Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -
ICGS-SCIEMESSE
मोक्षार्थिना प्रत्यहं ज्ञानवृद्धिः कार्या ।
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
STS STS 0 S T @ છે,
ఆ ఆ అ
Ouતની નાનullના નાના નાના iliri
ఆ ఆ
od Aloddles SISSE
పలు ఆ
క
/URS
જાદવIN
श्री जेन धमें प्रसाश्कसभा..
572, 9 తేన
వ్య
નો નાનોrlilii lidhતUD
પુસ્તક ૬૭ મું]
[ અંક ૭ મો છે
વૈશાખ
-
ઇ. સ. ૧૯૫૧
૫ મી મે
૨
- વીર સં. ૨૪૭૭
વિ સં. ૨૦૦૭
પ્રગટકર્તા– શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પુસ્તક ૬૭ મુક અક ૭ મે,
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
બહારગામ માટે બાર્ક ને પેસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ
}
www.kobatirth.org
૧ સદૂગત શ્રી મેાતીચંદમાઇ ૨ સ્મૃતિ-પટ
વૈશાખ
अनुक्रमणिका
ગાંધી રતિલાલ પાનાચ’દ
www
3
પ્રસારક સભાના મેતીમાઇ ૪ જૈને એ ગુમાવેલ અમૂલ્ય રત્ન ૫ શ્રી મેાતીચ દભાઇ અને વિવિધ ક્ષેત્રા ૬ શ્રી મોતીચ’દભાઇને સ્મરણાંજલિ : ૭ જૈન સમાજનું મૈક્તિક' ગયું ... ૮ સદ્ગતને નિવાપાંજલિએ
...
...
(શ્રી જીવરાજભાઇ ઓધવજી દેાશી )
૧૪૩
(પડિત સુખલાલજી ) ( શ્રી પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયા ) ( શ્રી કુલભાઇ ભુદરદાસ વકીલ ) (શ્રી મેાહનલાલ દીપચંદ ચાકસી) ૧૪૪ (શ્રી ખાલચંદ હીરાચંદ “સાહિત્યચંદ્ર”) ૧૪૬ ( શ્રી રાજપાલ મગનલાલ વહેારા ) ૧૪૯
૧૫૨
...
...
...
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www
930
31. 3-8-0
વીર સ’. ૨૪૭૭ વિ. સ. ૨૦૦૯
68.
For Private And Personal Use Only
૧૩૦
૧૩૩
૧૩૮
...
નવા સભાસદ
ડેરાલ
ખેદકારક સ્વર્ગ વાસ
મેટાઇનિવાસી ભાઈશ્રી શ્રી લાડકચંદ પાનાચંદ ગત પાસ શુદિ તેરશના રાજ વૃદ્ધવયે સ્વગ વાસી થયા છે. તેએ।શ્રી નીડર સ્વભાવના તથા નિખાલસ હૃદયના હતા. ધર્મની ધગશવાળા તેમજ શાસનપ્રેમી હતા. આપણી સભાના ધણા વર્ષોંશ્રી આજીવન સભાસદ તેમજ હિતચિ'તક હતા. તેમના સ્વર્ગવાસથી સભાને એક લાયક સભાસદની ખામી પડી છે. અમે તેમના પુત્ર ધીરજલાલ તથા આપ્તવને દિલાસે। આપતાં સ્વસ્થના આત્માની શાંતિ ઈચ્છીએ છીએ.
લાઇફ મેમ્બર
જયંતિ ઉજવવામાં આવી
ચૈત્ર શુદિ તેરશ ગુરુવારના રાજ આપણી સભાના ત્રીજા હાલમાં શ્રી શીતલ દિગ’બર જૈન યુવક મંડળ, ઝાલાવાડ જૈન હિતેચ્છુ મડળ તથા શ્રી વિજયધમ પ્રકાશક સભા-એ ત્રણે સંસ્થાના સંયુક્ત આશ્રય નીચે મ્યુનિસીપાલીટીના પ્રમુખશ્રી હરજીવન કાલિદાસના પ્રમુખપણા નીચે ભગવંત મહાવીરની જય ંતિ સારી રીતે ઉજવવામાં આવેલ, જે સમયે મુખ્ય વક્તા પ્રા. રવિશંકર જોષી, યતિશ્રી હેમચંદ્રજીના સુદર પ્રવચનેા થયેલ.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
-
પુસ્તક ૬૭ મું.
અંક ૭ મે
વૈશાખ :
ઈ વીર સં. ૨૪૭૭ ] વિ. સં. ૨૦૦૭
!
કામ જ
ના
ક - BG
સ્વર્ગસ્થ શ્રી મતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા જન્મ
સ્વર્ગવાસ સં. ૧૯૩૬ માગશર વદ ૨ સં. ૨૦૦૭ ફાગણ વદિ ૫
મ
'કમજબS
: +oner
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સદ્દગત શ્રી મોતીચંદભાઈ
શ્રી જીવરાજભાઈ ઓધવજી દોશી
ના મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીયાનું સં. ૨૦૦૭ ના ફાગણ વદ પાંચમના રોજ એકોતેર વર્ષની ઉમરે મુંબઈમાં અવસાન થયું તેની નોંધ અને શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભાએ કરેલ ઠરાવ ગયા ચૈત્ર માસના અંકમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે. શ્રી મેતીચંદ આ સભાના એક પ્રાણભૂત હતા. “ પ્રકાશ” માસિકમાં તેઓના લેખો નિયમિત આવતા. તેઓએ માસિકને તેમના લખાણથી સમૃદ્ધ કરેલ છે. તેઓશ્રીએ સભાની અને જૈનધર્મ પ્રકાશની જે આજીવન અમૂલ્ય નિઃસ્વાર્થ સેવા. કરી હતી, તેની યાદમાં ગયે વર્ષે સમાએ એક ભવ્ય મેળાવડો કરી તેઓશ્રીને રૂપાના કાસ્કેટમાં માનપત્ર અર્પણ કર્યું હતું, અને ફૂલ નહિં તો ફૂલની પાંખડી એ ન્યાયે તેઓશ્રીનો સત્કાર કર્યો હતો. તે મેળાવડાનો હેવાલ ગયા વર્ષના પોષ-મહાના અંકમાં આપવામાં આવ્યા છે. તે પ્રસંગે તેઓએ સભાની પેટ્રનશીપ પણ સ્વીકારી હતી. તે અરસામાં ભાવનગરના શ્રી જૈન સંઘે એક ભવ્ય મેળાવડે કરી સૌરાષ્ટ્ર હાઈકોર્ટના માનવંતા ચીફ જસ્ટીસ સર હરિસિદ્ધભાઈ દીવેટીયાના પ્રમુખ પણ નીચે રૂપાના કિંમતી કાશ્કેટમાં માનપત્ર અર્પણ કર્યું હતું, તે હેવાલ પણ ગયા વર્ષના પિોષ-મહાના અંકમાં આપવામાં આવ્યું છે. તે વખતનું તેમનું સ્વાશ્ય જોતાં એક વર્ષમાં તેઓ સ્વર્ગવાસ પામશે એવું માનવામાં આવતું ન હતું, પણ આયુષ્ય કર્મ પૂર્ણ થયે એક સમય પણ આયુષ્ય લંબાવી શકાતું નથી તે કમને નિયમ અટલ અને અબાધિત છે.
શ્રી મોતીચંદે જૈન સમાજની જે સેવા કરેલ છે, જાહેર પ્રજાની જે સેવા કરેલ છે તેની યાદમાં મુંબઈમાં અને અન્ય સ્થળોમાં શોકસભાઓ મળેલ છે અને તેમના પુત્ર અને કુટુંબીઓને આશ્વાસન આપવાના ઠરા થયા છે. શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભાનું તે તેમના પ્રત્યેનું રૂણ વિશિષ્ટ છે, તેથી તેમની સ્મૃતિ માટે આ અંક કાઢવામાં આવ્યા છે.
પહેલો લેખ પંડિતવર્ય શ્રી સુખલાલજીનો છે. તેઓશ્રીએ શ્રી મહાવીર વિદ્યાલયના ધાર્મિક અભ્યાસ અને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ માટે સદ્ગત સાથે વખતોવખત જે વિચારણું અને ચર્ચાઓ થઈ તેનો ઉલલેખ કર્યો છે. જે વિચારો જાણવા અને બની શકે તેટલે દરજજે ભવિષ્યમાં પણ અમલમાં મૂકવા જેવા છે.
બીજે લેખ શ્રી પરમાણુંદદાસ કાપડિયાનો છે. ભાઈશ્રી પરમાણુંદ મેતીચંદના કાકા સ્વ. કુંવરજીભાઈના દીકરા થાય, પિતરાઈ ભાઈ થાય. તેઓ નાનપણથી સદ્દગતના પરિચયમાં આવેલ. મુંબઈમાં પણ ઘણા વર્ષોથી બંનેને વસવાટ હતો. એટલે ઘરના એક સ્વજનની માફક સદ્ગતના જીવનના જાણકાર છે. આ લેખ
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭ મો ] સદ્ગત શ્રી મેતીચંદભાઈ.
૧૩૧ વાંચવાથી જણાશે કે–પરમાણુંદ ઊંડા અભ્યાસી અને પ્રખર લેખક છે એટલું જ નહિ પણ મનુષ્ય સ્વભાવના અભ્યાસી, સ્વભાવની જૂદી જૂદી પ્રવૃતિઓનું પૃથક્કરણ કરી તેમાંથી તત્ત્વ શોધનાર એક તત્ત્વજ્ઞ જેવા છે. તેઓ મેતીચંદના જીવનમાં દેખીતો વિરોધ–વિસંવાદ લેતા હતા. જ્યાં અધ્યાત્મક૯પદ્રુમ અને શાંત સુધારસના ત્યાગ-વૈરાગ્યના વિવેચક તીચંદ, અને કયાં ઑફિસમાં અને કોર્ટમાં લડનાર સોલિસીટર, ક્યાં સમભાવસેવી સામાયક કરનાર અને કયાં તકરારી વિષયમાં મ્યુની કેપેરેશનમાં વાદવિવાદ કરનાર મેતીચંદ. પરમાણુંદને આમાં વિસંવાદ જણાતું હતું, પણ પરમાણુંદ છેવટે લખે છે તેમ દેખીતે વિરોધાભાસ મોતીચંદના. છેલ્લા બે ત્રણ વર્ષના જીવનમાં અદશ્ય થઈ ગયો હતો અને તેમની અધ્યાત્મ ભાવનાએ બળવત્તર સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું.
બે ત્રણ વર્ષના સૂફમ અવલોકન પછી આપણી સમક્ષ મૂકેલ આ આખો લેખ વાંચવા વિચારવા જેવો છે. ભાઈ પરમાણુદે પ્રબુદ્ધ જૈનના તા. ૧ લી એપ્રીલના. અંકમાં “સૌહાર્દમૂર્તિ સદ્દગત મોતીચંદભાઈ” ના શીર્ષક નીચે લેખ લખ્યો છે. તે લેખ વાંચવા અને વિચારવા જેવો છે. આ લેખ અને પ્રબુદ્ધ જૈનમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ લેખ વિષે ભેદ એ છે કે–પ્રબદ્ધ જૈનના લેખમાં સદ્ગતના જાહેર જીવનને પ્રધાનતા આપવામાં આવેલ છે. “પ્રકાશ'ના લેખમાં સદ્ગતના ખાનગી-અંતર્મુખ જીવનને પ્રધાનતા આપેલ છે. હાલના પલટાયેલા દેશકાળના સંજોગોમાં એક જીવનને સફળ બનાવવાને જીવનમાં અધ્યાત્મરસિકતા અને કર્મ-સેવાભાવના બંનેને સુમેળ આવશ્યક છે. ત્યાગી વૈરાગી બની એકાંત સેવવાને નથી, તેમ વ્યવહારની પ્રવૃત્તિઓમાં જ રચ્યાપચ્યા રહી આધ્યાત્મિક વિકાસની પ્રવૃતિ તરફ ઉદાસીન રહેવાનું નથી. શ્રી મતીચંદના જીવનમાં બંનેને કે સુમેળ હતો, અને તેમાં બળવત્તર ભાવના તે અધ્યાત્મની હતી તે શ્રી પરમાણું લેખમાં સુંદર મર્મગ્રાહી ભાષામાં બતાવેલ છે.
ત્રીજે લેખ શ્રી કકલભાઈ ભુદરભાઈ વકીલને છે. તેઓશ્રી મહાવીર વિદ્યાલયના, હું માનું છું ત્યાં સુધી, ઘણા વર્ષ સુધી ખજાનચી હતા. સદરહુ વિદ્યાલયના ફંડ માટે સંગતે માન અપમાનની પરવા કર્યા વિના ઘેરઘેર ફરી જે મોટી રકમ ભેગી કરી હતી તેને સ્વાનુભવ કકલભાઈ વર્ણવે છે. આવી સંસ્થા ચલાવનારને એક દષ્ટાંતરૂપ સદ્દગતનું જીવન છે.
ચા લેખશ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચેકસી છે, તેમાં કેન્સરન્સની વિધવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં સગતે કેવો સક્રિય ભાગ લીધો હતો, અને કેન્ફરન્સ ઉપર ચડતી પડતીના પ્રત્યાઘાત થતાં કેવી માનસિક સમતુલા સાચવી અમૂલ્ય સલાહ આપી હતી તેનું ધ્યાન કરેલ છે. કોન્ફરન્સના પાછલા સમયમાં ભાઈશ્રી મોહનલાલ તે સંસ્થા સાથે ઓતપ્રોત થયેલા હતા એટલે તેમને અંગત અનુભવ અહીં મૂકવામાં આવ્યો છે.
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
પાંચમે લેખ સાહિત્યચંદ્ર બાલચંદ હીરાચંદનો છે. તેમના લેખમાં બીજી હકીકતો સાથે શ્રીઅંતરીક્ષજી તીર્થના કેસને અંગે સદગતે આપેલ અમૂલ્ય સલાહ અને તે કેસની પ્રવીકન્સીલની અપીલની સુનાવણી વખતે વિલાયત જઈ ત્યાંના સેલીસીટર અને કોન્સેલને આપેલ મદદનો ઉલ્લેખ જોવામાં આવે છે.
- છઠ્ઠો લેખ ભાઈ રાજપાલ મગનલાલ વોરાનો છે, જેમાં સદ્દગતે તેમના જીવનના અંત સુધી ધાર્મિક લખાણ લખવાની જે તમન્ના રાખેલ તેને આલેખ કર્યો છે.
