Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayasiMha siddharAja aura usakI mudrAe~ 7 indrakumAra kaThotiyA jayasiMha ke nAnA jayakezI koMkaNa ke rAjA the jisakI rAjadhAnI Adhunika govA thii| jayasiMha kI mA~ eka mahAna strI thii| jayasiMha ke Arambhika jIvana ko sa~vArane kA pUrNa zreya unhIM ko jAtA hai| rAjA karNa kI mRtyu ke uparAnta mAyAnallA devI ne maMtrI zAMtu kI nigarAnI meM jayasiMha ko zastra vidyA kI zikSA dilvaayii|3 mAyAnallA devI ne eka dIrgha jIvana jIyA aura apane putra kI udIyamAna jIvana-yAtrA ko nikaTatA se dekhaa| hemacandrAcArya apane 'devyAzraya kAvya' meM likhate haiM ki jayasiMha bar3hatI umra ke sAtha yuddha-kalA evaM zAsana-vyavasthA meM nipuNa hotA gyaa| hAthiyoM taka ko vaza meM kara lene kI kalA bhI vo jAnane lagA thaa| taruNa avasthA ko prApta karate hI usakA rAjyAbhiSeka kara diyA gyaa| yaha aupacArikatA vi0 saM0 1150 pauSa mAsa meM sampanna kI gii| 'prabandha cintAmaNi' ke anusAra usakA rAjyakAla unacAsa varSa (vi0 saM0 1150 se 1199 tadnusAra 1094 se 1143 I0) thaa|' 'vicAra zreNI' bhI isI tathya kA pratipAdana karatI hai parantu 'Aine akabarI' ke anusAra jayasiMha ne pacAsa varSoM taka jaina dharma se anuprerita zAsaka : rAjya kiyaa| isa ullekha kA anumodana vi0 saM0 1200 (1144 I0) ke bAlI pASANa zilAlekha se bhI hotA hai| ___ 'prabandha cintAmaNi' ke anusAra 'karNa' jayasiMha kA mahAna jaina dharma se prabhAvita hokara na jAne kitane hI bhAratIya rAjyAbhiSeka karake 'AzApalli' ke vijaya-abhiyAna ke nimitta narezoM ne yA to jaina dharma ko aMgIkAra kiyA athavA usake pracAra calA gayA aura vijayoparAnta vahIM para karNAvaTI nAmaka nagarI basA prasAra aura utthAna meM apanA mahanIya yogadAna diyaa| anahilapATaNa / kara svayaM rAjya karane lgaa| athavA anahilavAda yA anahilapurA (gujarAta) ke cAlUkyavaMzIya jayasiMha jaba rAjyArUr3ha huA taba anahilapATaNa kI rAjanaitika (solaMkI) jayasiMha siddharAja (vikrama saMvat 1150-1199 aura bhaugolika sthiti utanI sudRr3ha nahIM thii| usake pUrvaja mUlarAja tadanusAra I0 san 1094-1144) unhIM rAjAoM meM se eka thaa| se lekara bhIma taka - zAkaMbharI, siMdha, nADUlA, mAlavA, saurASTra, ___ gujarAta ke cAlUkyavaMzIya rAjAoM ke lagabhaga sAr3he tIna sau lATa, kaccha aura abUMda maMDala ke narezoM se yuddha karate rahe the parantu varSoM ke itihAsa meM (961-1340 I0) jainadharma evaM tatsambandhI ___ antima tIna kSetra hI unake adhipatya meM A paae| sAhitya kA avicchinna evaM druta gati se vikAsa huaa| jaina lekhaka jayasiMha bar3A hI jIvaTa kA yoddhA thaa| usane jo kucha bhI apane rAjagharAnoM evaM prazAsana se jur3e rahe jisameM unake dvArA racita sAhitya pUrvajoM se prApta kiyA usako vistRta karate hue eka vizAla se hameM tatkAlIna paristhitiyoM, ghaTanAoM evaM rAjanaitika vAtAvaraNa sAmrAjya kI sthApanA kI aura gujarAta kI kIrti ko cahu~ ora kA avikala evaM akSarasa: jJAna prApta hotA hai| mUlarAjA se lekara phailaayaa| kaI jaina sUtroM se hameM vidIta hotA hai ki jayasiMha gujarAta antima rAjA taka isa rAjagharAne kI rAjadhAnI anahilapatAkA sAmrAjya kA 'sAMbhara' se koMkaNa sImA rekhA taka nirvivAda rAjA bana athavA anahilapurA yA anahilapATaNa hI banI rhii| gayA thaa| usake sAmrAjya meM Adhunika gujarAta - lATa, saurASTra, jayasiMha karNa evaM mAyAnallAdevI kA putra thaa| mAyAnallA kaccha sahita rAjasthAna ke kucha bhUbhAga, mAlavA evaM madhya bhArata caMdrapura ke kadaMba rAjA jayakezI kI putrI thii|2 "prabaMdha ciMtAmaNi' nihita the| ke anusAra yaha jayakezI 'zubhakezI' kA putra thA jo karNATaka kA jayasiMha kA sarvaprathama mahatvapUrNa kArya 'mAlavA vijaya' ke sAtha rAjA thaa| hameM yaha jJAta hai ki zubhakezI govA ke kadaMba rAjagharAne Arambha huaa| kahate haiM jayasiMha ke Arambhika rAjyatvakAla meM kA tIsarA adhiSThAtA zaSThadeva thaa| aisA samajhA jAtA hai ki paramAra nareza naravarmana ne anahila pATaNa para car3hAI kara dI thii| yaha para vidvata khaNDa/50 zikSA-eka yazasvI dazaka
