Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM pUjA-vidhAna aura dhArmika anuSThAna pUjAvidhAna, anuSThAna aura karmakANDaparaka sAdhanAe~ pratyeka isase spaSTa hai ki jaina paramparA ne prArambha meM dharma ke nAma para tAMtrika upAsanA-paddhati ke anivArya aMga haiN| karmakANDaparaka anuSThAna kiye jAne vAle karmakANDoM kA virodha kiyA aura apane upAsakoM aura pUjA vidhAna usakA zarIra hai, to AdhyAtma sAdhanA usakA prANa hai| tathA sAdhakoM ko dhyAna, tapa Adi kI adhyAtmika sAdhanA ke lie bhAratIya dharmoM meM prAcInakAla se hI hameM ye donoM prakAra kI pravRttiyA~ spaSTa prerita kiyaa| sAtha hI sAdhanA ke kSetra meM kisI devI-devatA kI rUpa se dRSTigocara hotI haiN| jahA~ prArambhika vaidika dharma karmakANDAtmaka upAsanA evaM usase kisI prakAra kI sahAyatA yA kRpA kI apekSA ko adhika rahA hai, vahIM prAcIna zramaNa paramparAe~ AdhyAtmika sAdhanAtmaka anucita hI maanaa| jaina dharma ke prAcInatama graMthoM meM hameM dhArmika adhika rahIM haiN| karmakANDoM evaM vidhi-vidhAnoM ke sambandha meM kevala tapa evaM dhyAna kI jaina paramparA mUlata: zramaNa paramarA kA hI eka aMga hai aura vidhiyoM ke atirikta anya koI ullekha nahIM milatA hai| pArzvanAtha ne isalie yaha bhI apane prArambhika rUpa meM karmakANDa kI virodhI evaM to tapa ke karmakANDAtmaka svarUpa kA bhI virodha kiyA thaa| AcArAMgasUtra AdhyAtmika sAdhanA-pradhAna rahI hai mAtra yahI nahIM uttarAdhyayanasUtra jaise ke prathama zrutaskandha kA navA~ adhyayana mahAvIra kI jIvanacaryA ke prAcIna jaina granthoM meM snAna, havana, yajJa Adi karmakANDa kA virodha hI prasaMga meM unakI dhyAna evaM tapa sAdhanA kI paddhati kA ullekha karatA parilakSita hotA hai| uttarAdhyayanasUtra kI yaha vizeSatA hai ki usane dharma ke hai| isake pazcAt AcArAMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha, dazavaikAlika nAma para kiye jAne vAle ina karmakANDoM evaM anuSThAnoM ko eka AdhyAtmika sUtra, uttarAdhyayanasUtra, Adi graMthoM meM hameM muni jIvana se sambandhita svarUpa pradAna kiyA hai| tatkAlIna brAhmaNa varga ne yajJa, zrAddha aura tarpaNa bhikSA, AhAra, nivAsa evaM vihAra sambandhI vidhi-vidhAna milate haiN| ke nAma para karmakANDoM evaM anuSThAnoM ke mAdhyama se sAmAjika zoSaNa uttarAdhyayanasUtra ke tIsaveM adhyAya meM tapasyA ke vividha rUpoM kI kI jo prakriyA prArambha kI thI, jaina aura bauddha paramparAoM ne unakA khulA carcA bhI hameM upalabdha hotI hai| isI prakAra kI tapasyAoM kI vividha virodha kiyA aura isa virodha meM unhoMne ina sabako eka nayA artha pradAna carcA hameM antakRtdazA meM bhI upalabdha hotI hai, jo ki uttarAdhyayanasUtra kiyaa| bhAratIya anuSThAnoM aura karmakANDoM meM yajJa, snAna Adi ati ke tapa sambandhI ullekhoM kI apekSA paravartI evaM anuSThAnaparaka hai| prAcInakAla se pracalita rahe haiN| uttarAdhyayanasUtra meM yajJa ke AdhyAtmika yahA~ hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki aMtagaDadasAoM (aMtakRtdazA) svarUpa kA vivecana upalabdha hotA hai usameM kahA gayA hai ki "jo pA~ca kA vartamAna svarUpa IsA kI 5vIM zatAbdI ke pazcAt kA hI hai| usameM saMvaroM se pUrNatayA susaMvRta haiM arthAt indriyajayI haiM jo jIvana ke prati AThaveM varga meM guNaratnasaMvatsaratapa, ratnAvalItapa, laghusiMhakrIr3Atapa, anAsakta haiM, jinheM zarIra ke prati mamatvabhAva nahIM hai, jo pavitra haiM aura kanakAvalItapa, muktAvalItapa, mahAsiMhaniSkrIDitatapa, sarvatobhadratapa, jo videha bhAva meM rahate haiM, ve AtmajayI maharSi hI zreSTha yajJa karate haiN| bhadrottaratapa, mahAsarvatobhadratapa aura AyambilavardhamAnatapa Adi ke unake lie tapa hI agni hai, jIvAtmA agnikuNDa hai| mana, vacana aura ullekha milate haiN| haribhadra ne tapa paMcAzaka meM AgamAnukUla uparokta kAya kI pravRttiyA~ hI kalachI (cammaca) haiM aura karmoM (pApoM) kA naSTa tapoM kI carcA ke sAtha hI kucha laukika vratoM evaM tapoM kI bhI carcA karanA hI Ahuti hai| yahI yajJa saMyama se yukta hone ke kAraNa zAntidAyaka kI hai jo tAMtrika sAdhanoM ke prabhAva se jaina dharma meM vikasita hue the| aura sukhakAraka hai| RSiyoM ne aise hI yajJoM kI prazaMsA kI hai|" snAna ke AdhyAtmika svarUpa ko spaSTa karate hue usameM kahA gayA hai- dharma hI SaDAvazyakoM kA vikAsa hrada (tAlAba) hai, brahmacarya tIrtha (ghATa) hai aura anAkula dazArUpa Atma jahA~ taka jaina zramaNa sAdhakoM ke nityaprati ke dhArmika kRtyoM prasannatA hI jala hai, jisameM snAna karane se sAdhaka doSarahita hokara vimala kA sambandha hai, hameM dhyAna evaM svAdhyAya, ke hI ullekha milate haiN| evaM vizuddha ho jAtA hai| uttarAdhyayana ke anusAra muni dina ke prathama prahara meM svAdhyAya, dvitIya meM buddha ne bhI aMguttaranikAya ke suttanipAta meM yajJa ke AdhyAtmika dhyAna, tRtIya meM bhikSAcaryA aura caturtha meM punaH svAdhyAya kre| isI prakAra svarUpa kA vivecana kiyA hai| usameM unhoMne batAyA hai ki kauna sI rAtri ke cAra praharoM meM bhI prathama meM svAdhyAya, dvitIya meM dhyAna, tRtIya meM agniyA~ tyAga karane yogya haiM aura kauna sI agniyA~ satkAra karane yogya nidrA aura caturtha meM punaH svAdhyAya kre| nitya karma ke sambandha meM haiN| ve kahate haiM ki "kAmAgni, dveSAgni aura mohAgni tyAga karane yogya prAcInatama ullekha 'pratikramaNa' arthAt-apane duSkarmoM kI samAlocanA hai aura AhvAnIyAgni, gArhapatyAgni aura dakSiNagni arthAt mAtA-pitA aura prAyazcita ke milate haiN| pArzvanAtha aura mahAvIra kI dharmadezanA kA kI sevA, patnI aura santAna kI sevA tathA zramaNa-brAhmaNoM kI sevA karane eka mukhya antara pratikramaNa kI anivAryatA rahI hai| mahAvIra ke dharma ko yogya hai|3 mahAbhArata ke zAntiparva aura gItA meM bhI yajJoM ke aise hI sapratikramaNa dharma kahA gayA hai| mahAvIra ke dharmasaMgha ke sarvaprathama pratikramaNa AdhyAtmika aura sevAparaka artha kiye gaye haiN| eka dainika anumAna bnaa| isI se SaDAvazyakoM kI avadhAraNA kA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM pUjA-vidhAna aura dhArmika anuSThAna 489 vikAsa huaa| Aja bhI pratikramaNa SaDAvazyakoM ke sAtha kiyA jAtA hai| pAMcavIM zatI ke lagabhaga kA mAnA jAtA hai| kyoMki taba se jainAcAryoM ke zvetAmbara paramparA ke AvazyakasUtra evaM digambara aura yApanIya paramparA ke lie 'kSamAzramaNa' pada kA prayoga hone lagA thaa| guruvaMdana pAThoM se hI malAcAra meM ina SaDAvazyakoM ke ullekha haiN| ye SaDAvazyaka karma haiM- caityoM kA nirmANa hone para caityavaMdana kA vikAsa huA aura caityavaMdana sAmAyika, caturvizatistava, guruvaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga (dhyAna) kI vidhi ko lekara aneka svataMtra graMtha bhI likhe gaye hai| aura prtyaakhyaan| yadyapi prArambha meM ina SaDAvazyakoM kA sambandha muni jinapUjA-vidhi kA vikAsa jIvana se hI thA, kintu Age calakara unako gRhastha upAsakoM ke lie isI stavana evaM vaMdana kI prakriyA kA vikasita rUpa jinabhI Avazyaka mAnA gyaa| Avazyakaniyukti5 meM vaMdana kAyotsarga Adi pUjA meM upalabdha hotA hai, jo ki jaina anuSThAna kA mahattvapUrNa evaM kI vidhi evaM doSoM kI jo carcA hai, usase itanA avazya phalita hotA apekSAkRta prAcIna aMga hai| vastuta: vaidika yajJa-yAgaparaka karmakANDa hai ki