આ અંકમાં સદ્દગતના કુટુંબીઓ ઉપર આવેલ દિલાસાના સંદેશાઓ પૈકી થોડા ઉપયોગી જણાતાં તેને ઉપયોગી ભાગ પણ આપવામાં આવ્યો છે.
સદ્દગતશ્રી મતીચંદ મારા બાળસ્નેહી હતા. ઉમરે બે ત્રણે વર્ષ નાના પણ સ્કૂલ અને કૅલેજના અભ્યાસમાં લગભગ સાથે જ હતા. પછવાડેથી તેમની સાથે મારી પુત્રીના વિવાહ થવાથી અંગત સંબંધ વધ્યો હતો. તેઓને અવારનવાર મળવાને અને મુંબઈમાં હું હોઉં ત્યારે તેમની સાથે રહેવાને મને ઘણે અવ કાશ મળ્યા હતા. સવારે પાંચ વાગ્યાથી રાતના બાર સુધી તેઓ સતત વાંચવા, લખવા અને બીજી પ્રવૃત્તિઓમાં મશગુલ રહેતા. હમેશાં આનંદી, સંતોષી અને આશાવાદી હતા. પ્રયત્ન કરતાં કાંઈ ન બને તેમ તેઓ માનતા નહિ. તેમના સહવાસમાં રહેવાથી આપણને માનસિક તાઝગી મળતી, શરીરની તાઝગી મેળવવા જેમ આપણે રમ્ય શાંત મહાબળેશ્વર, આબૂજી વિગેરે સ્થળે જઈએ છીએ, અને છેડા વખતમાં ત્યાંના હવાપાણીના પ્રભાવથી નવી તાઝગી મેળવીએ છીએ તેમ સદગતના સહવાસમાં થોડો વખત રહેવાથી માનસિક અને આધ્યાત્મિક તાઝગી પ્રાપ્ત કરવાનો મને અનુભવ થયો છે. તેમના સહવાસમાં રહેવાથી જીવનનું દષ્ટિબિંદુ વિશાલ અને ઉદાર બનતું, અને તેમના જેવા સતત વ્યવસાયી ઉચ્ચ જીવન જીવવાની યત્કિંચિત્ અભિલાષા વધતી. હવે તે તે સહવાસ સદા માટે ગયે છે. તેમના છેવટના મંદવાડ દરમ્યાન મુંબઈ જઈ તેમની સાથે થોડા દિવસ રહે. વાની ઈચ્છા હતી તે હવે અર્થહીન થયેલ છે. ઘણું દુ ખ લાગે છે પણ શાસ્ત્રદષ્ટિએ વિચારી સાંત્વન લેવાનું છે. શ્રી મોતીચંદ તે એક રીતે ભાગ્યશાલી થયા છે.
તેર વર્ષ જેટલી પુખ્ત ઉમરે પહોંચ્યા હતા. પછવાડે લીલી અખંડ વાડી મૂકતા ગયા છે. પુત્રાદિ પરિવાર સુશિક્ષિત છે, એટલે એ દષ્ટિએ તો ભાગ્યશાલી ગણાય. મરણ પણ એક સાધુપુરુષ જેવું. કાંઈ પણ આકરી ચાકરી માગ્યા વિનાનું, હસતા હસતા અને વાત કરતાં કરતાં થયેલ છે. સર હરકીશનદાસ હોસ્પીટલની કાર્ય વાહીમાં તે એક સભ્ય હતા. જે હોસ્પીટલના ઉત્કર્ષ માટે તેમણે ઘણા વર્ષ સેવા કરી તે જ હોસ્પીટલમાં તેમનું મરણ થયું તે પણ અરસપરસને કાણાનુબંધ સૂચવે છે. તેમને જીવન અને મરણમાંથી સારો બોધ લેવો તે આપણું કર્તવ્ય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી મોતીચંદભાઈ અંગે
–૫ટ
પંડિત સુખલાલજી. આદરણીય શ્રી મોતીચંદભાઈ વિષેનાં મારાં સ્મરણ એવો નથી કે જે વાચકને તેમના જીવન વિષેનું મારું કોઈ વિશિષ્ટ દષ્ટિબિંદુ જણાવી શકે, તેમ છતાં શ્રી જીવરાજભાઈના આદેશને અનુસરી મારાં જે આછાં કે પાખા મરણો છે તે સંક્ષેપમાં રજૂ કરવા યોગ્ય ધારું છું.
ઇસ્વીસન ૧૯૦૪ માં કાશી જૈન પાઠશાળા માટે અંગ્રેજી કાકીનું મકાન ખરીદવાનું હતું, તે અંગે કાંઈક દસ્તાવેજી કામ માટે શેઠ શ્રી વીરચંદ દીપચંદે મોતીભાઈને બનારસ મેકલ્યા; આ વખતે જ સર્વ પ્રથમ તેમનું નામ મારી જાણમાં આવ્યું. શ્રીયુત કુંવરજી. ભાઈનું નામ તે જાણતો જ; તેમના આ ભત્રીજા છે ને વકીલાતનો અભ્યાસ કરે છે એટલી જાણુથી તેમના પ્રત્યે મન કાંઇક ઢળ્યું, પણ અમે મળ્યા ન હતા. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ શરૂ થયા પહેલાં જ છે. યાકોબી ભારતની સાહિત્ય-યાત્રા સમાપ્ત કરી મુંબઈને કિનારે છાડવાના હતા. તેમના વિદાયમાન વખતે શ્રી મોતીચંદભાઈનું અંગ્રેજીમાં ભાષણ સાંભળ્યુંજો કે હું તે વખતે અંગ્રેજી સમજતો નહીં. આ તેમને પ્રથમ સ્વર–પરિચય. ડે. બાલાભાઈ નાણાવટીના પ્રમુખપદે મળેલ મુંબઈ કોન્ફરન્સ પછી તરત જ હું ભાવનગર ગયા હતા. બીયુત્ કુંવરજીભાઈ સાથે કર્મશાસ્ત્રીય તની ચર્ચા-વાર્તા કરવાને ઉદ્દેશ હતે. દાદા સાહેબની બેગમાં કેટલાક મિત્રએ શ્રી મોતીભાઈને ચા-પાણી માટે આમંત્રેલા. તે વખતે તેમનું ગુજરાતી ભાષણ પ્રથમ જ સાંભળ્યું. રાત્રે શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભામાં નિયમિત રીતે હું શ્રી કુંવરજીભાઈ સાથે બેસતો ને મોડે સુધી જુદી જુદી શાસ્ત્રીય ચર્ચાઓ ચાલતી. એક દિવસે “વિશેષાવશ્યકભાગ્ય’ની અમુક ચર્ચા પ્રસંગે શ્રી મોતીભાઈને ઉદ્દેશી શ્રી કુંવરજીભાઈએ કહ્યું કે-સાંભળે, આ દાર્શનિક ચર્ચા. તેઓ જે કે બીજા વાચનમાં મગ્ન હતા એમ મને લાગ્યું, છતાં પિતાના કાકા પ્રત્યેના બહુમાનથી કે તત્ત્વચર્ચાના રસથી તેઓ સીધી રીતે મારી સાથે થોડીક વાતચીતમાં ઉતર્યા, પણ મને હજી એમ જ લાગતું કે-અમે બન્ને એક બીજાથી બહુ દૂર છીએ.
લાલબાગના ઉપાશ્રયમાં શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિને શ્રીમતીભાઈ એક સુપ્રસિદ્ધ આચાર્યને ઉદ્દેશી કાંઈક કહેતા હતા તેમાં મેં એક વાક્ય એ સાંભળ્યું કે “તેઓની શૈલી ઉઠેક છે.' જો કે તે આચાર્યશ્રી તેમના માનીતા હતા, કદાચ કુલગુરુ પણ કહેવાય; છતાં ઉપરના તળેલ શબ્દ ઉપરથી મને એટલે વિચાર છે કે, મેતીભાઈનું વલણ વિધાયક લાગે છે. મારા ઉપર પડેલી આ પ્રાથમિક છાપ ત્યાર બાદના પાંત્રીસ વર્ષ જેટલા ગાળાના ઉતરોત્તર વધતા જતા પરિચયથી સાચી મને લાગી છે. શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયની
જેમાં ૧૩૩ ૦
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાર.
[ વૈશાખ
સ્થાપના થયા પછી તેમની સાથે સીધા નહીં તેા પારસ્પરિક પરિચય પણુ વધતે ચાર્થેા. અલબત્ત, તે પહેલાં તેમનાં કેટલાંક લખણેા મે સાંભળેલા, જેમાં શ્રી આનન્દ્વન્દ્વનનાં પદેોના વિવેચનનું પ્રાસ્તાવિક, જૈન દષ્ટિએ ચૈાગ, સિદ્ધર્ષિની પ્રસ્તાવના એ મુખ્ય ગણાય. વિદ્યાલયમાં તત્ત્વજ્ઞાન અને ધર્મીના અધ્યાપક તરીકે પ'. વ્રજલાલજી નિયુક્ત થયા હતા, જે મારા ચિરસાથી અને અંગત મિત્ર પણ હતા. વિદ્યાલયના કાર્યકર્તાએ, વિદ્યાર્થીએ અને બીજા કેટલાક ઉપર પશુ વ્રજલાલજીના અધ્યાપનને બહુ જ સારા પ્રભાવ પડેલે તે વિદ્યાલયનું તત્ત્વજ્ઞાન-ધર્મનું શિક્ષણુ રસપ્રદ પણુ બનેલું.
વખત જતાં એ રસ અને શ્રદ્ધામાં એટ આવી. શ્રી. મેાહનલાલ દેસાઈ જ નહીં પણ મેાતીભાઇ સુદ્ધાં મને મળે ત્યારે એક જ વાત કહે કે-હવે વ્રજલાલજી ઠીક કામ કરતા નથી; તમે ખીજો કાઇ અધ્યાપક બતાવે. મારે માટે આ સ્થિતિ ધસંકટ જેવી હતી. એક બાજુ ચિરકાલીન અંગત મિત્રની પ્રતિષ્ઠા અને સ્થિતિને પ્રશ્ન, અને બીજી બાજુ વિદ્યાક્ષયના સાર્વજનિક શૈક્ષણિક હિતાહિતના પ્રશ્ન. મારી મૂંઝવણ દૂર થઇ નહીં, અને અવારનવાર મોતીભાઇ આદિની માગણી પણ મટી નહીં. આમ લગભગ ૬-૭ વર્ષ વીત્યાં હશે, દરમ્યાન કેટલાંક પ્રબળ કારણસર મેં મારું વલણ વિદ્યાલયને પક્ષે જ વાળ્યુ, અને સ્પષ્ટ નિર્ણય કરી મિત્ર વ્રજલાલજીને કહી દીધુ કે–હવે આ ગાડુ આ રીતે લાંબે વખત નહીં ચાલે, તમે કાં તે સૌને પ્રથમની જેમ સતેષ આપા, નહી તેા છૂટા થાએ. અન્યથા હું ખીજો અથ્થાપક સૂચવીશ. ધણું કરી ૧૯૩૧ ૩ ત્યારબાદ થોડા સમયમાં જ પ. દરબારીલાલને લઇ હું માતીભાષ્ટની આફિસમાં ગયા. જરાપણ નનુનય કર્યા સિવાય માતીભાઇએ દરબારીલાલજી માટેની મારી માગણી કે શરતે મજૂર કરીને કહ્યું કે-તમે પગાર છૂટથી માગી શકેા. આ સાંભળી મારું મન વિશેષ આકર્ષાયું. અમે તે કહી દીધું કે, આથી વધારે પૈસાની અત્યારે જરૂર નથી. ખરી રીતે મેાતીભાઇ પ્રત્યેના ઊંડા આદરનુ આ પ્રથમ પગથિયું કહેવાય. પછી તેા પ, દરબારીલાલજીના કામથી વિદ્યાલય, વિદ્યાર્થીગણુ અને કાર્ય કર્તાઓએ બધા એટલા બધા પ્રસન્ન થયા કે તેથી મારે વિદ્યાલય સાથેને સંબંધ અજ્ઞાત રીતે જ ગાઢ ખતી ગયા-ખાસ કરીને ધાર્મિ ક શિક્ષણુના પ્રશ્ન પરત્વે.
મને યાદ છે કે, શ્રી. મેાતીભાઇ, શ્રી. મોહનલાલ દેસાઈ અને શ્રી. મેાહનલાલ ખી. ઝવેરી–એ બધા વિદ્યાલયમાં ચાલતા ધર્મોવગ પરત્વે જ્યારે પણુ પ્રસંગ આવે ત્યારે મારી સાથે છૂટથી ચર્ચા કરતા અને મારી વાતો ધ્યાનથી સાંભળતા. એક અથવા બીજા કારણે ધાર્મિક અધ્યાપકને બદલવાના કે રાખવાને પ્રશ્ન આવે ત્યારે હુ જ્યાં હાઉં ત્યાં તે છેવટે પત્ર લખીને પણ પૂછે અને મારા વિચાર જાણવા માગે. મારી દષ્ટિ પશુ વિદ્યાલયના આ અંગને વધારે પુષ્ટ કરવાની પ્રથમથી જ હતી. એટલે હું પણ એમાં રસ લેતા. દર ખારીલાલજી પછી લગભગ એક પછી એક છ-સાત ધામિક અધ્યાપક બદલાયા અને નિમાયા. લગભગ એ બધાની નીમણુક વખતે મારા અભિપ્રાયનું મૂલ્ય તેઓ વિશેષ આંકતા એવી છાપ મારા ઉપર હજી પણ છે, તેથી કરીને છું. પણ એ વિષેની મારી જવાબદારી
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭ મે ]
રસ્કૃત–પટ.
૧૩૫
અંગે કદી બેપરવા રહ્યો નથી એમ મારા અંતરાત્મા કહે છે. આ મિલનતંતુ દ્વારા ધીરે ધીરે મેતીભાઈ સાથે હું વિશેષ પરિચયમાં આવતો ગયો-જે કે વધારે વખત સાથે બેસવાને કે એ બીજો કોઈ પ્રસંગ આવ્યા જ ન હતા.