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTanA taba ghaTita huI batAI jAtI hai jaba jayasiMha apanI mAtA 1125-26 se pUrva kabhI bhI huI hogii| mAyAnallA devI ke saMga somanAtha kI tIrtha yAtrA para gayA huA thaa| jayasiMha kI eka aura mahatvapUrNa upalabdhi anArya rAkSasa rAjA usake mukhyamaMtrI zAMtu ko AkrAMtA ke sAtha apamAnajanaka zartoM para 'barabaraka' para vijaya prApti thaa| isa upalabdhi ke pazcAt hI use saMdhi karanI pdd'ii| tIrtha yAtrA se lauTane ke uparAnta jayasiMha ne isakA 'siddharAjA' kI upAdhi se vibhUSita kiyA gyaa|22 isI vijayabadalA mAlavA para jIta hAsila karake liyaa| naravarmana ke sAtha hue prApti ke pazcAt use 'barabaraka jiSNu' kA virUda bhI prApta huaa| yuddha kA varNana jaina vAGgamaya meM bar3e vistAra se kiyA hai| inameM ujjaina ke vi0saM0 1196 ke khaNDayukta pASANa zilAlekha meM jayasiMha sUri racita 'kumAra pAla carita', jinamaNDalagaNi racita isakA spaSTa ullekha huA hai|23 isa yuddha viSayaka varNana jaina kRti 'kumArapAla prabandha' tathA rAjazekhara kRta 'prabandha koSa' pramukha haiN| ina 'vAga bhaTTAlaMkAra' 24 meM bhI gumphita hai| 'prabandha koSa' se hameM candela kAvyoM se yaha jAnakArI prApta hotI hai ki isa yuddha meM jayasiMha ne 'madanavarmana' ke sAtha usakI rAjadhAnI 'mahobA' ke lie hue yuddha naravarmana ko baMdI banA liyA thaa| ina racanAoM se pUrva kI eka kRti viSayaka jAnakArI prApta hotI hai| antata: jayasiMha ne chiyAnave 'kIrti kaumudI' se jAnakArI milatI hai ki jayasiMha ne naravarmana kI karor3a svarNa mudrAe~ prApta kara yuddha ko samApta kiyaa| 'kAlIMjara' dhAH nagarI para apanI vijaya prApta kara lii| ina sAhityika racanAoM ke 'pASANa zilAlekha' se bhI uparyukta ghaTanA para prakAza par3atA hai ke atirikta hameM katipaya zilAlekhoM se bhI isa mahatvapUrNa vijaya (janarala oNpha esiyATika sosAiTI, 1848) / kI jAnakArI milatI hai| 'tAlavAra' zilAlekha se isa viSaya para hemacandrAcArya kRta 'caDonuzAsana' 25 tathA vAgabhaTTa kRta prakAza par3atA hai ki jayasiMha ne naravarmana kA mAnamardana kara diyA thaa| alaMkAra ke lekhana se ujAgara hotA hai ki jayasiMha ne siMdhurAja ko isI prakAra lalavAr3A ke gaNapati mUrti lekha se patA calatA hai ki yuddha meM harAyA thaa| 'vAga bhaTTalaMkAra' ke TIkAkAra siMha devagaNi jayasiMha ne naravarmana ke ghamaMDa ko cUra-cUra kara diyaa|10 dohar3a likhate haiM ki vaha 'siMdhudezadhIpa' arthAt siMdha kA zAsaka thaa| staMbha-zilAlekha se jJAta hotA hai ki jayasiMha ne mAlavA ke rAjA jayasiMha ke 1140I0 ke 'dohar3a zilAlekha' meM isa yuddha ke ko kaida kara liyA thaa|11 jaina sAdhu jayamaMgala dvArA racita 'zuMdha viSaya meM ullekha kiyA gayA hai|26 zaila-zilAlekha' se jJAta hotA hai ki isa yuddha meM nADUla cAhamAna sapAdalakSa ke 'Anaka rAjA' (arNorAjA) (1139-1153 azarAja ne jayasiMha kA sAtha diyA thaa|12 kumArapAla kI bar3anagara I0) kA varNana 'prabandha cintAmaNi' meM kiyA gayA hai| usane prazasti meM bhI isa kathAnaka kA ullekha hai ki kisa taraha jayasiMha arNorAjA se lAkhoM vasUla karake chodd'aa|27 sAMbhara se prApta eka ne mAlavA ke rAjA kA mAnamardana kiyA thaa|13 / zilAlekha meM bhI yaha ullikhita hai ki 'Anaka' jayasiMha ke adhIna lagatA hai isa mAlavA-vijaya ke upalakSa meM hI jayasiMha ne ho gayA thaa|28 'mahArAjAdhirAja paramezvara'14 evaM 'tribhuvana gaNDa'15 kI upAdhiyA~ isI prakAra jayasiMha ke dakSiNa bhAratIya abhiyAna ke viSaya meM dhAraNa kii| bhI hameM 'jina maMDana girI' kRta 'kumArapAla-prabandha' se jJAta hotA jayasiMha kA dvitIya mahatvapUrNa yuddha saurASTra ke sAtha huaa| A0 hai|29 eka hastalikhita