kramaza: ina dainandina kriyAoM ko bhI anuSThAnaparaka banAyA gayA kI virodhI janajAtiyoM evaM bhaktimArgI paramparAoM meM dhArmika anuSThAna thaa| Aja bhI eka rUr3ha kriyA ke rUpa meM hI SaDAvazyakoM ko sampanna kiyA ke rUpa meM pUjA-vidhi kA vikAsa huA thA aura zramaNa paramparA meM jAtA hai| tapasyA aura dhyAna kaa| yakSapUjA ke prAcInatama ullekha jainAgamoM meM jahA~ taka gRhastha upAsakoM ke dhArmika kRtyoM yA anuSThAnoM upalabdha haiN| phira isI bhaktimArgIdhArA kA prabhAva jaina aura bauddha dharmoM kA prazna hai, hameM unake sambandha meM bhI dhyAna evaM upoSatha yA prauSadha para bhI par3A aura unameM tapa, saMyama evaM dhyAna ke sAtha jina evaM buddha vidhi ke hI prAcIna ullekha upalabdha hote haiN| upAsakadazAsUtra meM kI pUjA kI bhAvanA vikasita huii| pariNAmata: sarvaprathama stUpa, caityazakaDAlaputra evaM kuNDakaulika ke dvArA madhyAhna meM azokavana meM vRkSa Adi ke rUpa meM pratIka pUjA prArambha huI, phira siddhAyatana zilApaTTa para baiThakara uttarIya vastra evaM AbhUSaNa utArakara mahAvIra kI (jinamandira) Adi bane aura buddha evaM jina-pratimAoM kI pUjA hone dharmaprajJapti kI sAdhanA arthAt sAmAyika evaM dhyAna karane kA ullekha lgii| phalata: jina-pUjA evaM dAna ko gRhastha kA mukhya kartavya mAnA hai| bauddha tripiTaka sAhitya se yaha jJAta hotA hai ki nigraMtha zramaNa gyaa| digambara paramparA meM to gRhastha ke lie prAcIna SaDAvazyakoM ke apane upAsakoM ko mamatvabhAva kA visarjanakara kucha samaya ke lie sthAna para nimna SaT dainika kRtyoM kI kalpanA kI gayI-jina-pUjA, samabhAva evaM dhyAna kI sAdhanA karavAte the| isI prakAra bhagavatIsUtra meM guru sevA, svAdhyAya, tapa, saMyama evaM daan| bhojanoparAnta athavA nirAhAra rahakara zrAvakoM ke dvArA prauSadha karane ke hameM AcArAMgasUtra, sUtrakRtAMgasUtra, uttarAdhyayanasUtra, bhagavatIsUtra, ullekha milate haiN| tripiTaka meM bauddhoM ne nigraMthoM ke upoSatha kI Adi prAcIna AgamoM meM jina-pUjA kI vidhi kA spaSTa ullekha nahIM AlocanA bhI kI hai| isase yaha bAta puSTa hotI hai ki sAmAyika, milatA hai| apekSAkRta paravartI AgamoM-sthAnAMga Adi meM jina-pratimA evaM pratikramaNa evaM prauSadha kI paramparA mahAvIrakAlIna to hai hii| jinamandira (siddhAyatana) ke ullekha to haiM, kintu unameM bhI pUjA sUtrakRtAMgasUtra meM mahAvIra kI jo stuti upalabdha hotI hai, vaha sambandhI kisI anuSThAna kI carcA nahIM hai| jabaki 'rAjapraznIyasUtra' meM sambhavata: jaina paramparA meM tIrthaMkaroM ke stavana kA prAcInatama rUpa hai| sUryAbhadeva aura jJAtAdharmakathA meM draupadI ke dvArA jina-pratimAoM ke pUjana usake bAda kalpasUtra, bhagavatIsUtra evaM rAjapraznIyasUtra meM hameM vIrAsana ke ke ullekha haiN| rAjapraznIya ke ve aMza jisameM sUryAbhadeva ke dvArA jinazakrastava (namotthuNaM) kA pATha karane kA ullekha prApta hotA hai| digambara pratimA-pUjana evaM jina ke samakSa nRtya, nATaka, gAna Adi ke jo paramparA meM Aja vaMdana ke avasara para jo 'namo'stu' kahane kI paramparA ullekha haiM, ve jJAtAdharmakathA se paravartI haiM aura guptakAla ke pUrva ke nahIM hai vaha isI 'namotthuNaM' kA saMskRta rUpa hai| durbhAgya se digambara paramparA haiN| cAhe 'rAjapraznIyasUtra' kA prasenajita-sambandhI kathA purAnI ho, kintu meM yaha prAkRta kA sampUrNa pATha surakSita nahIM raha skaa| caturviMzatistava sUryAbhadeva sambandhI kathA prasaMga meM jinamandira ke pUrNata: vikasita sthApatya kA eka rUpa AvazyakasUtra meM upalabdha hai, ise 'logassa' kA pATha bhI ke jo saMketa haiM, ve use guptakAla se pUrva kA siddha nahIM karate haiN| phira kahate haiN| yaha pATha kucha parivartana ke sAtha digambara paramparA ke graMtha bhI yaha satya hai ki jina-pUjA-vidhi kA isase vikasita evaM prAcIna tiloyapaNNatti meM bhI upalabdha hai| tIna AvoM ke dvArA 'tikkhutto' ke ullekha zve0 paramparA ke Agama sAhitya meM anyatra nahIM hai| pATha se tIrthaMkara guru evaM muni-vaMdana kI prakriyA bhI prAcInakAla meM digambara paramparA meM AcArya kundakunda ne bhI rayaNasAra meM dAna pracalita rahI hai| aneka AgamoM meM tatsambandhI ullekha haiN| zvetAmbara aura pUjA ko gRhastha kA mukhya kartavya mAnA hai, ve likhate haiMparamparA meM pracalita 'tikhutto' ke pATha kA bhI eka parivartita rUpa hameM dANaM pUjA mukkha sAvayadhamme Na sAvayA teNa vinnaa| SaTkhaNDAgama ke karma anuyogadvAra ke 28veM sUtra meM milatA hai| tulanAtmaka jhANajjhayaNaM mukkha jai dhamme Na taM viNA so vi||6 adhyayana ke lie donoM pATha vicAraNIya haiN| guruvaMdana ke lie 'khamAsamanA' arthAt gRhastha ke kartavyoM meM dAna aura pUjA mukhya aura yati/ ke pATha kI prakriyA usakI apekSA paravartI hai| yadyapi yaha pATha AvazyakasUtra zramaNa ke kartavyoM meM dhyAna aura svAdhyAya mukhya haiN| isa prakAra usameM bhI jaise apekSAkRta prAcIna Agama meM milatA hai, phira bhI isameM prayukta pUjA sambandhI anuSThAnoM ko gRhastha ke kartavya ke rUpa meM pradhAnatA milii| kSamAzramaNa yA kSapakazramaNa (khamAsamaNo) zabda ke AdhAra para ise cauthI, pariNAmata: gRhasthoM ke lie ahiMsAdi aNuvratoM kA pAlana utanA mahattvapUrNa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 nahIM raha gayA, jitanA pUjA Adi ke vidhi-vidhAnoM ko sampanna krnaa| prathama to pUjA ko kRtikarma (sevA) kA eka rUpa mAnA gayA, kintu Age calakara use atithisaMvibhAga kA aMga banA diyA gyaa| jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 digambara paramparA meM bhI jaina anuSThAnoM kA ullekha sarvaprathama hameM kundakunda racita 'dasa bhaktiyoM' meM evaM yApanIya paramparA meM mUlAcAra ke SaDAvazyaka adhyayana meM milatA hai| jaina zaurasenI meM racita ina sabhI bhaktiyoM ke praNetA kundakunda hai yaha kahanA kaThina hai, phira bhI kundakunda ke nAma se upalabdha bhaktiyoM meM se pA~ca para prabhAcandra kI kriyAkalApa' nAmaka TIkA hai| ataH kisI sImA taka inameM se kucha ke kartA ke rUpa meM kundakunda (lagabhaga pAMcavIM zatI) ko svIkAra kiyA jA sakatA hai| digambara paramparA meM saMskRta bhASA meM racita 'bAraha bhaktiyA~ bhI milatI hai ina saba bhaktiyoM ke mukhyataH paMcaparameSThi-tIrthaMkara, siddha, AcArya, muni evaM zruta Adi kI stutiyA~ haiM zvetAmbara paramparA meM jisa prakAra namotyurNa ( zakrastava), logassa (caturviMzatistava), caityavaMdana Adi upalabdha haiM, usI prakAra digambara paramparA meM bhI ye bhaktiyA~ upalabdha haiN| inake AdhAra para aisA lagatA hai ki prAcInakAla meM jina pratimAoM ke sammukha kevala stavana Adi karane kI paramparA rahI hogii| vaise mathurA se prApta kuSANakAlIna purAtattvIya avazeSoM meM kamala ke dvArA jina pratimA ke arcana ke pramANa milate haiM, isakI puSTi 'rAjapraznIyasUtra' se bhI hotI hai| yadyapi bhAvapUjA ke rUpa meM stavana kI yaha paramparA jo ki jaina anuSThAna vidhi kA saralatama evaM prAcInarUpa hai, Aja bhI nirvivAda rUpa se calI A rahI hai| zvetAmbara aura digambara donoM paramparAe~ muniyoM ke lie to kevala bhAvapUjA arthAt stavana kA hI vidhAna karatI haiM, dravyapUjA kA vidhAna to mAtra gRhasthoM ke lie hI hai| mathurA ke kuSANakAlIna jaina aMkanoM meM muni ko stuti karate hue evaM gRhasthoM ko kamalapuSpa se pUjA karate hue pradarzita kiyA