Book Title: Jain Puran katha ka Lakshanik Swarup
Author(s): Virendrakumar Jain
Publisher: Z_Vijay_Vallabh_suri_Smarak_Granth_012060.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210814/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina purANa-kathA kA lAkSaNika svarUpa zrI vIrendrakumAra jaina sabase pahale purANa-kathA ke prakRta svarUpa z2arUrI hai| aura usake manovaijJAnika udgama para prakAza DAla denA manuSya apane vAstavika rUpa se tuSTa nhiiN| use anAdi kAla se uccatara aura sampUrNatara jIvana kI khoja rahI hai| isa khoja ne indriyagamya vastu-jagat kI sImA bhI lAMghI hai, aura manuSya ne lokottara aura 'divya ke sapane bhI dekhe haiN| sapane hI nahIM dekhe, apane una sapanoM ko apane raktAMzoM meM jIvita kara, apane hI mAMsa meM se usane prakAza kI una mUrtiyoM ko jIvanta bhI kiyA hai| jaba-jaba manuSya ke svapna ke usa 'parama sundara' ne rUpa grahaNa kiyA, vaha apane sarvAMgINa aizvarya kI aneka lIlAtroM ko mAnavIya mana para bahuta gaharA aMkita kara gyaa| usa parama puruSa yA parama nArI kA jo sthUla vyaktIkaraNa hotA hai, vaha apane Apa meM hI samApta nahIM hai| usa lIlA meM eka adhika gaharA aura sUkSma satya hotA hai, jo arUpa hotA hai| carmacakSu kI pakar3a meM vaha nahIM pAtA, para bodha ke dvArA vaha usa kAla ke manuSyoM kI anubhUti meM rama jAtA hai| yaha anubhUti mAnavI rakta meM samAviSTa hokara pIr3hI dara pIr3hI saMkramita hotI rahatI hai| vikAsa ke nava-navIna unmeSoM aura sapanoM se manuSya usa anubhUti ko saghanatara aura vipulatara banAtA jAtA hai, nAnA kAvyoM aura kalA-kRtiyoM meM use saMjotA hai aura antataH vahI anubhUti zreSThatara aura uccatara mAnavoM ke rUpa meM AvirbhUta hokara hameM AgAmI devatva kA AbhAsa de jAtI hai| hamAre vaijJAnika yuga ke 'supara maina' kI kalpanA ke mUla meM bhI uttarottara vikAsa kI yahI ajasra cetanA kAma kara rahI hai| manuSya ke bhItara apAra aizvarya kI sambhAvanAeM dina aura rAta hiloreM le rahI haiN| unheM vaha eka vAstavika aura sImita ghaTanA ke varNana ke rUpa meM nahIM aAMka sakatA, kyoMki vaha deza-kAla kI bAdhA se mukta asIma bhUmA kA pariNamana hai| isIse usa ananta saundarya ko vyakta hone ke liye kalpanA kA sahArA lenA par3atA hai| sarvakAla aura sarvadeza meM usI eka prANa-puruSa kI sattA vyApta hai| isIse manuSya kA mana saba jagaha samAna rUpa se kAma karatA hai aura yahI kAraNa hai ki jahAM bhI aura jaba bhI kisI lokottara, divyasattA ne janma liyA hai, to usane sarvatra mAnavI mana para apanI asAdhAraNatA kI prAyaH eka-sI chApa DAlI hai| isa taraha manuSya ke svapna ke vigata, aAgata aura anAgata zrAdarza puruSoM kI kathAoM ko eka lAkSaNika rUpa-sA mila gayA hai| kalpa-puruSa ke isI lAkSaNika rUpa ko bhinna-bhinna deza-kAla ke logoM ne aura unake kavi-manISiyoM ne nAnA raMgoM ke prakAza-sUtroM meM bAMdhA hai| svapna-puruSa aura svapna-nArI kI isa kalpanA-grAhya kathA ko hI hama purANa-kathA kaha sakate haiN| nire vAstava ke tathya se Upara uTha kara kathA jaba bhI bhAva-kalpanA ke divya loka meM calI gayI hai, tabhI vaha pugaNa-kathA bana gayI hai| apane mana kI sArI uddIpta aAzA, kAMkSA aura kAmanA se abhiSikta kara manuSya kI