મારી પ્રથમથી જ માન્યતા હતી, અને આજે પણ છે કે, મહાવીર જૈન વિદ્યાલય જેવી સંસ્થાએ માત્ર ધર્મતત્ત્વજ્ઞાનના શિક્ષણથી પિતાની ઇતિકર્તવ્યતા પૂરી થયેલી માનવી ન જોઇએ. હું એ બધા મિત્રને ભારપૂર્વક કહેતે જ આવતે રહ્યો છું કે, વિદ્યાલયનું કાર્યો ત્રિવિધ હેય, કૅલેજના વિદ્યાર્થીઓને ધાર્મિક શિક્ષણ આપવાનું વાતાવરણ ઊભું કરવું અને તેને રસપ્રદ બનાવવું એ માટે તે ત્રિવિધ કાર્યક્રમ આવશ્યક છે. પહેલું તે એ કે ઓછામાં ઓછું એક સમર્થ પ્રોફેસર અને એક સમર્થ પંડિત એ બેને વિદ્યાલય પસાની ખાસ ગણતરી કર્યા વિના રોકે, જેથી મુંબઈ શહેરની કોઈ પણ કૉલેજના વિદ્યાર્થીને અગર ત્યાંના નિવાસી કઈ પણ પ્રોફેસરને જૈન પરંપરા વિષે કાંઈ પણ જાણવું હોય તે વિદ્યાલય એક જ્ઞાન પારૂપ બને અને વિદ્યા જગતમાં એવી માન્યતા બંધાય છે, જેને પરંપરાને લગતા પ્રામાણિક અને વ્યાપક અભ્યાસ માટે મહાવીર જૈન વિદ્યાલય એ મુખ્ય ધામ છે. બીજું કામ સાહિત્ય-સંપાદનનું, જે ફેસર અને પંડિત નિયુક્ત થાય તે અનુકુલતા પ્રમાણે જૈન સાહિત્યનું આધુનિક દૃષ્ટિએ સંપાદન કરે અને તે તે વિષય પરત્વે અંગ્રેજી, ગુજરાતી અને હિન્દીમાં યથાસંભવ પ્રસ્તાવના આદિ પણ લખે એ દષ્ટિએ કે કોઇ પણ યુનીવર્સીટી કે કઈ પણ કોલેજના પાઠ્યક્રમમાં તે સંપાદને ઉપયોગી થઈ શકે. જેવી રીતે જર્મન અને અન્ય પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ કરેલાં ભારતીય સંપાદને પ્રતિષ્ઠા પામ્યાં છે તેથી પણ વધારે સારી રીતે આ દિશામાં વિદ્યાલય કામ કરવાની ગોઠવણ કરે. ત્રીજું કામ, મારી દષ્ટિએ એ છે કે, વિશિષ્ટ વિશિષ્ટ ગ્રંથાના પ્રમાણભૂત અને સંશોધનાત્મક ભાષાંતરે કરાવી વિદ્યાલય પ્રસિદ્ધ કરે.
હું શ્રી મોતીભાઇને ઘણીવાર આવેશમાં એમ પણ કહેતે કે-તમે તે કાંઈ કરતા જ નથી; માત્ર ધાર્મિક લોકોનાં મન રીઝવવા ને પૈસા મેળવવા ધમવર્ગ ચલાવે છે એટલું જ. છતાં તેઓ કદી મારા પ્રત્યે તયા નહીં; મીઠાશથી ઘટતો જવાબ વાળતા, અને હસતાં હસતાં કયારેક એમ પણ કહેતા કે-તમે વિદ્યાલયમાં આવે તે બધું અમે કરીશું, ઈત્યાદિ,
- ૧૯૪૭ના અન્તમાં મેં તેમને લખેલું યાદ છે કે હવે હું કાશી છોડવાને છું; મુંબઈ. તે આવવાનો છું જ. કેન્ફરસ કે વિદ્યાલય જેવી સંસ્થાઓ મારા વિષય પરત્વે મારે ઉપયોગ કરી શકે, ઈત્યાદિ. પણ આવા મતલબનું લખ્યું તે પહેલાં એક પ્રસંગ અતિ મધુર બની ગયે ને આજે પણ તેની ખુમારી તાજી છે. હું કાશીથી મુંબઈ આવેલે. મારી સાથે શ્રી નથમલજી ટાંટીયા એમ. એ.–કે જે હમણું જૈન તત્વજ્ઞાન લઈ ડી. સી. થયા છે. તેહતા. અમે બને વલ ઉપર આવેલ ભારતીય વિદ્યાભવનના મકાનમાં ઊતરવાના હતા. મેં પ્રથમથી જ આની સૂચના શ્રી મતીભાઈને આપેલી. અમે વલમાં રાત્રે લગભગ દસેક
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૬
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
( વૈશાખ
વાગે સૂવાની તૈયારીમાં હતા ત્યાં તો શ્રો ખેતીભાઈ આવી ચડ્યા. આટલે બધે દૂર, આટલું મોડે, અત્યારે કેમ? સવારે મળત,-એમ પૂછયું, ત્યારે તેમણે કહ્યું કે-હું અત્યારે જ તમને લેવા આવે છું. નીકળેલ તે બે કલાક પહેલાં, પણ વચ્ચે કયાંય ગાડી કે વાહનને યોગ મને નહીં એટલે રખડપટ્ટીમાં મોડું થયું. અમે ઘણું કરી સવારે જવાની વાત કહીને તેમને વિદાય તે કર્યા. પણ મારા મન ઉપર એક ચિરસ્મરણીય છાપ એ રહી ગઈ કે શ્રી મોતીભાઈને જૈન સાહિત્ય, તત્વજ્ઞાન અને ધર્મ વિષેની જે લગની છે તે ઉપર ઉપરની નથી. તેમના પ્રત્યે મારું વલણ વધારે આદરશીલ બન્યું.
અમે જયારે તેમને ઘેર ગયા ત્યારે તેમણે જે સરકાર કર્યો એ પણ રાષ્ટ્રને અનુરૂપ જ હતું. તેમના ઘેર અને તેમની સાથે રહેવાને મારે માટે આ પહેલે જ પ્રસંગ. શ્રી. નથમલજીના વાંચન અને દષ્ટિકોણથી તે તેઓ એટલા બધા મુગ્ધ થયા કે તેમને ગમે તે રીતે વિદ્યાલયમાં લાવવા તેએ અભિમુખ બન્યા. અને જયારે શ્રી નથમલજીએ આવવાની અશક્તિ દર્શાવી ત્યારે જ ન્યાયાચાર્ય પં. મહેન્દ્રકુમારને તેમણે નીમ્યા.
હું પણ નિવૃત્ત થઈ પ્રથમ મુંબઈ ભારતીય વિદ્યાભવનમાં આચાર્ય શ્રી જિનવિજયજી સાથે રહેતા હતા. શ્રી મોતીભાઈએ ભારપૂર્વક મને કહ્યું કે-વિદ્યાલય પ્રતિમાસ બાર જેટલા રૂપિયા તે ખચી જ શકશે. એટલે તમે તમારી ધારણા મુજબની એક યોજના તૈયાર કરે, જેને હું કમીટી સમક્ષ મુકું. મેં એવી યોજના તૈયાર કરી ને તેમણે મારી હાજરીમાં જ કમીટી સમક્ષ મંજૂર કરાવી. ઘણું ખરું આ બધા પ્રસંગોએ હું શ્રીયુત પરમાનંદભાઈને મળતા, તેમની સલાહ લે. મારી પહેલેથી જ એ દઢ પ્રતીતિ ચાલી આવે છે કે-શ્રી પરમાનંદભાઈનું દૃષ્ટિબિંદુ જેટલું ચોખ્ખું અને વિશાળ છે તેટલું મુંબઇમાંનાં બીજા જૈનેનું ભાગ્યે જ હશે.
એ રોજના મંજૂર થઈ ત્યારે પણ શ્રી મોતીભાઈએ તે મને એ જ કહ્યું કે-હવે તમે વિદ્યાભવનમાં નહીં પશુ વિદ્યાલયમાં રહે. મારો જવાબ હમેશને એ જ રહ્યો છે કેહું દૂર રહ્યાં જે કરીશ તે ઠીક હશે. મને આવવા જેવું લાગશે ત્યારે વગરક પણ હું વિદ્યાલયમાં બેસીશ. અસ્તુ. એ યોજના મંજૂર તો થઈ, પણ એક અથવા બીજે કારણે એને અમલમાં લાવવાનું કામ રહી જ ગયું છે. હું નથી જાણતો કે અત્યારે વિદ્યાલયમાં રસ ધરાવનાર અને શ્રી મોતીભાઇના દષ્ટિબિંદુને બરાબર સમજનાર તેમ જ તેને સ્થિર કરવા ઈચ્છનાર કઈ હવે એ યોજના અથવા એવી બીજી કોઈ યોજનાને સક્રિય કરવા વિચારતા હશે કે નહીં. પણ હું એટલું તે ઇચ્છું અને કહી શકી છું કે–શ્રી મોતીભાઈની વિદ્યાલય પ્રત્યેની નિષ્ઠા, અને ધર્મ-સાહિત્યની પ્રીતિને કાયમ કરવા તેમજ જૈન સમાજનું ધાર્મિક દૃષ્ટિબિંદુ ઉન્નત કરવા માટે આવી સંસ્થા દ્વારા એવું કામ ચાલવું જ જોઈએ એવી ભાવના જરૂરી છે.
શ્રી મોતીભાઇનાં વ્યાખ્યાને જુદે જુદે પ્રસંગે થોડાંક સાંભળેલાં ખાસ કરી પયું. પણ વ્યાખ્યાનમાળા વખતે તે તેમનું નિયત વ્યાખ્યાન સાંભળવા મળતું. તેઓનું
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અર્ક ૭ મે. ]
રસ્મૃતિ-પટ
૧૩૭
વ્યાખ્યાન સાવ સાદું રહેતુ; એમાં વાગ્મિત્વની છાપ ન રહેતી. પણ એમના માહિતીપૂર્ણ કેટલાંક લખાણાને લીધે મારા મન ઉપર તેમના પ્રત્યેના વિશિષ્ટ આદરની છાપ પડી છે. આટલા બધા વ્યવસાયા અને વિવિધ પ્રવૃત્તિએ વચ્ચે તે કેટકેટલુ વાંચે અને લખે છે તે મને હમેશાં હેરત પમાડતું. એમના મતે કયારેક જતા તે જાણુ ચતી કે તેએ કેટકેટલાં પુસ્તકે સંધરે અને વાંચે છે. સાંજે મરીનડ્રાઇવ ઉપર ફરવા જતા હૈ!ઉં ને કાટમાંથી પાછા ફરતાં મળે તે હસીને કાંઈ ને કાંઈ વાત કરે, અને કહે કે આટલું ચાલીને આવું છું તેથી ન્યાયામ પણ મળી રહે છે તે વિચારા કરવાની તક પણ મળે છે, તેમની ટીકા પણ મે' તેમની સામે કેટલીક વાર કરી હશે. પણ મને યાદ છે કે મે' તેમા રાષ જોયે। નથી. એક વાર હુ' હેાસ્પીટલમાં હતા. આપરેશન થયેલુ. મને વ્યથામાં જોઇ એક દિવસે તેમણે કહ્યું કે-અત્યારે જ સમાધિને સમય છે. જ્યારે તેએ પક્ષાધાતથી પીડાયેલા તે કાંઇક સ્વસ્થ થયા ત્યારે હું તેમને મળવા ગયે. મે' વળી મારી ઢમે એ જ સમાધિની અને સમાધિમરણની વાત કાઢી કે હવે તમારા પરીક્ષાસમય છે.
આજે જ્યારે તેમનાં વિષેનાં મારાં આછાં અને પાંખા સ્મરણે આળેખુ છુ ત્યારે તેમની મધુર હાસ્યમૂર્તિ અને મારા પ્રત્યેને તેમનેા નિખાલસ વ્યવહાર તેમજ તેમની અનેક ક્ષેત્રામાં કામ કરવાની હોંશ અને તાલાવેલી એ બધુ માનસ પટ–ઉપર ક્તિ થાય છે.
કૅન્ફરન્સની આફિસમાં કેટલાંક કામસર જવુ પડતું અને ત્યાં મીટીંગ હાય તેા હાજર પણ રહેતાં. એમાં જે જે કામને સબધ શ્રી મેાતીયદભાઈ સાથે આવતા તેમાંથી એક કામને તેમણે ટાળ્યું હોય કે બેદરકારી બતાવી હેય એમ મને યાદ નથી. ઘણાં વર્ષ અગાઉ તેમનાં વિષે જે મારે। અભિપ્રાય બધાયેલે કે તેઓ વિધાયક પ્રકૃતિના છે તે જ તેમના જીવનમાંથી જોવા પામ્યું। છું.
સમાજને અનેક મેાતીચદા જોઇએ છીએ.
મ્યુનિસિપાલીટીમાં રહીને તેમણે શહેરની સુંદર સેવા બજાવી હતી. કુટુંબના વડીલ તરીકે તેમણે ઉમદા કુટુંબસેવા કરી હતી. રાષ્ટ્રના નાગરિક તરીકે તેમણે રાષ્ટ્ર આઝાદીની લડતમાં ઝૂકાવી રાષ્ટ્રની સેવા બજાવી હતી અને એક જૈન તરીકે તેમણે જૈત ધર્મના ઊંડા અભ્યાસ કરી તેનુ ખરાખર આચરણ કરી બતાવ્યુ હતું.
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય કે જેના તેએ જતક હતા તે ઉત્તરાત્તર પ્રગતિ પામે અને વિદ્યાલયમાંથી અનેક મેાતીચ ંદા બહાર પડે એમ ઈચ્છુ છું.
—બાળાસાહેબ ખેર પત પ્રધાન, મુબઇ રાજ્ય,
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
મ
મ
મ
મ
મ
મ
મ
ઝ
:
પ્રસારક સભાના મોતી ભાઈ
નનનન ૦૦૦
શ્રી પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયા શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશ માટે સ્વ. મોતીભાઈ વિષે લખવું એટલે નજીકના સ્વજન સમુદાય આગળ સે કેરના પ્રેમ અને આદરને પાત્ર બનેલા એવા એક સદગત વડિલ બંધુની ગુણગાથા ગાવા બરોબર લાગે છે. આમ હોવાથી આપણે બધા તેમને જે નામથી સંબોધતા હતા, તે સર્વને સુપરિચિત એવા–“મોતીભાઈ’ના નામથી તેમને ઉલેખ કરે મને વધારે ઉચિત અને સ્વાભાવિક લાગે છે.
