Book Title: Jain Dharm evam Bhakti
Author(s): Deshbhushan Aacharya
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210732/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana evaM bhakti jIvana kI dhArA pravAhita karatA hai / vyApArI apane samaya, udyogI puruSa kisI udyoga kI nIMva bhI apane sAmane kisI pratyeka manuSya apanA kucha na kucha lakSya nizcita karake apane mamajha aura paristhiti ke anukUla lakSya banAkara vyApAra prArambha karatA hai| lakSya ko rakhakara DAlatA hai| garbha dhAraNa tathA prasava kI mahatI vedanA sahana karake bhI jo putra ko janma detI hai, vaha bhI apanA koI lakSya rakhakara hI putra kA mukha dekhate hI apanI samasta pIr3A bhUla jAtI hai, tadanantara usakA mahAn yatna aura sAvadhAnI se pAlana-poSaNa usake isa anupama tyAga kA bhI kucha uddezya hotA parivAra ko samRddha banAve, mere liye sukha - sAmagrI karatI hai| apanA zArIrika bala kSINa karake use apanI chAtI kA dUdha pilAtI hai| hai / usakI bhAvanA hotA hai ki merA putra bar3A hokara apane kula kA uddhAra kare, juTAve / pitA svayaM aneka kaSToM ko saharSa svIkAra karake apane putra ko zikSita banAne meM apanI zakti juTA detA hai| usakA bhI uddezya hotA hai ki merA putra acchA vidvAn banakara apanA tathA merA nAma prasiddha kare tathA jIvana kI antima ghar3iyoM meM mere asamartha zarIra ko kucha sahAyatA pradAna kare / eka vidyArthI pAThazAlA meM praviSTa hokara a A i I par3hanA prArambha karatA hai| apanA parama priya khela khelanA chor3akara 6 'ghanTe ke bandIghara meM apane Apako saharSa DAla detA hai| apane adhyApaka kI DAMTa-phaTakAra aura thappar3a-beMta kI mAra ko bhI sahana karatA hai, akSara jJAna meM mana lagAtA hai| vaha choTA baccA bhI apane hRdaya meM anya vidvAnoM ke samAna mahAn vidvAn banane kI ucca bhAvanA se hI vidyArthI jIvana prArambha karatA hai / AcArya ratna zrI dezabhaSaNa jI mahArAja eka kisAna kheta ko bar3e parizrama se jotatA hai| apane pAsa rakhate hue sabase acche anna ko svayaM na khAkara use miTTI ke kheta meM bikhera detA hai| phira usa miTTI ko bahare kueM se pAnI nikAla nikAla kara aneka bAra socatA hai| sadiyoM kI ThaNDI rAtoM meM khar3A rahatA hai| varSA Rtu meM khule maidAna meM phAvar3A lekara apane kheta ke aneka cakkara lagAtA hai| garmiyoM meM dopahara kI dhUpa aura bhayAnaka lU kI kucha bhI cintA na karake usa kheta ke kAma meM lagA rahatA hai| itanA mahAn prayAsa karane kA usakA uddezya yahI hotA hai ki apane boye hue anna ke eka-eka dAne ke badale meM anna ke hajAroM dAne prApta karU, varSa bhara taka apane parivAra ko bhojana khilAUM, apane pazuoM ko bhUsA detA rahUM aura atirikta anna tathA bhUse ko becakara apanI anya AvazyakatAoM ko pUrNa karatA rhuuN| isa taraha apanI-apanI samajha, zakti, paristhitiyoM ke anusAra apanA koI na koI lakSya banAkara hI pratyeka prANI koI kArya karatA hai / isa prakAra ke sabhI lakSya sAMsArika dRSTikoNa se hote haiN| AdhyAtmika dRSTikoNa se Atmazuddhi kA lakSya isase bhinna zreNI kA huA karatA hai / jo vyakti apanI AtmA kA utthAna karanA cAhate haiM ve apanA antima lakSya saMsAra ke AvAgamana (janmamaraNa) se chUTakara saMsAra se pUrNa mukti prApta karane kA rakhate haiM / isa lakSya ko siddha karane ke liye ve apanA Adarza paMca parameSThiyoM ko rakhate haiN| 'parameSThI Atmazuddhi dvArA jo parama (sarvocca) pada meM sthita haiM unheM parameSThI kahate haiN| zAsana vyavasthA kI dRSTi se jamIMdAra, jAgIradAra, rAjA mahArAjA, maMDalezvara samrAda, cakavartI eka-dUsare se mahAna hote haiM parantu AdhyAtmika dRSTi se cakravartI bhI devoM ke svAmI indra bhI, parameSThiyoM ko pUjya samajhakara unako namaskAra karate haiN| ataH unakA parameSThI nAma sArthaka hai / 7 parameSThI ke 5 bheda haiM- (1) mahaMta, (2) siddha, (3) AcArya, (4) upAdhyAya, (5) sAdhu inameM jahaMta bhagavAn jIvanmukta paramAtmA hai siddha bhagavAn pUrNamukta paramAtmA hai| arhanta siddha bhagavAn ke padacihnoM para calane vAle, saMsAra se virakta, amRta-kaNa 15 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvratadhArI AcArya, upAdhyAya, sAdhu ye tInoM guru kahalAte haiN| pUjyatA kI dRSTi se sabase nIcA pada sAdhu kA mAnA gayA hai| sAdhu se adhika pUjya upAdhyAya hote haiM / upAdhyAya se bhI uccapada AcArya parameSThI kA hotA hai / AcArya parameSThI se adhika pUjyatA siddha parameSThI meM mAnI gaI hai aura sabase adhika pUjyatA arhanta bhagavAn meM hotI hai| yadyapi Atmazuddhi kI dRSTi se siddha parameSThI kA pada sabase ucca hai kyoMki ve sarvakarmavinimukta hote haiM, jabaki arhanta bhagavAn ko cAra aghAtikarma nAza karane zeSa rahate haiM, parantu saMsAra se pAra karane kA divya upadeza janatA ko arhanta bhagavAn dvArA hI milA karatA hai, unase hI loka-kalyANa huA karatA hai, ataH -jagat meM arhanta ko sabase adhika pUjya mAnA gayA hai| isI taraha guruoM meM Atmazuddhi kI dRSTi se sAdhu ucca hote haiM, parantu lokamAnyatA kI dRSTi se AcArya ko sabase ucca guru mAnA gayA hai / sAdhu AcArya kI AjJAnusAra calate haiN| AcArya ko apanA guru samajhate haiM, unase prAyazcitta, dIkSA lete haiN| upAdhyAya AcArya ke zAsana meM rahate haiM / ataH AcArya se unakA pada kama hotA hai kintu adhika jJAnavAna hone se ve sAdhuoM se ucca mAne jAte haiM / AcArya aura upAdhyAya eka padavI hai / sAdhuoM ke saMgha meM jo sabase adhika anubhavI, vidvAn, tapasvI, prabhAvazAlI hote haiM unako yA to saMgha dvArA athavA guru AcArya dvArA 'AcArya' pada pradAna kiyA jAtA hai, adhika zAstrajJa vidvAn sAdhu ko upAdhyAya pada diyA jAtA hai / AcArya aura upAdhyAya jaba adhika Atmazuddhi karane ke liye saMgha se alaga hokara tapasyA karane ke liye tatpara hote haiM, athavA samAdhimaraNa meM ArUr3ha hote haiM taba saba saMgha ke samakSa apanA uttarAdhikAra suyogya sAdhu ko pradAna karake svayaM usa kArya-bhAra se nizcinta ho jAte haiM / mukti prApta karane ke liye jisa ucca sAdhanA kI AvazyakatA hotI hai, vaha AcArya va upAdhyAya pada para rahate hue. prApta nahIM hotI / vaha to sAdhu pada se hI milatI hai| ___manuSya ko jaba taka AtmA kA anubhava nahIM hotA taba taka vaha apane zarIra, putra, strI, bhAI Adi parivAra tathA mitra parikara meM evaM dhana, makAna Adi padArthoM ko apanAkara unake moha-mamatA meM phaMsA rahatA hai| usake hRdaya meM bhI saMsAra hotA hai aura usake bAhara cAroM ora bhI saMsAra hotA hai| isa kAraNa usakA jIvana parivAra ke pAlana-poSaNa tathA sAMsArika viSaya-vAsanAoM meM hI bIta jAtA hai / kintu jisa vyakti ko pUrvabhava ke saMskAra se yA kisI sAdhu-muni ke upadeza se athavA bhagavAn kI pratimA ke darzana se apanI AtmA kI anubhUti (samyak zraddhA) ho jAtI hai, usa samaya usakI ruci AtmA kI ora ho jAtI hai / vaha phira zarIra, parivAra, viSayabhogoM se UparI dikhAvaTI prema banAye rakhatA hai jaise dhAya dUsare bacce ko pAlate samaya usa para bAharI prema pragaTa karatI hai| bAhara se usake cAroM ora saMsAra dikhAI detA hai, kyoMki vaha kuTumba yA parivAra meM rahatA hai, kintu usake hRdaya meM saMsAra nahIM hotaa| usakI prabala icchA yahI banI rahatI hai ki kauna-sI zubha ghar3I Aye jaba ki maiM ghara-gRhasthI kA bhAra apane putra , bhrAtA Adi ko sauMpakara ghara se alaga ho jAUM aura saMsAra ke kolAhala se dUra vana, parvata Adi ekAnta sthAna meM apanA sArA samaya Atma-sAdhanA meM vyatIta karU / aise virakta Atma-anubhavI puruSa ko jaba gharabAra ko samhAlane vAle samartha putra Adi kA avasara mila jAtA hai taba vaha apane putra, strI Adi ko apanA ghara-parivAra kA bhAra sauMpa kara ghara se alaga ho jAtA hai / ghara ke sAtha hI saMsAra ke samasta parigraha se antaraMga-bahiraMga sambandha tyAga kara kisI guru se jAkara sAdhu dIkSA grahaNa karatA hai| apane zarIra ke samasta vastra bhI utAra Ajanma nagna rahane kI pratijJA karake pAMca mahAvrata AcaraNa karatA hai / zauca Adi ke liye jala rakhane ko lakar3I yA nAriyala kA eka kamaMDalu, cIMTI Adi jIva jantuoM ko baiThane-sone Adi ke sthAna se dUra karane ke liye mora ke paMkhoM kI banI huI eka pIchI tathA jJAnAbhyAsa ke liye zAstra, ye tIna padArtha apane pAsa rakhatA hai| inake sivAya anya koI bhI padArtha usake pAsa nahIM hotaa| sadA paidala vihAra karatA hai| sira, dAr3hI, mUMchoM ke bAla bar3e ho jAne para do, tIna yA cAra mAsa pIche apane hAtha se unakA loMca kara DAlatA hai| usako jahAM jisa gRhastha ke ghara zuddha bhojana vidhi-anusAra mila jAtA hai vahAM bhojana kara letA hai / zuddha bhUmi para hI so jAtA hai| bhojana karane tathA sone ke sivAya zeSa sArA samaya AtmadhyAna, svAdhyAya, zAstra-carcA yA upadeza meM lagAtA hai / isake sivAya aura koI kArya nahIM krtaa| isa taraha vaha adhikatara Atma-sAdhanA karatA hai| isa kAraNa use sAdhu kahate haiM / 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' meM sAdhu parameSThI kA svarUpa yoM likhA hai viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAnadhyAnataporaktastapasvI saH prazasyate // AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt-jo indriyoM kI viSaya-vAsanAoM se alipta ho, khetI, vyApAra , udyoga tathA bhojanAdi ke Arambha-kAryoM se alaga rahatA ho, kisI bhI prakAra kA raMca mAtra bhI parigraha jisake pAsa na ho, jo jJAnAbhyAsa karane meM tathA AtmadhyAna meM lagA rahatA hoaisA tapasvI sAdhu prazaMsanIya hai| 5 mahAvrata, 5 samiti, 5 indriyavijaya, 6 Avazyaka tathA nagnatA, bhUmi-zayana, snAna-tyAga Adi 7 yama-isa taraha 28 mUlaguNa sAdhu parameSThI ke hote haiN| inhIM 28 mUla guNoM ke AcaraNa karane vAle sAdhuoM meM jo sabase adhika vidvAna hote haiM, tathA anya sAdhuoM ko siddhAnta, nyAya, AcAra, vyAkaraNa Adi viSayoM kA jJAnAbhyAsa karAne kI yogyatA rakhate haiM, aise vidvAn sAdhu ko upAdhyAya pada para pratiSThita kiyA jAtA hai / 28 mUla guNoM kA AcaraNa karate hue muniyoM ko par3hAnA inakA vizeSa kArya hotA hai| ataH 11 aMga, 14 pUrvakA jJAna honA ye 25 guNa (28 mUla guNoM ke sivAya aura) batalAye gaye haiN| kulapati ke samAna jo muni-saMgha meM pradhAna hote haiM, jinase ki muni-dIkSA grahaNa kI jAtI hai, jo saMgha ke sAdhuoM ko kisI caritra-sambandhI truTi kA prAyazcitta dete haiM, samasta sAdhu jinakI AjJAnusAra pravRtti karate haiM, ve AcArya hote haiM / 28 mUla guNa pAlana karate hue 12 tapa, 10 dharma, 5 AcAra, 6 Avazyaka, 3 gupti-ina 36 guNoM kA aura bhI vizeSa AcaraNa AcArya kiyA karate haiN| mahAvratI muni jisa samaya AtmadhyAna meM tanmaya hokara sAtaveM guNasthAna meM pahuMca jAte haiM, usa samaya jisa muni ke pariNAma aura adhika vizuddha hote haiM usa muni ke zukladhyAna prArambha hote hI AThavAM guNasthAna prArambha ho jAtA hai / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha tathA mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyak prakRti--ina 7 prakRtiyoM ke sivAya zeSa cAritra-mohanIya kI 21 prakRtiyoM ko kSaya karane ke liye jo muni kSapaka zreNI ko prArambha karatA hai, vaha una prakRtiyoM kA kSaya karatA huA naveM guNasthAna meM sthUla saMjvalana lobha ke sivAya zeSa saba prakRtiyoM kA kSaya karatA hai / dasaveM guNasthAna meM usa lobhAMza ko aura bhI sUkSma karake, 12veM guNasthAna meM usakA samUla nAza kara detA hai| isa guNasthAna ke anta meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa va antarAya karma kA nAza karake 13veM guNasthAna meM pahuMca jAtA hai| itanA bar3A bhArI kArya kevala pahale do zukla dhyAnoM ke dvArA antarmuhUrta meM ho jAtA hai| 13veM guNasthAna meM pahuMcane para arhanta paramAtmA kA pada prApta ho jAtA hai| jJAnAvaraNa va darzanAvaraNa karma naSTa ho jAne se ve pUrNa trikAla triloka ke jJAtA, pUrNajJAtA-draSTA, mohanIya karma na rahane se pUrNa sukhI aura antarAya karma kA kSaya ho jAne se unheM ananta bala prApta ho jAtA hai| isa taraha anantacatuSTaya ke dhAraka arhanta bhagavAn vacana-yoga ke