gayA hai| yadyapi puSpa-jaise sacita dravya se pUjA karanA jaina dharma ke sUkSma ahiMsA siddhAnta ke pratikUla kahA jA sakatA hai, kintu dUsarI zatI se yaha pracalita rahI isase iMkAra nahIM kiyA jA sktaa| pA~cavI zatI yA usake bAda ke sabhI zvetAmbara evaM digambara granthoM meM isake ullekha upalabdha haiN| isa sambandha meM vizeSa carcA Age kI gaI hai| dravyapUjA ke sambandha meM rAjapraznIyasUtra meM varNita sUryAbhadeva dvArA kI jAne vAlI pUjA-vidhi Aja bhI (zvetAmbara paramparA meM) usI rUpa meM pracalita hai| usameM pratimA ke pramArjana, snAna, aMgaprocchana, gaMdha vilepana, athavA gaMdha mAlya, vastra Adi ke arpaNa ke ullekha haiN| rAjapraznIvasUtra meM ullikhita pUjA vidhi bhI jaina paramparA meM ekadama vikasita nahIM huI hai| stavana se caityavaMdana aura caityavaMdana se puSpa Adi se dravya arcA prArambha huii| yaha sambhava hai ki jinamandiroM aura jinabimboM ke nirmANa ke sAtha, hI hindU paramparA ke prabhAva se jainoM meM bhI dravyapUjA pracalita huI hogii| phira kramazaH pUjA kI sAmagrI meM vRddhi hotI gaI aura aSTadravyoM se pUjA hone lgii| DaoN0 nemicanda zAstrI ke zabdoM meM- "pUjana sAmagrI ke vikAsa kI eka sunizcita paramparA hameM jaina vAGmaya meM upalabdha hotI hai| Arambha meM pUjana vidhi kevala puSpoM dvArA sampanna kI jAtI thI, phira kramaza: dhUpa, caMdana ora naivedya Adi pUjA dravyoM kA vikAsa huaa| padmapurANa, harivaMzapurANa evaM jaTAsiMhanandi ke varAMgacarita se bhI hamAre ukta kathana kA samyak samarthana hotA hai| 7 yApanIya paramparA ke grantha varAMgacarita' (lagabhaga chaThI-sAtavIM zatI) meM nAnA prakAra ke puSpa, dhUpa aura manohArI gaMdha se bhagavAn kI pUjA karane kA ullekha hai| jJAtavya hai ki isa prantha meM pUjA meM vastrAbhUSaNa samarpita karane kA ullekha bhI hai| isI prakAra dUsare yApanIya grantha padmapurANa meM ullikhita hai ki rAvaNa snAna kara dhautavastra pahana, svarNa aura ratnanirmita jinabimboM kI nadI ke taTa para pUjA karane lgaa| usake dvArA prayukta pUjA sAmagrI meM dhUpa, caMdana, puSpa aura naivedya kA hI ullekha AyA hai, anya dravyoM kA nahIM dekheM sthApayitvA ghanAmodasamAkRSTamadhuvrataiH dhUpairAlepanaiH puSpairmanojJairvahubhaktibhiH / / 1 ataH spaSTa hai ki pracalita aSTadravyoM dvArA pUjana karane kI prathA yApanIya evaM digambara paramparA meM zvetAmbaroM kI apekSA kucha samaya ke pazcAt hI pracalita huI hogii| digambara paramparA meM sarvaprathama harivaMzapurANa meM jinasena ne pUjA sAmagrI meM caMdana, akSata, puSpa, dhUpa, dIpa aura naivedya kA ullekha kiyA hai| isa ullekha meM bhI aSTadravyoM kA krama yathAvat nahIM hai aura na jala kA pRthak nirdeza hI hai| abhiSeka meM dugdha, ikSurasa, ghRta, dadhi evaM jala kA nirdeza hai, para pUjana sAmagrI meM jala kA kathana nahIM AyA hai| smaraNa rahe ki prakSAlana kI prakriyA kA agrima vikAsa abhiSeka hai, jo apekSAkRta paravartI hai| pUjA ke aSTadravyoM kA vikAsa bhI zanai: zanai: huA hai, isa kathana kI puSTi amitagati zrAvakAcAra se bhI hotI hai, kyoMki isameM gaMdha, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa, aura akSata ina chaH dravyoM kA hI ullekha upalabdha hotA hai / varAMgacarita, padmapurANa, padmanandikRta paMcaviMzati, AdipurANa, harivaMzapurANa, vasunandizrAvakAcAra Adi graMthoM meM ina pUjA dravyoM kA phalAdeza bhI hai| yaha mAnA gayA hai ki aSTadravyoM dvArA pUjA karane se aihika aura pAralaukika abhyudayoM kI prApti hotI hai| isI prakAra bhAvasaMgraha meM bhI aSTadravyoM kA pRthak-pRthak phalAdeza batAyA gayA hai| DaoN0 nemicandajI zAstrI evaM mere dvArA prastuta yaha vivaraNa zvetAmbara digambara paramparAoM meM pUjA dravyoM ke kramika vikAsa ko spaSTa kara detA hai| zvetAmbara paramparA meM paMcopacArI pUjA se aSTaprakArI pUjA aura usI se sarvopacArI yA satarahabhedI pUjA vikasita huii| yaha sarvopacArI pUjA vaiSNavoM kI SoDazopacArapUjA kA hI rUpa hai| bahuta kucha rUpa meM isakA ullekha rAjapraznIya evaM varAMgacarita 10 meM upalabdha hai| rAjapraznIyasUtra meM varNita pUjA vidhAna * rAjapraznIyasUtra- 11 meM sUryAbhadeva dvArA kI gaI jina-pUjA kA .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM pUjA-vidhAna aura dhArmika anuSThAna 491 varNana isa prakAra hai|- "sUryAbhadeva ne vyavasAya sabhA meM rakhe hue pustakaratna paJcopacAra pUjA meM gaMdha, puSpa, dhUpa, dIpa aura naivedya- ye pAMca ko apane hAtha meM liyA, hAtha meM lekara use kholA, kholakara use par3hA vastueM devatA ko samarpita kI jAtI haiN| dazopacAra pUjA pAdaprakSAlana, aura par3hakara dhArmika kriyA karane kA nizcaya kiyA, nizcaya karake pustakaratna aryasamarpaNa, Acamana, madhuparka, jala, gaMdha, puSpa, dhUpa, dIpa aura ko vApasa rakhA, rakhakara siMhAsana se uThA aura nandA nAmaka puSkariNI naivedyasamarpaNa ina dasa prakriyAoM dvArA pUjA-vidhi sampanna kI jAtI hai| para aayaa| nandA puSkariNI meM praviSTa hokara usane apane hAtha-pairoM kA isI prakAra SoDazopacAra pUjA meM 1. AhvAna, 2. Asana-pradAna 3, prakSAlana kiyA tathA Acamana kara pUrNarUpa se svaccha aura zucibhUta hokara svAgata, 4. pAda-prakSAlana, 5. Acamana, 6. ardhya, 7. madhuparka, 8. svaccha zveta jala se bharI huI zrRMgAra (jhArI) tathA usa puSkariNI meM utpanna jala, 9. snAna, 10, vastra 11, AbhUSaNa, 12 gandha, 13. puSpa, zatapatra evaM sahasrapatra kamaloM ko grahaNa kiyA, phira vahA~ se calakara jahA~ 14. dhUpa, 15. dIpa aura 16. naivedya se pUjA kI jAtI hai| siddhAyatana (jinamaMdira) thA, vahA~ aayaa| usameM pUrvadvAra se praveza karake prakArAntara se gAyatrItaMtra meM SoDapopacAra pUjA ke nimna aMga bhI jahA~ devachandaka aura jina-pratimA thI vahA~ Akara jina-pratimAoM ko milate haiMpraNAma kiyaa| praNAma karake lomamayI pramArjanI hAtha meM lI, pramArjanI se 1. AhvAna 2. Asana-pradAna, 3. pAda-prakSAlana, 4. jina-pratimA ko pramArjita kiyaa| pramArjita karake sugandhita jala se una aryasamarpaNa, 5. Acamana, 6. snAna, 7. vastraarpaNa, 8. lepana, 9. jina-pratimAoM kA prakSAlana kiyaa| prakSAlana karake una para gozIrSa caMdana yajJopavIta, 10 puSpa, 11. dhUpa, 12. dIpa (AratI) 13. naivedyakA lepa kiyaa| gozIrSa caMdana kA lepa karane ke pazcAt unheM suvAsita prasAda, 14. pradakSiNA 15. maMtrapuSpa aura 16 shyyaa| vastroM se poMchA, poMchakara jina-pratimAoM ko akhaNDa devadUSya yugala SoDazopacAra pUjA kI ukta donoM sUciyoM meM mAtra nAma aura phnaayaa| devadUSya pahanAkara puSpamAlA, gaMdhacUrNa evaM AbhUSaNa cddh'aaye| krama kA AMzika antara hai| isa paJcopacAra, dazopacAra aura SoDazopacAra tadanantara nIce laTakI lambI-lambI gola mAlAe~ phnaayiiN| malAe~, pUjA ke sthAna para jaina dharma meM aSTaprakArI aura sataraha bhedI pUjA pracalita pahanAkara paMcavarNa ke puSpoM kI varSA kii| phira jina-pratimAoM ke samakSa rahI hai| pUjA-vidhAna ke donoM prakAra pUjA ke dravyoM kI saMkhyA evaM pUjA vibhinna citrAMkana kiye evaM zveta tanduloM se aSTamaMgala kA Alekhana ke aMgoM ke AdhAra para haiN| siddhAntataH inameM koI bhinnatA nahIM hai| kiyaa| usake pazcAt jina-pratimAoM ke samakSa dhUpakSepa kiyaa| dhUpakSepa . jainoM kI satarahabhedI pUjA meM nimna vidhi se pUjA sampanna kI karane