, pR01 bA~kA rAjasthAna sarvArthasiddhi, 1/10, 98/2 bA~kI pagar3I, bA~kI mULe, bA~kI jisakI zAna hai, kaSAyapAhuDa, 1/1/1, 27, 37, 6 bA~ke jisake yuddha bA~kure, bA~kA rAjasthAna hai| 7. nyAyadIpikA, 3/73/112 jisakI godI kA hara bAlaka jvAlAmukhI sarIkhA hai, abhidheyaM vastu yathAvasthitama yoga jAnIte, yathAjJAnaM cAbhidyatte jisakI hara nArI ne calanA aMgAroM para sIkhA hai| sa aaptH| vahI 4/4 . jisake pAnI ke Age duniyA kA pAnI phIkA hai| aisA gauravadhAma hiMda kA apanA vaMza sthAna hai| 9. anuyogadvAra 458 apanA vaMzasthAna tabhI to bA~kA rAjasthAna hai|| 10. tattvArtha sUtra, 1/10/12 vivecanakartA paM0 phUlacanda khar3I abhI taka usI zAna se durgoM kI prAcIra yahA~, siddhAnta zAstrI TUTI kitanI bAra hArakara julmoM kI zamazIra yahA~, 11. jaina nyAya tarkasaMgraha (yazovijaya), pramANa khnndd| lekina aba taka rahI sunaharI hI isakI tasvIra yahA~, 12. sarvArthasiddhi, 1/33/141/2 bhArata bhara kA bala vikrama cira vijayI isakI Ana hai, 13. kArtikeyAnuprekSA, pRSTha 271 vijayI isakI Ana tabhI to bA~kA rAjasthAna hai|| 14. sarvArthasiddhi 9/25/443/4 yaha padminiyoM kI bhUmi yahA~ kA itihAsa nirAlA hai, phUloM kI hai seja Aja to kala jauhara kI jvAlA hai, 15. savArthasiddhi 9/25/443/4 sudhA samajhakara mIrA~ ha~sa pI jAtI viSa kA pyAlA hai, 16. savArthasiddhi 9/25/443/5 sIsa kATa detI kSatrANI aisA yahA~ vidhAna hai, 17. tattvArthasUtra 7/87 aisA yahA~ vidhAna tabhI to bA~dhA rAjasthAna hai|| 18. jaina vAGmaya meM zikSA ke tattva, pR0 120, DA0 nizAnanda balidAnoM ke phUla khile haiM isakI lohita mATI meM, zarmA, prakAzaka-prAkRta, jainazAstra aura ahiMsA zodha khela cuke haiM yuddha bA~kure holI haldIghATI meM, saMsthAna vaizAlI (bihAra) 1988 ananya yahA~ ke vIra bali ko jIne kI paripATI meM jIne-marane kA kucha isakA nyArA hI unamAna hai, 19. kaSAyapAhuDa (jayadhavalA) 1/9/11/7 nyArA hI unamAna tabhI to bA~kA rAjasthAna hai|| 20. jayadhavalA sahitaM kaSAyapAhuDa, cUrNi, bhAga-1, pR0 11, dharA pratApI siMhoM kI yaha lAkhoM bhAmAzAhoM kI, dvitIya dAnI-balidAnoM beToM kI pannA-sI mAtAoM kI, 21. vizeSAvazyaka bhASya, saMpAdaka - DA0 nathamala TAMTiyA, pR0 basaMdharA hai pAvana bhAvI bhArata kI AzAoM kI, 168-169 sIdhe sacce zabdoM meM yaha nanhA hindustAna hai, 22. nyAyabindu TIkA 1/7/140/1 nanhA hindustAna tabhI to bA~kA rAjasthAna hai|| aNuzakti kI nUtana gaMgA jahA~ hRdaya meM thI utarI, rAjadharitrI pokaraNI vaha sadA rahegI garva bharI, mAravAr3a, ajamera, udayapura, vizva ramya jayapura nagarI romAMcaka bhUkhaMDa deza kI inake kauna samAna hai, inake kauna samAna tabhI to bA~kA rAjasthAna hai|| cennaI 0 aSTadazI / 1850