kAraNa nirIha bhAva se dharma upadeza dekara dharma pracAra karate haiM / tIrthaMkaroM ke upadeza ke liye samavazaraNa nAmaka vizAla tathA sundara sabhA-maNDapa devoM dvArA banAyA jAtA hai / arhanta paramAtmA jaba yoga-nirodha karake 14veM guNasthAna meM pahuMcate haiM taba a i u R la-ina laghu akSaroM ke uccAraNa yogya thor3e se samaya meM zeSa vedanIya, Ayu, nAma, gotra ina cAra aghAti karmoM kA nAza karake dravyakarma, bhAvakarma se rahita hokara azarIra, niSkalaMka, zuddha AtmArUpa hokara, antima zarIra AkAra se kucha kama manuSyAkAra meM sthita hokara, svayaM loka ke sarvocca sthAna meM jAkara Thahara jAte haiN| ve siddha parameSThI haiM / ___ isa saMsAra meM AdhyAtmika guNoM ke vikAsa ke kAraNa ye 5 parameSThI hI samasta jagatvartI jIvoM meM zreSTha hote haiM, isI kAraNa inakA nAma parameSThI hai / NamokAra mantra meM kisI vyakti-vizeSa ko namaskAra na karake inhIM pAMca parameSThiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai| pratyeka Atmazuddhi-icchuka strI-puruSa ko apane sAmane inhIM pAMca parameSThiyoM ko Adarza rakhakara dharma-ArAdhanA meM tatpara rahanA caahiye| jagat meM cAra maMgala yaha to ThIka hai ki saMsArI jIvoM kI amUlya, aTa, akSaya aura asIma Atmanidhi karma ke AvaraNa meM chipI huI hai, kintu hai to usake apane ghara meM hI, kahIM bAhara to nahIM hai / use svayaM apane usa aTUTa bhaNDAra kA patA na ho to na sahI, kintu vaha bhaNDAra hai to usI ke pAsa / usake sivAya koI anya vyakti to usako na le sakegA / kastUrI-hiraNa apanI hI nAbhi kI kastUrI kI sugandhi se masta ho jAtA hai kintu usa abhAge ko isa bAta kA rahasya jJAta nahIM hotaa| isI kAraNa usa sugandhi ko vaha anya vRkSoM, jhAr3iyoM, ghAsa, paudhoM meM amRta-kaNa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUbatA phiratA hai aura bhaTakate-bhaTakate khedakhinna ho jAtA hai / pariNAma yaha hotA hai ki vaha zikArI ke hAtha meM par3a jAtA hai aura usa kastUrI kA upabhoga usa hiraNa ke bajAya vaha zikArI usake peTa ko cIra kara, kastUrI nikAla kara karatA hai| eka tela becane vAle telI ko kahIM se eka sera bhara pArasa patthara mila gyaa| telI kA saubhAgya thA jo aisI mUlyavAn nidhi usake hAtha A gii| vaha yadi cAhatA to manoM lohe ko usa pArasa patthara se chuA-chuA kara sonA banA letA kintu usa abhAge ke bhAgya meM yaha bAta thI hI nahIM / use patA hI na thA ki 'mere pAsa aisA amUlya patthara hai, mujhe aba ghara-ghara phira kara yoM tela becane kI kyA AvazyakatA hai / maiM to ghara meM baiTha kara hI jarA se parizrama se apane ghara sone kA Dhera lagA sakatA huuN|' usa abhAge telI ne usa amUlya pArasa patthara ko kevala patthara hI samajhA aura isI kAraNa usa pArasa ko apanA tela tolane ke liye eka sera kA bATa hI banA liyaa| ThIka aisI hI dazA saMsArI jIva kI hai| vaha sukhadAyaka padArtha kI khoja meM idhara-udhara bhaTakatA-phiratA hai / lokAkAza kA koI bhI pradeza isase achUtA nahIM rahA, kahIM yaha nAraka banakara pahuMcA, to kahIM para deva banakara, kahIM manuSya ke rUpa meM pahuMcA to kahIM pazu-paryAya ke rUpa meN| mukta jIvoM kA siddha kSetra bhI nigodI jIva ke rUpa meM isane jAkara chU liyaa| vahA~ para bahuta samaya taka rahA bhI / sabhI grAhya pudgala vargaNAoM ke kAraNa yaha eka bAra nahIM, kintu aneka bAra ananta rUpa grahaNa kara cukA hai| koI bhI paramANu isase achUtA na rahA, parantu usa ananta atIta kAla meM isakI sukha kI pyAsa kaNa-mAtra bhI eka kSaNa ke liye bhI na bujhI, yaha to aba taka sukha kA bhUkhA hI rahA tathA bhaviSya meM bhI yaha jaba taka apane rahasyamaya bhaNDAra se aparicita banA rahegA taba taka isakI yaha bhUkha miTegI bhI nhiiN| ___apanI sukha kI icchA tRpta karane ke liye manuSya vividha vicitra mAnyatAoM ko apane hI lie siddhAnta banA liyA karate haiM / kabhI kisI manuSya ne kisI kArya ke liye jAte hue dahI se bharA huA pAtra dekha liyA aura saubhAgya se usako apane kArya meM saphalatA mila gaI to vaha samajha letA hai ki dahI kA darzana maMgalamaya hai, dahI ko khAkara yA dekhakara kisI kArya-siddhi ke liye jAnA caahiye| kisI vyakti ko prAtaH sabase prathama gAya dIkha gaI aura usakA vaha dina sukha-zAnti-samRddhi se vyatIta huA to usane tathA janatA ne siddhAnta banA liyA ki prAtaH gAya kA darzana maMgalarUpa hai| isI prakAra vibhinna logoM ne jala-pUrita kalaza ko maMgala-kumbha tathA pIlI sarasoM, haldI, dUrvA, kumArI kanyA Adi kA prathama darzana Adi maMgalarUpa mAna liyA hai| kAmI puruSoM ne vyabhicAra-parAyaNa vezyA ko maMgalAmukhI mAna liyA hai, kintu ye saba sAMsArika mAnyatAyeM galata haiM / sAMsArika sukha kI prApti ukta padArthoM ko prAtaH saba se pahale dekha lene mAtra se ho jAtI to pratyeka vyakti dahI, haldI, pIlI sarasoM, jala se bharA haA kalaza Adi padArtha apane-apane ghara para rakha kara pratidina maMgalamaya divasa banA lete, taba kisI ko kisI dina koI duHkha hotA hI nhiiN| sAtAvedanIya karma ke udaya se saMsArI jIvoM ko sukha milatA hai aura asAtAvedanIya karma ke udaya se duHkha milatA hai / sAtAvedanIya kA saMcaya zubha kArya karane se hotA hai / ataH bhrAnta bhAvanA tyAga karake duHkha ke kAraNabhUta karmoM ko dUra karane ke liye tathA zubha karmoM ke upArjana karane ke liye maMgalakArI padArthoM tathA kAryoM kA Azraya lenA caahiye| tadanusAra jagat meM maMgala (sukha-zAMtidAyaka) padArtha cAra haiM arahaMta maMgalaM, siddhA maMgalaM, sAhU maMgalaM, kevalipaNNatto dhammo mNglN| ala arthAt-jagat meM arhantadeva, siddhabhagavAn, sAdhu tathA sarvajJa-pratipAdita dharma-ye cAra padArtha maMgalarUpa haiM, svayaM maMgalarUpa haiM tathA apane ArAdhaka upAsaka kA maMgala karane vAle haiN| arhanta maMgala AtmadhyAna-nimagna yogI jaba zuddhopayoga zukla dhyAna dvArA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya-ina cAra ghAti karmoM kA samUla kSaya karake anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantabala prApta kara lete haiM, taba ve pUrNa vItarAga, sarvadraSTA, arhanta paramAtmA ho jAte haiM, zarIra meM rahate hue bhI jIvanmukta hote haiM / ajara, amara, nirajana, nirvikAra ho jAte haiN| unakI samasta icchAyeM samUla vilIna ho jAtI haiM / 18 AcAryaratna zrI vezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi vacana-yoga se unakI divyadhvani hotI hai to usake dvArA pratyeka jIva ko kalyANakArI, supatha-pradarzaka, tattva, padArtha, jaya, karmabandhana, karmamocana, vyavasthA, saMsAra-bhramaNa, saMsAra-mukti Adi siddhAntoM kA vivecana janatA ko sunane ke liye milatA hai / usako ke sunakara asaMkhya prANI sanmArga para calate hue Atma-kalyANa karate haiN| bahuta se manuSya una ke padacihnoM para calakara una arhanta bhagavAn samAna hI pAti karma kA kSaya karake arhanta bana jAte haiN| bahuta se vyakti unakA darzana karake apane AtmA kI anubhUti karane lagate haiM / unake samIpavartI vikarAla hiMsaka jIva siMha, bAgha, bher3iyA, sarpa, billI Adi jAnavara arhanta bhagavAn ke prabhAva se apanI hiMsaka bhAvanA chor3a kara gAya, hiraNa, kharagoza, cUhe, kabUtara Adi jIva jantuoM ke sAtha prema se khelate haiN| una arhanta bhagavAn kA darzana karate hI manuSya ke hRdaya meM zAnti kA srota bahane lagatA hai| unakA punIta nAma lene se hI rasanA (jIbha) pavitra ho jAtI hai / ataH sabase pradhAna maMgalarUpa bhagavAn arhanta paramAtmA haiM / prAtaH saba se prathama arhanta bhagavAn kI mUrti kA darzana karanA maMgalamaya hai / arhanta bhagavAn kA darzana, stavana, cintavana karane se zuddha AtmA kA smaraNa hotA hai| rAga-dveSa, krodha, bhaya, zoka Adi tyAga kara, kSamA zAnti samatA Adi guNoM kI ora citta AkarSita hotA hai| AtmA kA anubhava karane kI ora pravRtti bar3hatI hai| ataH zubha karma kA Asrava hotA hai, azubha karmoM kI nirjarA tathA saMvara hotA hai, jisase ki AtmA ko sukha prApta hotA hai / citta zAnta, santuSTa va nirAkula hotA hai| siddha maMgala arhanta bhagavAn jaba zeSa vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra aghAtI karmoM kA kSaya karake pUrNa mukta ho jAte haiM, usa samaya pUrNa Atmasiddhi pA lene ke kAraNa siddha paramAtmA kahalAte haiM / dravya karma, bhAvakarma, tathA nokarma (zarIra) se mukti pA lene ke kAraNa unakI AtmA parama vizuddha apane svAbhAvika amUrtika aMtima manuSyAkAra meM sthira ho jAtI hai - ananta samaya taka usI AkAra meM raha jAtI hai / karmabandhana se mukta ho jAne ke kAraNa tadanantara ve svayaM manuSya loka se gamana karake lokAkAza ke saba se uccabhAga tanuvAta balaya meM virAjamAna ho jAte haiN| usase Upara alokAkAza hai, vahAM para dharmAstikAya na hone se nahIM jAte / aSTa karma naSTa hone se unameM karmoM ke abhAvarUpa anantajJAna, anantadarzana, ananta sukha, anantavIrya atryAbAdha, avagAhana, sUkSmatva aura agurulaghu -ye ATha guNa pragaTa hote haiN| inake sAtha hI aura bhI anantaguNa pUrNa vikasita ho jAte haiM / aise parama zuddha siddha paramAtmA kA sAkSAt darzana to kisI ko hotA nahIM, ataH unakA dhyAna, smaraNa, cintana tathA stavana hI kiyA jAtA hai| sAkSAt darzana na hone ke kAraNa tathA unase upadeza Adi na milane ke kAraNa hI unakA nAma arhanta ke pIche liyA jAtA hai / tIrthaMkara saMsAra meM kisI ko namaskAra nahIM karate, kevala siddha parameSThI ko hI namaskAra karate haiN| kArya prArambha karane se pahale janasAdhAraNa bhI 'namaH siddhebhyaH' kahakara siddha paramAtmA ko smaraNa karate haiN| aise parama punIta siddha bhagavAn bhI uttama maMgala rUpa haiN| unakA mana meM smaraNa karate hI citta pavitratA kI ora AkarSita hotA hai| unake guNa-gAyana karane se mukha pavitra ho jAtA hai, hRdaya meM zuddha AtmA kI lahara laharAne lagatI hai jisase azubha karma kSaya hokara zubha karma kA Azrava hotA hai| vighna-bAdhAyeM naSTa ho jAtI haiN| prArabdha kArya meM saphalatA milatI hai| ataH pratyeka kArya ke prArambha meM "OM namaH siddhebhyaH " uccAraNa kiyA karo / zayyA se uThate hI siddhoM kA smaraNa karo tathA vividha stotroM kA pATha kro| yathA virAga sanAtana zAnta niraMza, nirAmaya nirbhaya sudAma vibodha nidhAna vimoha, prasIda vizuddha 1. (ka) "pUrvabaddha karmoM ke jhar3ane kA nAma nirjarA hai| vaha do prakAra kI hai- savipAka va avipAka / apane samaya svayaM karmoM kA udaya meM A Akara jhar3ate rahanA savipAka, tathA tapa dvArA samaya se pahale hI unakA jhar3anA avipAka nirjarA hai / savipAka sabhI jIvoM ko sadA nirantara hotI rahatI hai, para avipAka nirjarA kevala tapasviyoM ko hI hotI hai|" - jainendra siddhAMta koza, bhAga 2 - kSu0 jinendra varNI, pR0 620 (kha) Asrava nirodhaH saMvaraH - Asrava kA nirodha saMvara hai / - tatvArthasUtra, 6/1 amRta-kaNa nirmala haMsa / siddha samUha // 16 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhU maMgala arhanta bhagavAn ke mukta ho jAne para unake pada-cihnoM para cala kara sva-para kalyANa karane vAle sAdhu parameSThI hote haiM / kuTumba-parivAra, dhana-sampatti, mitra-parikara tathA sAMsArika viSaya-vAsanAoM, bhogya-upabhogya padArthoM se mamatA va moha kA tyAga kara, zarIra se bhI mamatva dUra karake, tatkAla utpanna (yathAjAta) bacce kA sA nirvikAra nagna rUpa dhAraNa karake, samasta Arambha-karmoM kA tyAga kara jo 5 mahAvrata, 5 samiti, 5 indriya-damana, 6 Avazyaka tathA acela, asnAna, bhUmizayana Adi 28 mUlaguNoM tathA uttara guNoM kA AcaraNa karate haiM, AtmadhyAna, svAdhyAya Adi tapasyA se nirantara Atma-zuddhi karate haiM, ve sAdhu parameSThI haiM / saMsAra meM na koI unakA mitra hotA hai, na koI zatru / saMsAra ke kisI padArtha kI icchA unako nahIM hotii| aisI punIta caryA vAle sAdhu parameSThI bhI jagat meM maMgalarUpa haiM kyoMki ve Atmazuddhi meM lage hue haiN| kisI ke ahita kA na koI kArya karate haiM, na vacana se koI kisI ko hAnikAraka, kar3avA tathA asatya vacana kahate haiM aura na unake mana meM kisI ke liye durbhAvanA