મતભાઈ આમ તે અનેક સંસ્થાઓ સાથે એક યા બીજી રીતે સંકળાયેલા હતા પણ થી વધારે ગાઢ સંબંધ તેમને ત્રણ સંસ્થાઓ સાથે તે (૧) શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય જેનું નિર્માણ તેમના પોતાના હાથે આજથી લગભગ ૩૫ વર્ષ પહેલાં થયું હતું, અને જેના આજ સુધીના ઘડતરમાં તેમનો સૌથી વધારે મહત્વનો ફાળો હતે. (૨) શ્રી જેન વે. મૂ. કેનફરન્સ. આ સંસ્થાને ઉદ્ભવ થયાને લગભગ ૫૦ વર્ષ થવા આવ્યા છે અને આ સંસ્થાનું બીજું અધિવેશન મુંબઇમાં કેટલાયે વર્ષો પહેલાં થએલું ત્યારથી તેની કાર્યવાહી સાથે તેઓ ગાઢપણે સંકળાયેલા હતા અને તેના ઉત્કર્ષ અને અપકર્ષ સાથે તેમણે પોતાના જાહેર જીવનની સર્વ પ્રતિકાને હેડમાં મૂકી હતી. (૩) શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા. આ સંસ્થાને ઉદ્દભવ લગભગ તેમના જન્મ સાથે થયા હતા. આ સંસ્થા તરફથી આજથી ૬૭ વર્ષ પહેલાં “શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશ” નામના આ માસિકની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. તેમના લેખનકાર્યના પ્રાથમિક પ્રયાસો આ માસિકમાં જ પ્રગટ થવા શરૂ થયા હતા અને આજ સુધી પણ તે માસિક માટે તેઓ “મૌક્તિક'ના ઉપનામથી એકસરખું નિયમિત રીતે લખતા રહ્યા હતા. આ ઉપરાંત શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભાએ જ તેમના લખેલાં લગભગ સર્વ પુસ્તક પ્રગટ કર્યા છે. આ રીતે શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા અને શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશ સાથે ઉપર જણાવેલ બે સંસ્થાઓ કરતાં પણ મોતીભાઈને સંબંધ વધારે જૂનો હતો, એટલું જ નહિ પણ જ્યારે શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય અને શ્રી જૈન છે. મૂ. કોન્ફરન્સને મોતીભાઈએ ઘણું સેવાઓ આપી છે ત્યારે શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા અને જૈનધમ પ્રકાશે વિપુલ સાહિત્યના એક નિર્માતા તરીકેના તેમના ઘડતરમાં ઘણે મેટો ફાળો આપે છે. અને ઉભયને સંબંધ પરસ્પર ઉપકારક થયો છે. જ્યારે અન્ય બે સંસ્થાઓ તેમના ઉજજવળ કર્મયોગને ઇતિહાસ રજૂ કરે છે ત્યારે આ સભા અને તેના માસિક સાથે તેમના સમગ્ર જ્ઞાનયોગને ઇતિહાસ સંકલિત થયો છે. અન્ય બે સંસ્થામાં તેમનું સ્થાન એક આગેવાન કાર્યકર્તાનું હતું, જ્યારે આ સંસ્થામાં તેમનું સ્થાન એક સ્વજનનું હતું. મોતીભાઈને સતત નિવાસ મુંબઈમાં હેઈને શ્રી જેન
( ૧૩૮ )
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭ મે ]
પ્રસારક સભાન મોતીભાઈ.
૧૩૬
ધર્મ પ્રસારક સભાને તેઓ બહુ મોટી સેવાનો લાભ આપી શકયા નહોતા એમ છતાં પણ એ સભા વિષે તેમના દિલમાં અપાર મમતા હતી. આ રીતે મોતીભાઈના સ્વર્ગવાસ સાથે શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભાએ એક ચિરકાલીન મિત્ર અને સ્વજન ગુમાવેલ છે અને શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશે એક અગત્યને લેખક ગુમાવેલ છે.
મોતીભાઈ વિષે આજે ઘણું લખાયું છે, ઘણું બેલાયું છે. તેમાં શું ઉમેરવું તેની મને સૂઝ પડતી નથી. આમ છતાં પણ તેમને લેખન, અભ્યાસ અને તેમની જીવનભરની ચિન્તનપ્રવૃત્તિ અને તેમના જીવનના પાછલાં અઢી વર્ષ કે જ્યારે તેમને જાહેર જીવનની
સર્વ પ્રવૃત્તિઓમાંથી નિવૃત્ત થવાની ફરજ પડી, તે અઢી વર્ષનું તેમનું જીવન આ બે વચ્ચે એક સુચક સાંકળ મારા જોવામાં આવી હતી તેને અહિં કાંઈક ખ્યાલ આપું તે તેમાં પુનરુકિતનું જોખમ નહિ રહે એમ હું ધારું છું.
તેમના લખાણો મોટા ભાગે અધ્યાત્મને લગતાં હતાં અને વૈરાગ્યની ભાવનાને સતત પિષનારાં હતાં. જેનધર્મના ગ્રંથ સાહિત્યનું તેમણે ઊંડું અવગાહન કર્યું હતું. ગ, નયવાદ સ્યાદ્વાદ આદિ વિષયની ચર્ચામાં તેમને ખૂબ રસ પડત. વૈરાગ્યના પદ ઉપર લાંબાં લાંબાં વિવેચન લખતાં તેઓ કદિ થાકતા નહિ. જૈનધર્મ વિષે તેમને ઊંડી શ્રદ્ધા હતી. આને અંગે અન્ય દર્શને તેમજ પશ્ચિમના તત્વજ્ઞાનને પણ તેઓ સારો પરિચય ધરાવતા હતા. સંસારની અસારતા, ત્યાગનું માહાતમ્ય, વૈરાગ્ય ભાવનાની ઉપયોગિતા, મારા તારાની મિથ્યા ભ્રમણ, પરિગ્રહ વિસ્તારની નિઃસારતા, ક્ષિપ્રાપ્તિની ઈષ્ટતા-આ જ વિચારનું તેમના લખાણમાં સતત રટણ અને પુનરાવર્તન જોવા મળે છે.
બીજી બાજુએ તેઓ ગૃહસ્થાશ્રમી હતા; પિતાના સોલિસીટરના ધંધામાં ઓતપ્રેત હતાં; માનવીસુલભ અનેક મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ તેમને પણ વરેલી હતી; સુખી સંસાર અને સારો પુત્રપરિવાર હતા; જાહેર જીવનમાં તેઓ ખૂબ રચ્યાપચ્યા રહેતા હતા; સામાજિક દષ્ટિએ મહત્ત્વના લેખાતા અધિકારો અને સ્થાને પ્રાપ્ત કરવાની તેઓ એષણ ધરાવતા હતા અને આ દિશામાં સફળતા પણ તેમને સારા પ્રમાણમાં મળી હતી. જીવન પૂર રસથી તેઓ જીવતા હતા અને સતત પ્રવૃત્તિથી ભરેલ તેમની ચાલુ દિનચર્યા હતી. અલબત્ત, તેમનું જીવન ચોક્કસ પ્રકારની ધાર્મિક્તાથી સુઅંકિત હતું. હંમેશા તેઓ નિયમિત રીતે સામાયિક તથા પૂજન કરતાં, પર્વતિથિના દિવસોએ વ્રત-નિયમો કરતા; અવારનવાર તીર્થ યાત્રાએ જતા. કંઈ વર્ષોથી દર મહિનાની શુદ ૫ ના રોજ ઉપવાસ તથા જ્ઞાન આરાધના કરતા. આમ છતાં તેમનું ચાલુ જીવન વૈરાગ્ય, ત્યાગ અને નિવૃત્તિની ભાવના ઉપર રચાયેલું હતું એમ આપણે ન કહી શકીએ. આ રીતે વિચારીએ તો તેમના લેખન અને જીવન વચ્ચે પૂરો સંવાદ હતું કે કેમ એ પ્રશ્ન આપણી સામે ઉપસ્થિત થાય છે.
પણ આ પ્રશ્ન કોઈ પણ જાગૃત માનવીની જીવનચર્યા પર ઊભે થયા વિના રહેતો નથી, કારણ કે તેનું જીવન બે પ્રકારની પરસ્પર વિરોધી વૃતિઓનું બનેલું હોય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૦
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
એક છે આમાનુગામી, શ્રીજી છે સંસારાનુગામી. તેનુ ચિન્તન તેને આત્મા તરફ લઈ જાય છે, આસપાસની દુનિયાનુ દર્શન અને તેમાંથી પ્રાપ્ત થતી વ્યવહાર દૃષ્ટિ તેનેસસારદ્ધિ તરફ ધકેલે છે. જીવન જીવવુ છે અને ઊંચે ઊડવું છે, સંસારમાં પ્રતિષ્ઠા મેળવવી છે અને જીવનના રહ્યુસ્ટને ઉકેલવું છે. સૌ કાઇના જીવનમાં આ ' ચાલે છે. પણ આખરે કઇ વૃત્તિનું સ્વામિત્વ પ્રવર્તે છે તે ઉપરથી તેના સમગ્ર જીવનનું મૂલ્યાંકન થઇ શકે છે. મેોતીભાઇમાં અધ્યાત્મ ચિન્તનની, સમભાવની, વૈરાગ્યની જડ ખરેખર વધારે ઊંડી હતી એ હકીકતની તેમણે પાછળથી અઢી વર્ષોમાં જે પ્રકારતુ જીવન જીવી તાવ્યું તે ઉપરથી સચેટ પ્રતીતિ થાય છે.
૬૯ વર્ષની ઉમ્મર સુધી તેમનુ જીવન એકસરખુ` વધે જતુ હતું, એવામાં ૧૯૪૮ ની ઑગસ્ટ માસમાં તેમને લકવાના હુમલા થયા અને તે હુમલા તે તરત વળી ગયા પણ ત્યારખાદ અહુ ગંભીર માંદગી આવી અને એમાંથી ભાગ્યયેાગે તેઓ બચ્યા. બાદ્ય દૃષ્ટિએ તેઓ સ્વસ્થ જેવા દેખાયા, પણ એ માંદગી તેમની બુદ્ધિની ચમક, મગજની ચાતુરી અને શરીરનું કૌવત આ બધું જાણે કે હરણ કરી ગઈ, માંદગી પછીના મેાતીભાઇ એ આગળના મેાતીભાઇ જ ન રહ્યા. આગળ તા જ્યારે જ્યારે મળતા ત્યારે ત્યારે અમે અનેક બાબતાની ચર્ચા કરતા અને ખૂબ વિનેાદ ચાલતા અને કં કદિ અથડાતા પશુ ખરા. હવે એ વિનાદ ગયા, ચર્ચા જ ન હોય ત્યાં અથડામણને તે। અવકાશ જ કયાંથી હ્રાય ? ઔપચારિક પ્રશ્નોત્તરાથી ભાગ્યે જ વાર્તાલાપ આગળ ચાલતા. વર્તમાન સાથેનુ તાલુદ્ધે જીવન તૂટવા લાગ્યું' અને ભૂતકાળ તરફ તે સરકી રહ્યા. આ જોઇને મને ભારે ગ્લાíન થતા. પેલાની ચમક કયાં ગઈ ? પેલાની ચેતના કયાં ગઇ? તેમની સાથે વિચારવિનિમયો જાણે કે હવે કાષ્ટ અવકાશ રહ્યો ન હેાય એમ લાગતુ અને ચિત્ત ઊંડી વ્યથા અનુભવતું, પશુ બીજી બાજુએ તેમનામાં થયેલું આધ્યાત્મિક પરિવર્તન પણ એટલુ જ ધ્યાન ખેંચે તેવું હતું. સસાર વિષે તેમને બધા રસ ઊડી ગયા હતા. આસકિતના સ બ’ધા હિન્નભિન્ન થઇ ચૂકયા હતા. ધંધે!, જાહેર જીવન, એ બધુ બંધ થવા છતાં તેને તેમને લેશ માત્ર વિષાદ નહાતા. જ્યારે મળીએ ત્યારે તે એક સરખા પ્રસન્નજ દેખાય. મૃત્યુતા તે સર્વ ભય તેમને છેાડી ગયા હતા. તેઓ અવારનવાર કહેતા કે “ મારે કરવાનું બધુ' કરી લીધું છે, અને જ્યારે પશુ તેડુ આવે ત્યારે હું તૈયારે ખેડી છુ સીત્તેર વર્ષ ઉપર હવે જે જીવુ' હ્યું' તે લાભે લેખા છે. સમન્સ તે નીકળી ચૂકયા છે, પશુ ઠેકાણામાં કાંઇક ભૂલ થઇ હશે એટલે બજાવણી થતાં વાર લાગી છે. મેટી માંદગી પછી શરીરે અવારનવાર કાંઇ ને કંઇ ઉપાધિ ઊભી થયા કરતી. આજથી પાંચેક મહિના પહેલાં વળી પાછા ઉચલા આવેલ, અને તેમને પોંદરેક દિવસ હાસ્પીટલમાં રાખવા પડેલા. લાહીતી ચાલુ ઉલટી થાય, ઝાડા થાય, સતત ઉધરસ આવે, છાતીમાં મુંઝવણું થાય પણ મેહુઁ લેશ માત્ર ન બગડે. પાછળના મહીતા દરમિયાન હૃદયરોગના અવારનવાર હુમલાએ આવતા પશુ દાયવેાય કે હવે શુ' થશે ? એવા નાના સરખા પણુ દુ:ખને,
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭ મ ].
પ્રસારક સભાના મોતીભાઈ.
૧૪૧
અકળામણને તેમણે કદિ ઉગાર સરખે કાઢયે નથી. છેલ્લા અઢી વર્ષમાં બીજું બધું છૂટી ગયું હતું. માત્ર એક જ અભ્યાસ જીવતો રહ્યો હતો અને તે લેખનપ્રવૃત્તિને. જ્યારે પણ જઈએ ત્યારે “ આજે આટલું લખ્યું છે, પ્રશમરતિ પૂરું કર્યું', આનંદઘનના બાકીના પદે અને ચોવીશી ઉપરના વિવેચન પણ લખી નાખ્યા. હવે મહાવીરસ્વામીનું ચરિત્ર શરૂ કર્યું છે. પચીસ ભાગની મેં રોજના કરી છે. પૂર્વભવની કથા પૂરી થઈ છે. યોજના પ્રમાણે પૂરું થશે કે એ તો કોણ જાણે ? મારા શરીરની આવી સ્થિતિ કઈ જુએ અને મારી આવી વાતો સાંભળે તો મને ગાંડે જ છે, પણ આપણે તો જેટલું લખાયું તેટલું લખી નાંખવું છે. મરણ તે આજેય આવે અને બે પાંચ વરસ નીકળી પણ જાય.” આવી આવી વાતે તેઓ કરતા. આ સિવાય તેમનામાં બીજો કોઈ અધ્યાસ કે આસક્તિ રહી નહતી.