ke pazcAt vizuddha, apUrva, arthasampanna mahimAzAlI 1008 chandoM jAtI haise bhagavAn kI stuti kI / stuti karake sAta-ATha paira pIche httaa| pIche 1. snAna, 2. vilepana, 3. vastra yugala samarpaNa 4. vAsakSepa haTakara bA~yA ghuTanA U~cA kiyA tathA dAyA~ ghuTanA jamIna para jhukAkara samarpaNa, 5. puSpasamarpaNa, 6. puSpamAlAsamarpaNa, 7. paMcavarNa kI aMgaracanA tIna bAra mastaka pRthvItala para nmaayaa| phira mastaka U~cA kara donoM hAtha (aMgavinyAsa), 8. gandha samarpaNa, 9. dhvajA samarpaNa, 10. AbhUSaNa jor3akara mastaka para aMjali karake 'namotthuNaM arahantANaM........ThANaM samarpaNa, 11. puSpagRharacanA, 12. puSpavRSTi 13. aSTa maMgala racanA, saMpattANaM nAmaka zakrastava kA pATha kiyaa| isa prakAra arhanta aura siddha 14. dhUpa samarpaNa, 15. stuti, 16. nRtya aura 17. vAjiMtra pUjA bhagavAn kI stuti karake phira jinamaMdira ke madhya bhAga meM aayaa| use (vAdya bjnaa)| pramArjita kara divya jaladhArA se siMcita kiyA aura gozIrSa caMdana kA lepa yahAM donoM paramparAoM ke pUjA-vidhAnoM meM jo bahuta adhika kiyA tathA puSpasamUhoM kI varSA kii| tatpazcAt usI prakAra usane mayUrapicchi samarUpatA hai, vaha unake pArasparika prabhAva kI sUcaka hai inameM bhI paJca ke se dvArazAkhAoM, putaliyoM evaM vyAloM ko pramArjita kiyA tathA unakA sthAna para aSTa aura SoDaza ke sthAna para saptadaza upacAroM ke ullekha prakSAlana kara unako caMdana se arcita kiyA tathA dhUpakSepa karake puSpa evaM yaha batAte haiM ki jainoM ne hindU paramparA se ise grahaNa kiyA hai| AbhUSaNa cddh'aaye| isI prakAra usane maNipIThikAoM evaM unakI jina- isI prakAra jahAM taka pUjA ke aMgoM kA prazna hai, jaina paramparA pratimAoM kI, caityavRkSa kI tathA mahendra dhvajA kI pUjA-arcanA kii| meM bhI hindU tAMtrika paramparAoM ke hI samAna AhvAna, sthApanA, satridhikaraNa, isase spaSTa hai ki rAjapraznIyasUtra ke kAla meM pUjA sambandhI mantroM ke pUjana aura visarjana kI prakriyA samAna rUpa se sampanna kI jAtI hai| isameM atirikta jina-pUjA kI eka suvyavasthiti prakriyA nirmita ho cukI thii| devatA ke nAma ko chor3akara zeSa sampUrNa mantra bhI samAna hI haiN| pUjAlagabhaga aisA hI vivaraNa varAMgacarita ke 23veM sarga meM bhI hai| vidhAna kI ina samarUpatAoM kA phalitArtha yahI hai ki jaina paramparA ina vidhi-vidhAnoM ke sambandha meM hindU paramparA se prabhAvita huI hai| jaina tAMtrika pUjA-vidhAnoM kI tulanA 'rAjapraznIyasUtra' ke atirikta aSTaprakArI evaM sataraha bhedI iSTa devatA kI pUjA bhaktimArgIya evaM tAMtrika sAdhanA kA bhI pUjA kA ullekha Avazyakaniyukti evaM umAsvAti ke 'pUjAvidhi- prakaraNa Avazyaka aMga haiM- ina sampradAyoM meM sAmAnyatayA pUjA ke tIna rUpa meM bhI upalabdha hai| yadyapi yaha kRti umAsvAti kI hI hai athavA unake pracalita rahe haiM- 1. paJcopacAra pUjA, 2. dazopacAra pUjA aura 3. nAma se anya kisI kI racanA hai, isakA nirNaya karanA kaThina hai| SoDazopacAra puujaa| adhikAMza vicAraka ise anyakRta mAnate haiN| isa pUjAvidhi-prakaraNa meM
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 yaha batAyA gayA hai ki pazcima dizA meM mukha karake dantadhAvana kareM phira zatAbdI se hI jaina graMthoM meM isakA samarthana dekhA jAtA hai| sambhavataH IsA pUrvamukha ho snAnakara zveta vastra dhAraNa kareM aura phira pUrvottara mukha hokara kI chaThI-sAtavIM zatI taka jaina dharma meM pUjA-pratiSThA sambandhI aneka jinabimba kI pUjA kreN| isa prakaraNa meM anya dizAoM aura koNoM meM karmakANDoM kA praveza ho gayA thaa| yahI kAraNa hai ki AThavIM zatI meM sthita hokara pUjA karane se kyA hAniyA~ hotI haiM, yaha bhI batalAyA gayA haribhadra ko inameM karmakANDoM kA muniyoM ke lie niSedha karanA pdd'aa| hai| pUjAvidhi kI carcA karate hue yaha bhI batAyA gayA hai ki prAta: kAla jJAtavya hai ki haribhadra ne sambodhaprakaraNa ke kuguru adhikAra meM caityoM meM vAsakSepa-pUjA karanI caahie| isameM pUjA meM jinabimba ke bhAla, kaMTha nivAsa, jina-pratimA kI dravyapUjA, jina-pratimA ke samakSa nRtya, gAna, Adi nava sthAnoM para caMdana ke tilaka karane kA bhI ullekha hai| isameM yaha nATaka Adi kA jaina-muni ke lie niSedha kiyA hai| yadyapi paMcAzaka meM bhI batAyA gayA hai ki madhyAhnakAla meM kusuma se tathA saMdhyA ko dhUpa aura unhoMne ina pUjA-vidhAnoM ko gRhastha ke lie karaNIya mAnA hai| dIpa se pUjA kI jAnI caahie| isameM pUjA ke lie kITa Adi se rahita puSpoM ke grahaNa karane kA ullekha hai| sAtha-sAtha yaha bhI batAyA gayA hai jainadharma kA anuSThAnaparaka jaina sAhitya ki pUjA ke lie puSpa ke Tukar3eM karanA yA unheM chedanA niSiddha hai| isame anuSThAna sambandhI vidhi-vidhAnoM ko lekara jaina paraMparA ke gaMdha, dhUpa, akSata, dIpa, jala, naivedya phala Adi aSTadravyoM se pUjA kA donoM hI sampradAyoM meM aneka grantha race gaye haiN| inameM zvetAmbara paraMparA meM bhI ullekha hai| isa prakAra yaha graMtha bhI zvetAmbara jaina paramparA kI pUjA- umAsvAti kA 'pUjAvidhiprakaraNa', pAdaliptasUri kI 'nirvANakalikA' paddhati kA prAcInatama AdhAra kahA jA sakatA hai| digambara paramparA meM aparanAma 'pratiSThA-vidhAna' evaM haribhadrasUri kA 'paMcAzakaprakaraNa' pramukha jinasena ke mahApurANa meM evaM yativRSabha kI tiloyapaNNatti meM jina- prAcIna grantha kahe jAte haiN| haribhadra ke 19 paMcAzakoM meM zrAvakadharma paMcAzaka, pratimA kI pUjA ke ullekha haiN| dIkSA paMcAzaka, vaMdana paMcAzaka, pUjA paMcAzaka (isameM vistAra se jinapUjA isa samagra carcA meM hameM aisA lagatA hai ki jainaparamparA meM kA ullekha hai), pratyAkhyAna paMcAzaka, stavana paMcAzaka, jinabhavananirmANa sarvaprathama dhArmika anuSThAna ke rUpa meM SaDAvazyakoM kA vikAsa huaa| paMcAzaka, jinabimbapratiSThA paMcAzaka, jinayAtrA vidhAna paMcAzaka, unhIM SaDAvazyakoM meM stavana yA stuti kA sthAna bhI thaa| usI se Age zramaNopAsakapratimA paMcAzaka, sAdhudharmapaMcAzaka, sAdhusamAcArI paMcAzaka, calakara bhAvapUjA aura dravyapUjA kI kalpanA sAmane aaii| usameM bhI piNDavizuddhi paMcAAzaka, zIla-aMga paMcAzaka, AlocanA paMcAzaka, dravyapUjA kA vidhAna kevala zrAvakoM ke lie huaa| tatpazcAt zvetAmbara prAyazcitta paMcAzaka, dasakalpa paMcAzaka, bhikSupratimA paMcAzaka, tapa paMcAzaka aura digambara donoM paraMparAoM meM jina-pUjA sambandhI jo jaTila vidhi- Adi haiN| pratyeka paMcAzaka 50-50 gAthAoM meM apane-apane viSaya kA vidhAnoM kA vistAra huA, vaha bhI brAhmaNa paramparA kA prabhAva thaa| phira vivaraNa prastuta karatA hai| isa para candrakula ke navAMgIvRttikAra abhayadevasUri Age calakara jinamaMdira ke nirmANa evaM jinabimboM kI pratiSThA ke kA vivaraNa bhI upalabdha hai| jaina dhArmika kriyAoM ke sambandha meM eka sambandha meM aneka prakAra ke vidhi-vidhAna bne| paM0 phUlacaMdajI siddhAntazAstrI dUsarA pramukha grantha 'anuSThAnavidhi' hai| yaha dhanezvarasUri ke ziSya candrasUri jJAnapITha pUjAMjali kI bhUmikA meM aura sva0 DaoN0 nemicaMdajI zAstrI ne kI racanA hai| yaha mahArASTrI prAkRta meM racita hai tathA isameM samyaktva apane eka lekha puSpakarma-devapUjA: vikAsa evaM vidhi, meM isa bAta ko AropaNavidhi, vrata AropaNavidhi, pANmAsika sAmAyika vidhi, spaSTa rUpa se svIkAra kiyA hai ki jaina paraMparA