utpanna hotI hai| aise pavitra AtmA kA darzana karate hI mana ke durvicAra dUra ho jAte haiN| unakA upadeza sunane se sanmArga para calane kI bhAvanA jAgrata hotI hai / ataH maMgalAcAra ke liye 'Namo loe savvasAhUNaM' mukha se uccAraNa kro| bandoM digambara gurucaraNa, jagataraNa tAraNa jAna / jo bharama bhArI roga ko haiM, rAjavaidya mahAna // -ityAdi stuti par3ha kara mukha tathA mana pavitra karanA caahiye| kevalipaNNatto dhammo maMgalaM kevalajJAnI arhanta bhagavAn kA batalAyA huA dharma to AtmA ko zuddha karake paramAtmA banA detA hai| usase bar3ha kara saMsAra meM aura maMgala kyA ho sakatA hai| AtmA kA jo nirmala svabhAva hai, vahI AtmA kA dharma hai / usI Atma-dharma ko kaThora tapasyA dvArA kevalI bhagavAn prApta karate haiM / ataH unakA batAyA huA, anubhUta dharma hI AtmA kA kalyANa kara sakatA hai| vaha dharma-vArtA jina granthoM meM aMkita hai una dharma-granthoM kA adhyayana karane se AtmajJAna, parapadArtha-jJAna, karmabandha, mokSa, saMvara, nirjarA Adi upayogI tattvoM kA parijJAna hotA hai| pratyeka jIva ke sAtha dayAlutA kA vyavahAra karo kyoMki ve bhI tamhAre samAna hI jIva haiN| aisA prANImAtra kA hitakArI upadeza una zAstroM se hI milatA hai / moha aura ajJAna ke andhakAra ko dUra karane ke liye ve dharmagrantha prakAza dene vAle dIpaka jaise haiM / ataH jagat meM dharma, dharmagrantha bhI maMgalarUpa haiN| kevalikanye vAGamaya-gaMge, jagadambe agha nAza hmaare| satyasvarUpe maMgalarUpe, mana maMdira meM tiSTho hamAre // ahaMnta-bhakti cAra ghAti karma-rahita, ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta bala saMyukta jIvanmukta arhanta parameSThI hote haiN| una arhanta parameSThI kI bhakti karanA arhantabhakti bhAvanA hai| yadi sUrya na ho to saMsAra meM andhakAra banA rahe, prakAza na ho| isI taraha yadi arhanta bhagavAn na hoM to saMsAra meM jJAna kA prakAza na ho, aura ajJAna-andhakAra, moha-andhakAra saMsArI jIvoM ke AtmA se dUra na ho sake / arhanta bhagavAn ne apane tapobala se AtmA ke sabase adhika ahita karane vAle ghAtiyA karmoM ko kSaya kiyA, tabhI ve pUrNajJAnI, pUrNasukhI, ananta zaktizAlI aura pUrNa vItarAga bana gaye / usa samaya unhoMne samasta tattvajJAna, AtmA ko saMsAra-jAla se chUTane kA upAya pratipAdana kiyaa| siddha bhagavAn Atmazuddhi meM adhika haiM kintu loka-kalyANa meM unase adhika arhanta haiM, ata: ve pahale parameSThI haiN| __ ve pUrNa jJAnI the, isaliye unake jAnane meM kucha galatI nahIM thI aura unako raMcamAtra bhI kisI ke sAtha na rAga thA, na dveSa thaa| isa kAraNa niHspRha bhAva se diye gaye unake upadeza meM kucha vikAra na thA / vItarAga sarvajJa aura hitopadezI hone ke kAraNa ve samasta saMsAra ke pUjya deva bana gaye / ye tInoM vizeSatAeM saMsAra ke kisI anya deva meM nahIM pAI jAtI / isI kAraNa koI strI-premavaza apane sAtha strI rakhatA hai aura koI apane zatru ko mArane ke lie apane AcAryaratna zrI vezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha talavAra, bhAlA, gadA, dhanuSa Adi hathiyAra liye hue haiM / aise devoM kI ArAdhanA se AtmA meM rAga, dveSa, kAma, krodha, lobha, bhaya Adi kI zikSA ArAdhaka ko mila sakatI hai| rAga, dveSa, kAma, krodha Adi bhAva saMsAracakra meM hI DAle rakhate haiM / ataH saMsAra se chUTakara ajara-amara banane ke liye to vaisA hI deva upayogI ho sakatA hai jo rAga, dveSa, krodha Adi se mukta ho| aise deva to arhanta hI haiM / ataH jo saMsAra - jAla se chUTakara ajara-amara bananA cAhatA hai vaha arhanta bhagavAn kI ArAdhanA kare / zrI rAmacandra jI ne saMsAra se virakta hokara 'jinendra' (arhanta) kI taraha apanI AtmA meM zAnti pAne kI icchA pragaTa kI / yaha bAta yogavAziSTha (15/8) ke nimnalikhita zloka se pragaTa hotI hai : isake sivAya saMsAra ke jitane bhI anya deva haiM ve apane bhakta (sevaka ) ko sadA sevaka hI banAye rakhate haiN| kabhI apane samAna nahIM banAte / parantu arhanta bhagavAn kI jo vyakti sevA - bhakti karatA hai vaha kucha samaya bAda khuda arhanta paramAtmA bana jAtA hai / yAnI - arhanta deva apane bhakta ko apane jaisA bhagavAn banA dete haiM / nAhaM rAmo na me vAMchA, bhAveSu ca na me manaH / zAntimAracAtumicchAmi svAtmanyeva 'jina' yathA // isameM bhI vizeSatA yaha hai ki arhanta deva svayaM aisA nahIM karate / yadi koI manuSya arhanta bhagavAn kI nindA kare to usase aprasanna hokara usa nindaka kA kucha ahita nahIM karate aura na apanI bhakti pUjA-stuti karane vAle para prasanna hokara usako kucha pAritoSika dete haiM kyoMki ve to pUrNa vItarAga haiN| aisA hote hue bhI arhanta bhagavAn kI nindA karane vAlA vyakti apane bure pariNAmoM se azubha karma bAMdha letA hai, jisase usako mahAn saMkaTa va duHkha prApta hotA hai aura bhakti karane vAlA zubha karma kA upArjana karatA hai / isa kAraNa usako saba taraha kI sukha-sAmagrI svayameva mila jAtI hai| aisA apUrva mahattva saMsAra meM aura kisI deva meM nahIM miltaa| isa kAraNa sukha prApta karane ke liye arhanta bhagavAn kI bhakti avazya karanI cAhiye, kyoMki jo jaisA bananA cAhatA hai vaha vaise hI vyakti kI sevA-bhakti karatA hai aura bhakti karate-karate vaisA hI bana jAtA hai| vidyA lene ke liye vidyAguru kI bhakti kI jAtI hai aura jauharI banane ke liye jauharI kI sevA kI jAtI hai| tadanusAra ananta sukhI, ananta jJAnI banane ke liye arhanta bhagavAn kI bhakti Avazyaka hai / jaise siMha kA jJAna karAne ke liye siMha kI mUrti se kAma liyA jAtA hai usakI mUrti se baccoM ko siMha kI sArI bAteM batalA dI jAtI haiM, isI taraha arhanta bhagavAn ke pUrNamukta (siddha) ho jAne para arhanta bhagavAn kA bodha unakI pratimA se hotA hai | arhanta bhagavAn jisa taraha pUrNa zAnta vItarAga the, ThIka vahI bAta unakI pratimA se pragaTa hotI hai| arhanta pratimA ke mukha aura netroM se yaha bAta pragaTa hotI hai ki na inako kisI para krodha hai, na abhimAna arhanta jisa taraha nirbhaya, nivikAra, bItarAga the, vahIM mUka zikSA arhanta bhagavAn kI mUrti se prApta hotI hai| dhIratA, gambhIratA kA prabhAva bhI arhanta kI mUrti ke darzana se AtmA para par3atA hai / sArAMza yaha hai ki arhanta bhagavAn kI mUrti para na kucha bhUSaNa haiM, na vastra haiM, na koI zastra / svAtmalInatA tathA saMsAra se virakti usa mUrti se jhalakatI hai| darzana karate hI AtmA meM zAnti kI chAyA par3atI hai| ataH niraJjana, nivikAra, nirbhaya banane ke liye arhanta paramAtmA kA darzana karanA cAhiye / jisa taraha kisI vezyA kA citra dekhate hI AtmA meM kAmavAsanA jAga uThatI hai aura kisI vIra pahalavAna zUra yoddhA kI mUrti dekhate hI vIratA ke bhAva jAgrata ho uThate haiM; dezabhakta dharmAtmA kA citra dekhane para mana meM dezabhakti aura dharma AcaraNa kI lahara laharAne lagatI hai; isI taraha arhanta bhagavAn kI mUrti kA darzana karane se vItarAga, zAnta bhAvanA jAgrata ho uThatI hai / saMsAra kI mohamAyA se virAga bhAva paidA hone lagatA hai / sinemA meM strI puruSoM ke nATaka ke citra hote haiN| isa taraha philma jar3a acetana vastu hai kintu usako dekhane se darzakoM ke hRdaya para usa ajIba jar3a citra kA kaisA gaharA asara par3atA hai| dekhane vAloM kA citta kabhI karuNAjanaka najArA dekhakara karuNA se bhara jAtA hai, kabhI sinemA dekhane vAle strI-puruSa una jar3a citroM ko dekhakara rone lagate haiM, to kabhI hAsyajanaka dRzya se ha~sane lagate hai sinemA dekhakara hI lar3anA, bhir3anA, corI karanA Adi bhI sIkha lete haiN| 1 amRta-kaNa 21 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI taraha arhanta bhagavAn kI pratimA vAstava meM ajIva jar3a padArtha hote hue bhI apane darzaka ke hRdaya para apanI zAnti ba.vItarAgatA kI chApa lagA hI detI hai| arhanta bhagavAn ke darzana, pUjA, bhakti se zAnti va vairAgya prApta hotA hai / AtmA ko Ananda aura tRpti isI se milA karatI hai / isake sAtha atizaya puNya karma kA samAgama bhI hotA hai jisase ki svarga rAjya Adi sAMsArika vibhUti svayaM mila jAtI hai| isa kAraNa arhanta bhagavAn kI bhakti karake kisI sAMsArika vastu kI icchA nahIM karanI cAhiye / __ arhanta bhagavAn kI bhakti se to ananta avinAzI mukti pAne kA uddezya rakhanA cAhiye / saMsAra-sukha to apane Apa mila hI jAtA hai| isa taraha arhanta kI pratimA ko sAkSAt arhanta bhagavAn mAna kara bar3e utsAha ke sAtha sadA darzana, pUjana, bhakti karanI cAhiye tathA unakA dhyAna karanA cAhiye / yaha arhanta-bhakti hai / zrI RSabhanAtha bhagavAn sabase pahale arhanta bhagavAn hue haiM / unhoMne hI kaivalya prApta karake arhanta avasthA meM sabase prathama saMsAra ke prANiyoM ko mukti-mArga kA upadeza diyA thA / vaiSNava sampradAya meM Izvara ke 24 avatAra mAne gaye haiN| unameM se bhagavAn RSabhanAtha ko chaThe avatAra ke rUpa meM mAnA gayA hai| bhAgavata purANa meM bhagavAn RSabhanAtha kA vRttAnta jaina granthoM se milatA-julatA likhA huA hai| vaiSNava sampradAya meM eka bAla brahmacArI, parama tapasvI, nagna digambara 'zukadeva jI' nAmaka sAdhu hue haiN| unhoMne Izvara ke 24 avatAroM meM se kevala 'RSabha avatAra' ko namaskAra kiyA hai| jaba logoM ne zrI zukadeva jI se isakA kAraNa pUchA ki Apa anya avatAroM ko namaskAra kyoM nahIM karate ? taba unhoMne bar3I gambhIratA ke sAtha uttara diyA ki 'anya avatAroM ne saMsAra kA mArga calAyA hai, RSabhadeva jI ne mukti kA mArga calAyA hai| isaliye mukti kI icchA se, . maiM RSabhadeva jI ko hI namaskAra karatA huuN|' jo strI-puruSa saMsAra-sAgara se pAra honA cAhate haiM, karmabaMdhana kATa kara sadA ke liye pUrNa svatantra honA cAhate haiM, unako saMsAra-sAgara se pAragAmI, ghAtI karmabandhana se mukta, mukti-mArga ke pradarzaka, paramazuddha, buddha, niraJjana, nirvikAra, saccidAnanda arhanta paramAtmA kA zraddhAlu bhakta bananA cAhiye / isa kAraNa arhanta bhagavAn kI bhakti kramazaH bhakta ko eka dina bhagavAn banAne kA sugama sAdhana hai| usake dvArA tIrthakarabaMdha ba~dha jAve, isameM to Acarya hI kyA hai ? AcArya-bhakti sAdhu-saMgha ke adhinAyaka AcArya kahalAte haiM / ve guruoM meM mukhya hote haiM / unakI bhakti karanA 'AcArya bhakti' hai| 'AcArya' eka pada hai jo ki muni-saMgha ke sabase adhika tapasvI, anubhavI, deza, kSetra, kAla, bhAva ke jJAtA, pAMca AcAroM ke pAlaka, prAyazcitta zAstra ke jAnakAra mahAn muni ko samasta muniyoM kI anumati se pradAna kiyA jAtA hai / saMgha ke samasta muni AcArya kI AjJAnusAra caryA karate haiN| navIna muni-dIkSA AcArya hI dete haiM / muni jana AcArya mahArAja ke samakSa apane dorSoM kI AlocanA karate haiM aura unako unakI zakti-anusAra prAyazcitta bhI AcArya hI dete haiM / saMgha meM yadi koI sAdhu bImAra ho jAya to usakI vaiyAvRttya (sevA) kA prabandha bhI AcArya hI karate haiM / dravya, kSetra, kAla, bhAva kA anumAna karake AcArya hI apane muni-saMgha ko kisI sthAna para Thaharane aura kitane samaya Thaharane tathA vahAM se kaba aura kisa ora vihAra karanA hai--yaha Adeza dete haiN| yadi kisI sthAna para saMgha ke Upara AtA haA koI bhISaNa upadrava dekhate haiM to usa samaya muni-saMgha meM usa upadrava ke samaya samasta muniyoM kA kartavya-nirdhAraNa bhI AcArya hI karate haiM tathA kisI muni ko saMgha se nikAlanA, kisI ko apane saMgha meM sammilita karanA bhI AcArya ke hI adhikAra kI bAta hai| yadi koI muni samAdhimaraNa grahaNa karanA cAhe to AcArya mahArAja hI usakI zArIrika yogyatA, usakI pariSaha-sahana karane kI kSamatA tathA usake svAsthya Adi bAtoM kA vicAra karake usako samAdhimaraNa kI anumati dete haiN| AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana pratya 22 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha AcArya apane muni-saMgha ke nAyaka hote haiM / jisa taraha binA nAyaka ke ghara kI vyavasthA, samAja kI dazA aura deza kI avasthA bigar3a jAtI hai, chinna-bhinna ho jAtI hai, usI taraha binA AcArya ke munisaMgha meM bhI aneka taraha kI viSama samasyAeM