aneka pIr3hiyAM usI kalpa-puruSa kI kathA ke nava-navIna aura mahattara rUpoM ko duharAtI gayI haiN| manuSya kI kathA jaba bhI prakaTa sAmAnya ke dharAtala se uThakara sambhAvya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha asAmAnya ke svapna-jagat meM calI gayI hai, tabhI vaha purANa-kathA ho gayI hai| isIse prAyaH ye kathAeM rUpaka, pratIka aura dRSTAnta ke rUpa meM hI pAI jAtI haiN| ve mAtra vAstavika ghaTanA kI kathA nahIM kahatIM, ve to binA kahe hI jIvana ke kaI nigUDha satyoM para aneka raMgoM kA prakAza DAla detI haiN| ___jaina purANoM meM bhI isa kalpa-puruSa yAnI manuSya ke parama kAmya aAdarza kI kathA ko hI lAkSaNika rUpa prApta huA hai| jainoM ke yahA~ ina parama puruSoM ko zalAkA puruSa kahA gayA hai| unake svarUpa, sAmarthya, lIlA aura carama prApti kI bhinna-bhinna koTiyoM ke anusAra unakI alaga-alaga lAkSaNika maryAdAeM kAyama kara dI gayI hai| __ jaina kavi-manISiyoM ne apane Adarza kI cUr3A para tIrthakara kI pratiSThA kI hai| tIrthakara vaha vyaktimattA hotI hai, jisameM sAre laukika aura alaukika aizvarya eka sAtha prakAzita hote haiN| daihika dRSTi se vaha asAmAnya bala vIrya, zaurya, vikrama-pratApa aura saundarya kA svAmI mAnA jAtA hai| usakI aMga-racanA kA bar3A hI vizada aura sArthaka varNana zAstroM meM milatA hai| zrAdi se anta taka bAla-rUpa kA salaunA aura nirdoSa mArdava usake mukha para aura kAyA meM virAjatA rahatA hai| zrAyuSya ke prabhAva se vaha avikSata rahatA hai, aura svayaM kAla bhI usakI deha kA ghAta nahIM kara sktaa| isIse use carama zarIrI kahA gayA hai| vaha loka kA aparAjita Aditya-puruSa yAnI pUSan hotA hai, jisameM sAre tattvoM kA sArabhUta teja, rasa aura zakti samAI rahatI hai| kisI pUrvajanma meM nikhila carAcara ke kalyANa kI kAmanA karane se vaha tIrthakara prakRti bAMdhatA hai| isIse jaba vaha tIrthakara hokara paidA hotA hai to loka meM sarvAMgINa abhyudaya prakaTa hotA hai| prANimAtra ke prANa eka avyAhata sukha se vyApta ho jAte haiN| tatkAlIna dharatI para vahI loka aura paraloka kI sArI siddhiyoM kA prakAzaka, vidhAtA aura netA hotA hai Adi se anta taka tIrthaMkara kI jIvana-lIlA bar3I kAvyamaya aura rocaka hai| aisA pratIta hotA hai ki mAnava kavi kI kalpanA kA sArabhUta madhu aura tejas usa rUpaka meM sAkAra huA hai| vaha mAnavoM aura devoM kI mahattvAkAMkSA kA carama rUpa hai| tIrthakara ke garbha meM Ane ke chaha mahIne pahale se paMca AzcaryoM kI vRSTi hone lagatI hai| Asa-pAsa ke pradezoM meM nirantara ratna-varSA hotI hai, nandana ke kalpa-vRkSoM se phUla barasate haiM, gaMdhodaka kI vRSTi hotI hai, aura AkAza meM duMdubhiyoM ke ghoSa ke sAtha deva jaya-jayakAra karate haiN| pRthvI apane bhItara ke samUce rasa se saMsAra ko nava-navIna sarjanoM se bhara detI hai| tIrthakara jisa rAta garbha meM Ate haiM, usa rAta unakI mAtA airAvata hAthI, vRSabha, siMha Adi ke solaha ' sapane dekhatI hai, jo usa AgAmI parama-puruSa kI aneka vibhUtiyoM ke pratIka hote haiN| tIrthakara ke janma ke samaya indra kA Asana kampAyamAna hotA hai, devaloka aura martyaloka meM aneka Azcarya ghaTita hote haiN| sabhI svargoM ke indra apanI devasabhAoM sahita antarikSa ko divya