meM pUjA-dravyoM kA kramazaH zrAvakapratimAvahanavidhi, upadhAnavidhi, prakaraNavidhi, mAlAvidhi, tapavidhi, vikAsa huA hai| yadyapi puSpapUjA prAcInakAla se pracalita hai phira bhI yaha ArAdhanAvidhi, pravrajyAvidhi upasthApanAvidhi, kezalocavidhi, jaina paraMparA ke Atyantika ahiMsA siddhAnta se mela nahIM khAtI hai| eka paMcapratikramaNavidhi, AcArya upAdhyAya evaM mahattarA padapradAnavidhi, poSadhavidhi, ora to jaina pUjA-vidhAna pATha meM aise haiM, jinameM mArga meM hone vAlI dhvajaropaNavidhi, kalazaropaNavidhi Adi ke sAtha AtmarakSA kavaca evaM ekendriya jIvoM kI hiMsA kA prAyazcita ho, yathA sakalIkaraNa jaisI tAntrika kriyAoM ke nirdeza milate haiN| isa kRti ke IryApathe pracalatAdya mayA pramAdAt pazcAt tilakAcArya kI 'samAcArI' nAmaka kRti bhI lagabhaga inhIM viSayoM ekendriyapramukhajIvanikAya baadhaa| kA vivecana karatI hai| jaina karmakANDoM kA vivecana karane vAle anya nidartitA yadi bhaveva yugAntarekSA, granthoM meM somasundarasUri kA 'samAcArI zataka', jinaprabhasUri (vi0saM0 mithyA tadastu duritaM gurubhaktito me|| 1363) kI 'vidhimArgaprapA, vardhamAnasUri kA 'AcAradinakara', harSabhUSaNagaNi smaraNIya hai ki zve0 paramparA meM caityavaMdana meM bhI 'iriyAvihi (vi0saM0 1480) kA 'zrAddhavidhivinizcaya' tathA samayasundara kA 'samAcArI virAhanAye' nAmaka pATha milatA hai- jisakA tAtparya bhI caityavaMdana ke zataka' bhI mahattvapUrNa hai| inake atirikta pratiSThAkalpa ke nAma se aneka lie jAne meM huI ekendriya jIvoM kI hiMsA kA bhI prAyazcitta kiyA jAtA lekhoM kI kRtiyA~ haiM, jinameM jaina paramparA ke anuSThAnoM kI carcA hai| hai| to dUsarI ora una pUjA vidhAnoM meM, pRthvI, vAyu, apa agni aura digambara paramparA meM dhArmika kriyAkANDoM ko lekara vasunandi kA vanaspatikAyika ekendriya jIvoM kI hiMsA kA vidhAna hai, yaha eka 'pratiSThAsArasaMgraha' (vi0saM0 1150), AzAdhara kA 'jinayajJakalpa' Antarika asaMgati to hai hii| yadyapi yaha bhI satya hai ki cauthI-pA~cavIM (saM0 1285) evaM mahAbhiSekakalpa, sumatisAgara kA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM pUjA-vidhAna aura dhArmika anuSThAna 493 'dasalAkSaNikavratodyApana', siMhanandI kA 'vratatithinirNaya, jayasAgara kA rakhane ke lie jaina dharma ke sAtha kucha aise anuSThAnoM ko bhI jor3eM jo 'ravivratodyApana', brahmajinadAsa kA 'jambUdvIpapUjana', 'anantavratapUjana', apane upAsakoM ke bhautika kalyANa meM sahAyaka hoN| nivRttipradhAna adhyAtmavAdI 'meghAmAlodyApanapUjana' (15vIM zatI), vizvasena kA SaNnavatikSetrapAla evaM karmasiddhAnta meM aTala vizvAsa rakhane vAle jainadharma ke lie yaha pUjana (16vIM zatI), budhavIru 'dharmacakrapUjana' evaM 'vRhaddharmacakrapUjana' nyAya saMgata to nahIM thA, phira bhI aitihAsika satya hai ki usameM yaha (16vIM zatI), sakalakIrti ke 'paMcaparameSThipUjana', 'SoDazakAraNapUjana' pravRtti vikasita huI hai| evaM gaNadharavalayapUjana' (16vIM zatI) zrIbhUSaNa kA 'SoDazasAgAvatodyApana', yaha hama pUrva meM kaha cuke haiM ki jaina dharma kA tIrthaMkara vyakti nAganandi kA 'pratiSThAkalpa' Adi pramukha kahe jA sakate haiN| ke bhautika kalyANa meM sAdhaka yA bAdhaka nahIM ho sakatA hai, ata: jaina anuSThAnoM meM jinapUjA ke sAtha yakSa-yakSiyoM ke rUpa meM zAsanadevatA tathA jaina pUjA-anuSThAnoM para taMtra kA prabhAva devI kI kalpanA vikasita huI aura yaha mAnA jAne lagA ki apane jaina anuSThAnoM kA uddezya to laukika upalabdhiyoM evaM vighna- upAsya tIrthaMkara kI athavA apanI upAsanA se zAsanadevatA (yakSa-yakSI) bAdhAoM kA upazamana na hokara vyakti kA apanA AdhyAtmika vikAsa hI prasanna hokara upAsaka kA sabhI prakAra se kalyANa karate haiN| hai| jaina sAdhaka spaSTa rUpa se isa bAta ko dRSTi se rakhatA hai ki prabhu kI zAsanarakSaka devI-devatA ke rUpa meM sarasvatI, ambikA, padmAvatI, pUjA aura stuti kevala bhakta ke svarUpa yA jinaguNoM kI upalabdhi ke cakrezvarI, kAlI Adi aneka deviyoM tathA maNibhadra, ghaNTAkarNa mahAvIra, lie hai| AcArya samantabhadra spaSTa rUpa se kahate haiM ki he nAtha! cUMki pArzvayakSa, Adi yakSoM, navagrahoM, aSTa dikpAloM evaM aneka kSetrapAloM Apa vItarAga haiM, ata: Apa apanI pUjA yA stuti se prasanna hone vAle (bhairavoM) ke pUjA-vidhAnoM ko jaina-paramparA ke sthAna milaa| ina sabakI nahIM haiM aura Apa vivAntavaira haiM isalie nindA karane para bhI Apa pUjA ke lie jainoM ne vibhinna anuSThAnoM ko kiMcit parivartana ke sAtha aprasanna hone vAle nahIM hai| ApakI stuti kA merA uddezya to kevala hindU tAMtrika paramparA se grahaNa, kara liyaa| bhairavapadmAvatIkalpa Adi apane cittamala ko dUra karanA hai granthoM se isakI puSTi hotI hai| jaina pUjA aura pratiSThA kI vidhi meM na pUjayArthastvayi vItarAge, na nindayA nAtha! vivaantvair| tAntrika paramparA ke aneka aise tattva bhI jur3a gaye jo jaina paramparA ke tathApi te puNyaguNasmRtirnaH, punAtu cittaM duritaanyjnebhyH|| mUlabhUta maMtavyoM se bhinna haiN| hama yaha dekhate haiM ki tantra ke prabhAva se jaina isI prakAra eka gujarAtI jaina kavi kahatA hai paramparA meM cakrezvarI, padmAvatI, ambikA, ghaNTAkarNa mahAvIra, nAkor3A ajakulagatakezari lahere nijapada siMha nihaal| bhairava, bhUmiyAjI, dikpAla, kSetrapAla, Adi kI upAsanA pramukha aura tima prabhubhakti bhavi lahere jina Atama sNbhaar|| tIrthaMkaroM kI upAsanA gauNa hotI gii| hameM aneka aise purAtattvIya sAkSya jaina paramparA kA udghoSa hai- 'vande tadguNalabdhaye' arthAt milate haiM jinake anusAra jina-mandiroM meM ina deviyoM kI sthApanA hone vandana karane kA uddezya prabhu ke guNoM kI upalabdhi karanA hai| jinadeva kI lagI thii| jaina anuSThAnoM kA eka pramukha grantha 'bhairavapadmAvatIkalpa' hai, jo evaM hamArI AtmA tattvataH samAna hai, ataH vItarAga ke guNoM kI upalabdhi mukhyatayA vaiyaktika jIvana kI vighna-bAdhAoM ke upazamana aura bhautika kA artha hai svarUpa kI uplbdhi| isa prakAra jaina anuSThAna mUlataH upalabdhiyoM ke lie vividha anuSThAnoM kA pratipAdana karatA hai| isa grantha Atmavizuddhi aura svasvarUpa kI upalabdhi ke lie hai| jaina anuSThAnoM meM meM varNita anuSThAnoM para jainettara tantra kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai jina gAthAoM yA mantroM kA pATha kiyA jAtA hai, unameM bhI adhikAMzataH jisakI vistRta carcA Age kI gaI hai| jo pUjanIya ke svarUpa kA hI bodha karAte haiM athavA AtmA ke lie IsvI chaThI zatI se lekara Aja taka jaina paramparA ke aneka patanakArI pravRttiyoM kA anusmaraNa kara unase mukta hone kI preraNA dete haiM, AcArya bhI zAsanadeviyoM, kSetrapAloM aura yakSoM kI siddhi ke lie jinapUjA ke vividha prakAroM meM jina pAThoM kA paThana kiyA jAtA hai yA jo prayatnazIla dekhe jAte haiM aura apane anuyAyiyoM ko bhI aise anuSThAnoM stotra Adi prastuta kiye jAte haiM, unakA mukhya uddezya Atmavizuddhi hI ke lie prerita karate rahe haiN| jaina dharma meM pUjA aura upAsanA kA yaha dUsarA hai| sAdhaka AtmA, Atma-vizuddhi meM bAdhaka zaktiyoM ke nivartana ke lie pakSa jo hamAre sAmane AyA, vaha mUlata: tAntrika paramparA kA prabhAva hI hI dharma-sAdhanA karatA hai| vaha dharma ko iSTa kI prApti aura aniSTa ke hai| jinapUjA evaM anuSThAna vidhiyoM meM aneka aise mantra milate haiM, jinheM zamana kI sAdhanA mAnatA hai| brAhmaNa paramparA ke tatsambandhI mantroM kA mAtra jainIkaraNa kahA jA sakatA kintu jaisAki hama pUrva meM batA cuke haiM manuSya kI vAsanAtmaka hai| udAharaNa ke rUpa meM jisa prakAra brAhmaNa paramparA meM iSTa devatA kI pUjA svAbhAvika pravRtti kA yaha pariNAma huA ki jaina paramparA meM bhI anuSThAnoM ke samaya usakA AhvAna, sthApana, visarjana Adi kiyA jAtA hai usI kA AdhyAtmika svarUpa pUrNatayA sthira na raha sakA, usameM vikRti aayii| prakAra jaina paramparA meM bhI pUjA ke samaya jina ke AhvAna aura visarjana jaina dharma kA anuyAyI Akhira vahI manuSya hai, jo bhautika jIvana meM ke mantra bole jAte haiM- yathAsukha-samRddhi kI kAmanA se mukta nahIM hai| ata: jaina AcAryoM ke lie yaha OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThina atra avatara avatara saMvauSaT-AhvAnama Avazyaka ho gayA ki ve apane upAsakoM kI jaina dharma meM zraddhA banAye OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin atra tiSTha tiSTha ThaH ThaH- sthApanam