A khar3I hotI haiM / unheM sulajhAkara payapradarzana karane ke liye munisaMgha kA nAyaka hAnA parama Avazyaka hai| AcArya mahArAja ko munisaMgha kI vyavasthA ke liye apanA bahuta-sA amUlya samaya denA par3atA hai jisako ki ve AtmadhyAna, svAdhyAya Adi Atmazuddhi ke sAdhanoM meM lagA sakate haiM / isake atirikta nAyaka hone ke kAraNa unako apane saMgha ke sAdhuoM kI vyavasthA ke liye thor3A-bahuta cintAtura bhI honA par3atA hai jisase ki rAga-dveSa kA aMza bhI unako lagA karatA hai| isa kAraNa AcArya pada para rahate hue unako mukti prApta nahIM ho sakatI / ve jaba taka apane sthAna ke yogya kisI anya anubhavI tapasvI muni ko AcArya pada para pratiSThita karake svayaM sAdhu ke rUpa meM Akara nirdvandva tapasyA nahIM karate taba taka unako mukti prApta nahIM hotii| isa prakAra AcArya eka pada hai jisako kisI suyogya vyakti dvArA sarva saMgha kI anumati se paropakAra-buddhi se grahaNa kiyA jAtA hai aura kisI samaya AtmakalyANa kI utkaTa bhAvanA se parityAga bhI kiyA jAtA hai| ___ AcArya mahArAja vaise to anya sAdhuoM ke samAna 28 guNoM kA AcaraNa karate haiM, kintu unake atirikta 36 guNa unameM aura bhI mAne gaye haiM :--12 tapa, 10 dharma, 5 AcAra, 6 Avazyaka aura 3 gupti / 6 prakAra ke bahiraMga aura 6 prakAra ke antaraMga tapoM ko nirdoSa rUpa meM AcArya anya muniyoM kI apekSA vizeSa rUpa se AcaraNa karate haiN| isI taraha uttama kSamA Adi 10 dharmoM kA AcaraNa bhI anya sAdhuoM kI apekSA AcArya kA zreSTha hotA hai| chaha Avazyaka yadyapi anya muni bhI pAlate haiM, parantu AcArya Adarza rUpa meM inakA AcaraNa karate haiN| Atma-zuddhi kI vizeSa kAraNabhUta 3 guptiyoM kA paripAlana bhI AcArya dvArA vizeSatA ke sAtha hotA hai| AcAra ke 5 bheda haiM-1. darzanAcAra, 2. jJAnAcAra, 3. cAritrAcAra, 4. tapAcAra, 5. vIyAMcAra / ina pAMcoM AcAroM kA AcaraNa AcArya pada kI eka mukhya vizeSatA hai| AcArya nAma bhI ina pA~ca AcAroM ke AcaraNa ke kAraNa hai| samyagdarzana kA nirdoSa, dRr3hatA ke sAtha AcaraNa karanA darzanAcAra hai / samyagdarzana Atma-zuddhi kI mUla bhUmikA hai| yadi isameM jarA bhI zithilatA A jAve to AcArya anya sAdhuoM ko mukti-mArga para kisa prakAra calA sakatA hai ? ata: AcArya kA 'darzanAcAra' Adarza hotA hai| jaina siddhAnta kA pUrNa jJAna tathA sAtha hI anya siddhAntoM kA parijJAna, tarka, vyAkaraNa, sAhitya Adi kA asAdhAraNa jJAna honA jJAnAcAra hai| AcArya mahAn jJAnI hote haiM / jaina siddhAnta kI siddhi aura anya matoM ke khaNDana meM atinipuNa hote haiN| avasara Ane para zAstrArtha karake jainadharma kI prabhAvanA karate haiM / zAstra-nirmANa karate haiM / yaha jJAnAcAra kI vizeSatA hai / bAraha prakAra ke tapoM meM se ve kaThora tapa karane ke asAdhAraNa abhyAsI hote haiM / ataH tapAcAra bhI unakA zreSTha hotA hai| kaThora pariSaha, bhayAnaka upasarga sahana karane se, nirjana bhayAnaka sthAna meM dhyAna lagAne se, durddhara vikaTa tapasyA karane se tathA aura bhI vikaTa paristhitiyoM se ve katarAte nahIM haiM / siMha ke samAna unakI manovRtti sadA nirbhaya rahatI hai| ina vizeSatAoM ke kAraNa AcArya meM vIryAcAra mAnA jAtA hai / unakA cAritra nirdoSa hotA hai| pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti-isa teraha prakAra ke caritra kA jaisA acchA AcaraNa AcArya mahArAja kA hotA hai, utanA acchA AcaraNa saMgha ke anya kisI sAdhu kA nahIM hotA / yahI unakA cAritrAcAra hai| guru ke tIna bheda hai-AcArya, upAdhyAya aura sAdhu / inameM Atma-zuddhi ke sAdhana kI dRSTi se dekhA jAya to sAdhu zreSTha hote haiM, kyoMki ye samasta saMkalpa-vikalpa se mukta hokara AtmasAdhanA karate haiM / parantu loka-kalyANa kI dRSTi se vicAra kiyA jAve to AcArya kA pada sabase ucca hai, kyoMki muni-saMgha kI suvyavasthA karake ve muniyoM kA hI nahIM, apitu saMsAra kA mahAn upakAra karate haiN| ataeva arhanta va siddha bhagavAn ke bAda AcArya parameSThI kA pada rakkhA gayA hai| una AcArya mahArAja kI bhakti karanA AcArya-bhakti hai| arhanta bhagavAn ke sAkSAt abhAva meM mokSamArga kA netA AcArya hI to hotA hai| unakI AjJA kA pAlana karanA, unakA hRdaya se sammAna karanA, unako UMce Asana para baiThAnA, unako hAtha jor3a kara, amRta-kaNa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zira jhukAkara namaskAra karanA, unake pIche-pIche calanA, unake Ate hI bar3e ho jAnA, unake baiTha jAne para unakI anumati se baiThanA, unake caraNa-sparza karanA, unake paira dabAnA, thakAvaTa dUra karane ke liye unake hAtha, paira, pITha Adi dabAnA AcArya bhakti hai / sAmAyika sAmAyika kA artha mana ko ekAgra kara apane Atma-svarUpa kA dhyAna karanA, apane AtmA ke andara aikya honA tathA para padArtha se bhinna hokara apane Atma-svarUpa meM rata honA hai / sAmAyika kI vyAkhyA - saMsAra meM apanI AtmA se jitane bhI para padArtha haiM usameM apanA upayoga nahIM jAne denA, usa para - padArtha ko bilakula hI bhUla jAnA aura akhaNDa avinAzI apanI AtmA ke atirikta "koI bhI anya vastu saMsAra meM merI nahIM hai" aisA mAna karake saMsAra, zarIra aura bhoga ityAdi se virakta hokara kucha samaya ke lie yA eka ghanTe ke lie isa taraha mana meM saMkalpa karanA ki AtmA kA dhyAna karate samaya maiM apane zarIra Adi ko bhI para-padArtha samajha karake apanI AtmA meM hI lIna rahUMgA tathA mere Upara cAhe jitanA bhI kaSTa kyoM na ho, para maiM AtmA kI tarapha se apanA mana na haTA kara kisI para vastu meM tila mAtra bhI upayoga nahIM lagAUMgA, isa taraha se mana, vacana va kAya ko roka kara apane AtmA meM rata honA sAmAyika hai / sAmAyika kI nirukti evaM bhAva isa prakAra hai ki "sama" kahie ekarUpa hokara, "Aya" kahie Agamana arthAt para dravyoM se nivRtta hokara AtmA meM upayoga kI pravRtti honA / athavA "sama" kahiye rAgadveSa rahita, "Aya" kahiye upayoga kI pravRtti so sAmAyika hai / bhAvArtha : - sAmyabhAva kA honA hI sAmAyika hai / yaha nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se chaha prakAra kA hai / yathA iSTa, aniSTa nAmoM meM rAgadveSa na karanA / manohara, amanohara strIpuruSAdi kI kASTha, pASANAdi kI sthApanA meM rAgadveSa na karanA / manojJa, amanojJa, nagara, grAma, vana Adi kSetroM meM rAgadveSa na karanA / vasanta, grISma Rtu tathA zukla kRSNa pakSa Adi kAloM meM rAgadveSa na karanA / jIvoM ke zubhAzubha bhAvoM meM rAgadveSa na karanA / isa prakAra sAmyabhAva rUpa sAmAyika ke sAdhana ke liye bAhya meM hiMsAdi paMca pApoM kA tyAga karanA aura antaraMga meM iSTa-aniSTa vastuoM se rAga-dveSa-tyAga kI bhAvanA karanA paramAvazyaka hai, kyoMki ina virodhI kAraNoM ko dUra karane aura anukUla kAraNoM ko milAne se hI sAmyabhAva hotA hai isa sAmyabhAva ke hone para hI AtmA ke svarUpa meM citta magna hotA hai, jo sAmAyika dhAraNa karane kA antima sAdhya hai / / jaba sAmAyika yogya dravya ( pAtra), yogya kSetra, yogya kAla, yogya Asana, yogya vinaya, manaH zuddhi, vacana zuddhi, kAyazuddhi pUrvaka kI jAtI hai tabhI pariNAma meM zAMti-sukha kA anubhava hotA hai| yadi ina bAhya kAraNoM kI yogyatA- ayogyatA para vicAra na kiyA jAya to sAmAyika kA yathArtha phala prApta nahIM ho sakatA, ataeva inakA vizeSa svarUpa varNana kiyA jAtA hai / (1) yogya dravya (pAtra ) - sAmAyika ke pUrNa adhikArI nindha munirAja hI haiM unhIM meM sAmAyika saMyama hotA hai, kyoMki unhoMne apane paMcendriyoM ko vaza meM karake antaraMga kaSAyoM ko nirvasa kara DAlA hai| vAhya parigrahoM ko taja, SadkAya kI hiMsA kA sarvacA tyAga kara diyA hai, jisase unake sadAkAla samabhAva rahatA hai| RSi zrAvaka (gRhastha yA gRhatyAgI ) kevala niyata kAla taka sAmAyika kI bhAvanA bhAvane vAlA sAmAyika vratI yA niyata kAla taka samatA bhAva dhAraNa karane vAlA sAmAyika pratimAdhArI ho sakatA hai| jisa sAmAyika ke dvArA muni zuddhopayoga ko prApta hokara saMdarapUrvaka karmoM kI nirjarA karate haiM aura samasta karmoM ko kSaya kara mokSa ko prApta hote haiM, usI sAmAyika ke prArambhika abhyAsI Avaka, zubhopayoga dvArA sAtizaya puSpa baMdha karake abhyudayayukta svargasukha bhoga, paramparAya mokSa ke pAtra ho sakate haiN| (2) yogya kSa etra - jahAM kalakalAhaTa zabda na ho, logoM kA saMghaTTa ( bhIr3a-bhAr3a ) na ho, strI, puruSa, napuMsaka kA AnA-jAnA, ThaharanA na ho, gIta-gAna Adi kI nikaTatA na ho, DAMsa macchara, kIr3I Adi bAdhAkara jIva-jantu na hoM, adhika zIta-uSNa varSA, pavanAdi citta ko kSobha upajAne vAle tathA dhyAna se DigAne vAle kAraNa na hoM, aise upadrava rahita vana para dharmazAlA-mandira va cisa-zuddhi ke kAraNa atizaya kSetra, siddhakSetra Adi ekAnta sthAna hI sAmAyika karane yogya haiM / " (3) yogya kAla - prabhAta, madhyAhna, saMdhyA ina tInoM samayoM meM utkRSTa 6 ghar3I, madhyama 4 ghar3I aura jaghanya 2 ghar3I yogyatAnusAra sAmAyika kA kAla hai| isake sivAya adhika kAla taka yA atirikta samaya meM sAmAyika karane ke liye koI niSedha nahIM hai / sabere 3 ghar3I, 2 ghar3I, 1 ghar3I, rAta se 3 ghar3I, 2 ghar3I 1 ghar3I dina car3he taka, madhyAhna meM 3 / 2 / 1 ghar3I pahile se 3 / 2 / 1 ghar3I AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana granyaH 24 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIche taka, saMdhyA ko 3 / 2|1ghdd'ii pahile se 3 / 2 / 1 ghar3I rAtri taka sAmAyika karanA yogya hai| ina samayoM meM pariNAmoM kI vizuddhatA vizeSa rahatI hai| kaI granthoM meM sAmAyika kAla sAmAnya rIti se 6 ghar3I kahA gayA hai| svAmI kArtikeyAnuprekSA grantha kI saMskRta TIkA aura daulata kriyAkoSa meM tInoM samayoM ko milA kara bhI 6 ghar3I kahA hai| zrI dharmasAgara jI ne jaghanya 2 ghar3I, madhyama 4 ghar3I aura utkRSTa 6 ghar3o kahA hai| isase spaSTa hotA hai ki sAmAyika vrata meM jaghanya do ghar3I se lekara utkRSTa 6 ghar3I paryanta yogyatAnusAra trikAla sAmAyika kA kAla hai| (4) yogya Asana-kASTha ke pATe para, zilA para, bhUmi para, bAlU ke reta meM pUrva yA uttara kI ora mukha karake paryakAsana (padmAsana) bA~dha kara, khar3e hokara (khaDgAsana) athavA ardhapadmAsana yA pAlathI mAra kara, inameM se jisa Asana se zarIra kI sthiratA tathA pariNAmoM kI ujjvalatA niyata kAla taka rahanI sambhava ho, usI Asana se kSetra kA pramANa karake indriyoM ke vyApAra vA viSayoM se virakta hote hue; keza, vastrAdi ko acchI taraha bA~dhakara (jisameM unake hilane se citta meM kSobha na ho) hastAMjalI jor3a, sthira citta karake sAmAyika, vandanAdi pAThoM kA, paMcaparameSThI kA athavA apane svarUpa kA citavana kare aura usameM lIna rhe| (5) yogya vinaya-sAmAyika ke Arambha meM pRthvI ko komala vastra yA amAr3I kI komala buhArI se buhAra kara IryApathazuddhipUrvaka khar3A hove, kSetra kAla kA pramANa kare tathA 6 vAra NamokAra maMtra par3ha kara hAtha jor3a kara pRthvI para mastaka lagAkara namaskAra kre| pazcAt cAroM dizAoM meM nava-nava bAra NamokAra maMtra kaha kara tIna-tIna Avarta donoM hAtha kI aMjulI jor3a dAhine hAtha kI ora se tIna bAra phirAnA aura eka-eka zironati (donoM hAtha jor3a namaskAra) kare / pIche khar3e ho yA baiTha kara yogya Asana pUrvaka NamokAra maMtra kA jApa kare, paMca parameSThI ke svarUpa kA citavana kare, sAmAyika pATha par3he, anityAdi dvAdaza-anuprekSA kA ciMtana kare, Atma-svarUpa kA citavanapUrvaka dhyAna lagAve aura apanA dhanya bhAga samajhe / sAmAyika pATha ke 6 aMga haiN| (1) pratikramaNa-arthAt jinendra deva ke sanmukha apane dvArA kiye hue pApoM kI kSamA-prArthanA karanA, (2) pratyAkhyAna-AgAmI pApa tyAga kI bhAvanA karanA, (3) sAmAyika karma-sAmAyika ke kAla taka saba meM mamatAbhAva tyAga karake samatA bhAva dhAraNa karanA, (4) stuti-caubIsoM tIrthaMkaroM kA stavana karanA, (5) vandanA-kisI eka tIrthaMkara kA stavana karanA, (6) kAyotsarga-kAya se mamatva chor3akara AtmasvarUpa meM lavalIna honaa| __ isa prakAra samabhAvapUrvaka citavana karate hue jaba kAla pUrA ho jAya, taba prArambha kI taraha Avarta, zironati