saMgIta se guMjita karate hue, loka meM prabhu ke janma kA utsava manAne Ate haiN| bar3e samAroha se zizu bhagavAn ko meru parvata para le jAkara unheM pAMDaka zilA para virAjamAna kiyA jAtA hai, phira devAMganAoM dvArA lAye hue kSIra-sAgara ke jala ke eka hajAra ATha kalazoM se unakA abhiSeka kiyA jAtA hai| kaI dinoM taka iMdrANiyAM aura deviyAM prabhu kI mAtA kI sevA meM niyukta rahatI haiN| isake uparAnta bhinna-bhinna tIrthaMkaroM ke prakaraNoM meM unake kumAra-kAla aura rAjyakAla kI viziSTa kathAeM varNita hotI hai| ........... kucha logoM kI mAnyatA ke anusAra caudaha / -saMpAdaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina purANa-kathA kA lAkSaNika svarUpa dIrgha samaya taka vipula sukha-bhoga ke sAtha rAjya karate-karate kisI eka dina acAnaka sAMsArika kSaNa-bhaMguratA para usakI dRSTi aTaka jAtI hai| sArA aihika sukha-bhoga usakI dRSTi meM vinAzI aura heya jAna par3atA hai| deha, mahala aura saMsAra ke bandhana use asahya ho uThate haiN| saba kucha tyAga kara vaha cala par3ane ko udyata ho jAtA hai, tabhI lokAntika deva aAkara usakI isa mAMgalika citta-vedanA kA abhinandana kara, usake vairAgya kA saMkIrtana karate haiN| jaba vaha narasiMha mahAbhiniSkramaNa ke lie udyata hotA hai, usa samaya saMsAra kI sArI vibhUtiyAM hAhAkAra kara uThatI haiM ki hAya, unakA ekameva samartha bhoktA bhI unheM tyAga kara calA jA rahA hai, aura use bAMdha kara pakar3a rakhane kI zakti unameM nahIM hai| indra zrAkara bar3e samAroha se prabhu kA dIkSA-kalyANaka karatA hai| vaha mAnava-putra nirvasana' digambara hokara prakRti kI vijaya-yAtrA para nikala par3atA hai| mahAvikaTa kAntAroM aura parvata-pradezoM meM vaha dIrghakAla taka mauna samAdhi meM lIna ho rahatA hai| anAyAsa eka dina kaivalya ke prakAza se usakI zrAtmA pArapAra nirmala ho uThatI hai| tInoM kAla aura tInoM loka ke sAre pariNamana usake cetana meM hAtha kI rekhAoM se jhalaka uThate haiM | taba nirjana kI kandarA ko tyAga kara loka-puruSa apanA pAyA hA prakAza nikhila carAcara ke prANoM taka pahuMcAne ke liye loka meM lauTa pAtA hai| indra aura devagaNa usake AsapAsa vizAla samavazaraNa kI racanA karate haiN| tIrthakara kI yaha dharmasabhA deza-dezAntaroM meM vihAra karatI hai| Age-Age dharmacakra calatA hai, dizAeM nava yugodaya aura navIna pariNamana ke prakAza se bhara jAtI haiN| dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anurUpa loka meM aneka kalyANakArI parivartana hote haiN| prabhu kI ajasra vANI se prANimAtra ke parama kalyANa kA upadeza nirantara bahatA rahatA hai| loka meM usa samaya apUrva maMgala aura Ananda vyApta ho jAtA hai| jIvoM ke vaira-mAtsarya, duHkha-viSAda mAno ekabAragI hI lupta ho jAte haiN| isa taraha aneka varSa dUra-dUra dezoM meM vihAra karake dharma kA cakra-vartana karate hue anAyAsa eka dina kisI jyotirmaya kSaNa meM prabhu kA parinirvANa ho jAtA hai| aisI bhavya aura divya hai tIrthakara kI jiivn-kthaa| loka kA dUsarA pratApI zalAkA puruSa hotA hai cakravartI / cakravartI ke janma ke sAtha hI usake mahAprAsAda meM usakI niyoginI caudaha RddhiyoM aura siddhiyoM ke denevAle caudaha ratna prakaTa hote haiN| inhIM ratnoM