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin atra mama sannihato bhava bhava vaSaTsannidhAyanam raha pAnA kaThina hai aura isalie yaha svAbhAvika hI thA ki jaina paramparA OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin svasthAnaM gaccha ja: ja: ja: visarjanamA kI pUjA anuSThAna vidhiyoM meM hindU tAntrika paramparA kA prabhAva aayaa| ye mantra jaina darzana kI mUlabhUta mAnyatAoM ke pratikUla haiM, kyoMki jahA~ brAhmaNa paramparA kA yaha vizvAsa hai ki AhvAna karane para jaina paramparA ke vividha pUjA-vidhAna devatA Ate haiM aura visarjana karane para cale jAte haiN| vahA~ jaina paramparA meM tantra yuga meM jaina paramparA ke vividha anuSThAnoM meM gRhastha ke siddhAvasthA ko prApta tIrthaMkara yA siddha na to AhvAna karane para upasthita nityakarma ke rUpa meM sAmAyika, pratikramaNa Adi SaDAvazyakoM ke sthAna ho sakate haiM aura na visarjana karane para jAte hI haiN| paM0 phalacandajI ne para jinapUjA ko prathama sthAna diyA gyaa| jaina paramparA meM sthAnakavAsI. 'jJAnapITha pUjAJjali' nAmaka pustaka kI bhUmikA meM vistAra se iskii| zvetAmbara-terApaMtha tathA digambara tAraNapaMtha ko chor3akara zeSa paramparAe~ samIkSA kI hai tathA AhvAna evaM visarjana sambandhI jaina pUjA-mantroM ko sambandhI jaina pajA-mantroM ko jinapratimA ke pUjana ko zrAvaka kA eka Avazyaka kartavya mAnatI haiN| brAhmaNa mantroM kA anukaraNa mAnA hai| tulanA kIjie zvetAmbara paramparA meM pUjA sambandhI jo vividha anuSThAna pracalita haiM unameM AvAhanaM naiva jAnAmi naiva jAnAmi pUjanam / pramukha haiM- aSTaprakArIpUjA, snAtrapUjA yA janmakalyANakapUjA, visarjanaM naiva jAnAmi kSamasva paramezvara / / 1 / / paMcakalyANakapUjA, laghuzAntisnAtrapUjA, bRhadzAntisnAtrapUjA, namiUNapUjA, mantrahInaM kriyAhInaM dravyahInaM tathaiva c| arhatpUjA, siddhacakrapUjA, navapadapUjA, satarahabhedIpUjA, aSTakarma kI tatsarvaM kSamyatAM deva rakSa rakSa jinezvara / / 2 / / pUjA, antarAyakarma kI pUjA, bhaktAmarapUjA aadi| digambara paramparA meM -visrjnmNtr| pracalita pUjA anuSThAnoM meM abhiSekapUjA, nityapUjA, devazAstragurupUjA, inake sthAna para hindU dharma meM ye zloka upalabdha hote haiM- jinacetyapUjA, siddhapUjA Adi pracalita haiN| ina sAmAnya pUjAoM ke AvAhanaM na jAnAmi na jAnAmi visarjanam / atirikta parvadinapUjA Adi viziSTa pUjAoM kA bhI ullekha huA hai| pUjanaM naiva jAnAmi kSamasva paramezvaram / / 1 / / parvapUjAoM meM SoDazakAraNapUjA, paMcamerupUjA, dazalakSaNapUjA,ratnatrayapUjA mantrahInaM kriyAhInaM bhaktihInaM janArdana / Adi kA ullekha kiyA jA sakatA hai| yatpUjitaM mayA deva paripUrNaM tadastu me // 2 // digambara paramparA kI pUjA-paddhati meM bIsapaMtha aura terahapaMtha meM isI prakAra aSTadravyapUjA evaM sataraha bhedI pUjA meM sacitta kucha matabheda hai| jahA~ bIsapaMtha puSpa Adi sacitta dravyoM se jinapUjA ko dravyoM kA upayoga, prabhu ko vastrAbhUSaNa, gaMdha, mAlya, Adi kA samarpaNaH svIkAra karatA hai vahA~ terahapaMtha sampradAya meM usakA niSedha kiyA gayA hai| yajJa kA vidhAna, vinAyakayantra sthApanA, yajJopavItadhAraNa Adi bhI jaina puSpa ke sthAna para ve loga raMgIna akSatoM (tanduloM) kA upayoga karate haiN| paramparA ke anukUla nahIM hai| idhara jaba tAntrika sAdhanA kA prabhAva bar3hane isA prakAra jahA bAsapatha meM baThakara vahI tarahapatha meM khar3a rahakara pUjA lagA, to usameM bhI ina pUjA-vidhiyoM kA praveza haa| dasavIM zatI ke karane kI paramparA hai| anantara ina vidhi-vidhAnoM ko itanA mahattva prApta huA, phalata: pUrva yahA~ vizeSarUpa se ullekhanIya yaha hai ki zvetAmbara aura pracalita AdhyAtmika upAsanA gauNa ho gyii| pratimA ke samakSa rahane para digambara donoM hI paramparAoM ke prAcIna graMthoM meM aSTadravyoM se pUjA ke hI AhvAna, sthApana, sannidhIkaraNa, pUjana aura visarjana kramaza: paMcakalyANakoM ullekha milate haiN| yApanIya graMtha vArAMgacarita (trayoviMzasarga) meM jinapUjA kI smati ke lie vyavahata hone lge| pajA ko vaiyAvatya kA aMga mAnA sambandhI jo ullekha haiM ve zvetAmbara paramparA ke rAjapraznIyasatra ke pajA jAne lagA tathA eka prakAra se ise 'AhAradAna' ke tulya sthAna prApta sambandhI ullekhoM se bahuta kucha milate hai| huaa| pUjA ke samaya sAmAyika yA dhyAna kI mUlabhAvanA meM parivartana haa| dravyapUjA ko atithi saMvibhAga vrata kA aMga mAna liyA gyaa| use jaina pUjA-vidhAna kI AdhyAtmika prakRti anukRti hI thii| jahA~ yaha mAnA jAtA ho ki tIrthaMkaroM ne dIkSA ke samaya bhaktimArga evaM tantra sAdhanA kA vyApaka prabhAva hai aura unameM aneka staroM sacittadravyoM, snAna, vastra, AbhUSaNa, gaMdha, mAlya Adi kA tyAga kara para samarUpatAe~ bhI haiN| kintu yaha bhI satya hai ki ina pUjA vidhAnoM meM bhI diyA thA, mAtra yahI nahIM jisa jaina paramparA meM eka varga aisA bhI ho jo| jainoM kI AdhyAtmika jIvana zailI spaSTa rUpa se parilakSita hotI hai, tIrthaMkara ke kavalAhAra kA bhI niSedha karatA ho, vahI paramparA, tIrthaMkara kI niSedha karatA ho nadI para takarI kyoMki unakA prayojana bhinna hai| yaha unameM bole jAne vAle maMtroM se spaSTa pUjA meM vastra, AbhUSaNa, gaMdha, mAlya, navaidya Adi arpita kare, yaha kyA ho jAtA haisiddhAnta kI viDambanA nahIM hI jAyegI? maMdira evaM jinabimba pratiSThA "U~ hrIM parama paramAtmane anantAnantajJAnazaktaye janmajarAmRtyuAdi se sambandhita sampUrNa anuSThAna jaina paramparA meM brAhmaNa paramparA kI nivAraNAya zrImajinendrAya jalaM yajAmahe svaahaa|" dena hai aura usakI mUlabhUta prakRti ke pratikUla kahe jA sakate haiN| vastuta: isIprakAracandana Adi ke samarpaNa ke samaya jala ke sthAna para kisI bhI paramparA ke lie apanI sahavartI paramparA se pUrNatayA aprabhAvita candana Adi zabda bole jAte haiM, zeSa maMtra vahI rahatA hai, kinta pajA ke