આવું તેમનું છેલ્લા અઢી વર્ષનું જીવન હતું. કેવળ બાળક જેવું નિર્દોષ, અમુક રીતે યાંત્રિક અને એમ છતાં પણ પૂર્વ જીવનના બધા રાગ દ્વેષ, શમી ગયા હોય, મોહ મમતા ગળી ગયેલ હોય, લેલુપતા માત્ર લુપ્ત થઈ ગઈ હોય એવું સ્થિતપ્રજ્ઞ જેવું, એકાન્ત પ્રસન્ન અને સમધુર તેમનું જીવન બની ગયું હતું. ખાવા-પીવામાં પણ જે આપ તે ખાય, જે પાઓ તે પીએ. ડાકટર કહે તે કરીમાં જરા પણ ફેરફાર ન કરે. કોઈને પણ બનતાં સુધી તકલીફ ન આપવી એ હેતુથી શારીરિક યાતનાની બને ત્યાં સુધી અન્યને ખબર પડવા નહોતા દેતા. કોઈએ એકી સેવા કરી કે ન કરી તેને તેમને કશે અસંતોષ નહોતો. સૌ પ્રત્યે એક સરખી માયા અને મીઠી નજર હતી. આ બધું જોતાં મને સહજ એ પ્રશ્ન થતો કે ટલું બધું પ્રસન્ન, ક્ષોભહીન, સમભાવથી ભરેલું એવું જીવન તેમને શી રીતે લાગ્યું ? પહેલાં દેખાતો વિસંવાદ આજે કયાં ગયો ? મને સહજપણે ભાસ્યું કે આ તેમની લાંબા કાળની આત્મસાધનાનું પરિણામ હતું. આવું જીવન-પરિવર્તન પુરવાર કરે છે કે–તેમની આત્માભિમુખ વૃતિ ખરેખર ઊંડી અને સંગીન હતી અને જીવનને વિરાગ્યથી રંગવાનો પ્રયત્ન પણ સાચા દિલને હતો. પરિણામે પૂર્વ જીવનમાં દેખાતો વિસંવાદ પાછળના વર્ષમાં સર્વથા લય પામ્યો હતો અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારની સાધુતા ઉત્તરાવસ્થામાં તેઓ પ્રગટાવી શક્યા હતા.
હજુ તેમના અવસાનના આગલે દિવસે સાંજે હું હૅપ્પીટલમાં તેમને મળવા ગયેલે. અન્ય કુટુંબીજને પણ ત્યાં એકઠા થઈ ગયા હતા. તેમની સાથે જીવનની તેટલી જ મરણની વાતે અમે સરળતાથી કરી શકતા હતા. પરસ્પર રમૂજી વાર્તાલાપ ચાલતો હતો. વાત વાતમાં મેં પૂછ્યું કે “ભાઈ, એક ખંડના સીમાડે ઉભેલા માણસને બીજા ખંડના પ્રદેશની જેમ ઝાંખી થાય છે તેમ તમને મૃત્યુથી આગળના પ્રદેશની ઝાંખી થાય છે ખરી ?” તેના જવાબમાં તેમણે કહેલું કે “એવું તે કશું દેખાતું નથી, પણ સદ્ગતિ તે થશે જ એમ મન કહે છે.” વળી કેવું મૃત્યુ સારું લેખાય એ વિષયની વાત નીકળતા તેમણે કહેલું કે “ ટ૫ અને ૨૫ મર્યો એવું મૃત્યુ આવે તે બહુ સારું, કે જેથી કોઈને જરા પણ તકલીફ આપવાની નહિ. પણ મૃત્યુ કાંઈ ઓછું જ આપણી ઇરછા મુજબ આવે છે?”
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૨
છો જેન ધર્મ પ્રકાશ
વશાખ
ત્યારે મેં જણાવેલું કે “તમે માને કે ન માને, પણ તમને હાલ જે શારીરિક ઉપાધિ છે તે જોતાં તમારા નસીબે તે ગમે ત્યારે પણ આવું જ મૃત્યુ છે એમ હું ચોક્કસ કહું છું.” આમ જ્યારે મીઠે વાર્તાલાપ ચાલતા હતા ત્યારે અમને ઓછું જ ભાન હતું કે બીજા બાર કે ચૌદ કલાકમાં તેઓ ખરેખર આ જ રીતે આપણી વચ્ચેથી હંમેશાને માટે વિદાય થવાના છે ? તે રાત્રિના ખૂબ સ્વસ્થતાથી લગભગ દશ કલાક સુતેલા. તેમને સૌથી નાને દીકરે સવારે તેમની પાસેથી ઘર તરફ ગયો. સાતેક વાગ્યે તેઓ ઉડ્યા, મોટું સાફ કર્યું, હાથે હજામત કરી અને બેઠા બેઠા નખ સાફ કરી રહ્યા હતા અને બાજુએ માણસ બ્રેડને માખણ લગાડી રહ્યો હતો એવામાં તેમનું શરીર નીચું નમવા લાગ્યું. માણસે તેમને પકડ્યા અને તેના હાથમાં જ એકાએક તેમણે આંખ ફેરવી નાંખી અને તે શરીરમાં રહેલું પ્રાણ-પંખેરું ઊડી ગયું. 1. આવી રીતે આપણામાંના જ એક સાથી, મિત્ર, સલાહકાર અને માર્ગદર્શક મહાનુભાવને આપણે ગુમાવ્યા અને આપણા સમાજને જલદી ન પુરાય એવા એક ધર્મનિષ સેવકની ખોટ પડી ગઈ.
વિધાલય : : જીવતું સ્મારક.
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય એ શ્રી. મોતીચંદભાઈનું જીવતું જાગતું સ્મારક છે. આપણે સમાજને અને રાષ્ટ્રને શ્રી. મતીચંદભાઈ જેવા નિઃસ્વાર્થી તથા નિઃસ્પૃહી નેતાઓની જરૂર છે.
શ્રી એસ. કે. પાટીલ નગરપતિ-મુંબઈ.
{
આજે જ્યારે ઉચ્ચ કેળવણી મેંઘી બની ગઈ છે ત્યારે શ્રી. મોતીચંદભાઈની આ સંસ્થા જૈન વિદ્યાથીઓને લેન, સ્કોલરશીપ તેમજ બીજી સગવડો આપે છે એ અત્યંત આવકારદાયક છે.
ન્યાયમૂર્તિ શ્રી ભગવતી,
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનાએ ગુમાવેલું અમૂલ્ય રત્ન
********G jova...
શ્રી કલ્લભાઇ ભુરદાસ વકીલ
જૈન ફોર્મ, જૈન ધર્મે, જૈન સાહિત્યે શ્રીયુત્ માતીચંદભાઇના સ્વર્ગવાસથી એક અમૂલ્ય રત્ન ગુમાવ્યું છે. શ્રી મેાતીચ ંદભાઇની ખાટ જેનાને છે એમ નથી, રાષ્ટ્રે પણ શ્રીયુત્ મેાતીચ ંદભાઇના જવાથી એક સાચેા સેવક ગુમાવ્યે છે. ગુજ રાતી સાહિત્યને પણ એક વિદ્વાન વક્તા અને ચુનીંદા લેખકની ખેાટ પડી છે.
08。。。
...... 0880
જૈનાની આદર્શ અને સુવ્યવસ્થિત સંસ્થા શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય શ્રીયુત્ મેાતીચ ંદભાઇના ભગીરથ પ્રયત્નનું પરિણામ છે. રાત-દિવસ વિદ્યાલયના ઉત્કર્ષ માટે શ્રીયુતે ઉજાગરા કર્યાં છે. માન અપમાનની પરવા કર્યા વિના વિદ્યા લય માટે ભીખની ઝોળી ભરવા ઘેરઘેર ભટકયા છે, અને જ્યાં જ્યાં ગયા છે ત્યાંથી સારી રકમ એકત્ર કરી વિદ્યાલયને આર્થિક ચિંતામાંથી મુક્ત કરી છે.
સેલિસીટરના જજાળી ધંધામાંથી વખત ફાજલ પાડી સમાજના ચરણે સેવા અપવામાં શ્રીયુત્ મેાતીચંદભાઇએ પાછી પાની કરી નથી.
મુંબઇ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનમાં આંટીઘુંટીના પ્રશ્નો પ્રસંગે તેઓશ્રીએ અનેાખી ભાત પાડી છે અને નાનામેટા ગમે તવા પ્રસ ંગે સેવાનું શસ્ત્ર સજવામાં મેાખરે રહ્યા છે.
શ્રી મુંબઇ માંગરેાળ જૈન સભા, ઘાઘારી મંડળ અને ખીજી અનેક જૈનજૈનેતર સંસ્થાએની સભામાં હાજરી આપવા તેઓ કદી ચૂકયા નથી.
For Private And Personal Use Only
સ્વ. શ્રીયુત્ કુ વરજીભાઇના કુટુખમાં જન્મી, તેઓશ્રીના હાથ નીચે તાલીમ મેળવી, એક આદર્શ જૈન તરીકે અસ્ખલિત નામના મેળવી જૈન સમાજમાં સેવાની સુવાસ ફેલાવવામાં અંતઘડી સુધી મચ્યા રહ્યા છે.
તેઓશ્રીની સાથે મારા સબંધ છેલ્લા ચાલીશ વર્ષના હતા. આ આખી મુદત દરમ્યાન તેએાશ્રીના તરફ્ માન જ નહિ પર ંતુ પૂજ્યભાવ ઉત્પન્ન થાય તેવી તેઓશ્રીની રહેણીકરણી હતી.
જૈન કન્ફરન્સદ્વારા પણ ઘણૢા લાંબા વખત સુધી સમાજના અટપટા પ્રશ્નોના કાઇ પણ પાર્ટીને અન્યાય કર્યા વિના ખહુ જ કુશળતા અને બુદ્ધિપૂર્ણાંક નીકાલ કર્યાં છે, અને કામનું ગૈારવ કેમ જળવાઇ રહે તેના જ તેશ્રીએ વિચાર કર્યાં છે.
ઉપમિતિ ભવપ્રપ’ચ-કથા, અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ જેવા ઉચ્ચ કક્ષાના સાહિત્ય રત્ના તેઓશ્રીની બુદ્ધિનું પરિણામ છે. કલમ અને કાગળ જિંદગીની છેલ્લી ઘડી સુધી તેઓએ છેડ્યા નથી. આવા એક આદર્શ જૈનના જેટલા ગુણગાન કરીએ તેટલા ઓછાં જ છે. તેઓશ્રીના આત્માને શાંતિ હા.
૧૪૩ ) ૧ ૦
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
–શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચોકસી હાઈસ્કૂલમાં અભ્યાસ કરતી વેળા વાંચનની અભિરુચિ સહજ પ્રગટે છે અને છેલ્લા ર દાયકામાં કથા-વાર્તાઓના ગ્રંથો કરતાં નવલિકાઓ વધુ આકર્ષણ સમી બની રહી છે. :મ છતાં એ કલ્પિત વાંચન ટાણે પણ જે કેટલાક ધાર્મિક પુસ્તક એ મારું ધ્યાન કર્ષણ કરેલું એમાં સ્વર્ગસ્થ મેતીચંદભાઈકૃત અષાત્મકલ્પદ્રમ ભાષાન્તર અગ્ર પદે હતું. ધ્યાત્મ જેવા ગહન વિષયને સરલ વાણીમાં–મુદ્દાની વાતને ઉચિત વિસ્તારમાં-મૂકીને જે
વટ એ ગ્રંથમાં કરવામાં આવી છે તે અદ્દભૂત અને અજોડ જણાય છે. એ વિદ્વાનને જરે જોયા વિના, થયેલ આકર્ષણની આ પ્રથમ ભૂમિકા.
પણ જ્યારથી મુંબઈમાં વસવાટને આરંભ થયો ત્યારથી પરિચય વૃદ્ધિ પામતા ગયા. નધર્મના પ્રશ્ન અંગેની કે અન્ય કઈ જૈન સમાજને લગતી સભા હેય, એમાં વક્તા તરીકે યુત મોતીચંદલાનું નામ અગ્ર પદે આલેખાયું છે જ, શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ માસિકમાં વતાં તેમના લેખોથી હરકોઈ જિજ્ઞાસુનું હૃદય તેઓશ્રીની કલમ પ્રતિ સહજ આકાય. લખાણોના વાંચને જ મને “ઉપમતિભવપ્રપંચ કથા' જેવા ગહન-આંતરિક વિષયના કોથી ભારેભાર ભરેલાં, પારિભાષિક શબ્દોથી શોભતાં, છતાં વાંચવામાં અપૂર્વ આનંદ વેિ તેવા મહાન ગ્રંથને ત્રણ ભાગ વાંચી જવાની પ્રેરણુ જમાવી, એટલું જ નહીં પણ એક ધમ હદયના ઘરના શણગાર સમાં આ અદ્વિતીય ગ્રંથને વસાવી લેવાની તમન્ના પેદા કરી.
જુનેરમાં શ્રી જૈન છે. કેન્ફરન્સના અધિવેશન પછી અમારી વચ્ચેનો પરિચય એકવધી પડશે. વયમાં મારા વડિલ સ્થાને ગણાય એવા એ વિદ્વાનની સાથે જેમ જેમ ન કરવાના પ્રસંગે લાધતા ગયા તેમ તેમ તેમનામાં રહેલી શક્તિ અને ધાર્મિક જ્ઞાનની
લતા ઊડીને આંખે વળગવા લાગી. કાયદાના શાન ઉપરાંત વ્યવહારિક બહાળે અનુભવ, માન યુગ જેને મુસદ્દીપણુથી ઓળખે છે એવી શક્તિના નિતરાં દર્શન થવા લાગ્યા. મ શેઠ મોતીલાલ મૂળજીભાઈ પછી તેઓ કોન્ફરન્સના કાર્યમાં મુખ્ય આગેવાન સમા . અધિવેશનની વાત હોય, અગર તે ઠરાવ ઘડનારી સમિતિની ચુંટણી કરવાની , અગર તો કોઈ મેમોરેન્ડમ તૈયાર કરવાનું હેય કિવા ડેપ્યુટેશન લઈ જવાનું હોય, મોતીચંદભાઈ તે એમાં જોઈએ. એના કારણમાં તેઓશ્રીની અનોખી પ્રતિભા જ લેહકરૂપ હતી. તેઓને સૌ કોઈ સાથે ભળી જઈ કામ કરવાને મળતાવડો સ્વભાવ, ઈની-જુદા વિચાર ધરાવનાર વ્યકિત સુદ્ધાંતની–પ્રશંસાના કારણરૂપ બનતે.