jaina grantha se jayasiMha ke 'devagirI' hemacandra ne 'siddha-hema-vyAkaraNa' meM saurASTra vijaya kA varNana kiyA abhiyAna ke viSaya meM jAnakArI milatI hai| vahA~ se jayasiMha 'paiThAna' hai|16 'kIrti kaumudI' ke anusAra jayasiMha ne zaktizAlI saurASTra kI ora agrasara ho gayA jahA~ ke rAjA ne usakI adhInatA svIkAra ke 'kheMgAra' ko yuddha meM parAsta kiyaa|17 'vividha tIrtha kalpa' meM kara lii| 'kalyANa kaTaka' meM usa samaya 'vikramAditya-SaSTha' kA bhI rAjA kA nAma 'kheMgAra rAya ullikhita hai| 18 isI prakAra svAmitva thaa| isakA virUda 'paramArdI' thaa| jayasiMha ke 'tAlavAra 'purAtana prabandha saMgraha' meM bhI isa yuddha kA ullekha kiyA gayA hai|18 zilAlekha' meM paramArdI ke hAra jAne kA ullekha kiyA gayA hai|30 'prabandha cintAmaNi' ke anusAra jayasiMha ne saurASTra ke prabandhana hetu 'kolhApura prabaMdha cintAmaNi' ke sargoM se hameM jayasiMha kA usa kSetra 'sajjana' ko apanA 'daNDAdhipati' athavA 'rAjyapAla' niyukta meM adhikAra hone kA patA calatA hai|31 kiyaa|20 jayasiMha ke rAjyatvakAlIna vi0saM0 1196 ke dohaDa isa taraha uparyukta lagabhaga dasa yuddhoM meM vijaya prApta kara zilAlekha meM bhI yaha ullikhita hai ki usane saurASTra ke rAjA ko jayasiMha eka mAnyatAprApta yoddhA bana gayA thA aura apane bAhubala se baMdI banAkara kArAvAsa meM baMda kara diyA thaa|21 'prabaMdha cintAmaNi' vaha nirvivAdita rUpa se sAMbhara se koMkaNa taka kA ekAdhipati bana ke sUtroM se yaha to spaSTa ho hI jAtA hai ki saurASTra para vijaya I0 cukA thaa| zikSA-eka yazasvI dazaka vidvata khaNDa/51
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ hastalikhita jaina granthoM evaM tatkAlIna prastara zilAlekhoM se hameM "zrImaUjJAta hotA hai ki jayasiMha ne apane sAmrAjya para jyo-jyoM pakar3a jayasiMha majabUta kI use kramaza: unnata upAdhiyA~ pradatta kI giiN| jayasiMha ke priya' rAjyArohaNa ke sAta varSoM pazcAt vi0saM0 1157 (1100I0) svargIya mudrAzAstrI DaoN0 paramezvarIlAla gupta ke anusAra meM racita 'nizitha cUrNi' meM jayasiMha ko kevala mAtra 'zrI jayasiMha sikkoM para prayukta 'priya' zabda bar3A hI aTapaTA-sA lagatA hai| DaoN0 devarAjye' arthAt 'jayasiMha ke rAjya kAla meM' se sambodhita kiyA gupta ke anusAra isa zabda kA prayoga 'vIsaladeva priya dramma' ke rUpa gayA hai|32 rAjA ko viruda rahita sambodhana se uddhRta kiyA jAnA meM prAya: abhilekhoM meM dekhA jAtA hai| kadAcit isakA abhiprAya usake aprabhAva kA paricAyaka hai| aisA AbhAsita hotA hai ki AtmIyatA prakaTa karanA hai|39 DaoN0 gupta ne ina sikkoM kA jayasiMha usa kAla meM kevala mAtra siMhAsana kA hI adhikArI bana tAratamya pratihAra rAjA vatsarAja jisane raNahasti viruda dhAraNa kiyA sakA hogaa| isake tIna varSoparAnta racayita vi0 saM0 1160 thaa| unake bhI cita bhAga para dakSiNAbhimukha hAthI aura paTa bhAga para (1104 I0) kI jaina hastalikhita kRti 'AdinAtha carita' se 'raNa-hasti' Alekha hai| parantu merI dhAraNA hai ki jayasiMha ke prakAza par3atA hai ki jayasiMha kA rAjya-vistAra 'kemabe' taka ho sikkoM kI tulanA vatsarAja se karanA samIcIna nahIM hogaa| kAraNa gayA thaa|33 cAra varSoM pazcAt hameM saM0 1164 (1108 I0) meM cAlukya vaMzIya jayasiMha 'pratihAra vatsarAja' ke AThavIM zatAbdI racita eka hastalikhita jaina graMtha prApya hai| isameM jayasiMha ko (I0 778-788) ke sikkoM kI bhA~ti sikke 500 varSoM 'samasta rAjAbali-virAjitA-mahArAjAdhirAja-paramezvara zrI jayasiMha uparAnta kyoM pracalita karatA? dvitIyataH pratihAra vatsarAja ke deva kalyANe-vijayarAjye' se sambodhita kiyA gayA hai|34 aisA sikke 6-7 grena ke nanheM AkAra ke sikke haiM jabaki jayasiMha lagatA hai ki usa samaya taka jayasiMha ne sarvatra apane parAkrama kA dvArA mudrita sikkoM kA vajana 20 grena hai| DaoN0 gupta ke atirikta lohA manavA liyA hogaa| isake