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 495 jaina dharma meM pUjA-vidhAna aura dhArmika anuSThAna prayojanabheda se isakA svarUpa badalatA bhI hai| jaise: vividhaduHkhavinAzI duSTadAridrayapAzI OM hrIM aha~ paramAtmane antarAyakarma samalocchedAya zrIvIra kalimalabhavakSAlI bhvyjiivkRpaalii| jinendrAya jalaM yajAmahe svaahaa| asuramadanivArI devanAgendranArI OM hrIM aha~ paramAtmane anantAntajJAnazaktaye zrI samakitavratadRDha jinamunipadasevyaM brahmapuNyAbdhipUjyam / 11 // karaNAya/prANAtipAtaviramaNavratagrahaNAya jalaM yajAmahe svaahaa| OM A~ krI~ hrIM mantrarUpAyai vizvavighnaharaNAyai sakalajana-hitakArikAyai isI prakAra aSTadravyoM ke samarpaNa meM bhI prayojana kI bhinnatA zrI padmAvatyai jayamAlArthaM nirvApAmIti svAhA / parilakSita hotI hai: lakSmIsaubhAgyakarA jagatsukhakarA bandhyApi putrArpitA OM hrIM zrI jinendrAya janmajarAmRtyu vinAzAya jalaM nirvApamiti svaahaa| nAnArogavinAzinI aghaharA (tri) kRpAjane rakSikA / OM hrIM zrI jinendrAya bhavatApavinAzAya caMdanaM nirvApamiti svaahaa| raGkAnAM dhanadAyikA suphaladA vAJchArthicintAmaNi: OM hrIM zrI jinendrAya akSayapadaprAptaye akSataM nirvApamiti svaahaa| trailokyAdhipatirbhavArNavatrAtA padmAvatI pAtu vaH // 12 // OM hrIM zrI jinendrAya kAmabANavidhvaMsanAya puSpaM nirvApamiti svaahaa| ityAzIrvAdaH OM hrIM zrI jinendrAya mohAMdhakAravinAzAya dIpaM nirvApamiti svaahaa| svastikalyANabhadrastu kSemakalyANamastu vaH / yAvaccandradivAnAthau tAvat padmAvatIpUjA / / 13 / / OM hrIM zrI jinendrAya akarmadahanAya dhUpaM nirvApamiti svaahaa| ye janA: pUjanti pUjAM padmAvatI jinAnvitA / OM hrIM zrI jinendrAya mokSaphala prAptaye phalaM nirvApamiti svaahaa| te janAH sukhamAyAnti yAvanmerurjinAlayaH / / 14 / / ina pUjA mantroM se yaha siddha hotA hai ki jaina paramparA se ina prastuta stotra meM padmAvatI pUjana kA prayojana vaiyaktika evaM sabhI pUjA-vidhAnoM kA antima prayojana to AdhyAtmika vizuddhi hI laukika eSaNAoM kI pUrti to hai hI, isase bhI eka kadama Age bar3hakara mAnA gayA hai| yaha mAnA gayA hai ki jalapUjA Atmavizuddhi ke lie kI isameM tantra ke mAraNa, mohana, vazIkaraNa Adi SaTkarmoM kI pUrti kI jAtI hai| candanapUjA kA prayojana kaSAyarUpI agni ko zAnta karanA AkAMkSA bhI devI se kI gaI hai| prastuta padmAvatIstotra kA nimna aMza athavA samabhAva meM avasthita honA hai| puSpapUjA kA prayojana anta:karaNa isakA spaSTa pramANa haimeM sadbhAvoM kA jAgaraNa hai| dhUpapUjA karmarUpI indhana ko jalAne ke liye OM namo bhagavati! tribhuvanavazaMkArI sarvAbharaNabhUSite padmanayane! hai, to dIpapUjA kA prayojana jJAna ke prakAza ko prakaTa karanA hai| padminI padmaprame! padmakozini! padmavAsini! padmahaste! hrIM hrIM kuru kuru akSatapUjA kA tAtparya akSatoM ke samAna karma ke AvaraNa se rahita arthAt mama hRdayakAryaM kuru kuru, mama sarvazAntiM kuru kuru, mama sarvarAjyavazyaM nirAvaraNa hokara akSaya pada prApta karanA hai| naivedyapUjA kA tAtparya citta kuru kuru, sarvalokavazyaM kuru kuru, mama sarva strIvazyaM kuru kuru, mama meM AkAMkSAoM aura icchAoM kI samApti hai| isI prakAra phalapUjA sarvabhUtapizAcapretaroSaM hara hara, sarvarogAn chinda chinda, sarvavighnAn bhinda mokSarUpI phala kI prApti ke liye kI jAtI hai| isa prakAra jaina pUjA kI bhinda, sarvavirSa chinda chinda, sarvakurumagaM chinda chinda, sarvazAkinI chinda vidhi meM aura hindUbhaktimArgIya aura tAMtrikapUjA vidhiyoM meM bahuta kucha chinda, zrIpArzvajinapadAmbhojabhRGgi namodattAya devI nmH| OM hrAM hrIM hra hA~ samarUpatA hote hue bhI unake prayojana bhinna rUpa meM mAne gaye haiN| jahA~ hra: svaahaa| sarvajanarAjyastrIpuruSavazyaM sarva 2 OM A~ kA~ aiM klIM hrIM sAmAnyatayA hindU evaM tAMtrikapUjA vidhiyoM kA prayojana iSTadevatA ko devi! pdmaavti| tripurakAmasAdhinI darjanamativinAzinI trailokyakSebhinI prasanna kara usakI kRpA se apane laukika saMkaToM kA nirAkaraNa karanA zrIpArzvanAthopasargahAriNI klIM blU mama duSTAn hana hana, mama sarvakAryANi rahA hai| vahA~ jaina pUjA-vidhAnoM kA prayojana janma-maraNa rUpa saMsAra se sAdhaya sAdhaya huM phaT svaahaa|| vimukti hI rhaa| dUsare, inameM pUjya se kRpA kI koI AkAMkSA bhI nahIM A~ krI~ hrIM klIM hasoM padma! devi! mama sarvajagadvazyaM kuru kuru, hotI hai mAtra apanI Atmavizuddhi kI AkAMkSA kI abhivyakti hotI hai, sarvavighnAn nAzaya nAzaya, purakSobhaM kuru kuru, hrIM saMvauSaT svaahaa| kyoMki daivIyakRpA (grace of God) kA siddhAnta jainoM ke karma siddhAnta OM A~ kroM hA~ drA~ drIM klIM blUM saH haLa padmAvatI sarvapurajanAn ke virodha meM jAtA hai| kSobhaya kSobhaya, mama pAdayoH pAtaya pAtaya, AkarSaNIM hrIM nmH| jaina pUjA-vidhAna aura laukika evaM bhaitika maMgala kI kAmanA // pAcaya haM bbhaM bbhAM haM kSvI haMsa bbhaM vahya yahaH kSAM kSIM jhU jheM : kSoM kSaM kSa: yahA~ bhI jJAtavya hai ki tIrthaMkaroM kI pUjA-upAsanA meM to yaha yaha kSiM hA~ hrIM hra he hoM hauM haH hiH hiM drAM driM drAvaya drAvaya namo'rhate bhagavate AtmavizuddhipradhAna jIvanadRSTi kAyama rahI, kintu jinazAsana ke rakSaka zrImatI zrImate ThaH ThaH mama zrIrastu, puSTirastu, kalyANamastu svaahaa|| devoM kI pUjA-upasanA meM laukikamaMgala aura bhautika AkAMkSAoM kI pUrti kI kAmanA kisI na kisI rUpa meM jainoM meM bhI A gii| isa kathana __ jvAlAmAlinIstotra kI puSTi bhairavapadmAvatI kalpa meM padmAvatI ke nimna mantra se hotI hai-12 isase yaha phalita hotA hai ki tAntrika sAdhanA ke SaTkarmoM kI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 siddhi ke lie bhI jaina paramparA meM maMtra, japa, pUjA Adi prArambha ho gaye khI khU khA kha: grIvAM bhaJjaya bhaJjaya, chamlvyU~ chA~ chIM chaM chau~ chu: the| uparokta padmAvatIstotra ke atirikta bhairavapadyAvatIkalpa meM pariziSTa ke antarANi chedaya chedaya, ThamlvyU~ ThAM | Thau~ Tha: mahAvidyApASANAstraiH hana rUpa meM prastuta nimna jvAlAmAlinI mantra stotra se bhI isa kathana kI puSTi hana, blvyU~ brA~ brI bRM brauM braH samudre! jambhaya jambhaya, jhA~ jha: ghA~ Dau~ ghraH hotI hai| yaha stotra nimna hai-13 sarvaDAkinI: mardaya mardaya, sarvayoginI: tarjaya tarjaya, sarvazatrUn grasa prasa, OM namo bhagavate zrI candraprabhajinendrAya zazAGkazaGakhagokSI- khaM khaM khaM khaM khaM khaM khAdaya khAdaya, sarvadaityAn vidhvaMsaya vidhvaMsaya rahAradhavalagAtrAya dhAtikarmanirmalocchedanakarAya jAtijarAmaraNavinAzanAya sarvamRtyUn nAzaya nAzaya, sarvopadrava mahAbhaya stambhaya stambhaya, daha 2 trailokyavazaGkarAya sarvAsattvahitaGkarAya surAsurendramukuTa- koTighRSTApAdapIThAya paMca 2 matha 2 yayaH 2 dhama 2 dharU 2 kharU 2 khagarAvaNasuvidhA dhAtaya saMsArakAntAronmUlanAya acintyabalaparAkramAya apratihatacakrAya trailokyanAthAya 2 pAtaya 2 saccandrahAsazastreNa chedaya 2 bhedaya 2 jharU 2 charU 2 harU devAdhidevAya dharmacakrAdhIzvarAya sarvavidyAparamezvarAya kuvidyAnidhanAya, 2 phaT 2 dhe hA~ hA~ A~ krauM kSvI hrIM phailI blU drAM drIM krauM kSoM kSoM kSI tatpAdapaGkajAzramaniSeviNi! devi! zAsanadevate! tribhuvanasaGkho- jvAlAmAlinI AjJApayati svAhA ||iti srvroghrstotrm|| miNi! trailokyAzivApahArakAriNi! sthAvarajaGgamaviSamaviSasaMhArakAriNi! isase spaSTa hai ki jaina paramparA ne kinhIM sthitiyoM meM hindU sarvAbhicArakarmAbhyavahAriNi! paravidyAcchedini! paramantrapraNAzini! tAntrika paramparA kA andhAnukaraNa bhI kiyA hai aura apane pUjA-vidhAna aSTamahAnAgakuloccATani! kAladuSTamRtakotthApini! sarvavighnavinAzinI! meM aise tattvoM ko sthAna diyA hai, jo usakI