meM se cakravartI kI sArI Adhibhautika aura daivI vibhUtiyAM prakaTa hotI haiN| vaha pUrva nidAna se hI SaTkhaMDa pRthvI ke vijetA hone kA niyoga lekara janma letA hai| pRthvI ke nAnA khaMDoM meM jahAM pIr3aka asuroM aura zoSaka rAjAoM ke atyAcAroM se loka-jana pIr3ita hote haiM, una saba kA nirdalana kara, dharatI para parama sukha, zAnti, kalyANa aura samatA kA dharma-zAsana sthApita karane ke liye hI cakravartI avatarita hotA hai| jaba cakrI digvijaya ke liye jAtA hai, to usakA cakra-ratna Age-Age calatA huA usakA paMtha-saMdhAna karatA hai| yaha cakra ekabAragI hI dharma aura usakI sthApaka kalyANI zakti kA pratIka hotA hai| jaba sasAgarA pRthvI ke chaH khaMDoM ko jItakara cakrI apanI vijaya ke zikhara para garvonnata khar3A hotA hai, tabhI vRSabhAcala parvata para apanI vijaya kA mudrAlekha aMkita karane jAtA hai| para vahAM jAkara dekhatA hai ki vijaya ke usa zilAstambha para usase pahale aise asaMkhya cakrI apanI vijaya kI hastalipi aAMka gaye haiM aura usa zilA para nAma likhane kI jagaha nahIM hai| usI kSaNa cakrI kA vijayAbhimAna cUrNa ho jAtA hai| vaha akiMcana bhAva se kisI pichale cakrI kA nAma miTA, apane hastAkSara kara detA hai aura samabhAva lekara apane rAja-nagara ko lauTa jAtA hai| taba apanI sArI zakti aura vibhUti prajA ke kalyANa ke liye utsarga kara detA hai aura 1. zvetAmbaroM ke anusAra vaha devadUSya-vastra grahaNa karatA hai / -saMpAdaka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha yoM apramatta bhAva se vaha dharma-zAsana kA saMcAlana karatA hai| isa kathA meM bar3e hI lAkSaNika DhaMga se bhautika sattA ke aMtima bindu ko, parama kalyANa ke chora meM grathita kara diyA gayA hai| zrAdi tIrthakara vRSabhadeva ke putra bharata aise hI cakravartI the, jinake nAma se isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| isa taraha nArAyaNa, pratinArAyaNa, balibhadra, kAmadeva Adi paramatA kI kaI koTiyAM hotI haiM aura unake judA-judA vivaraNa haiN| ___jaina mAnyatA ke anusAra zrIkRSNa nArAyaNa the| ve niyoga se hI tIna khaMDa pRthvI ke adhIzvara ardhacakrI the| pUrNacakrI se ThIka prAdhe yAnI sAta ratna ardha-cakrI ke koSAgAra meM janma lete haiN| nArAyaNa pradhAnatayA karma-puruSa hotA hai| vaha loka meM laukika zaurya, pratApa aura aizvarya kA akelA prabhu hotA hai| usakI lIlA meM kautuka, kautuhala, zaurya, sammohana aura praNaya kA prAdhAnya hotA hai| lIlA-puruSottama kRSNa ke vyaktitva meM ina vRttiyoMkA prakAza pUrNatayA sAMgopAMga huA hai| trikhaMDa vijaya ke uparAnta usa karma-puruSa ke vibhava-svapna ko mUrta karane ke liye samudra meM devoM ne dvArikA racI thii| kRSNa ke cacere bhAI tIrthakara neminAtha ko kaivalya prApta hone para unhoMne apane samavazaraNa meM yaha bhaviSyavANI kI thI ki yAdava-putra dvaipAyana ke hAthoM hI dvArikA kA dahana hogA aura apane hI bhAI jaratkumAra ke hAthoM kRSNa kI mRtyu hogii| chappana karor3a yAdavoM kI bhRkuTiyAM Ter3hI ho gayI thIM usa smy| kumAra dvaipAyana usI kSaNa dIkSA lekara vahAM se cala diye aura jaratkumAra bhI isa pAtaka se bacane ke liye dUra dezAMtaroM meM cale gye| para usa akAMDa ko TAlane ke sAre nimitta vyartha hue aura