pazcAt vi0saM0 1166 (I0 na to kisI mudrAvijJa ne jayasiMha siddharAja ke sikkoM ko uddhRta hI 1110) meM racita 'Avazyaka sUtra graMtha' se jayasiMha ke eka aura kiyA, nahIM pradarzita kiyaa| virUda kA- 'tribhuvana gaMDa' bhAna hotA hai|35 'tribhuvana gaMDa' arthAt parantu jaina vAGgamaya meM hameM isa tathya kI kucha vyAkhyA milatI tInoM lokoM kA abhibhaavk| aisA pratIta hotA hai ki jayasiMha kA hai ki kyoM jayasiMha ne eka ora hasti tathA dUsarI ora 'jayasiMha sainya abhiyAna usa samaya meM apanI parAkASThA para thaa| aura usakA priya' kA upayoga kiyA hai| hameM vidita hai ki rAjA bhoja kI mRtyu varcasva cahu~ dizAoM meM paiTha gayA hogaa| phAlguna vi0 saM0 1179 ke uparAnta 'paramAra' aura cAlukya rAjagharAnoM ke madhya ruSThatA bar3hatI meM viracita 'paMcavAstukA graMtha' meM usI virudAvalI ko uddhRta kiyA hI gii| 'bhoja' ke anuvartI rAjAoM naravarmana tathA usake putra gayA hai kintu sAtha meM 'zrImat' aura jor3a diyA gyaa|36 usa samaya yazovarmana kabhI bhI ujjainI kI bhavyatA evaM kIrti ko pratiSThApita taka 'sAMtukA' jayasiMha kA 'mahAkAvya' arthAt mukhyamaMtrI thaa| nahIM kara ske| kintu unhoMne cAlukya rAjA jayasiMha ke sAtha apanI bhAdrapada mAsa vi0saM0 1179 meM racita jainagraMtha 'uttarAdhyayana sUtra' lar3AI jArI rkhii| yazovarmana eka behada hI kamajora zAsaka thaa| se vidita hotA hai ki usa samayama meM mukhyamaMtrI 'AzukA' ho cukA vaha san 1133 I0 se pUrva mAlavA ke rAjasiMhAsana para ArUr3ha thA tathA rAjA ko atirikta virudAvalI 'siddha cakravartI' bhI pradatta huaa| usake zAsana kAla meM bhI jayasiMha ke sAtha koI samajhautA kI gii| 37 vi0saM0 1192 meM likhita 'navapadalaghuvRtti' evaM nahIM ho skaa| phalasvarUpa jayasiMha ne bar3I taiyArI ke sAtha mAlavA 'gAlA zilAlekha' meM jayasiMha ko 'avantinAtha' ke virUda se bhI para hamalA kara diyaa| hemacandra ke anusAra yaha yuddha bAraha varSoM taka navAjA gayA hai| lambA claa| ve likhate haiM- "jayasiMha mAlavA kI ora bar3I hI kintu bar3e hI Azcarya kA viSaya hai ki jayasiMha kI jJAta dhImI gati se claa| rAste meM jitane bhI choTe-bar3e rAjya mile unheM mudrAoM meM uparyukta eka bhI virUda kA prayoga nahIM kiyA gyaa| dharAzAyI karatA gyaa| bhIloM ne bhI use apanI sevAyeM prastuta kii| saMlagna nikhAta meM maine prApya 17 sikkoM ke lekha ko darzAyA hai| anta meM usane apanI senA ko kSiprA nadI ke taTa para tainAta karate ina sikkoM ke urdhva bhAga meM eka dakSiNAbhimukha hasti kA aMkana hue dhAra-nagarI para hamalA kiyaa| bhayabhIta yazovarmana mu~ha chupAe dhAra huA hai aura vAma bhAga meM tIna paMktiyoM meM nimna Alekha ukerita ke kile meM par3A rhaa| usane kile ke samasta daravAjoM ko baMda / kiyA gayA hai : karavAte hue unheM tIkhe tuNiroM se AcchAdita kara diyaa| jayasiMha ne vidvata khaNDa/52 zikSA-eka yazasvI dazaka
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'yaza:pata:' nAmaka eka hAthI ke sahayoga se sabhI daravAjoM ko prabhAvita thaa| 'prabaMdha ciMtAmaNi' ke anusAra usane sabhI darzanoM kI dhvasta kara diyaa| yazovarmana dhAra nagarI se palAyana kara gyaa...|40 zAkhAoM ko mAnyatA pradAna kara sammAnita kiyA thaa| 'sarvadharma merutuMga ne dhAra vijaya kI isa ghaTanA kA varNana kucha isa prakAra se samabhAva' meM usakA aTUTa vizvAsa thaa| jahA~ usane 'somanAtha' kI kiyA hai- 'rAjA jayasiMha ne mAlavA rAjya ko vijita karane kA tIrtha yAtrA kI thI vahIM jaina ke do dhArmika sthaloM 'revataka' tathA 'abhiyAna prArambha kiyaa| yaha lar3AI 12 varSoM taka jArI rhii| parantu 'zatruJjaya' kI tIrtha yAtrAe~ bhI sampanna kI thii| 'devyAzraya kAvya' ke jayasiMha dhAra ke majabUta kile para apanA kabjA nahIM jamA skaa| paMdrahaveM khaMDa se vidita hotA hai ki jayasiMha siddharAja ne sarasvatI nadI jayasiMha vahA~ se lauTa