tathA namaskArapUrvaka sAmAyika pUrNa kreN| (6) manaHzuddhi-mana ko zubha tathA zuddha vicAroM kI tarapha jhukAve, ati-raudra dhyAna meM daur3ane se roka kara dharma dhyAna meM lgaave| jahAM taka sambhava ho, paMca parameSThI kA jApa vA anya koI bhI pATha, vacana ke badale mana se smaraNa kare, aisA karane se mana idharaudhara calAyamAna nahIM hotaa| (7) vacana-zuddhi-huMkArAdi zabda na kare, bahuta dhIre-dhIre yA jaldI-jaldI pATha na par3ha , jisa prakAra acchI taraha samajha meM Ave, usI prakAra samAnavRtti evaM madhura svara se zuddha pATha par3ha kara dharma-pATha ke sivAya koI aura vacana na bole / (E) kAya-zuddhi-sAmAyika karane ke pahale snAna karane, aMga aMgochane, hAtha-pAMva dhone Adi se jisa prakAra yogya ho, yatnAcArapUrvaka zarIra pavitra karake, vastra pahina kara sAmAyika meM baiThe aura sAmAyika ke samaya ziraHkampa, hastakampa athavA zarIra ke anya aMgoM ko na hilAve-DulAve, nizcala aMga rakkhe / kadAcit karmayoga se sAmAyika ke samaya cetana-acetana kRta upasarga A jAya, to bhI mana-vacana-kAya ko calAyamAna na karate hue use sahana kare / yahAM koI prazna kare ki yadi sAmAyika ke samaya acAnaka laghuzaMkA yA dIrghazaMkA kI tIvra bAdhA A jAya, to kyA karanA cAhiye? usakA uttara yaha hai ki prathama to vratI puruSoM kA khAna-pAna niyamita hone se unako isa prakAra kI acAnaka bAdhA honA sambhava nahIM, aura kadAcit karmayoga se aisA hI koI kAraNa A jAya, to usakA rokanA yA sahana asambhava hone se usa kAma se nibaTa kara, prAyazcitta le, punaH sAmAyika sthApana kre| amRta-kaNa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva.. kisI bhI kArya ke hone ke liye do prakAra ke kAraNoM kI AvazyakatA huA karatI hai-1. upAdAna, 2. nimitta / donoM kAraNoM ke milane para hI kArya huA karatA hai / donoM meM se koI bhI eka ho, kintu dUsarA kAraNa na ho to kArya kabhI nahIM hotaa| vastu meM jo apane kArya rUpa hone kI zakti hotI hai use 'upAdAna kAraNa' kahate haiM / upAdAna kAraNa ke sivAya jo aura dUsare kAraNa usa kArya ke hone meM sahAyaka huA karate haiM unako 'nimitta kAraNa' kahate haiN| jaise- Ama kA per3a utpanna karane ke liye upAdAna kAraNa Ama kI guThalI hai, kyoMki Ama kA per3a utpanna karane kI zakti usI meM hai| kintu Ama kA per3a ugAne ke liye usa guThalI se hI per3a nahIM uga sktaa| usako dUsare sahAyaka kAraNa milane cAhiye, jaise per3a ugane yogya jamIna / kyoMki guThalI patthara para par3I rahe yA pAnI meM rahe athavA kisI bartana meM rakkhI rahe to vaha per3a paidA na kara skegii| jahA~ usake ugane yogya jamIna hogI vahIM vaha uga skegii| usake sAtha hI usako ugane yogya khAdya, pAnI, havA tathA ugAne vAlA mAlI, usake ugane yogya Rtu Adi aura padArtha bhI hone Avazyaka haiN| jaba saba kAraNa mila jAte haiM taba Ama kA vRkSa utpanna hotA hai / vaha na to kevala guThalI se hotA hai aura na kevala jamIna, pAnI, khAda, havA Adi se| isI prakAra AtmA kI zuddhi ke liye mUla kAraNa samyagdarzana (darzana zabda kA prasiddha artha 'dekhanA' yahAM nahIM liyA gayA, yahA~ darzana kA artha 'zraddhAna karanA' liyA gayA) hai| samyak zabda kA artha 'ThIka' yA 'bhalI prakAra hai| yAnI-ThIka rUpa se AtmA kI zraddhA honA samyagdarzana hai| isake utpanna hone ke bhI do kAraNa haiM / AtmA to usakA upAdAna kAraNa hai kyoMki AtmA meM hI samyagdarzana utpanna hone kI zakti hai / tattvoM kA zraddhAna honA, pAMca labdhiyoM kA milanA, yogya anya sAdhanoM kA prApta honA nimitta kAraNa haiN| garbhAzaya Adi hone para bhI, apane pati kA prasaMga milane para jisa taraha bandhyA strI ke santAna nahIM hotI kyoMki usa strI meM garbha dhAraNa karane kI yogyatA nahIM hotI, isI prakAra tAttvika zraddhAna, kucha labdhiyoM (karaNa labdhi ke sivAya zeSa 4 labdhiyoM) tathA anya sAdhana milane para bhI abhavya jIva meM samyagdarzana pragaTa hone kI svAbhAvika yogyatA nahIM hotii| isa kAraNa samyagdarzana kA upAdAna kAraNa 'bhavya jIva' hai / bhavya jIvoM meM bhI kucha durAnudUra bhavya aise hote haiM jinameM samyagdarzana hone kI svAbhAvika yogyatA sohI kinta unako nimitta kAraNa samyagdarzana ke liye nahIM mila paate| jaise ki koI avandhyA (jo bAMjha nahIM hai, garbha dhAraNa kara sakatI hai), kulIna,(jisa kula meM strI kA dUsarA vivAha nahIM kiyA jAtA), bAla vidhavA strI ho (pati kA samAgama hone se pahale hI pati do vidhavA ho gaI ho) to santAna utpanna karane kI yogyatA hone para bhI janma bhara pati kA saMyoga na milane ke kAraNa santAna utpanna na kara skegii| isI taraha durAnudUra bhavya bhI samyagdarzana hone ke liye ThIka upAdAna kAraNa hote hae bhI anya bAharI nimitta kAraNa na milane kI vajaha se kabhI samyagdarzana pragaTa na kara skegaa| tattva vastu ke svarUpa ko tattva kahate haiM (tasya bhAvastattvaM yo'rthoM yathAvasthitastathA tasya bhavana), jaise manuSyatva (manuSyapanA), pazatva (pazatA) Adi / tattva vastu se pRthak nahIM hotA hai jaise-agni se pRthak uSNatA (garmI) nahIM rahatI / ataH tattva kA abhiprAya tatvArtha' yAnI-'apane svarUpa sahita vastu' hI samajhanA cAhiye / isI kAraNa zrI umAsvAmi AcArya ne mokSazAstra meM samyagdarzana kA lakSaNa batalAte hae 'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' yAnI apane svarUpa sahita (mokSamArga-upayogI) padArthoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai, aisA kahA / vaise to jagat meM ghaTatva, paTatva, pustakatva, manuSyatva, pazutva Adi anantAnaMta tattva haiN| unake ThIka yA galata zraddhAna se AtmA kA kalyANa yA akalyANa nahIM hotaa| AtmA ko zuddha mukta karane ke liye zraddheya tattva sAta haiM-1. jIva, 2. ajIva, 3. Asrava, 4. bandha, 5. saMvara, 6. nirjarA aura 7. mokSa / jAnane-dekhane vAlA (jJAna-darzana upayogamaya) cetana padArtha jIva hai, jo saMsAra meM karmabandha ke phalasvarUpa mile hue manuSya, paza, deva, nArakI ke zarIra meM se kisI eka zarIra meM kucha samaya taka rahakara apane pichale karmoM kA phala bhogatA hai tathA bhaviSya ke liye anya karma saMcita kiyA karatA hai / isI saMsArI jIva ko vikArI bhAvoM se chur3Akara zuddha aura karma-bandhana se chur3Akara mukta karane kA prArambhika mUla upAya 'samyagdarzana' hai| yAnI-saMsArI jIva ko yaha dRr3ha zraddhAna honA cAhiye ki maiM isa samaya vikRtabaddha avasthA meM hUM, vikAroM tathA karmoM ko haTA kara zuddha-mukta ho sakatA huuN| AcAryaratna zrI vezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana pranya" . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-rahita jar3a padArtha ajIba haiM / sabhI dRzyamAna (dikhAI dene vAle) padArtha to ajIva jar3a haiM hI, zarIra bhI jar3a hai| jaba taka zarIra meM jIva rahatA hai taba taka jIva ke saMbandha se zarIra ko jIvita kaha dete haiN| sabhI bhautika padArtha tathA cAra amUrta padArtha-dharma, adharma, AkAza, kAla----ajIva padArtha haiN| inameM se jIva ke sAtha sambaddha hone vAlA aura usako saMsAra jela meM rakhane vAlA 'kArmaNa skandha' nAmaka pudgala (bhautika) padArtha hai, kArmaNa skandha jaba jIva ke sAtha sambaddha ho jAte haiM taba ve 'karma' kahalAte haiN| kArmaNa skandhoM ko AkarSita karane vAlI (apanI ora khIMcane vAlI) eka 'yoga' nAmaka zakti jIva meM hotI hai jo ki mana, vacana, zarIra kA sahayoga pAkara AtmA ke pradezoM (aMzoM) meM halana-calana (harakata) kiyA karatI hai| isa yoga zakti se jo kArmaNa skandhoM kA AkarSaNa (khicanA) hotA hai usako 'Asrava' kahate haiM / AkarSita kArmaNa skandhoM kA jIva ke pradezoM ke sAtha kaSAya ke nimitta se ekameka (dUdha pAnI ke samAna) sambandha ho jAtA hai, usa dazA kA nAma 'bandha' hai / Asrava aura bandha kriyA eka sAtha hotI haiN| saMsArI jIva prati samaya anantAnanta paramANuoM vAle kArmaNa skandhoM kA Asrava aura bandha kiyA karatA hai| isa Asrava aura bandha kI mAtrA meM kucha kamI-bezI to ho jAtI hai, kintu donoM bAteM sadA hotI rahatI haiN| samyaktva vrata, saMyamAdi dvArA jo karma-Asrava-praNAlI rukatI jAtI hai, usa karma ke Ane kI roka kA nAma saMvara hai / saMsAra avasthA meM, yAnI pUrI taura se karma naSTa hone se pahale, karma-Asrava pUrI taura se nahIM rukA krtaa| Asrava kA kucha-kucha aMza rukatA jAtA hai / jaise kisI kuMDa meM 5 moriyoM se jala bharatA thA unameM se jaba eka morI banda kara dI gaI taba cAra moriyoM se pAnI AtA rahA / jaba do moriyoM kA mukha banda kara diyA taba pAnI kA AnA aura bhI kama ho gyaa| isI taraha karma Ane ke kAraNa jyoM-jyoM kama hote jAte haiM tyoM-tyoM saMbara bar3hatA jAtA hai, yAnI karma-Asrava kama hotA jAtA hai| aMta meM jaba Asrava ke sabhI kAraNa naSTa ho jAte haiM taba pUrNa saMvara ho jAtA hai, usI samaya mokSa ho jAtA hai| jisa prakAra pratisamaya naye-naye karmoM kA bandha hotA rahatA hai usI taraha pratisamaya pahale ke bandhe karma udaya meM Akara chUTate bhI jAte haiM / isa taraha karmoM kI nirjarA (chUTate jAnA) pratyeka saMsArI jIva ke svayaM huA karatI hai| isa savipAka nirjarA se jIva kA kucha kalyANa nahIM hotaa| kintu tapasyA karane se pUrvabaddha karma binA phala dekara bhI AtmA se chUTa jAte haiM-vaha avipAka nirjarA hai| mukti meM kAraNa yahI avipAka nirjarA hotI hai| saMvara aura nirjarA hote-hote jaba samasta karma AtmA se chUTa jAte haiM, AtmA pUrNa zuddha ho jAtA hai, usako mokSa kahate haiN| jisa taraha cAvala ke Upara kA chilakA utara jAne ke bAda phira vaha cAvala nahIM bana sakatA, isI taraha eka bAra samasta karma chUTa jAne para phira karmoM kA baMdha nahIM hotA / AtmA sadA ke liye karma-bandhana se mukta hokara ajara, amara, niraMjana, nirvikAra, pUrNa zuddha bana jAtA hai| saMsArI jIva ko pUrNa zuddha karanA hai, ataH sabase prathama jIva tattva rakkhA gayA hai| jIva ajIvarUpa pudgala (karma-nokarma) se saMbaddha hokara saMsAra meM bhramaNa kara rahA hai, ata: jIva tattva ke anantara ajIva tattva rakkhA gayA / saMsAra ke kAraNa Asrava aura bandha haiM, isaliye tIsarA-bauthA tattva Asrava, bandha rakkhA gyaa| saMsAra meM chUTane ke bhI do kAraNa haiM, saMvara aura nirjraa| isaliye pAMcavAM-chaThA tattva saMvara-nirjarAM rakkhA gyaa| saMvara aura nirjarA kA phala kyA hotA hai? mokSa / ata: mokSa ko sabase anta meM rakkhA gyaa| 1. (ka) paramANuoM meM svAbhAvika rUpa se unake snigdha va rUkSa guNoM meM hAni, vRddhi hotI rahatI hai| vizeSa anupAta vAle guNoM ko prApta hone para ve paraspara baMdha jAte haiM, jinake kAraNa sUkSmatama se sthUlatama taka aneka prakAra ke skaMdha utpanna ho jAte haiN| pRthvI, ap, prakAza, chAyA Adi sabhI pudgala skaMdha haiN| -jainendra siddhAMta koza, bhAga 4-jinendra varNI, pR0 446-47 (kha) "jIva ke pradezoM ke sAtha baMdhe aSTa karmoM ke sUkSma pudgala-skaMdha ke saMgraha kA nAma kArmaNa zarIra hai / bAharI sthUla zarIra kI mRtyu ho jAne para bhI isakI mRtyu nahIM hotii|"-vhii, bhAga 2, pR0 75 amRta-kaNa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha jIva ke sAtha-sAtha karma (ajIva ), karma Ane, baMdhane, karma- Asrava rukane, karma jharane tathA mukta hone ko batalAne rUpa sAta tatva batalAye haiN|' ina sAtoM tattvoM kA vivaraNa jAnakara bandhana tathA mokSa kI prakriyA kA zraddhAna ho jAne para AtmA meM samyagdarzana pragaTa huA karatA hai / samyagdarzana utpanna (pragaTa) hone kA upAdAna kAraNa 'darzana mohanIya' (AtmA kI anubhUti na hone dene vAlA) karma kA upazama (kucha samaya taka karma kA udaya na honA) yA kSaya (karma kA bilkula naSTa ho jAnA) athavA kSayopazama ( kucha udayAbhAvI kSaya, kucha upazama aura kucha udaya) honA hai| darzana mohanIya kA upazama hone se antarmuhUrta taka upazama samyaktva hotA hai| darzana mohanIya kA kSaya ho jAne se sadA ke liye kSAyika samyagdarzana hotA hai aura darzana mohanIya karma ke kSayopazama hone para kSayopazama samyaktva hotA hai jo ki antarmuhUrta aura varSa kama eka koTi pUrva 66 sAgara taka (adhika se adhika) rahatA