હેલા બે દાયકાના ઇતિહાસમાં એક તરફ તેઓશ્રીની શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયને તેડ બનાવવારૂપ તમન્ના અને બીજી તરફ શ્રી જૈન “વેતાંબર કેન્ફરન્સને જૈન સમાજ સાચું માર્ગદર્શન કરાવનારી મહાન સંસ્થા નિર્માણ કરવાની ઉત્કટ અભિલાષા-જૈન જ પૂરતી જ નહીં પણ જાહેર આમજનસમૂહમાં ચર્ચાના ખાસ વિષય તરીકે સેંધાયેલ એ વેળા ભિન્ન વિચારકો અને જૂદી દષ્ટિયે જોનારા હરિ દ્વારા એ સામે ઓછા
(૧૪૪)
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭ મે ]
શ્રી મોતીચંદભાઈ અને વિવિધ ક્ષેત્રે.
૧૪૫
પ્રત્યાઘાત નથી પડ્યા-કેટલીક વાર તો વાતાવરણની ઉગ્રતા અને આંધિ એના છેલ્લા બિન્દુએ પહોંચેલી છતાં એ વેળા પણ મગજનું સમતોલપણું જરા પણ ગુમાવ્યા વિના જે જે કડવા ઘૂંટડા ગળવા પડ્યા, એ આ વિદ્વાને સમતા ભાવે ગળ્યા. એક પણ સંસ્થાને સંબંધ કે સેવા જીવનના છેલ્લા વર્ષ સુધી છોડવા નહીં. માંદગીના બિછાને પણ એ અંગેના વિચાર કર્યા અને જરૂરી સુચના આપે ગયા. આ જાતની એકધારી ઉલટ અંતરની ઊંડી જાગૃતિ અને સેવાની સાચી ઇચ્છા વગર ન જ સંભવી શકે.
રાજકારણથી પણ તેઓ વિમુખ નથી રહ્યા. જેમ ધાર્મિક પ્રશ્નો ટાણે તેમણે સ્વર્ગસ્થ મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ, સ્વર્ગસ્થ મેહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરીની સાથે કાયદાની સલાહસુચનાઓ આપી છે અને અન્ય પ્રકારની દોરવણીઓ કરી છે, તેમ એ ઉભયથી નિરાળા પડી રાષ્ટ્રિય આંદોલનમાં ઝુકાવ્યું છે. સક્રિયપણે ભાગ લીધે છે. જેલ ભેગવી છે મ્યુનીસીપાલીટીમાં ગયા છે. પાર્ટીના લીડર બન્યા છે અને અન્ય આગેવાને જયારે જેલના સળીયા પાછળ પુરાયેલા હતા ત્યારે રાષ્ટ્રિય મહાસમાને વિજ નમવા દીધું નથી. આ પ્રકારનીધાર્મિક, સામાજિક અને રાષ્ટ્રિય-સેવાઓ આપનાર વિરલ વ્યક્તિના અવસાનથી મુંબઈના ચારે ખૂણામાં જે સંભ ઉદ્ભવે એ જૂદી જૂદી સભાઓના હેવાલથી સહજ જણઈ આવે છે.
ઉપર મુજબ ક્ષેત્રોમાં કામ કરવાના વ્યસનવાળા અને કાયદાની સલાહ આપવાના વ્યવસાયવાળા શ્રીયુત મોતીચંદભાઈ સાહિત્યના ક્ષેત્રમાંથી સંન્યાસ નથી લેતા; પણ કલમના વહેણ ચાલુ જ રાખે છે. સાહિત્ય પરિષદમાં હાજરી આપે છે; વ્યવહાર કેશલ્પના લેખોની હારમાળા ચલાવે છે અને એ ઉપરાંત ' સિધિ” “ શાંત સુધા ભાવના” યુરોપનાં સંસ્મરણો” “જેની દષ્ટિએ ગ” “હેમચંદ્રાચાર્ય.” “આનંદઘન પદ સંગ્રહ” સાધના માર્ગે ” “નવયુગને જૈન' હેત ગઈ થોડી રહી' જેવી વિવિધરંગી કૃતિઓના સર્જન કરે છે. જૈન સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં તેઓશ્રીનું નામ બહુમાનપૂર્વક આલેખાય એવી બે મોટી રચનાઓની વાત તે લેખની શરૂઆતમાં કહેવાઈ ચૂકી જ છે, છત ઉરના પ્રત્યેક પુસ્તકમાં સ્વર્ગસ્થની પ્રતિભાશાળી કલમ એવી તે વહી રહી છે કે એક વાર વાંચવા લીધા પછી છોડવાનું મન ન થાય. એ વડે તેઓ શ્રીનું સ્થાન સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ચિરંજીવી બન્યું છે.
શ્રી વિજયાનંદ' ખાસ અંક કે જે શ્રી મુંબઈ ની આત્માનંદ જૈન સભા તરફી પ્રગટ કરવામાં આવેલ એમાં “આદર ન મૂક” એ નામ લેખ લખીને જૈન ધર્મના પ્રચલિત અનુદાને પ્રત્યે એ કે ભાવ ધરાવતા હતા અને સાથોસાથ જ્ઞાનને અપર રાખીને ક્રિયાને એની જોડે મેળ બેસાડવા પર ભાર મૂકતા હતા એ વાત ને સ્પષ્ટ દર્શન તેમણે કરાવ્યા છે.
તેઓ આથમતા યુગ અને નવા યુગ વચ્ચે પૂલ સમા હતા. નવી સંસ્કૃતિ ને નવવિચારધારાના પુરસ્કર્તા હોવા છતાં સાચી શ્રદ્ધાના રંગે રંગાયેલા હોવાથી ઉપરછલા દેખાવમાં અંજાઈ જઈ મૂળ વસ્તુને ઘાત થાય તેવી કોઈ પ્રવૃત્તિને ટેકો આપતા નહીં. અનેકાંત દર્શનની સાચી ખુબીના સે કોઈને દર્શન થાય એ અર્થે તેઓ દરેક પ્રવૃતિમાં
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કે હૈ , શ્રીમાન્ મોતીચંદભાઇને સ્મરણુંજલિ
-૦૦૦૦૦૦૦૦
સાહિત્યચંદ્ર બાલચંદ હીરાચંદ,માલેગામ सृजति तावदशेषगुणाकरं, पुरुपरन्नमलंकरणं भुवः । तदपि तत्क्षणभङ्गिकरोति चे-दहह ! कष्टमपण्डितता विधेः ॥ વિધાતા પૃથ્વીના ભૂષણરૂપ બધા ગુણોથી યુક્ત એવા પુરુષરને નિર્માણ કરી તરતજ તેને ભાંગી નાખે છે, એ વિધાતાની કેવી મૂર્ખાઈ ! એવા ઉદ્દગાર એક કવિએ કાઢ્યા છે.
અપૂર્વ અને અસાધારણ ગુણોવાળા પુરુષો કવચિત્ જગતમાં પેદા થાય છે અને તેઓ થોડો કાળ ચમકી કાલવશ થઈ જાય છે. એ સૃષ્ટિક્રમ અનાદિ કાળથી ચાલતા આવે છે. પૃથ્વી ઉપર જની, પરિસ્થિતિને વશ થઈ પ્રવાહપતિતની પેઠે જીવન ગુજારી છેવટ આ જગત છોડી જાય છે એવા પુરુષો તો અનેક હોય છે પણ શ્રીમાન મોતીચંદભાઈ જેવા અસાધારણ ગુણ ધરાવનારા કવચિત પુરુષો પોતાનો કર્તવ્યપથ ઠીક ઠીક આક્રમણું કરી ચમકી જાય છે. મોતીચંદભાઈએ ધારાશાસ્ત્રીને ઊંડો અભ્યાસ કરી તેમાં સારો યશ મેળવી પિતાને વ્યવસાય શરૂ કર્યો. તેમાં તેઓ યશસ્વી પણ થયા. આમ તે બધાએ પિતાને ભાગે અર્થોપાર્જન કરે છે એમાં વૈશિષ્ટ્રય નથી, પણ મોતીચંદભાઈ જેવા બંધુઓ જયારે વિજ્ઞાન અને જડવાદનો ઊંડો અભ્યાસ કરીને પણ સ્વધમય તત્વજ્ઞાનને તલસ્પર્શી અભ્યાસ કરી, ચિતન મનન કરી તેને પિતાના નિત્ય કાર્યક્રમમાં વણી લઈ શ્રદ્ધાપૂર્વક તેને અમલમાં મૂકી છે ત્યારે તેનું મહત્વ ચમકી નિકળે છે. પિતાને વ્યવસાય સાચવી નિત્ય દેવપૂજ, સામાયક, વપવાસ અને પ્રતિક્રમણ જેવી આવશ્યક ક્રિયાઓ કરતા રહે છે ત્યારે તેમના માટે આદરભાવમાં ખૂબ વધારો થાય છે. ક્રિયાઓ તે ઘણાએ
ભાગ લેતા. કેટલીક વાર ભિન્ન દિશામાં વહી રહેલી કાર્યવાહીઓ વચ્ચે પણ સમન્વય દષ્ટિથી અને અપેક્ષાને કાંટે હાથમાં ધરી એ વેગ મેળવી બતાવતા કે જેથી મતફેર અગ્નિમાં ઘી પીગળી જાય તેમ દૂર થઈ જતો.
છેલ્લા વર્ષોમાં તેઓશ્રીની અભિલાષા શ્રી મહાવીર ચરિત્ર વિસ્તારથી લખવાની અતિ જોરદાર બની હતી. એ દિશામાં તેઓએ લગભગ ભગવંત મહાવીર દેવના પૂર્વભવ સંબંધી વૃત્તાન્ત લખી નાખ્યો છે. અંતિમ યાને સત્તાવીશમા ભવ સંબંધી શરૂઆત પણ કરી હોવાનું સાં જવું છે. મુંબઈમાં જૈનધર્મનું ગર્વ સ્થાપનાર અને જૈન સમાજ માટે ચિરસ્મૃતિ મૂકી જનાર મોતીશા શેઠનું જીવનચરિત્ર પણ તેઓની કલમે સરળ્યું છે. આશા રાખીએ કે તેઓશ્રીની એ અને અન્ય અપ્રકટ કૃતિઓ સત્વર સહસ્રરશ્મિ દેવના કિરણે - લવ! ભયશાળી નિવડે.
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭મો ]
શ્રીમાન મોતીચંદભાઇને સ્મરણાંજલિ
૧૪૭
કરે છે પણ તે ક્રિયાના કલેવરમાં જ્ઞાનપૂર્વક ભાવનાને પ્રાણ પૂરાય છે ત્યારે તેનું મહત્વ ખૂબ વધી જાય છે. શ્રીમાન મોતીચંદભાઈની સામાયકની ક્રિયા એવી જ એક સિદ્ધિ હતી. તેઓએ સામાયકને ઉપયોગ પિતાને આમામાં સમતા ભાવ ઉમેરવામાં તે કર્યો જ પણ સાથે સાથે પોતાના સ્વધર્મી બંધુઓ માટે અપૂર્વ ગ્રંથનિમિતી માટે પણ કરી જનતા ઉપર મેટો ઉપકાર કરી સ્વધર્મની ઉત્તમ સેવા તેઓ કરી શકયા, એ કાર્ય એમની કીર્તિ સુગંધ અખંડ ફેલાવવાને કારણભૂત થએલ છે એમાં જરાએ શંકા નથી.
પિતે મેળવેલ નિવૃત્તિસમયને વધારેમાં વધારે અને સારામાં સારો ઉપયોગ શી રીતે કરો એ વસ્તુ તેઓ સારી પેઠે જાણતા હતા. અને તેઓએ પ્રત્યક્ષ કૃતિમાં મૂકીને લેઓને દાખલ પૂરો પાડ્યો છે. તેઓ જે કાંઈ વાંચતા તેને પોતાના બંધુઓને લાભ શી રીતે કરી આપ તેને નિત્ય વિચાર આગળ રાખી તેને સંગ્રહ કરતા અને પિતાની સરળ અને બાલબધ ભાષામાં અત્યંત સુલભ કરી તેઓ લેકે આગળ ધરતા. એવી મેળવેલ જ્ઞાનસંપત્તિનો મોટો સંગ્રહ કરી તેઓએ લેકની આગળ પિરસ્યો છે અને જિજ્ઞાસુ બધુઓએ તે રસપૂર્વક ખૂબ આનંદથી સેવન કર્યો છે. એ એમની કાર્યસિદ્ધિ અત્યંત પ્રશંસનીય અને ઘણુ કાળ સુધી લેકને આનંદ આપતી રહેશે એમાં શંકા નથી. નિયતકાલિક છાપાઓ તે ઘણાએ વાંચે છે પણ તેમાં એકાદ સુંદર વિચાર પ્રસંગવશાત આવી જાય છે તેને સંગ્રહ કરી તેને સારામાં સારો ઉપયોગ કરવાનું જાણે વ્યસન જ શ્રીમાન મેતીચંદભાઈને હતું એમાં શંકા નથી. આત્માને જાગૃત કરનાર ગ્રંથ જોવામાં આવે, એમાં પારિભાષિક શબ્દ ભરપૂર હેય, વિચારની સંકલના કઠણ જણાય, સામાન્ય વાચક તેથી કંટાળી તે ગ્રંથ મૂકી જ દે એવા પ્રસંગે મોતીચંદભાઈની જ બુદ્ધિ કામ કરતી. તેઓની ઉપમિતિભવપ્રપંચો કથા અને શાંત સુધારસ ભાવના એ એના જવલંત પુરાવાઓ છે. અને વિચારોને સંગ્રહ-એ વયવહાર, વ્યાપાર અને ધર્મકૌશલ્યના સંગ્રહે અત્યંત કાર્યશીલતાના પુરાવાઓ છે. રાજકીય આંદોલનમાં તેમણે કારાવાસ વેઠ. એવા પ્રસંગને પણ સારામાં સારે ઉપયોગ તેઓ કરી શક્યા અને “નવયુગને જૈન'ની પ્રસાદી તેઓએ લેકે આગળ ધરી. તેઓની ભાષામાં સહજસુલભતા, વસ્તુનું અચૂકદર્શન, પરિણત વિચારધારા અને શાસ્ત્રાનુકૂલ પ્રતિપાદન શૈલીની વિશિષ્ટતા જોવામાં આવે છે.