jAnA cAhatA thA ki tabhI maMtrI muMjala ne kile ke kinAre siddhapurA meM antima arhata kA maMdira banavAyA thaa|" vahA~ ko vidhvaMsa karane kI eka yojanA bnaaii| rAjA ko isa tarakIba ke se vaha somanAtha kI paidala yAtrA para niklaa| somanAtha se jayasiMha bAre meM sUcita kiyA gyaa| usane apanI senA ko dakSiNa daravAje kI revataka' pahAr3a para gayA tathA bAisaveM tIrthaMkara 'neminAtha' kI Adara ora lagAyA tathA mahaMta zAmalA dvArA nirdezita eka vizAlakAya sahita pUjA kii|46 tatpazcAt vaha 'zatruJjaya' gayA tathA vahA~ para usane hAthI 'yaza: patala' kI madada se lohe kI majabUta kA~TedAra chaDoM se 'nabheya' prathama tIrthaMkara kI pUjA arcanA kii|47 zatrujaya ke pAsa usane nirmita daravAje ko tor3ane meM saphalatA prApta kii| taduparAnta sabhI 'siMhapura' (arvAcIna-sihora) nAmaka eka nagarI basAI tathA anya gA~voM daravAjoM ko khola diyA gyaa| kintu isa prayAsa meM ukta hAthI sahita ise bhI dAna meM de diyaa| 48 vi.saM. 1191 ke eka jaina graMtha ghaTanAsthala para hI vIragati ko prApta kara gyaa| isa ghaTanA se dravita ke anusAra, jaina dharma se prabhAvita hokara usane ekAdazI vagairaha hokara usa hAthI kI smRti meM rAjAjJA se gaNapati ke eka bhavya maMdira katipaya divasoM para jIvahatyA ko baMda karA diyA thaa|49 kA nirmANa grAma vADasara meM karavAyA gyaa| jayasiMha ne yazovarmana jayasiMha dvArA saurASTra ke prabaMdhana hetu 'sajjana' ko ko baMdI banAyA. dhAra meM apanA prabhatva kAyama kiyA aura aMta meM mahAmaNDalezvara athavA rAjyapAla niyukta kiyA gayA thaa| yaha pATaNa kI ora lauTa gayA....... 41 uparyakta varNana se hama isa sajjana jaina dharma kA parama bhakta thaa| 'vividha tIrtha kalpa' ke saMbhAvanA ko nahIM nakAra sakate ki jayasiMha ke sikkoM meM isI hAthI anusAra sajjana ne vi0saM0 1185 (I0 1129) meM giranAra ko darzAyA gayA thA jo rAjA ko atyadhika priya thaa| isa sambhAvanA ke pahAr3a para 'neminAtha bhagavAna' kA eka maMdira banavAyA thaa|" ko isa tathya se aura bhI bala milatA hai ki ye sikke mAlavA kSetra 'revata girIrAso' bhI isa tathya kI puSTi karatA hai|51 'prabhAvaka tathA vizeSakara dhAra aMcala meM bahalatA se pAe jAte haiN| tatkAlIna carita' se jJAta hotA hai ki saurASTra nau varSoM taka sajjana ke adhIna samaya ke anya sikkoM ke bAre meM hameM jaina granthoM se jAnakArI to rhaa|52 prabandha cintAmaNi ke matAnusAra sajjana ne tIna varSoM kI milatI hai parantu jayasiMha ke anya sikke abhI taka prakAza meM nahIM rAjakIya Aya ko isa mandira ke nirmANa meM vyaya kiyA thaa|53 bAda rAjakA Ae haiN| hemacandra ne apane graMtha 'devyAzraya kAvya' meM katipaya sikkoM / meM yahI sajjana 'kumArapAla' ke samaya meM bhI 'daNDanAyaka' niyukta kA ullekha kiyA hai| choTe sikkoM meM unhoMne 'surapA' nAmaka sikke kie ge| isakA pramANa hameM digambara lekhaka rAmakIrti dvArA kA ullekha kiyA hai|42 unake anusAra eka puSpahAra kI kImata do ho sItogar3ha meM likhita kAvya se milatA hai|54 sA surapA ke barAbara thii| unhoMne 'prastha' aura 'bhaMgikA' nAmaka do anya eka hastalikhita jaina grantha ke anusAra vi0saM0 1179 sikkoM kA bhI ullekha kiyA hai| 'bhaMgikA' anupAna meM Adhe rupye| (I0 1123) meM 'AzukA' ko apanA mukhyamaMtrI banAyA thaa| vaha ke barAbara thaa|43 mahaMgI svarNa mudrAoM ke viSaya meM bhI jaina graMthoM ne jainadharma kA anuyAyI thaa| jayasiMha ne unhIM ke parAmarza se zatruJjaya prakAza DAlA hai| eka svarNa mudrA to 20 athavA 40 rupaye ke kI tIrtha yAtrA sampanna kI thii|55 prabhAvaka carita' aura 'mudritA barAbara thii| lagatA hai vaha mAtrA meM atyadhika vajana kI hogii| anya ku: kumuda caMdra' ke anusAra AzukA digambara muni kumudacandra aura svarNa mudrAoM meM 'niska', 'visTa' aura 'pAla' kA nAma pramukha hai| - devasUri ke zAstrArtha meM bhI upasthita rahe the|56 