hai, tadanantara chUTa jAtA hai| 8 kintu ina samyaktvoM ko hone ke liye bahiraMga nimitta kAraNa bhI avazya hone cAhiyeM, so narakoM meM tIsare naraka taka nArakI jIvoM meM samyagdarzana kisI ko apane mitra deva dvArA dharma upadeza sunane se kisI ko pahale bhava kA smaraNa A jAne se aura kisI ko nArakIya yantraNAoM (pIr3AoM) ke kAraNa citta meM nirmalatA Ane para ho jAtA hai| narako meM deva tIsare naraka taka hI jAte haiM, usase Age nahIM jAte, ataH cauthe naraka se sAtaveM naraka taka nArakI jIvoM ko samyagdarza na hone ke do hI kAraNa hote haiM - 1. pUrva bhava smaraNa, 2. vedanA kA anubhava / , tiryaJca (pazu) gati meM kisI pazu-pakSI ko kisI muni Adi dvArA dharma-upadeza sunane se kisI ko pUrva bhaya kA smaraNa ho jAne se aura kisI ko jinendra bhagavAn kI zAnta vItarAga mUrti kA darzana karane se samyagdarzana ho jAtA hai| manuSyoM ko bhI ina hI tIna kAraNoM se samyagdarzana hotA hai / 1 1 deva gati meM kinhIM devoM ko tIrthaMkara, muni Adi kA upadeza sunane se kinhIM ko tIrthaMkaroM ke kalyANaka dekhane se kinhIM ko pahale bhava kA smaraNa ho jAne se aura kinhIM devoM ko bar3e RddhidhAraka devoM ko dekhakara samyagdarzana ho jAtA hai| ye cAroM kAraNa bhavanavAsI, vyantara, jyotiSa tathA bArahaveM svarga ke devoM ke liye haiM / 13, 14, 15, 16veM svarga ke devoM meM RddhidhAraka devoM ko dekhane ke sivAya tIna kAraNoM se samyagdarzana hotA hai| nava praveyakoM ke devoM meM kisI ko dharma upadeza sunane se aura kisI ko pUrva bhava ke smaraNa ho jAne se pariNAmoM meM nirmalatA Ane para samyagdarzana ho jAtA hai| unase Upara anudiza tathA 5 anuttara vimAnoM meM rahane vAle sabhI deva samyagdRSTi hote haiN| isa taraha nimitta aura upAdAna kAraNa milate hI samyagdarzana pragaTa hone kI saMkSepa se prakriyA hai / hamako deva, zAstra, guru meM aTala bhakti rakhanI cAhiye cAhe jaisI vipatti kyoM na A jAye kintu kudeva, kuzAstra, kudharma, kuguru kI baddha, mAnyatA, bhakti apane mana meM na Ane deM, na unakI stuti kareM, na unheM namaskAra kreN| sAtoM tattvoM kA svarUpa acchI taraha samajha kara karma Asava aura bandha ke kAraNoM se apane Apako bacAte rahane kA yatna karanA cAhiye, saMvara nirjarA hone ke kAraNoM ko AcaraNa meM lAnA cAhiye tathA jinavANI kA mana lagAkara svAdhyAya karanA cAhiye, cAritra dhAraka guruoM se upadeza sunanA cAhie aura jinendra bhagavAn kA bar3I zraddhA-bhakti se darzana, vinaya, pUjana karanA cAhiye, jisase hamAre AtmA meM acche bhAva, acche saMskAra utpanna hoM aura AtmA zuddhi kI ora agrasara ho / AtmA ko zuddha karane ke liye manuSya bhava meM sabhI sAdhana upalabdha haiM, hameM unase lAbha uThAnA cAhiye / pAMca aNuvrata ahasANuvrata - mana-vacana aura kAya ke kRta, kArita aura anumodanA rUpa nava prakAra ke saMkalpoM se trasa jIva kA ghAta nahIM karanA aNuvrata hai| yahAM para yadyapi trasa do indriya Adi ke calate phirate jIvoM kI jAnabUjhakara hiMsA nahIM karanA ahiMsANuvrata hai, tathApi aNuvratI anAvazyaka sthAvara ekendriya jIvoM kA ghAta bhI irAdatana nahIM karegA, kyoMki usake hRdaya meM dayA kA mahAn udaya udbhUta hai / vaha nahIM cAhatA ki mere dvArA kisI jIva kA saMhAra ho / vaha to yahI bhAvanA karatA hai ki he bhagavAn merI AtmA meM aisI zakti utpanna ho, jisase maiM jIva mAtra kA rakSaka banUM, mere dvArA jAnakara va anajAne kucha bhI sthAvara ekendriya jIvoM kA vinAza hotA hai, vaha merI hI durvalatA yA kamajorI ke kAraNa hI hotA hai, kyoMki para gRhasthI ke andara rahakara sthAvara jIvoM kA hiMsA se "jIvAjIvAtravabaMdhasaMvaranirjarAmokSAstAvam", tattvArtha sUtra, 1/4 1. 28 AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA bacAva pUrNatayA asaMbhava hai| yaha ahiMsAvatI kabhI kisI ke nAka-kAna Adi aMgoM kA chedana nahIM karegA, unako majabUta bandhanoM se bAMdhakara kisI eka jagaha rokakara nahIM rkhegaa| unheM lakar3I - patthara Adi se nahIM mAregA, unake Upara unakI zakti se adhika bhAra, bojhA, vajana nahIM lAdegA, unako bhUkha aura pyAsa se pIr3ita nahIM karegA, arthAt vaha unheM samaya para khAnA khilAyegA aura pAnI bhI pilAyegA kyoMki usane ahiMsA (kaSTa pahuMcAne kI ceSTA aura bhAvanA kA tyAga karanA rUpa ahiMsA) kA praNa yAvajjIvana ke lie se rakhA hai| satyAmuvrata aisA vacana jisake bolane se apanA aura dUsaroM kA pAta hone kI sambhAvanA ho yA jisake sunane para logoM meM Apasa meM lar3AI-jhagar3A, kalaha aura visaMvAda prArambha ho jAya aise vacana svayaM bolane kA aura dUsaroM se bulavAne kA tyAga karanA satyAyuvrata hai| aisA satyAvatI aisA satya nahIM bolegA aura na bulavAyA, jisake bolane para dUsaroM kA vinAza sambhava ho yaha satyAyuvratI kabhI kisI kI nindA nahIM karegA, zAstra viruddha jhUThA upadeza nahIM degA, kisI kI gupta bAta yA kriyA ko loka meM prakaTa nahIM karegA, kisI kI zArIrika ceSThA se usake antaraMga ke abhiprAya ko jAnakara kavAya ke bIbhUta ho dUsaroM ke sAmane use prakaTa karane kI ceSTA satyANuvratI kabhI nahIM karegA / jo bAta yA jo kArya kisI ne kiyA nahIM hai usako amuka ne aisI bAta kahI thI athavA amuka ne amuka kArya mere sAmane kiyA thA aisA nirAdhAra aura apramANika sarvathA nivyAneca satyAmuvratI kabhI bhI nahIM likhegA kyoMki jhUThI bAtoM aura vyavahAroM kA vaha pahale hI tyAga kara cukA hai| agarace koI manuSya dharohara ke rUpa meM koI rupayA paisA sonA cAMdI yA AbhUSaNa vagairaha rakha jAya aura kucha samaya ke pazcAt vismaraNa ho jAne se kama mAMgane laga jAya to use usake kahe anusAra kama dene kI icchA nahIM karegA, kama denA to vastutaH dUra kI bAta hai| isa prakAra se satyANuvratI kA jIvana satya se otaprota rahatA hai / acauryANuvrata - acauryANuvratI kabhI kisI kI kahIM para rakkhI huI, par3I huI, bhUlI huI, vastu ko na to svayaM grahaNa karegA aura na apane hAtha se uThAkara kisI dUsare ko degA kyoMki usane para vastu ke--usake svAmI ke binA diye aura binA kahe lene kA parityAga kara diyA hai / jaise usa prakAra kI cIja svayaM nahIM letA hai vaise kisI dUsare ko detA bhI nahIM hai, yaha usakA mukhya vrata hai / aisA battI dharmAtmA kisI bora ko borI ke liye preraNA nahIM karegA, use corI karane ke upAya nahIM batAyegA, usake dvArA corI kara ke lAye hue suvarNa Adi padArthoM ko nahIM kharIdegA, rAjA ke AdezoM ke viruddha kArya nahIM karegA, mahasUla Adi ko binA cukAye idharaudhara se mAla ko lAne kI koziza bhI nahIM karegA, adhika mUlya kI vastu meM anya mUlya kI vastu jo usake hI sAmane hai milAkara nahIM calAyegA, apane lene kA bATa tarAjU, gaja Adi taulane aura mApane ke padArthoM ko adhika aura alpa nahIM rakhegA, kintu rAjA dvArA taulane aura mApane ke padArthoM kA pramANa jo nizcita kiyA gayA hai usI pramANa ko rakhegA aura unhIM se legA aura degA / aisA karate rahane se usakA liyA huA vrata dRr3ha hogA / brahmacaryANuvrata - isa vrata kA dhAraka aura pAlaka vratI jIva pApa ke bhaya se na to svayaM para strI kA sevana karegA aura na dUsaroM se sevana karAyegA kintu apanI vivAhitA dharmapatnI meM hI palIva buddhi ko dhAraNa kara usako hI sevana karegA aura usI meM santuSTa rahakara apanI rAjapariNati ko kramazaH kuza karatA jaaygaa| aisA brahmacArI svadAra santoSI hotA hai, vaha apane putra-putriyoM ko chor3a kara dUsaroM ke putra-putriyoM kI zAdI nahIM karegA aura na karAyegA, kAma kIr3A ke niyata aMgoM se bhinna aMgoM ke dvArA kAma-kIr3A nahIM kregaa| azlIla, aziSTa, azobhanIya uccatA se girAne vAle rAgavardhaka, nIcoM dvArA bole jAne vAle azravaNIya zabdoM ko bhI nahIM kahegA / apanI dharmapatnI meM bhI kAma sevana kI adhika icchA nahIM rakhegA kintu santAnArtha yogya samaya meM hI kAma - rata hogA, anya samaya meM nhiiN| aura jo strI parapuruSagAminI, vyabhicAriNI yA durAcAriNI hai usase apanA sambandha sthApita nahIM karegA arthAt usake ghara jAnA-AnA, usase vArtAlApa karanA Adi vyavahAra nahIM kregaa| aisA svastrI santoSI brahmacaryANuvratI hotA hai / 1 - parigrahaparimANANuvrata - hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya, dAsa-dAsI- kupya, bhANDa, kSetra, vastu ina dasa prakAra kI cIjoM kA pramANa karake bAkI kI cIjoM ko yAvajjIvana chor3anA arthAt pramANa kI huI vastuoM se bacI huI cIjoM ke sAtha vyAmoha kA tyAga karanA hI parigraha-parimANa aNuvrata hai| aisA aguvratI Avazyaka prayojanIbhUta savAriyoM se adhika savAriyA~ nahIM rkhegaa| AvazyakatAoM jarUratoM se adhika cIjoM kA saMgraha bhI nahIM karegA kyoMki jarUrata se jyAdA cIjoM ke jor3ane kA mUla lobha kaSAya hai, aura lobha kaSAya parigrahaparimANANuvrata kA virodhI hai, ataeva parimita vastuoM se adhika ko jor3ane kI bhAvanA kA tyAga kregaa| dUsare vizeSa puNyAtmAoM ke puNya ke phalasvarUpa dhana-dhAnyAdi sampatti kI adhikatA ko dekha Azcarya yA acambhA nahIM karegA, adhika lobha amRta-kaNa 2e Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM karegA aura lobha se prerita ho zakti se adhika bhAra nahIM laadegaa| isa taraha se pAMca aNuvratoM kA pAlaka aNuvratI zrAvaka una aNuvratoM ko pAlana karake unake suphala-svarUpa svarga ko prApta karatA hai / vaha avadhijJAna aura aNimA, garimA, laghimA Adi aneka RddhiyoM ko prApta karatA hai; sundara aura divya bhavya vaikriyaka zarIra ko evaM sundara manohara hAva-bhAva-pradhAna devAGganAoM ko prApta karatA hai / isa taraha se saMyama ke suphala ko jAnakara pratyeka zrAvaka ko apane kartavya-svarUpa SaT karmoM meM se karma-saMyama ko bhI apanAnA cAhie / vaha saMyama hI eka advitIya jahAja hai jisa para ArUr3ha hokara yaha saMsArI prANI saMsAra-mahAsAgara se pAra ho sakatA hai| sadA ke liye anantaka se mukta ho Atmika ananta sukha-sAgara meM avagAhana kara ananta kAla ke liye ekamAtra sukha kA hI anubhoktA bana sakatA hai jo indriya-viSaya-sukha se bilkula hI viparIta evaM svAdhIna hai| pApa aura puNya puNya aura pApa ina donoM ne Apasa meM milakara isa jIvAtmA ko apane amUlya akhaMDa avinAzI nijarUpI Atmanidhi se vimukha karake bhUla-bhulaiyA meM DAla diyA hai / yaha AtmA apane nija svarUpa kA mArga bhUlakara isa bhayaMkara bhavATavI meM paribhramaNa karake atyanta duHkhI hotA huA isa mahAn saMsAra-vana meM par3A huA hai aura abhI taka ise sanmArga batalAne vAle kisI bhI sadguru kA samAgama nahIM prApta huaa| kadAcit ise sadguru kA samAgama bhI prApta huA to pApa aura puNya ye donoM milakara isa jIvAtmA ko apanI ora khIMcakara usI meM rata karA dete haiM / isaliye yaha apanI zakti kA upayoga karane para bhI hatAza hokara isI pApa aura puNya ke AdhIna hokara usI meM ramaNa karane lagatA hai| jaise ki kahA bhI hai ki : pApaM nArakabhUmigoyavudasuvaM punnyNdivkkoydaa| pApaM puNyamivoMduga DidoDetiryaGa mayaMjanmaMgola // rUpaM mAlakumivellama mamive janmake sAvigoDal / pApaM puNyamivAtmabAhyakavalA rannAkarAdhIzvarA ! he ratnatraya ke adhipati siddha paramAtman ! yaha AtmArAma anAdikAla se isa saMsAra meM cakkara kATa rahA hai| kabhI puNya ke AdhIna hokara devagati meM jAtA hai aura vahA~ ke indriyoM ke sukhoM kA anubhava karate hue jaba vahA~ kI Ayu samApta ho jAtI hai taba mana meM atyanta vyAkula hokara jaise machalI pAnI meM se nikAlakara bAhara jamIna para paTakate hI tar3aphar3AtI rahatI hai usI taraha yaha jIva devagati se nikalakara isa manuSya bhava meM tar3aphatA huA gira jAtA hai| tatpazcAt yahA~ para indriya-janya sukha ke AdhIna hokara apane asalI svarUpa ko bhUlakara pazu ke samAna vicarane lagatA hai, kabhI pApa-puNya donoM ke saMyoga se tiryaMca gati meM kabhI manuSya kabhI pazu-pakSI tathA kabhI naraka Adi durgatiyoM meM jAkara bhaTakatA rahatA hai| isa taraha-bhinna-bhinna gatiyoM meM bhramaNa karAte hue isa AtmArAma ko aneka rUpa banA detA hai aura pApa tathA puNya janma-maraNa ke kAraNabhUta isa AtmA ko bArambAra janma-maraNa karAte rahate haiN| isaliye AtmArAma ko ye sabhI padArtha bAhya