મહાવીર વિદ્યાલય જેવી સંસ્થા એ એમનું અખંડ કાર્યક્ષેત્ર રહ્યું હતું. આજની એ સંસ્થાની સદ્ધર સ્થિતિ મોતીચંદભાઈને જ વિશેષતઃ આભારી છે એમાં જરાએ અતિશયોક્તિ નથી. એ સંસ્થા ઉપર કેટલાએક લેકેએ અનેક કાલ્પનિક અને ખોટા આક્ષેપ કરી ખૂબ ઉશ્કેરણી કરી તેફાને જગાવ્યા. એ બધાએ કડવા ઘૂંટડાઓ તેઓએ ગળી જઈ સંસ્થાની અખંડ સેવા ચાલુ રાખી તેથી જ એ સંરથા એમના સ્મારક જેવી પિતાની વિજયી ધ્વજા ફરકાવી રહી છે.
મહાવીર વિદ્યાલયમાં ચોસઠ પ્રકારી પૂજામાંની એક પૂજા ભણાવવામાં આવતી હતી ત્યારે દરેક પ્રજાને અંતે તેઓ પૂજાને ભાવાર્થ સારરૂપે વિદ્યાર્થીઓને સમજાવતા હતા.
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી જન ધર્મ પ્રકાશ.
[ વૈશાખ
તેમાં જેન કર્મ ગ્રંથેનું તેમનું ઊંડું જ્ઞાન તરી આવતું હતું. તેમજ તેઓની ધર્મશ્રદ્ધા અને તલસ્પર્શી જ્ઞાન પ્રગટપણે જોવામાં આવતું હતું એ અમારા પ્રત્યક્ષ અનુભવ છે.
શ્રી અંતરિક્ષ પાર્શ્વનાથનું તીર્થ એ બહમહારાષ્ટ્રની ધર્મ સંપત્તિ છે. એ તે સુવિદિત જ છે કે, એ તીર્થમાં આપણા દિગંબરી આમ્નાયના બંધુઓએ કલહ પેદા કર્યો હતો. એની લડત ઘણા વરસ સુધી ચાલી હતી. તીર્થ વેતાંબરી છે એવા શાસ્ત્રોના પુરાવાઓ મેળવવાની ઘણી જરૂર હતી. એમાં અમને મોતીચંદભાઈની સારી એવી મદદ મળી હતી. તેમજ અનેક વર્ષો સુધી કેસ ચાલતું હતું ત્યારે કાયદાની સલાહ મેળવવાની પણ અમને જરૂર ઘણી પડતી હતી ત્યારે દરેક વખતે અમે શ્રીમાન મોતીચંદભાઈને જ તસદી આપતા. અને તેઓએ અખંડપણે ધર્મબુદ્ધિથી નિઃસંકોચ રીતે સલાહ આપી હતી, એટલું જ નહીં પણ જ્યારે કેસ વિલાયતમાં પ્રિવી કાઉન્સીલ આગળ ગમે ત્યારે ત્યાંના ધારાશાસ્ત્રીને સમજણ અને માહિતી આપવા માટે અહીંયાથી કોઈને મોકલવાની જરૂર જણાઈ ત્યારે અમારી દૃષ્ટિ મોતીચંદભાઈ ઉપર જ ગઈ. તેઓ ત્યાં ગયા અને કેસમાં ફતેહ મેળવી આપી. છેલ્લી ઘડીએ કેર્ટમાં તીર્થમાં વહીવટ અને પૂજા વિગેરે બાબત ક્રીમ ઘડવાની અણી પર કેટે આવે છે એમ જણાતા મોતીચંદભાઇએ જ “વેતાંબરની સ્વતંત્ર માલેકીને હક કૌલ મારફતે રજૂ કરી તીર્થની સ્વતંત્ર વ્યવસ્થા વેતાંબરોને જ મળવી જોઈએ એવો આગ્રહ કર્યો ત્યારે જ ચૂકાદો પૂર્ણ રીતે શ્વેતાંબરોના લાભમાં આવ્યો. આ બધા પરિશ્રમ માટે તીર્થ તરફથી તેઓએ એક પાઈને પણ લેભ રાખ્યો નહીં હતો, એ એમની નિઃસ્વાર્થબુદ્ધિનું સ્મરણ મહારાષ્ટ્રમાં કાયમને માટે જળવાઈ રહેશે.
અંતરિક્ષજીના કેસનું કામ પૂરું કરી જયારે તેઓ વિલાયતથી પાછા ફર્યા ત્યારે તેમની સાથે ચર્ચા કરતા માલમ પડયું કે તેઓ જર્મનીમાં પણ ગયા હતા. ત્યાં સુપ્રસિદ્ધ જૈન ધર્મના અભ્યાસી હર્મન જેકેબી સાથેની તેમની મુલાકાતનું તેમણે ખૂબ વર્ણન કર્યું. જેન ધર્મના હજારો ગ્રંથે જર્મનીમાં છે અને તેને ઊડે અભ્યાસ તેઓ કરે છે વિગેરે ખૂબ રસપ્રદ હકીકત તેમણે વર્ણવી. તેમણે જર્મન ભાષામાં લખેલ એક મોટો ગ્રંથ સાથે લાવેલ અમને બતાવ્યો હતો. તેમાં સિદ્ધચક્ર યંત્ર વિગેરે અનેક આકૃતિઓ હેવાને લીધે તે જૈનધર્મ વિયક ગ્રંથ હો એમ અમે જાણી શક્યા.
જુર કેન્ફરન્સમાં તેઓ હાજર હતા અને શાંતિ જળવાઈ રહે તેમજ દીક્ષા બાબત કટુતા ન જાગે એ માટે એઓએ પ્રયત્ન કર્યો હતો. તેમજ અહમદનગર ખાતે શ્રીમાન ઢટ્ટા સાહેબના પ્રમુખ પણ નીચે મહારાષ્ટ્રની પ્રાંતિક કેન્ફરન્સની બેઠક મળી હતી તે વખતે પણું ખાસ સમય મેળવી ત્યાં હાજર રહ્યા હતા. તેમજ બીજા પણ અનેક બધુઓને તેડી લાવ્યા હતા. તેમને ભાષણની ખૂબ ઉંડી અસર થઈ હતી.
મેતીચંદભાઇએ અનેક સાર્વજનિક, રાષ્ટ્રીય, સામાજિક તેમજ ધાર્મિક કાર્યોમાં રસ લીધો હતો, તેની નોંધ અત્યાર સુધી અનેક વક્તા તેમજ લેખકોએ લીધી છે. અમે એમાં અમારો સૂર પૂરાવીએ છીએ જેન સમાજે સદ્ગતનું ગૌરવ પણ યોગ્ય રીતે કરેલ છે, એ જ બીના એમના નિઃસ્વાર્થ કાર્યને પુરાવો કહી શકાય. મોતીચંદભાઇના આત્માને સદ્દગતિ ઈરછી વિરમું છું.
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRETURESSFEBRUFFFERESHBHREFER - જૈન સમાજનું “મૈતિક” ગ
UCUCULLULUCULUS
הכתב ובתבחכתכתבתב
શ્રી રાજપાલ મગનલાલ વોરા. ગત તા. ૨૬ મી માર્ચના દિવસે એક મિત્ર સાથે કેવળ અનાયાસે જ સ્વર્ગસ્થ મોતીચંદભાઈ વિશે અને તેમના સાહિત્ય વિષે વાત નીકળી. “જૈન”માં છૂટક છૂટક તેમણે લખેલ “વ્યાપાર કેશલ્ય” નાં લેખેને, તે જ નામે ગ્રંથસ્થ કરી “જૈન” પત્રે ભેટ તરીકે આપેલ તે પુસ્તક આ લેખકનાં ટેબલ પર પડયું હતું. અમે તેમાંથી, યત્ર તત્રથી ગમે તે વિષય પરત્વેનાં તેમના એ લઘુ લેખાંકે વાંચવા માંડ્યા. વ્યાપારમાં જાહેર ખબરનું પણ ચોકકસ સ્થાન છે. એટલે તે વિષે તેમણે લખેલ બે લેખકોમાંથી એક લેખ વાંચી અમે ખૂબ વિનોદ પ્રાપ્ત કર્યો. પણ તે વખતે એ કલ્પના પણ કયાંથી હોય કે તેઓ આવતી કાલે આપણુને છોડીને ચાલ્યા જશે અને આ સ્મરણો લખવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે !
નાનપણથી શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશમાં તેમનાં લેખો, નામના આદિ અક્ષરેસૂચક “મૈતિક” ઉપનામથી આવતા, તે રસપૂર્વક હું વાંચો અને ત્યારથી રહેજે તેમના પ્રત્યે આદર કેળવા ગયો. પછી તો કેન્ફરન્સ કેળવણી પ્રચાર કેન્દ્રસ્થ સમિતિમાં કામ કરવાનું બનતાં, તેમનાં સાજન્યને અનુભવ ઘણીવાર થયેલ છે.
પક્ષભેદમાં વહેંચાયેલ આપણાં નાના સમાજમાં તેઓ મહાન હતા. કેટલાક ને મહાનતા જન્મથી મળી જાય છે ત્યારે કેટલાક જાતે મહાન બને છે. મુરબ્બી મોતીચંદભાઈ દ્વિતીય પ્રકારનાં હતા. તેઓ સ્વપ્રયને મહાન બન્યા હતા એમ કહેવામાં કશું ખોટું નથી. શ્રી અને સરસ્વતીને સુભગ ચગ તેમણે સાથે હતા.
જૈન દર્શનમાં જ્ઞાનનાં જે વિવિધ પાસાઓ છે તે સર્વ ભણી તેઓ જીવનનાં આરંભકાળથી જ આકર્ષાયા હતા. અને એગ્ય વ્યક્તિઓ દ્વારા સુશિક્ષણ પામી, પછી તેઓ જાતે જ્ઞાનની પરબ જેવા બની ગયા હતા. તેમનું વિચિત અધ્યાત્મકપદુમ જુઓ કે સુંદર ગેય કાવ્યગ્રંથ શાંતસુધારસ ઉપરનું તેમનું વિવેચન વાંચે, સિદ્ધર્ષિ કથા વાંચે કે ઉપમિતિનાં વિવિધ પાત્રો જુઓ, હેમચન્દ્ર વિશે તેમને સાંભળે કે આનંદઘનજીનાં કાવ્યો વિષે તેમને વાંચે, બધે જ આપણને તેમની તદ્રુપતાનાં દર્શન થશે. ભારે વ્યવસાયી જીવનમાં જ્ઞાનનાં આ વિવિધ ક્ષેત્રો સાથે એકરૂપતા સાધવી એ ઓછું મુશ્કેલ નથી. ઈશ્વરદત્ત સહજ શકિત અને જ્ઞાન પ્રત્યેને ઉડે રસ આવા સુંદર ફલ આપી શકે છે.
જેન વે. કેન્ફરન્સના મંત્રી તરીકે તેઓ વર્ષો સુધી રહ્યા. એ દરમિયાન કડવા—મીઠા અનેક અનુભવો તેમને થતાં, પરંતુ પારકી કટુતાને એ કદી પોતાની
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
અને ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
કરતાં નહીં. કોન્ફરન્સની મુંબઈની થાયી સમિતિની બેઠક હોય, તેમાં અનેક ઉકળતા પ્રશ્નો વિચારવાનાં હાય, સદ્ગત સાક્ષર મોહનલાલ દેસાઈ જેવા ભારે કટાક્ષમય ભાષામાં પોતાના વિચાર ઠાલવે, પણ સ્વ. મોતીચંદભાઈનાં વક્તવ્યમાં કદી કડવાશ પ્રવેશી હોય એવું જોયું નથી. એ તો પિતાની રીતે જ બધા પ્રશ્નો રજૂ કરે કે જવાબ આપે. તેમની આ જીવંત દૃષ્ટિથી જ ભારે વિષમ સંજોગોમાં પણ તેઓ કેન્ફરન્સને ટકાવી શકયા હતા. દેશ-કાળને ઓળખવાની તેમની શકિત પણ પ્રશંસા માગી લે તેવી હતી.
રોગનાં છેલ્લા હુમલાને બાદ કરીએ તો ૭૦ વર્ષની ઉમ્મરે પણ તેમનું શરીર સ્વાથ્ય સારું કહી શકાય તેવું હતું. થાકને તેઓ ઓળખતા જ નહીં. આશાવાદ એ તેમને મુદ્રાલેખ-જીવનસૂત્ર હતું. આ બધું આપણી નવી પેઢીએ શીખવા જેવું છે.
વડિલો પાસે ભૂલ સ્વીકારવામાં તેમને ક્ષોભ થતો નહીં. ઘણે ભાગે સં. ૧૯૯૬ની વાત છે. એ સાલમાં માનનીય સ્વર્ગસ્થ કુંવરજીભાઈ ભાવનગર પાંજરાપિળની ટીપ માટે મુંબઈ આવેલા. “જૈન ધર્મ પ્રકાશનાં છેલ્લાં પ્રફ તેઓ જાતે જેવા મુંબઈ મંગાવતા. શ્રી મોતીચંદભાઈને ઘેર તેમને મળવા હું ગયો ત્યારે યોગાનુયોગે મારા એક લેખનાં પ્રફ આવેલા, જેને તેઓ સુધારી રહ્યા હતા, તે લેખમાં પ્રસંગને અનુરૂપ એક ક મૂકાયેલે તેનાં પ્રથમનાં બે ચરણ આ પ્રમાણે હતા.