pratyeka senA kA bhI apanA mAMgalika cihna yukta dhvaja hotA thaa| vi0saM0 1191 (I0 1135) ke eka graMtha se jAnakArI jayasiMha siddharAja ke dhvaja meM 'tAmracUr3A' nAmaka sikkoM meM kahIM milatI hai ki mahAtmA gAMgalA jayasiMha ke rAjya meM rAjakIya kAryo ke kartA the| ye bhI jainadharma ke anuyAyI the tathA kumudacaMdra aura nahIM mudrita kiyA gyaa| yadyapi jayasiMha kA pArivArika dharma zaiva thA kintu usakA anya devasUri ke madhya jo zAstrArtha huA usameM ve bhI upasthita the|57 yaha dharmoM ke prati bhI samAna rujhAna thaa| jaina dharma se to vaha atyadhika hI zAstrArtha vi0saM0 1081 meM huA thA aura usa samaya gAMgAla nyAyyatA abhilekhana ke prabhArI the| zikSA-eka yazasvI dazaka vidvata khaNDa/53
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddharAja jayasiMha ne pATaNa ko jJAna kA maMdira banA diyA thaa| jaina sAdhuoM ne jisa dhArmika utsAha se apane hastalikhita sAhitya ko praNIta evaM saMgrahIta kiyA vaha anahilapaTTana kI bauddhika tvaritatA kI chavi ko aura bhI adhika ujAgara karatI hai| hemacandrAcArya ne bhI pATaNa ke dhArmika aura zaikSaNika jIvana ke bAre meM apanI kRtiyoM meM prakAza DAlA hai| jainadharma ke caitra gacchIya mahAna saMta hemacandra kA bahuta hI gaharA asara jayasiMha siddharAja para thaa| sarvaprathama ve rAjapurohita banAe ge| tatpazcAt unheM rAjakIya itihAsakAra banAyA gyaa| ve jayasiMha ke naitika evaM dhArmika mArgadarzaka bhI the| tatkAlIna samaya ke rAjakIya itihAsa lekhaka hone ke nAte hemacandra ne jayasiMha ke samRddhazAlI rAjya ke viSaya meM apane 'devyAzraya' kAvya meM vistRta jAnakArI prastuta kI hai| isa sAhityika prabandha meM jayasiMha aura hemacandrAcArya ke ApasI maitrI sambandhoM ke bAre meM bhI bahuta sAre upAkhyAnoM ko uddhRta kiyA gayA hai| unhoMne rAjA jayasiMha ke kahane para bahuta sAre graMthoM kA sRjana kiyA jisameM 'siddha hema vyAkaraNa', 'kumAra pAla carita' prAkRta 'devyAzraya mahA kAvya', 'laghavarahana nIti zAstra' prAkRta 'vRhad arhana nIti zAstra', 'caMgenuzAsana' Adi pramukha haiN| isa prakAra 'vAgabhaTTalaMkAra' ke jaina sAhityakAra 'vAgabhaTTa' bhI rAjA ke vizeSa kRpApAtra the| isa graMtha ke TIkAkAra vAgabhaTTa ko soma kA putra batalAte haiN| 'prabhAvaka carita' ke anusAra unhoMne eka jaina mandira bhI vi0 saM0 1978 meM banavAyA thA / 58 jayamaMgalAcArya jo 'kavi zikSA' ke racayitA the tathA vardhamAna sUri jinhoMne vyAkaraNa para 'gaNa ratana mahodadhi' nAmaka grantha kA praNayana kiyA thA aise jaina sAhityakAra hue haiM jo jayasiMha ke rAjyakAla meM phalavita hue| jainadharma ke samparka evaM prabhAva se jayasiMha ke hRdaya meM karuNA kA sAgara Alor3ita hone lagA thA aura yahI kAraNa rahA ki usane yuddha meM bhI pratipakSiya rAjAoM ko AkrAnta karane ke pazcAt bhI riddha hI nahIM kiyA varan apanI putriyoM ke saMga vivAha bhI krvaayaa| ajamera ke rAjA arNorAja isakA jvalanta udAharaNa hai| yuddha meM harAkara bhI usane apanI putrI kA vivAha usake sAtha karavA diyaa|19 pRthvIrAja vijaya ke anusAra usakI putrI kA nAma kaMcanadevI thaa| isI prakAra 'prabaMdha cintAmaNi' se hameM jAnakArI milatI hai ki usane yuddha meM parAjita kie hue sapAdalakSa ke AnAkA rAjA ko na kevala sapAdalakSa hI lauTA diyA apitu lAkhoM rupaye bhI sAtha meM die| 60 vi0saM0 1999 meM kirADU ke paramAra rAjA somesvara kI sahAyatA kara jayasiMha ne use apanA khoyA rAjya punaH dilvaayaa| vidvata khaNDa / 54 usane 'bahUlor3hA' nAmaka eka kara' bhI apanI prajA kI bhalAI ke lie haTA diyaa| isase rAjya ko 72 lAkha rupaye kA rAjasva prApta hotA thA jayasiMha apanI prajA kI pukAra ko hamezA sunatA thA jo usakI acchI zAsana vyavasthA kA paricAyaka hai| nagara rakSA ke lie usane kotavAla athavA nagara saMrakSaka kA pada banAyA thaa| anahila purA ke tatkAlIna kotavAla