hone ke kAraNa tyAga dene cAhiye, kyoMki AtmA inake sAtha hone ke kAraNa vyavahAra naya se acche aura bure donoM karmoM ko karane vAlA kahalAtA hai aura isI ke saMyoga se janma aura maraNa karane vAlA kahalAtA hai, kintu vicAra kiyA jAya to nizcaya dRSTi se yaha avinAzI va akhaNDa saMpattimaya nidhi hai| pratyeka AtmA acche karma ke sAtha bure karma bhI karatA hai| parantu bure karma kA phala koI nahIM cAhatA hai| corI to karatA hai, para yaha kaba cAhatA hai ki maiM pakar3A jAU ? dUsare darzana kahate haiM ki karma svayaM jar3a-rUpa hone se ve kisI bhI IzvarIya cetanA kI preraNA ke binA phala-pradAna karane meM asamartha bhI haiN| ataeva karmavAdiyoM ko mAnanA cAhiye ki Izvara hI prANiyoM ko karma-phala detA hai| karmavAda kA yaha siddhAnta ThIka nahIM hai ki karma se chUTakara sabhI jIva mukta arthAt Izvara ho jAte haiM / yaha mAnyatA to Izvara aura jIva meM koI antara hI nahIM rahane detI jo ki atyAvazyaka hai| jaina-darzana ne ukta AkSepoM kA sundara tathA yukti-yukta samAdhAna kiyA hai| jainadharma kA karmavAda koI bAlU (reta) kA durga thor3e hI hai, jo sAdhAraNa dhakke se hI gira jAe ? isakA nirmANa to anekAnta kI vajra-bhitti para huA hai| hA~, to usakI samAdhAna paddhati dekhiye : AtmA jaisA karma karatA hai, karma ke dvArA use vaisA hI phala bhI mila jAtA hai| yaha ThIka hai ki karma svayaM jar3arUpa hai aura AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bure karma kA phala bhI koI nahIM cAhatA, parantu yaha bAta dhyAna dene kI hai ki cetana ke saMsarga se karma meM eka aisI zakti utpanna ho jAtI hai ki jisase vaha acche bure karmoM kA phala jIva para prakaTa karatA rahatA hai / jaina dharma yaha kaba kahatA hai ki karmaphala meM Izvara * (jIva) kA koI hAtha nahIM hai| kalpanA kIjiye ki eka manuSya dhUpa meM khar3A hai aura garma cIja khA rahA hai aura cAhatA hai ki mujhe pyAsa na lge| yaha kaise ho sakatA hai ? eka sajjana mirca khA rahe haiM aura cAhate haiM ki mu~ha na jale, kyA yaha sambhava hai ? eka AdamI zarAba pItA hai, aura sAtha hI cAhatA hai ki nazA na car3he / kyA yaha vyartha kalpanA nahIM hai ? kevala cAhane aura na cAhane bhara se kucha nahIM hotaa| jo - karma kiyA hai, usakA phala bhI bhoganA Avazyaka hai| isI vicAradhArA ko lekara jaina-darzana kahatA hai ki jIva svayaM karma karatA hai aura svayaM hI usakA phala bhogatA hai| Izvara cetana hai aura jIva bhI cetana hai| taba donoM meM bheda kyA rahA? bheda kevala itanA hI hai ki jIva apane karmoM se baMdhA hai aura Izvara una bandhanoM se mukta ho cukA hai / eka kavi ne isI bAta ko kitanI sundara bhASA meM likhA hai : AtmA paramAtmA meM karma hI kA bheda hai| kATa de yadi karma to phira bheda hai na kheda hai // jaina-darzana kahatA hai ki Izvara aura jIva meM viSamatA kA kAraNa aupAdhika karma hai| usake haTa jAne para viSamatA Tika nahIM - sakatI / ataeva karmavAda ke anusAra yaha mAnane meM koI Apatti nahIM ki sabhI mukta jIva Izvara bana jAte haiN| sone meM se maila nikAla * diyA jAya to phira sonA zuddha paramAtmA bana jAtA hai| niSkarSa yaha nikalA ki pratyeka jIva karma karane meM jaise svataMtra hai, vaise hI karma-phala bhogane meM bhI vaha svataMtra hI rahatA hai| Izvara kA vahAM koI hastakSepa nahIM hotaa| karmavAda kA vyAvahArika rUpa manuSya jaba kisI kArya ko Arambha karatA hai, to usameM kabhI-kabhI aneka vighna aura bAdhAe~ upasthita ho jAtI haiN| aisI sthiti meM manuSya kA mana caMcala ho jAtA hai aura vaha ghabar3A uThatA hai| itanA hI nahIM, vaha kiMkartavya vimUr3ha-sA bana kara apane AsapAsa ke saMgI-sAthiyoM ko apanA zatra samajhane kI bhUla bhI kara baiThatA hai| phalasvarUpa aMtaraMga kAraNoM ko bhUlakara bAharI kAraNoM se hI jUjhatA rahatA hai| aisI dazA meM manuSya ko patha bhraSTa hone se bacAkara satpatha para lAne ke liye suyogya guru aura koI nahIM, karma-siddhAnta hI ho sakatA hai / karmavAda ke anusAra manuSya ko yaha vicAra karanA cAhiye ki jisa aMtaraMga meM vighna rUpI viSa-vRkSa aMkurita aura phalita huA hai, usakA bIja bhI usI bhUmi meM honA caahiye| bAharI zakti to jala aura vAyu kI bhAMti mAtra nimitta kAraNa ho sakatI hai / asalI kAraNa to manuSya ke apane andara hI mila sakatA hai, bAhara nhiiN| astu, jaise karma kiye haiM, vaisA hI to usakA phala milegaa| nIma kA vRkSa lagA kara yadi koI Ama ke phala cAhe to kaise mileMge ? maiM bAhara ke logoM ko vyartha hI doSa detA huuN| unakA kyA doSa hai ? ve to mere karmoM ke anusAra hI isa dazA meM pariNata hue haiM / yadi mere karma acche hote, to ve bhI acche na ho jAte ? jala eka hI hai, vaha tamAkhU ke kheta meM kar3avA bana jAtA hai to Ikha ke kheta meM mIThA bhI ho jAtA hai / jala acchA burA nahIM hai| acchA aura burA hai tambAkU aura Ikha / yahI bAta mere aura mere saMgI-sAthiyoM ke sambandha meM bhI hai| maiM acchA hUM to saba acche haiM aura maiM burA hUM to saba bure haiN| manuSya ko kisI bhI kAma kI saphalatA ke liye mAnasika zAnti kI bar3I bhArI AvazyakatA hai aura vaha isa prakAra karmasiddhAnta se hI mila sakatI hai| A~dhI aura tUphAna meM jaise himAcala aTala aura aDiga rahatA hai, vaise hI karmavAdI manuSya bhI apanI pratikUla paristhitiyoM meM bhI zAnta tathA sthira rahakara apane jIvana ko sukhI aura samRddha banA sakatA hai| ataeva karmavAda manuSya ke * vyAvahArika jIvana meM bar3A upayogI pramANita hotA hai| __ karma siddhAnta kI upayogitA aura zreSThatA ke sambandha meM DaoN0 maiksamUlara ke vicAra bahuta hI sundara aura vicAraNIya haiN| unhoMne likhA hai : yaha to sunizcita hai ki karmavAda kA prabhAva manuSya-jIvana para behada par3A hai| yadi kisI manuSya ko yaha mAlUma par3e ki Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna aparAdha ke sivAya bhI mujhako jo kucha bhoganA par3atA hai, vaha mere pUrghakRta karma kA hI phala hai, to vaha purAne karja ko cukAne vAle manuSya kI taraha zAnta-bhAva se kaSTa ko sahana kara legaa| aura yadi yaha manuSya itanA bhI jAnatA ho ki sahanazIlatA se purAnA karja cukAyA jA sakatA hai tathA usI se bhaviSya ke liye nIti kI samRddhi ekatrita kI jA sakatI hai, to usako bhalAI ke rAste para calane ko preraNA Apa hI Apa hogii| acchA yA burA koI bhI karma naSTa nahIM hotaa| yaha nIti-zAstra kA mata aura padArtha-zAstra kA bala-saMrakSaNa sambandhI mata samAna hI hai| donoM matoM kA Azaya yahI hai ki kisI kA nAza nahIM hotA / kisI bhI nIti zikSA ke astitva ke sambandha meM kitanI hI zaMkA kyoM na ho, para yaha nirvivAda siddha hai ki karma-siddhAnta sabase adhika jagaha mAnA gayA hai| usase lAkhoM manuSyoM ke kaSTa kama hue haiM aura usI mata se manuSya ko vartamAna saMkaTa jhelane kI zakti paidA karane tathA bhAvI jIvana ko sudhArane meM bhI utta janA, protsAhana aura Atmika bala milatA hai| sallekhanA AtmA ajara-amara hai / ataH vaha na kabhI utpanna hotA hai, na maratA hai| kintu yaha AtmA bhautika zarIra ko apanA nivAsa banAkara kucha dina usameM rahatA hai / usa zarIra kA nirmANa mAtA ke garbha meM nau mAsa taka sampanna ho jAtA hai, tadanantara vaha bAhya jagat meM AtA hai, jise janatA 'janma' kahatI hai| tadanantara usa zarIra ke AkAra-prakAra meM zanaiH zanaiH vRddhi hotI hai aura vaha zaizavakAla, kizorAvasthA samApta karake yauvana dazA meM pahuMca jAtA hai jahAM ki usa bhautika zarIra kA pUrNa vikAsa hokara vRddhi samApta ho jAtI hai / tadanantara dina ke tIsare pahara kI taraha praur3ha dazA meM zarIra kSoNa hone lagatA hai aura apane cauthepana vRddha avasthA meM pahuMca kara zarIra vRkSa ke pake hue patte kI taraha jIrNa-zIrNa ho jAtA hai, tathA vaha kisI roga Adi sAdhAraNa AghAta se isa taraha nirjIva nizceSTa hokara sadA ke liye gira jAtA hai jaisA ki vAyu ke sAdhAraNa jhakore se bhI pakA huA pattA vRkSa se TUTa kara gira jAtA hai| jana-sAdhAraNa kI bhASA meM zarIra kI isa niSkriya dazA kA nAma 'mRtyu' hai| AdhyAtmika bhASA meM ise AtmA dvArA zarIra-parityAga yA nUtana zarIra meM Atma-praveza kahate haiN| vaise to zarIra kI mRtyu usI dina se prArambha ho jAtI hai jisa dina ki usakA janma hotA hai| TUTe hue ghar3e meM se jisa taraha eka-eka bUMda pAnI Tapaka-Tapaka kara kama hotA jAtA hai usI taraha zarIra bhI kSaNa-kSaNa meM kSINa hotA huA mRtyu ke nikaTa pahuMca jAtA hai / jIvana kI avadhi kama hotI jAtI hai, parantu janatA kI sthUla dRSTi use nahIM dekha paatii| isa zArIrika janma-mRtyu ko saMsAra bhUla se AtmA yA jIva kI janma-mRtyu kahane lagA hai| bhogI manuSya apane jIvana ke amUlya kSaNa zarIra kI sevA meM-viSayabhogo meM bitA detA hai| AtmA ko svastha nirAkula karane kI ora usakA dhyAna nahIM jaataa| isI zArIrika moha ke kAraNa vaha sadA mRtyu se bhayabhIta banA rahatA hai / parantu yogI jana apane nara-jIvana ke amUlya kSaNoM ko Atmazuddhi, AtmavikAsa yA AtmasAdhanA meM vyatIta karatA hai| usako zArIrika patana kI cintA nahIM hotI / use to apane AtmA ke patana kI cintA rahatI hai / isI kAraNa vaha AtmA ke patana ke kAraNoM-krodha, mada, mAyA, lobha, kAma, moha Adi se saceta rahakara AtmA ko unase bacAtA rahatA hai, sadA apanA samaya Atmacintana, paramAtmacintana, dhyAna, svAdhyAya, zAstra-abhyAsa Adi meM lagAtA hai| isI kAraNa yogI apane jIvana meM AtmA kI amUlya nidhi-kSamA, ahiMsA, brahmacarya, namratA, nirlobha, samatA, zAna Adi ko bahuta bar3I mAtrA meM ekatra kara letA hai| usakI isa amUlya nidhi ko kAma, krodha, lobha Adi cora na curA le jAveM-isake lie vaha satata saceta rahatA hai| rAtri ke samaya bhI isI kAraNa vaha bahuta thor3I nIMda letA hai| jisa samaya isa bhautika zarIra kI mRtyu kA kSaNa nikaTa AtA dIkhatA hai, taba mohI jIva apanA zarIra chUTatA dekha vyAkula hotA hai, bhayabhIta ho jAtA hai, duHkhI hotA hai aura use bacAne ke liye sabhI saMbhava prayatna karatA hai| parantu yogI usa samaya bhayabhIta aura vyAkula yA duHkhI nahIM hotA kyoM ki vaha jIvana-maraNa ke yathArtha rahasya ko samajhatA hai| zarIra ke jAne meM use apanI hAni najara nahIM aatii| usake sAmane to usa samaya Atmanidhi kI surakSA kA prazna mahattvapUrNa hotA hai| vaha nahIM cAhatA ki jIvana meM tapasyA ke kAraNa jo Atmazuddhi kI hai, usa para krodha, zoka, moha Adi kA maila phira chA jaaye| ataH vaha usa samaya aura bhI jAgarUka hokara zArIrika cintA aura krodha, mada, moha Adi kaSAyoM se dUra raha kara AtmasAdhanA meM nirata ho jAtA hai| isa taraha Atmazuddhi kI bhAvanA se apane zarIra ko tathA krodha Adi kaSAyoM ko kRza karate jAnA sallekhanA hai| [sat=Atmazuddhi ke zubha uddezya se+lekhanA=zarIra tathA kaSAya kA kRza karanA=sallekhanA] AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana pranyA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra se moha kama karane ke liye bhojana meM kramazaH kamI karanA zarIra-lekhanA hai| jaise bhojya padArtha tyAga kara dUdha, chAcha, jala Adi peya padArtha hI AhAra meM lenA, phira kramazaH unameM bhI dUdha, chAcha Adi ko chor3a kara kevala jala hI rakhanA aura antima samaya nikaTa AtA dekha jala bhI tyAga denA, yaha zarIra lekhanA kA krama hai| aneka nikaTavartI tathA dUravartI vyaktiyoM (sambandhiyoM, mitroM, cAkaroM tathA zatru oM) se samatA bhAva lAne ke liye unase moha yA dveSa tyAganA, unase apane jJAta-ajJAta aparAdhoM kI kSamA mAMganA tathA svayaM unako kSamA kara denA, saMsAra ke saba padArthoM se mAnasika sambandha bhI dUra kara denA, apane zarIra ke vastroM, bistaroM, nIce bichI caTAI Adi cIjeM bhI krama se haTAte jAnA kaSAya lekhanA hai| zarIra kRza karane kA uddezya yaha hai ki mRtyu ke kSaNa meM bhUkha-pyAsa Adi se vyAkulatA yA azAMti na hone pAve / bhUkha yA pyAsa ko zAnti se sahana karane kA utkaTa abhyAsa ho jAve / kaSAya kRza karane kA abhiprAya apane saMcita kSamA, zAnti, dhairya, nirvara, mArdava Adi AtmaguNa sampatti kI krodha, moha, mada, mAyA