श्लोकार्धन प्रवक्ष्यामि यदुक्तं ग्रंथकोटिभिः । તેનો અર્થ મેં “જે કોડા ગ્રંથમાં કહ્યું છે તે હું અર્ધા કલેકમાં કહીશ” આ પ્રમાણે કરેલ. મુ. કુંવરજીભાઈએ ગ્રંથનો અર્થ ગ્રંથ ન રાખતાં, લેક એ સુધારો કર્યો. મેં પ્રશ્ન કર્યો: “ અહીં કોડ ગ્રંથ એ અર્થ બંધબેસતે નહીં જ થાય ? ” તેમણે ના પાડી અને બાજુમાંથી મોતીચંદભાઈ નીકળ્યા તેમને પૂછ્યું : “મેતીચંદ, ગ્રંથ એટલે શું ?”
ગ્રંથ એટલે ગ્રંથ-પુસ્તક.” મોતીભાઈએ કાંઈક સહસા ઉત્તર આપે. મુરબ્બી કુંવરજીભાઈનાં ભવાં સહેજ ઊંચા ચઢ્યા અને ફરી પૂછ્યું: “ગ્રંથ સંખ્યા-અમુક પ્રમાણમાં” એમ જ્યાં આવે છે ત્યાં ગ્રંથનો શું અર્થ લેવાય? તુરત જ મેતીચંદભાઈએ ગ્રંથને અર્થ ક એ કબૂલ્યું.
મોતીચંદભાઈ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશમાં પ્રકાશિત કરવા લેખો મોકલે તેમાં ઘણીવાર મુ. કુંવરજીભાઈ સુધારા-વધારા કરતા અને તેને મોતીચંદભાઈ સાદર મંજૂર રાખતાં એમ કુંવરજીભાઈને મોઢે સાંભળેલું. મતલબ કે વડિલો પાસે તેઓ નમ્ર અને મિથ્યાભિમાનથી મુક્ત હતા.
મહાવીર વિદ્યાલય એ તેમની સતત ચિંતાનું સ્થાન હતું. દેડકા પ્રકરણ
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક મે ] જૈન સમાજનું મતિક ગયું!
૧૫૧ વેળા જે મોતીચંદભાઈ ન હોય તો એ ભય સંસ્થાને પીંખાઈ જતાં વાર ન લાગે એવી વિષમ પરિસ્થિતિ ઊભી કરવામાં આવી હતી, પણ સદભાગ્યે બધું થાળે પડી ગયું.
મોતીચંદભાઈના લેખનમાં પુનરૂક્તિ દોષ ઘણી વાર આવતા. છેલ્લા રોગનાં હુમલા પછીનાં તેમનાં લખાણોમાં આ વસ્તુનું પ્રમાણ અતિશય વધ્યું દેખાય છે. તળપદા શબ્દપ્રયોગ એ તેમની વિશેષતા હતી. છેલી ફરજીયાત નિવૃત્તિ દરમિયાન “મહાવીર ચરિત્ર” પચીસ ભાગમાં તૈયાર કરવાની તેમની યોજના હતી એ સમાચાર હમણાં જ આપણે શ્રી પરમાનંદભાઈ પાસેથી જાણ્યા. એ થયું હોત તે જૈન સાહિત્યની ભારે અગત્યની એક ખેટ કદાચ પૂરાઈ હોત. પરંતુ કાળને એ મંજૂર ન હતું અને તેથી એ યોજનાનાં શ્રી ગણેશની શરૂ આતમાં જ, તેઓશ્રીનાં દેહાંતનાં દુ:ખદ સમાચાર અચાનક સાંભળવા મળ્યા છે.
સત્કર્મ શાલીને અહીં કે ત્યાં–ગમે તે ઠેકાણે સુખ અને શાંતિ જ હોય એ નિયમાનુસાર તેમને આત્મા જયાં હશે ત્યાં શાંતિમાં જ હશે. તેને વંદન કરી આ લેખ પૂર્ણ કરું છું.
એકધારા વિદ્યાવ્યાસંગી.
BEGGESS SS SS SS 8
એમનો એકધારો વિદ્યાવ્યાસંગ અને આજીવન સેવાત્રને છે એમના જીવનને જે શાંતિ બક્ષી હતી તે સંસારના આધિ
વ્યાધિ અને છેલ્લી માંદગીઓ પછી આવેલી શારીરિક ક્ષીણતાને હળવી કરી દેતી. અંતે એમણે એ બધાથી છૂટકારો મેળવ્યું. છે લુહાર ચાલવાળા મનહર બિલ્ડિંગના એમના રહેઠાણે તમારા કૅલેજના દિવસોમાં હું આવતો ત્યારે દિવસ લગી કુટુંબના જ એક સભ્ય તરીકે તેઓ મને રાખતા. તે કાળે મેં નિકટપણે રહીને નિહાળેલા એ મન ભર્યાભર્યા ગૃહસ્થ જીવનની અને છે. સવારની સામાયિક વેળાએ ચાલતા એમની એકધારી ધાર્મિક 0 ગ્રંથ-લેખનની છાપ મારા સ્મૃતિપટ પરથી કદી ભૂસાઈ નથી.
–સ્વામી આનંદ
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
From,
www.kobatirth.org
સદ્ગતને નિવાપાંલિઓ
શ્રીયુત મેાતીચંદ્રભાઇ કાર્ડિયાના સ્વર્ગવાસ થવા માદ તેમના બહુમખ્યક આપ્તજના તરફથી જે અનૈવેધ હમદર્દી કે લિસાજના સદેશાએ આવેલા તે પૈકી કેટલાક અગત્યના, સક્ષેપમાં, અત્રે ઉધ્ધત કરવામાં આવ્યા છે.
No. 76,
Shri C. F. D'Souza,
Municipal Corporation Office, Bombay, 3rd April, 1951.
Municipal Secretary.
Shri Vinaya Motichand Kapadia.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
To,
Sir,
I have to communicate to you the following Resolution passed by the Municipal Corporation of Greater Bombay, at their meeting held on the 27th March 1951, with reference to the lamented death of your father, the late Shri Motichand G. Kapadia
·1
"That the Corporation have learnt with deep regret of Sad death which took place on 27th March 1951, of Shri Motichand G. Kapadia who was a member of the Corporation for twelve years, Chairman of the Standing Committee for the year 1942-43, and who in these and various other capacities and generally as a public spirited citizen rendered very valuable services to the City".
2. I have also to convey to you the Corporation's sympathy with you and your family in your sad bereavement and to state that as a mark of respect to the memory of your father, the Corporation adjourned without transacting any business that day.
-( ૧૫૨ )
Yours faithfully, C. F. D'Souza, Municipal Secretary.
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભારત જૈન સમાજના એક અગ્રગણ્ય આગેવાન અને સાક્ષર શ્રી મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીઆ સોલીસીટરનું તા. ૨૭-૨-૫૧ના રોજ મુંબઈમાં અવસાન થયું તેને આ સભા ઊંડા ખેદ સાથે નેંધ લે છે. તેમના સ્વર્ગવાસથી રાષ્ટ્ર અને જૈન સમાજને ન પુરાય તેવી ભારે ખોટ પડી છે.
સ્વ. મોતીચંદભાઈએ ધર્મનિયમ-જીવન જીવી બતાવ્યું છે અને તે સાથે રાષ્ટ્ર અને ધર્મની ઘણી ભારે સેવા તેમણે કરી છે તે યાદ કરતાં આ સભા ગૌરવ અનુભવે છે. સ્વર્ગસ્થ મોતીચંદભાઈના કુટુંબીઓના દુઃખમાં આ સભા પિતાની સહાનુભૂતિ દર્શાવે છે અને વર્ગ થના આત્માની શાન્તિ થાય તેમ પ્રાર્થના કરે છે.
ભેગીલાલ મગનલાલ.
પ્રમુખ શ્રી ભાવનગર જૈન સંઘની મીટીંગ. - આપણું સમર્થ વિદ્વાન લેખક અને હરિજનબંધુના તંત્રી શ્રીયુત કિશોરલાલ મશરૂવાળાએ ભાઈશ્રી પરમાણંદદાસ ઉપર સ્વ. શ્રી મેતીચંદભાઈને અંગે જે પત્ર લખ્યો છે તેમાંથી નીચેનો ભાગ લેવામાં આવ્યું છે –
શ્રી મોતીચંદભાઈ ગયાં. ઉમ્મર તે થઈ જ હતી. શરીર પણ ભાંગી ગયું હતું. એટલે શાન્તિ પામવાની જરૂર જ હતી. સુવાસ મૂકી ગયા છે જે આપણને દીર્ઘકાળ મળશે. તમે હવે એ કુટુંબમાં સૌથી વડીલ ગણાઓ ને ? તમે પણ સુવાસ તો કેળવી છે, પણ જરા યુકેલિંસ જેવી ઉગ્ર ગણાય. મોતીચંદભાઈની ગુલાબ જેવી સય. ખરું કે નહિ ? ”
કિશોરલાલ મશરૂવાળા. શ્રા, મોતીભાઈ જતાં કુટુંબની છત્રછાયા ગઈ. સૌરાષ્ટ્રના એક અભ્યાસી અને બાહોશ કાર્યકર પણ ગયા. અને જૈન કોમે તેની અનન્યભાવે સેવા કરનાર એક આગેવાન છે. મુંબઈના જાહેર જીવનમાં પણ એમને યશસ્વી કાળે હતો.
શ્રી બ વંતરાય ગે. મહેતા, ભાવનગર. મોતીભાઈ ગયા. એની ઉમર લાયક હતા ને ગયા પણ એથી કાંઈ લાગ્યા વિના ન રહે! લાગવા લાગવામાં પણ ફેર છે, બીજી કઈ બેનને લાગે ને તમને લાગે તેમાં પણ ફેર છે. તમને તો સૌથી વધારે લાગે, એ હું બરાબર સમજી શકું છું, મુંબઈના મિત્રને લાગે કે-એક પરોપકારી સજજન ગયા. (માંથી બહેન ઉપરના પત્રમાંથી).
નાનાભાઈ ભટ્ટ, ચારવાડ, સંસારની ઘણી પ્રવૃત્તિ કરી, સાથોસાથ આત્મતત્વ જાણવાનું વિચારવાનું પણ, અધ્યાત્મના ગ્રંથ-વાંચી ભાષાંતર કરીને પણ કર્યું. સામાજિક કામે સેવાના પણ ઘણા પ્રકારે કરતા ગયા અને તે સર્વમાં મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના સ્થાપન કાલથી તે પિતાની જિંદગી સુધી સતત એકધારી સેવા તે સંસ્થાની કરી જ્ઞાનની ઉપાસના કરતા ગયા છે, એટલે તેઓશ્રીનું જીવન તે સુંદર, સંતોષકારક અને ધન્ય રીતે જીવી આ જન્મ સફળ કરતા ગયાં છે.
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Reg. No. B. 156 પણ આવા સુંદર, શાંત અને સરળ જી આ વિષમ કાળમાં બહુ ઓછા હોય છે એટલે તેમને ખોટ બધાને સાલે તેવી છે તો તમને સાલે તેમાં તે નવાઈ જ નથી. પરંતુ જ્યાં મનુષ્યની નિરૂપાયતા છે ત્યાં શાંતિ રાખ્યા સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ જ ડાહ્યા માણસ માટે નથી, માટે તમો સર્વ ધીરજ અને શાંતિ રાખશો અને ભાઈના પગલે તમારાથી બની શકે તેટલું ચાલવા પ્રયત્ન કરશે. છોટાલાલ ત્રિકમલાલ પારેખ, અમદાવાદ, સોજન્યમૂર્તિ-કર્મયોગી એવા શ્રી મોતીચંદભાઈના ખેદજનક વર્ગવાસના સમાચાર જાણી આઘાત થયે. કર્મ યેગીઓ, વિદ્વાનો અને કાર્યદક્ષ વિભૂતિઓ જૈન જૈનેતર સમાજ ગુમાવતો જાય છે-તે તે બાબતમાં રંક બનતો જાય છે. જેના સમાજે તો એક મહાન તત્વચિન્તક, અધ્યાત્મી, વિદ્વાન અને કાર્યદક્ષ બુદ્ધિમાન, સેવાભાવી સપુરુષ ગુમાવી ગરીબી મેળવી છે. ભાવિ બળવાન છે, પણ એમની ખેટ નહી પુરાય-પ્રભુ એમના આત્માને શાંતિ આપે. - મણિલાલ મો. પાદરકર, મુંબઈ. મોતીચંદ્રમા કુદરત્તર અવતાર રે રે! વી ગીર વિત: સેન સમાન ફ્રી बहोत बडी हानि हूइ है. श्री मोतीचंदभाइने अपनी हयातीमें देशके वास्ते और जैनसमाजके वास्ते स्वार्थत्याग किया है और मनोभावसे उनकी सेवा क्यिी है, ऊन के अवसानसे आपके कुटुंब पर बडा कुठार आधात हूवा है. आपके दुःख में हमारा सब कुटुंब समभागी है. आपको यह दुःख सहन करने की शक्ति मिले. કું. પો. કિશોરિયા, મુંa૬ દશકાઓ સુધી જૈન સમાજની એકધારી સેવાઓ દ્વારા જૈન સમાજની ઉન્નતિ માટે જીવ્યા એવા અટકી અને નિર્ભય ખડક જેવા સુભટના જવાથી જૈન સમાજને ભારે ખોટ પડી છે તેઓએ પોતાના ઉચય સંસ્કાર અને સ્વાપણની ભાવનાથી સમાજને રંગી નાખ્યા હતા. કેળવણી દ્વારા જૈન સમાજને મોખરે લાવવામાં અને કેન્ફરન્સ દ્વારા તેની સર્વદેશીય ઉન્નતિ સાધવામાં તેમણે અમૂલ્ય ફાળે આ હતો. મહાવીર જૈન વિદ્યાલય તેમના કીર્તિગાથા ગાતું આજે પણ ખડું છે. સાહિત્ય દ્વારા અને ઊંડી ફિલસૂફીભર્યા ચિંતન દ્વારા તેમણે ધર્મ અને સાહિત્યક્ષેત્રે પણ પોતાની અમર જયેત ઝળહળતી રાખી છે કોઈ પણ પુત્ર ગૈારવ લઈ શકે એવા શિરછત્રના જવાથી તમારા ઉપર અને તમારા આખા કુટુંબ ઉપર જે દુ ખ આવી પડ્યું છે તેમાં અમે સમવદના ધકટ કરીએ છીએ. સદ્દગતના આત્માને ચિરંતન શાન્તિ મળે એજ અભ્યર્થના. નાગકુમાર ના મકાતી, વડોદરા. મુદ્રક શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇ-શ્રી મહેદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ - ભાવનગર For Private And Personal Use Only