jaina anuyAyI jayadeva the| isI prakAra 'vAg bhaTTalaMkAra' ke raciyatA jaina vAgU bhaTTa bhI jayasiMha ke rAjya maMtrI the| 11 jayasiMha siddharAja apane jIvana ke uttarArddha kAla meM jainadharma se itanA prabhAvita ho gayA thA ki usane apane antima samaya meM jaina vidhi se samAdhi pUrvaka anazana kI avasthA meM pANDityapUrNa mRtyu ko varaNa kiyaa| zrIcaMdrasUri kRta prAkRta jaina racanA 'muni suvrata svAmI carita' ke pratyakSadarzI varNana ke anusAra bhI jayasiMha ne saMthArA karake upavAsa meM mRtyu kA varaNa kiyA / 62 sandarbha 1. devyAzrayakAvya, khaNDakAvya prathama, gAthA 4 : puraM zriyA sadAzliSTaM nAmnApahilapATakam / 2. vahI, khaNDa kAvya, navama, gAthA 99-100 aura 153 3. siMghI jaina granthamAlA, purAtana prabandha saMgraha, pRSTha 35 "aSTa vArSika eva sa sAntamaMtriNA guNa zreNi niitH|" 4. vahI, prabandha cintAmaNi, pRSTha 55 "saM0 1150 varSe pauSa vadi 3 rAnau zravaNanakSatre vRSalagne zra siddharAjasya paTTAbhiSekaH " 5. vahI, pRSTha 76 [saM0] 1150 pUrva zrI siddharAja jayasiMhadevena varSa 49 rAjyaM kRtm| " 6. 'jaina sAhitya saMzodhaka,' khaMDa dvaya, sarga 4, pRSTha 9 7. Aine akabarI, bloyamena evaM janAreTa dvArA anuvAdita, bhAga-2, pRSTha 260 8. 'epigrAphiyA iMDikA', khaNDa 11, pRSTha 32-33 9. siMghI jaina granthamAlA, prabandha cintAmaNi, pRSTha 55 "svayaM tu AzApallI navAsinamAzAbhidhAnaM bhillama bhiSeNayan... karNAvalIpuraM nivezya svayaM tatra rAjya cakAra..... 10. DAyanesTika hisTrI oNpha naoNradarna iMDiyA, bhAga 2, lekhaka eca0sI0 rAya, kalakattA, pRSTha 966 * 11. vahI 12. 'epigrAphiyA iMDikA' khaNDa 9, pRSTha 76-77, "zrI AzArAjanAmA samajani vasudhAnAyakastamya bandhuH / sarga 26 sAhAyyaM mAlavAnAM bhuvi yadasi kRtaM vakSyasiddhAdhirAjaH / / " 'epigrAphiyA iMDikA', khaNDa 1, pRSTha 293, uddharaNa 5 (2) siMdhI jaina granthamAlA, jaina pustaka prazasti- 'saMgha' pRSTha 101 vahI, pRSTha 65 13. 14. 15. 16. 'purAtatva (gujarAtI)', khaNDa 4, pRSTha 67 "ajayat siddhAsaurASTrana..." zikSA eka yazasvI dazaka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. khaNDa kAvya - dvitIya, gAthA 25 38. 'bhArata ke pUrva kAlika sikke' - DaoN0 paramezvarIlAla gupta, 18. siMdhI jaina granthamAlA, vividha tIrtha-kalpa, pRSTha 9 . . pRSTha 296.39. vahI' - pRSTha 296 19. siMdhI jaina graMthamAlA, purAtana prabaMdha saMbhraTa pRSTha 34-35 40. 'devyAzraya kAvya' sarga 14 20. vahI - vividha-tIrtha-kalpa, pRSTha 9 41. "siMdhI jaina graMthamAlA; prabandha cintAmaNi", pRSTha 58-59 : 'pubvigurjara dhArAe jayasiMhadeveNa khaMgArarAyaM haNittA sajjaNo "nRpatiH prayANAma krot| tatra jayakArapUrvakaM dvAdazavArSike vigrahe daNDAhivo tthaavio|' saMjAyamAne sati kathaMcit dhArAdurga bhaMgaM kartumaprabhUSNuH atra mayA 21. 'iNDiyana eMTIkverI', bhAga 10, pRSTha 158-60 dhArA bhaMgAntaraM bhoktavya mitikRta pratijJo dinAnte'pi "zrI jayasiMhadevo'sti bhUpo gurjrmnnddle| kartumakSamatayA sacivaiH kANikyAM dhArAyAM bhajyamAnAyAM patribhiH yena kArAgRhe kSiptau surASTramAlavezvarau / / " paramAra putre vipadyamAne-itthaM prapazcAta nRpaH pratijJAmApUrya 22. 'siddho barbarakazcAsya siddhraajstto'bhvt|' jina maMDana racita akRtakRtyayA pazcAdvyAdhuTitumicchurmuJjAla sacivaM jJApayAmAsa... 'kumArapAla prabandha' se| ... durga vimRzya yaza: paTahanAmni balavati dantAvale samabhirUr3ha:... 23. 'Akriyolojikala sarve oNpha iNDiyA-enuala riporTa', sagajaH pRthivyAM papAta / sagaja: subhaTatayA tadA vipadya 1921, pRSTha 54-55 bahusaragrAme.....yazodhavalanAmA vinAyakarUpeNAvatatAra,. 24. adhyAya 4, gAthA 125 "yena naktaMcara: so'pi yuddhe barbara ko 42. 'devyAzraya kAvya' - khaMDA 17, gAthA 48 jitaH / " 43. 'vahI' - khaMDa 5,gAthA 94 aura 100 25. adhyAya 4, gAthA 129 44. vahI' - khaMDa 4, gAthA 45, khaMDa 17, gAthA 83-84 26. 