Adi durbhAvoM se surakSA karanA hai| yaha AtmahatyA nahIM hai manuSya jaba kisI krodha, lobha, lajjA, bhaya, zoka Adi ke Aveza meM Akara klezita bhAvoM se bhUkhA rahakara yA phAMsI lagAkara, nadI meM kUda kara athavA bijalI Adi dvArA mRtyu kA AliMgana karatA hai taba vaha kAyaratApUrNa Atma-hatyA hotI hai, kyoMki mAnasika duHkha na saha sakane ke kAraNa vaha aisA karatA hai| kintu sallekhanA meM krodha, zoka, bhaya, kSobha Adi koI durbhAva nahIM hotaa| AtmasAdhanA meM tanmaya hokara zAnti aura dhairya se mRtyu kA svAgata kiyA jAtA hai, ataH yaha 'vIramaraNa' hai| prAtaHsmaraNIya zrI samantabhadra AcArya ne ratnakaraNDazrAvakAcAra meM likhA hai upasarge durbhikSa jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // kisI prANa-ghAtaka mahAn upadrava ke A jAne para yA aise mahAn duSkAla meM phaMsa jAne para jisake surakSita hone kI AzA na rahe, atizaya vaddha avasthA A jAne para, asAdhya roga ho jAne para, dharmabhAvanA, dharmasAdhanA ke sAtha zarIra chor3anA sallekhanA haiaisA sarvajJa bhagavAn ke upadezAnusAra AcArya kahate haiN| jisa taraha makAna meM Aga laga jAne para prathama to usa makAna kA svAmI usa Aga ko bujhAne kA yatna karatA hai, kintu jaba use yaha pratIta hotA hai ki Aga bujha na sakegI usa samaya vaha ghara meM se sabase adhika mUlyavAn padArthoM ko surakSita le jAne kA prayatna karatA hai jisase ki vaha dIna daridra na banane pAye, apanA bhAtrI jIvana sukha se bitA ske| isI prakAra dhArmika vyakti ke Upara jaba koI prANa-ghAtaka mahAn saMkaTa A jAtA hai taba vaha pahale to saMkaTa ko dUra karane kI ceSTA karatA hai, jaba use yaha vizvAsa ho jAtA hai ki kisI bhI taraha jIvana baca nahIM sakatA, mRtyu avazya hogI taba vaha apanI antima ceSTA yaha karatA hai ki apane jIvana meM maiMne jo vrata, tapa, tyAga, saMyama dvArA dharmanidhi saMcita kI hai, usako bacA lUM jisase ki vaha zarIra ke sAtha naSTa na ho jaave| kyoMki usa dharmanidhi ke surakSita raha jAne para usakA anya bhava sukhamaya ho sakatA hai| Ayu-karma kA bandha jIvana meM ATha vAra meM se kisI bhI vAra yogyatA hone para ho sakatA hai| una ATha vAroM kA nAma jaina siddhAnta meM 'apakarSa kAla' kahA hai| kadAcit una AThoM apakarSa-kAloM meM se kabhI bhI anya bhava kI Ayu na bandha pAI ho to antima samaya (mRtyu kSaNa) meM anya bhava kI Ayu avazya bandha jAtI hai| isI kAraNa AcAryoM kA upadeza hai ki sadA apane pariNAma acche rakkho, mana, vacana, kAya kI ceSTA pApamaya na hone do, kyoMki patA nahIM kisa kSaNa meM anya bhava kI Ayu bandhane kA avasara A jaae| Ayu bandhane ke samaya mana-vacana-kAya kI pravRtti yadi azubha hogI to naraka yA tiryaJca kI Ayu bandha sakatI hai, anyathA marane ke samaya jaise pariNAma hoMge unake anusAra parabhava kA Ayubandha ho jAyagA / ___isI ke anusAra loka meM yaha kahAvata pracalita hai ki 'anta mati so gati' yAni-maraNa-samaya meM jaise pariNAma hoMge, AgAmI bhava bhI usI prakAra kA hogA / ataH anya bhava sudhArane meM 'sallekhanA' vizeSa kAraNa hai| nItikAra ne kahA hai amRta-kaNa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvaddhayasya bhetavyaM yAvadbhayamanAgatam / AgataM tu bhayaM vIkSya naraH kuryAdyathocitam // bhaya se tabhI taka DaranA cAhiye jaba taka ki bhaya apane pAsa na Ane pAve kintu bhaya ko apane pAsa AyA dekhakara manuSya ko yathA ucita prayatna karanA cAhiye / mRtyu se bhaya pApI puruSa ko hotA hai ki maiMne apane jIvana meM mahAn pApa kArya kiye haiM, patA nahIM mara jAne para maiM kisa naraka, nigoda, pazu-pakSI kI yoni meM jA kara apane pApoM kA daNDa bhogUgA / use apane kiye hue pApa smaraNa Akara mRtyu se bhaya lagatA hai| pApI bhI mRtyu ke kSaNoM meM buddhimAnI se kAma le to samAdhimaraNa dvArA apanA kalyANa kara sakatA hai / parantu jisa sujana vyakti ne apane jIvana meM paropakAra, dAna, pUjA, vrata, tapa, saMyama Adi dharma kArya kiye haiM, use mRtyu se kyA bhaya ho sakatA hai / usako to harSa hotA hai ki yaha purAnA zarIra chUTa kara nayA zarIra prApta hogaa| AcArya kahate haiM kRmijAlazatAkINe jarjare dehapaMjare / bhujyamAne na bhetavyaM yatastvaM mAnavigrahaH // 2 // (mRtyu mahotsava) arthAt -yaha jIrNa-zIrNa paudgalika zarIra saikaDoM kIr3oM se bharA huA hai, isake naSTa hote samaya jarA bhI bhayabhIta na honA cAhiye kyoMki tU svayaM jJAnamaya yA jJAna-zarIrI hai, mRtyu dvArA terA nAza nahIM hotaa| sAdhAraNa-sI paradeza yAtrA karate samaya manuSya bar3e utsAha aura harSa ke sAtha aneka prakAra zubha zakuna banAtA hai, bhagavAn kA zubha nAma lekara prasthAna karatA hai| mRtyu-samaya to paraloka-yAtrA karane kA avasara hai| usa samaya to aura bhI adhika sAvadhAnI aura harSa ke sAtha zubha zakunoM kI taiyArA honI cAhiye / usa samaya ronA, zoka karanA, pachatAnA Adi apazakuna kI bAteM chor3akara zrI jinendra deva kA pavitra smaraNa aura unakA nAma uccAraNa karanA cAhiye, vairAgya bhAvanA dvArA zArIrika moha chor3a denA cAhiye / AcArya ne kahA hai yatphalaM prApyate sadbhirvatAyAsaviDambanAt / tatphalaM sukhasAdhyaM syAnmRtyukAle samAdhinA // 14 // (mRtyu mahotsava) dharmAtmA jo sukArya vrata, tapa, saMyama Adi dvArA karatA hai, utanA kArya yA utanA phala vaha mRtyu-samaya samAdhi dvArA sahaja meM prApta kara letA hai| vanaspati meM jIva vRkSoM aura vanaspatiyoM meM jIva hone kI bAta hama bhAratavAsI Aja se nahIM, kala se nahIM, hajAroM sAloM se mAnate Aye haiN| hamAre tatvadarzI jJAniyoM ne apanI vikasita Atma-zakti ke dvArA vanaspatiyoM meM jIva hone kI bAta kA patA bahuta pahale se hI lagA liyA thaa| jaina dharma meM to sthAna-sthAna para vRkSoM meM jIva hone kI ghoSaNA kI gaI hai| bhagavAn mahAvIra kI vANI AcArAMga sUtra kA bhAva ina zabdoM meM prakaTa kiyA jA sakatA hai : (1) jisa prakAra manuSya janma letA hai, yuvA hotA hai aura bUr3hA hotA hai, usI prakAra vRkSa bhI tInoM avasthAoM kA upabhoga karate haiN| (2) jisa prakAra manuSyoM meM cetanA-zakti hotI hai, usI prakAra vRkSa bhI cetanA-zakti rakhatA hai, sukha-duHkha kA anubhava karatA hai| AghAta Adi sahana karatA hai| (3) jisa prakAra manuSya chIja jAtA hai, kumhalAtA hai aura anta meM kSINa hokara mara jAtA hai, usI prakAra vRkSa bhI Ayu kI samApti para chIja jAtA hai, kumhalAtA hai aura anta meM mara jAtA hai| (4) jisa prakAra bhojana karane se manuSya kA zarIra bar3hatA hai aura na milane se sUkha jAtA hai usI prakAra vRkSa bhI khAda aura pAnI kI khurAka milane se bar3hatA hai, vikAsa pAtA hai aura usake abhAva meM sUkha jAtA hai| Aja kA yuga vijJAna kA yuga hai| Ajakala pratyeka bAta kI parIkSA prayogoM kI kasauTI para car3hAkara kI jAtI hai / yadi vijJAna kI kasauTI para bAta kharI utaratI hai, to mAnI jAtI hai anyathA nhiiN| jaina dharma kI yaha vRkSa meM jIva hone kI bAta pahale kevala 34 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana pranya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maz2Aka kI cIz2a samajhI jAtI thI, parantu jaba se idhara DaoN0 jagadIzacandra basu mahodaya ne apane adbhuta AviSkAroM dvArA yaha siddha kiyA hai ki vRkSa meM jIva hai, taba se purAne dharmazAstroM kI khillI ur3Ane vAlI janatA Azcaryacakita raha gaI hai| basu mahodaya ke AviSkAroM se patA calA hai ki hamArI hI taraha vRkSoM meM bhI jAna hai| bhojana, pAnI aura havA kI jarUrata unheM bhI par3atI hai| hamArI hI taraha ve bhI jindA rahate haiM aura bar3hate haiN| hA~, itanA jarUra hai ki unakA kAma karane kA tarIkA hamase kucha bhinna hai| calatI huI sAMsa dekhakara hI manuSya jiMdA kahA jAtA hai, ataeva per3a-paudhe bhI sAMsa lete haiN| aura majA yaha hai ki unakA sAMsa lene kA tarIkA hamase bahuta milatA-julatA hai / hama sirpha phephar3e se hI sAMsa nahIM lete, pratyut hamAre zarIra meM lagA camar3A bhI isa kAma meM hamArI madada karatA hai| ThIka isI taraha paudhe bhI sAre zarIra se sAMsa lete haiN| aise yaMtra aba bana gae haiM jo ThIka nApa-taula ke batalA deMge ki amuka bIjoM ne itane samaya meM itanI AksIjana havA meM se khIMca lI hai| paudhoM meM smaraNa-zakti kA bhI abhAva nahIM hai| yaha bAta sabhI jAnate haiM ki bahuta-se paudhe rAtri ke samIpa Ane para apane pattoM ko sikor3a lete haiM aura phala ke DaMThala ko nIce girA dete haiN| isakA kAraNa sUraja kI antima kiraNoM kA paudhoM para par3anA batAyA jAtA hai| lekina vaijJAnikoM ne prayoga karake dekhA hai ki aMdhere kamare meM banda kara dene se bhI paudhe ThIka sUryAsta ke samaya apane pattoM ko sameTane lagate haiM aura sUraja ke nikalane ke samaya khila uThate haiN| saca bAta to yaha hai ki paudhoM ke koSoM ko usakA smaraNa rahatA hai| rajanI-gandhA rAta hote hI mahakane lagatI hai| vaijJAnikoM ne yaha bhI siddha kara diyA hai ki paudhe pazuoM kI taraha sardI-garamI, duHkha-harSa Adi kA jJAna bhI rakhate haiN| paudhoM meM pyAra tathA ghuNA kA bhAva bhI vidyamAna hai / jo unake sAtha acchA vyavahAra karate haiM, unheM ve cAhate haiM aura jo manuSya unake sAtha durvyavahAra karate haiM, unheM ve ghRNA kI dRSTi se dekhate haiN| kucha paudhe phaizana-pasanda hote haiM / z2arA maile hAthoM se kamala ko chu dIjie, vaha murajhA jaayegaa| coTa lagane yA chila jAne para jaise hameM takalIpha hotI hai, usI taraha paudhoM ko bhI hotI hai / prANiyoM ke samAna vRkSoM ke zarIra meM bhI snAyU-jAla phailA rahatA hai| jaise manuSya ke kisI aMga meM pIr3A hone se vaha snAyu-sUtroM ke dvArA sAre zarIra meM phaila jAtI hai, vaise hI vRkSoM ke zarIra meM bhI AghAta kI uttejanA phaila jAtI hai| apanI indriyoM dvArA paudhe sardI-garmI Adi kA to anubhava karate hI haiN| sAtha hI viSa aura uttejaka padArthoM kA bhI una para prabhAva par3atA hai| DaoN0 basu ne eka yantra aisA bhI banAyA hai jo nAjuka pattiyoM kI dhar3akana kA patA batAtA hai| zarAba pIkara paudhe bhI uttejita ho jAte haiM, isa bAta kA patA isa yantra kI sahAyatA se sahaja hI meM laga sakatA hai| paudhe kI jar3a meM zarAba DAla dI jAya aura phira yantra se usa paudhe kA sambandha kara do to tuma dekhoge ki usakI pattiyoM meM adhika dhar3akana hone lagI hai| kyA manuSya aura kyA pazu-pakSI, sabhI dina-bhara kAma karane ke bAda thaka jAte haiM aura rAta meM unheM ArAma karane kI jarUrata par3atI hai| per3a-paudhe bhI isI prakAra thaka kara rAta meM ArAma karate haiN| sUraja ke DUba jAne ke bAda yadi tuma bAg2a meM jAo, to dekhoge ki pattiyoM kA raMga-DhaMga dina-jaisA nahIM hai| aisA lagatA hai, jaise ve cupacApa par3I so rahI hoN| klovara nAmaka paudhe kI pattiyoM meM yaha parivartana bahuta sApha dikhAI detA hai| usakI pattiyA~ rAta ke samaya jhuka kara tane se saTa jAtI haiN| hindustAna meM pAyA jAne vAlA TelIgrApha plAMTa rAta meM pattI para pattI rakhakara sotA hai| jisa prakAra manuSya ke svabhAva bhinta-bhinna hote haiM, usI prakAra vRkSoM ke svabhAva bhI bahuta vicitra prakAra ke hote haiN| kucha vRkSa aise hote haiM jo mAMsAhAra bhI karate haiN| mAMsAhArI paudhoM kI lagabhaga pA~ca sau jAtiyA~ pAI gaI haiN| eka paudhA blaiDara varTa hotA hai, yaha jala meM rahane vAlA hai| isake tane para choTe-choTe thailoM ke muMha para eka daravAjA lagA rahatA hai / jyoM hI kIr3A-makor3A andara pahuMcatA hai tyoM hI daravAjA apane Apa banda ho jAtA hai| becArA kIr3A andara hI andara chaTapaTA kara mara jAtA hai aura usakA rakta vaha vRkSa cUsa letA hai| aphrIkA ke ghane jaMgaloM meM aise per3a pAye gaye haiM, jo bar3e-bar3e jAnavaroM ko bhI dUra se jAla phailA kara pakar3a lete haiN| unake zikaMje se nikala bhAganA phira asambhava ho jAtA hai| ye per3a manuSyoM ko bhI pAne para caTa kara jAte haiN| manuSya ke pAsa Ate hI use apanI TahaniyoM se pakar3a lete haiM aura cAroM ora se TahaniyoM ke bIca dabAkara rakta cUsa lete haiN| kitanA bhayaMkara karma hai inakA ! vRkSoM kI sajIvatA kA yaha prabala pramANa hai| amRta-kaNa