AdhyAtmika, nivRttipradhAna sarvarogapramocani! brahmaviSNurudrendracandrAdityagrahanakSatrotpAtamaraNabhaya- aura ahiMsaka dRSTi ke pratikUla haiM, phira bhI itanA avazya hai ki isa pIDAsammardini! trailokyamahite! bhvylokhitngkri| vizvalokavazaGkari! atra prakAra pUjA-vidhAna tIrthaMkaroM se sambandhita na hokara prAya: anya devImahAbhairavarupadhAriNI! mahAbhIme! bhImarUpadhAriNI! mahAraudri! raudrarUpadhAriNI! devatAoM se hI sambandhita hai| prasiddhasiddhavidyAdharayakSarAkSasagaruDagandharvakinnarakiM-puruSadaityoragarudrendrapUjite! prastuta stotra kI bhI yahI vizeSatA hai ki isake prArambha meM jvAlAmAlAkarAlitadigantarAle! mahAmahiSavAhane! kheTakakRpANatrizUlahaste! jinendra kI stuti karate hue unameM AdhyAtmika vikAsa kI kAmanA kI zakticakrapAzazarAsanavizikhapavirAjamAne! SoDazArddhabhuje! ehi ehi hallyU~ gaI hai| laukika AkAMkSAoM kI pUrti kI kAmanA athavA mAraNa, mohana, jvAlAmAlini! hrIM klIM blUM phaT drA~ drIM hrIM hrIM hU~ haiM hrauM hra: hrIM devAn vazIkaraNa Adi kI siddhi kI kAmanA to mAtra unakI zAsana devI AkarSaya, AkarSaya, sarvaduSTagrahAn AkarSaya AkarSaya, nAgagrahAn AkarSaya jvAlAmAlinI se kI gaI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki paravartI AkarSaya, yakSagrahAn AkarSaya AkarSaya, rAkSasagrahAn AkarSaya AkarSaya, jainAcAryoM ne bhI tIrthaMkara-pUjA kA prayoga to Atmavizuddhi hI mAnA hai, gAndharvagrAn AkarSaya AkarSaya, gAndharyagrahAn AkarSaya AkarSaya, brahmagrahAn kintu laukika eSaNAoM kI pUrti ke lie yakSa-yakSI, navagraha, dikpAla AkarSaya AkarSaya, bhUtagrahAn AkarSaya AkarSaya, sarvaduSTAn AkarSaya evaM kSetrapAla (bhairava) kI pUjA sambandhI vidhAna bhI nirmita kiye haiN| yadyapi AkarSaya, cora cintAgrahAn AkarSaya AkarSaya, kaTakaTa kampAvaya kampAvaya, ye sabhI pUjA-vidhAna hindU paramparA se prabhAvita haiM aura unake samarUpa bhI zIrSa cAlaya cAlaya, bAhuM cAlaya cAlaya, gAtraM cAlaya cAlaya, pArTsa hai| cAlaya cAlaya, sarvAGga cAlaya cAlaya, lolaya lolaya, dhUnaya dhUnaya, pUjA-vidhAnoM ke atirikta anya jaina anuSThAnoM meM zvetAmbara kampaya kampaya, zIdhramavatAraM gRha gRha, grAhaya grAhaya, acelaya acelaya, paramparA meM paryuSaNaparva, navapadaolI, bIsa sthAnaka kI pUjA Adi Avezaya Avezaya imlyU~ jvAlAmAlini! hrIM klIM blU~ drA~ drIM jvala sAmUhika rUpa se manAye jAne vAle jaina anuSThAna haiN| upadhAna nAmaka tapa jvala ra ra ra ra ra ra rAM prajvala, prajvala hU~ prajvala prajvala, anuSThAna bhI zvetAmbara paramparA meM bahupracalita haiN| AgamoM ke adhyayana evaM dhagadhagadhUmAndhakAriNI! jvala jvala, jvalitazikhe! devagrahAn daha daha, AcArya Adi padoM para pratiSThita hone ke lie bhI zvetAmbara mUrtipUjaka gandharvagrahAn daha daha, yakSagrahAn daha daha, bhUtagrahAn daha daha, brahmarAkSasagrahAn jaina saMgha meM muniyoM ko kucha anuSThAna karane hote haiM, jinako sAmAnyatayA daha daha, vyantaragrAhan daha daha, nAgagrahAn daha daha, sarvaduSTagrahAn daha daha, 'yogodvahana evaM sUrimaMtra kI sAdhanA kahate haiN| vidhimArgaprapA meM dazavaikAlikasUtra, zatakoTidaivatAn daha daha, sahasrakoTipizAcarAjAn daha daha, ghe ghe sphoTaya uttarAdhyayanasUtra, AcAraMgasUtra, sUtrakRtAMgasUtra, sthAnAMgasUtra, samavAyAMgasUtra, sphoTaya, mAraya mAraya, dahanAkSi! pralaya pralaya, dhagadhagitamukhe! jvAlAmAlinI! nizIthasUtra, bhagavatIsUtra Adi AgamoM ke adhyayana sambandhI anuSThAnoM hA~ hrIM hUM hrauM hraH sarvagrahahRdayaM daha daha, paca paca, chinda chinda bhindhi evaM karmakANDoM kA vistRta vivaraNa upalabdha hai| bhindhi haH haH hAH hAH he: he: huM phaT phaT ghe ghe mlyU~ zA~ nI kSa kSauM kSa: digambara paramparA meM pramukha anuSThAna yA vrata nimna haiMstambhaya stambhaya, hA pUrva bandhaya bandhaya, dakSiNaM bandhaya bandhaya, pazcimaM dazalakSaNavrata, aSTAhnikAvrata, dvArAvalokanavrata, jinamukhAvalokanavrata, bandhaya bandhaya, uttaraM bandhaya bandhaya, bhavyU~ zrI~ thrI bhU bhrauM bhraH tADaya jinapUjAvrata, gurubhakti evaM zAstrabhaktivrata, tapAMjalivrata, muktAvalIvrata, tADaya, myU~ mA~ nI D nauM mra: netre yaH sphoTaya sphoTaya, darzaya darzaya, kanakAvalivrata, ekAvalivrata, dvikAvalivrata, ratnAvalIvrata, mukuTasaptamIvrata, halvyU~ praoN prIM yUM prauM pra: preSaya preSaya, elyU~ mA~ dhrIM ghU ghA~ ghra: jaTharaM bhedaya siMhaniSkrIDitavrata, nirdoSasaptamIvrata, anantavrata, SoDazakAraNavrata, bhedaya, mlyU~ jhA~ jhU jhI jhoM jha: muSTibandhena bandhaya bandhaya, khalvyU khA~ jJAnapaccIsIvrata, candanaSaSThIvrata, rohiNIvrata, akSayanidhivrata, paMcaparameSThivrata,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM pUjA-vidhAna aura dhArmika anuSThAna sarvArthasiddhivrata, dharmacakravrata, navanidhivrata, karmacUkhata, sukhasampattivrata, 4. mUlAcAra, vaTTakerAcArya, prA0- bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI, iSTAsiddhikArakaniHzalya aSTamIvrata Adi inake atirikta digambara paramparA 1984-1992. meM paMcakalyANa bimbapratiSThA, vedIpratiSThA evaM siddhacakra-vidhAna, indradhvaja- 5. Avazyakaniyukti, bhadrabAhu, prakA0, Agamodaya samiti, vI0ni0saM0 vidhAna, samavasaraNa-vidhAna, DhAI-dvIpa-vidhAna, triloka-vidhAna, vRhad 2454, 1220-26, 156-61. cAritrazuddhi-vidhAna, mahAmastakAbhiSeka Adi aise pramukha anuSThAna haiM jo 6. rayaNasAra, saMpA0- DA0 devendra kumAra zAstrI, prakA0- zrI vIranirvANa ki vRhad stara para manAye jAte haiN| inake atirikta padmAvatI Adi deviyoM graMtha prakAzana samiti, indaura, vI0ni0saM0 2590. evaM vibhinna yakSoM, kSetrapAloM-bhairavoM Adi ke bhI pUjA-vidhAna jaina paramparA 7. bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM jaina-vAGgamaya kA avadAna, DaoN. meM pracalita haiN| jina para tantra paramparA kA spaSTa prabhAva hai| nemicanda zAstrI, prakA0- a0bhA0 jaina vidvat pariSad, sAgara mandiranirmANa tathA jinabimbapratiSThA ke sambandha meM jo bhI 1982, pRsstth-387| aneka jaTila vidhi-vidhAnoM kI vyavasthA jaina saMgha meM AI hai aura isa 8. varAMgacarita, saMpA0, e0ena0 upAdhye, mANikacaMda diga0 sambandha meM pratiSThAvidhi, pratiSThAtilaka yA pratiSThAkalpa Adi aneka jaina graMthamAlA samiti, mumbaI vi0saM01984, 23/61graMthoM kI racanA huI hai ve sabhI hindU tAntrika paramparA se prabhAvita haiN| 83 vastuta: sampUrNa jaina paramparA meM mRta aura jIvita aneka anuSThAnoM para 9. padmapurANa, saMpA0- pannAlAla jaina, prakA0 bhAratIya jJAnapITha kAzI, kisI na kisI rUpa meM tantra kA prabhAva hai jinakA samagra tulanAtmaka evaM 1944, 10/89 samIkSAtmaka vivaraNa to kisI vizAlakAya graMtha meM hI diyA jA sakatA 10. vazaMgacarita, saMpA0- ema0ena0 upAdhye, prakA0- mANikacaMda hai| ata: isa vivecana ko yahI virAma dete haiN| digambara jaina graMthamAlA samiti, muMbaI, vi0saM0 1984,23/ saMndarbha 61-83 1. uttarAdhyayanasUtra, saMpA0- sAdhvI candanA, prakA0- vIrAyatana prakAzana, 11. rAjapraznIyasUtra, saMpA0- madhukaramuni, prakA0- zrI Agama prakAzana AgarA, 1972, 12/40-44. samiti, byAvara, 1982, 200 2. vahI, 12/46 12. bhairavapadmAvatIkalpa, saMpA0 pro0 ke0bI0 abhyaMkara 3. gItA, saMpA0- DablyU, DI0pI0, AksaphorDa, 1953, 4/ 13. vahI, pariziSTa-25, pRSTha 102-103. 26-33