'iNDiyana eNTIkverI,' bhAga 10, pRSTha 158, tala 2 . 45. 'vahI' - gAthA 16-17.46. 'vahI' - gAthA 61-88 "anye'pyutsAditA yena sindhurAjAdayo nRpAH / " 47. 'vahI' - gAthA 89-95,48. 'vahI' - gAthA 97-98 27. siMdhI jaina granthamAlA - prabandha cintAmaNi - pRSTha 476 49.. 'vijayasiMha racita dharmopadezamAlA' : 28. 'iNDiyana enTIkverI', 1929, pRSTha 234-236 "yasyopadezAdakhilA ca deze siddhAdhipaH zrI jayasiMhadevaH / 29. 'kumArapAla prabandha,' pRSTha 7 ekAdazI mukhyadinezca mArimakArayacchA sana dAna pUrvAm / " 30. 'rAjapUtAnA myUjiyama riporTa', 1915, pRSTha-2 50. 'siMdhI jaina granthamAlA - vividha tIrtha kalpa', pRSTha 9 31. 'siMdhI jaina granthamAlA' - prabandha cintAmaNi, pRSTha-73 51. 'revantagirI-rAsu, kADavakA', sarga 1, gAthA 9 32. vahI, 'jaina pustaka prazasti saMgraha, pRSTha-99 "ikkArasaha sahIu paMcAsIyavacchari nemi bhayaNu uddhariu sAjaNi "maMgalaM mahAzrIH / saM0 1157 ASAr3ha vadi SaSTyA zukra dine zrI narasehari / " jayasiMhadevavijayarAjye zrI bhRgakacchanivAsinA jinacaraNArAdhana- 52. 'siMdhI jaina granthamAlA - prabhAvaka carita', pRSTha 195, gAthA 333 tatpareNa.....nizIthacUrNipustakaM likhitam / " "adya prAgnavame varSe svAminAdhikRtaH kRtaH / 33. 'keTalaoNga oNpha da menUskripTa phraoNma jaisalamera', pRSTha-45, pAda . bhAruroha giri jIrNamadrAkSaM ca jinAlayam / / " saMdarbha-3 53. 'vahI'- prabandha cintAmaNi, pRSTha 64 : 'vikkamanivakAlAu saesu ekkAraseSu sttttessu| siri "tena svAminamavijJApyaiva barSatrayodrAhitena zrImadurjayantezrInemIzvarasya jayasiMhanarinde rajjaM paripAlayaM tammi.... kASTamayaM prAsAdamapanIya nUtana : zailamaya: mAsAda: kaaritH|" 34. "siMdhI jaina granthamAlA - jaina pustaka prazasti saMgraha'-pRSTha100 54. epagrAphayA jhADakA, bhAga 2, pRSTha 422 35. vahI - pRSTha 100 55. 'jaina sAhityano itihAsa', pRSTha 247 "1166 poSa vadi 2 maMgaladine mahArAjAdhirAjatrailokyagaMDa shrii| 56. 'sIMdhI jaina granthamAlA - prabhAvaka carita,' devasUri, pRSTha 181, jayasiMhadeva vijayarAjye....." gAthA 270.57. 'vahI', devasUri, mAthA 172 36. 'vahI' - pRSTha 65, saM0 1179 phAguNa vadi 12 khau 58. 'vahI', pRSTha 173, gAthA 67-73 'bar3I devasUri caritam' ke samastarAjAvali mahArAjadhirAja zrImat tribhuvanagaNDa zrI . antargata.59. khaNDakAvya 2,gAthA 27-29, pRSTha 2 jayasiMghadevakalyANavijayarAjye.....santakapratipattau / 60. siMdhI jaina granthamAlA - prabandha cintAmaNi'. pRSTha 76 37. 'vahI', pRSTha 101 : saM0 1179 bhAdrapada vAda..agheha zrImadaNa- "sapAdalakSa: saha bhUrilakSairAnAka bhUpAya natAya dattaH / " hilApATakAbhidhAna. rAjadhAnyAM samastanijarAjAvalIsamalaMkata 61. 'kAvyamAlA' bhAga 48. pRSTha 148 mahArAjadhirAja-paramezvara-tribhavanagaMDa zrI siddhacakravarti zrImajja- 62. 'gAyakavADsa oriyaNTala sIrIja',76, hastalikhita graMtha. jayasiMhadeva kalyANa vijayarAjye zrI zrIkaraNe mahAmAtya zrI pATaNa, pRSTha 314-322 Azaka: sakalavyApArAna karoti / . "aha saggacAlIsa diNAI pAliUNaM samAhiNANasaNaM / dhammajhANaparAyaNacinto jo parabhavaM patto / / " zikSA-eka yazasvI dazaka vidvata khaNDa/55
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. . jaya siMha siddharAja kI prApya tAma, rajana evaM svarNa sikkoM kI nikhAta zrI ma (da) (ja) ya siMha priya jaya siM ha pri (ya) zrI mada (ja) ya si (ha) priya (ja) ya si (ha) priya XX (ja) ya si (ha) priya XX (zrI) mada x siMha (priya) (ja) ya siMha . priya zrI ma (d) (ja) ya siMha priya zrI ma (da) jaya si (ha) priya zrImada (ja) ya siMha xx zrI ma (da) jaya si (ha) priya 15. zrI ma (da) jaya siM XX zrI ma (da) jaya si (ha) priya (zrI mada ja) ya siMha priya zrI mada (ja) ya siMha XX zrI ma (da) jaya siM (ha) zrI ma (da) jaya si () XXX priya xx jaya siM (ha) priya vidvata khaNDa/56 zikSA-eka yazasvI dazaka