tIrthakara kI vANI satya huii| yAdavoM ke apane hI krIDA-kautuka ne unakA zrAtmanAza kiyaa| aisI thI usa lIlA-yogI kI liilaa| dvArikA-dahana aura yadukula ke nAza ke bAda kRSNa uttara mathurA kI ora jAte hue eka jaMgala meM soye vizrAma le rahe the, bhAI balarAma unake liye jala lene gaye the| tabhI jaMgala meM nirvAsana lekara bhaTakatA jaratkumAra udhara zrA niklaa| hari ke paga-tala kI maNiko hiMsra pazu kI aAMkha jAna usane tIra claayaa| vaha nArAyaNa ke paga-tala kI prANa-maNi ko bIMdha gyaa| trikhaMDa pRthvI kA avijita prabhu aMtima kSaNa meM bhAI ko kSamA kara jJAnI bana gayA aura kisI aAgAmI bhava ke liye tIrthakara prakRti bAMdha kara tatkAla dehatyAga kara gyaa| . kRSNa ke putra pradyumna kAmakumAra the| kAmakumAra janma se hI kAmadeva kA rUpa lekara avatarita hotA hai aura carama zarIrI, aghAtya, tathA tadbhava mokSagAmI hotA hai| vaha svabhAva se hI bahuta lIlA-priya, kautukI aura sAhasI hotA hai| vaha romAMTika nAyaka kI pUrNatama kalpanA ko hamAre samakSa mUrtimAna karatA hai| hanumAna bhI kAmakumAra hI the| pradyumna ko zizu-vaya meM hI pUrvabhava ke vairI ne use eka pracaNDa zilA ke nIce dabA kara mAra denA cAhA thA, para carama zarIrI kAmadeva aghAtya thaa| usakA ghAta na ho sakA, prahAra ke tale bhI vaha krIr3A hI karatA rhaa| zizu hanumAna apanI mAM aMjanA ke hAtha se uchala kara vimAna meM se nIce kandarA meM jA gire the| parvata kI zilA TUka-TUka ho gayI para hanumAna kA bAla bAMkA na ho skaa| bAlaka muskarAtA huaA khelatA pAyA gyaa| . pradyumna ne apane pUrva niyoga ke caudaha varSa-vyApI svajana-bichoha meM kaI deza-dezAntaroM meM bhramaNa kara apanI zakti, pratibhA, zaurya aura saundarya se aneka siddhiyoM aura vidyAoM kA lAbha kiyA thaa| apanI yuvA bhauhoM ke mohaka darpa aura apane lalATa ke madhura teja se usa AvArA aura anajAna rAjaputra ne Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina purANa-kathA kA lAkSaNika svarUpa anaginatI kula-kanyAoM aura loka kI zreSTha sundariyoM ke hRdaya jIte the| yahI hAla kRSNa ke pitA vasudeva kA bhI thaa| unake eka-eka nayana-vikSepa para sAre janapada kA ramaNItva pAgala aura mUJchita ho jAtA thaa| aisI nirAlI thI ina hari-vaMziyoM kI vaMzajAta mohinii| ina zalAkA puruSoM ke digvijaya, dezATana, samudra-yAtrA, sAhasika vANijya vyavasAya aura antataH brahma-sAdhanA kI bar3I hI sArthaka aura lAkSaNika kathAoM se jaina purANa ota-prota haiN| vastu aura ghaTanA mAtra ko dekhanevAlI sthUla aitihAsika dRSTi ko ina kathAoM meM zAyada hI kucha mila ske| inake marma ko samajhane ke liye paMDita javAharalAla jaisA mAnava itihAsa kA pAragAmI kavi draSTA caahiye| paMDita jI ne apanI 'DiskavarI oNpha iMDiyA' meM kahA hai ki: 'purANa, daMtakathA aura kalpa-kathA ko vAstavika ghaTanA ke rUpa meM na dekhakara yadi hama unheM gahare satyoM ke vAhaka rUpakoM ke rUpa meM dekheM to inameM anAdikAlIna mAnava sRSTi kA ananta aizvarya-koSa hameM prApta ho skegaa|" jaina vAGmaya meM aise rasa, zakti, tapa aura prakAza ke saMzliSTa rUpakoM kI apAra sampatti par3I hai| jijJAsutroM aura sarjakoM ko AmaMtraNa hai ki ve una ciMtAmaNiyoM kI grAbhA se apanI dRSTi ko pArasa bnaayeN| KAJAL