Jain Dharm Prakash 1916 Pustak 032 Ank 06

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533374/1

Page #1

KEGISTERED No. B. 356.
ક
eite
:
*
,
છે.
કરે એને મારી.
T
*
*
* *
* *
धास्तीर्थकृतः सुरेंद्रमहिताः पूजां विधायामलां। सेव्याः सन्नुनयश्च पूज्यचरणा:श्राव्यं च जैनवचः॥ सच्छीलं परिपालनीयमतुलं कार्यं तपो निर्मलं । ध्यया. पंचनमस्कृतिश्च सततं भाव्या च सद्भावना ॥१॥
*
*
.
-
*
** 1.
,
E
અનુરૂર .] ભાદ્રપદ. સંવત ૧૯૭૨. વીર સંવત ૨૪. [ અંક ૬ ઠે
પ્રગટ કે, શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા -ભાવનગર,
अनुक्रमणिका. શ્વકનું ધર. (પદ્ય) ..
... ૧૭૩ - ૧૭૮
૧૭૫ .. ૧૮૩
3 અતિ પ્રકરણ. આ વિવેચનયુક્ત
- ૫ શિક પરીક્ષા. છે અને કુરુ દયા ( બારણું સૌજન્ય. ... - જેના પર ઉપરથી નીકળતા સાર. ..
--આકાના મુનિરાજ તરફથી લખi! પ..
:
-
રબા - ની પસંદ કરી છે તેમાં . ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈને છાપ્યું.

Page #2

rmed by
1.
yt
»»
[3
܀ ܪ
20
જ
થી ક પ્રવૃત્તિ પ્રબ, શ્રી
શ્રી ઉપદેશ તિંકા ગ્રંથ. એટી ટીકાયુક્ત. આંત્રપૂર્વક કર્મ પ્રથાદિ વિચાર ( પુસ્તકાકારે શ્રી શાંતિનાથ સુરિત્ર, પદમધ. સંસ્કૃત. શ્રી ત્રિષ્ટિ લાકા પુરૂષ ચરિત્ર. પ ૮-૯ ભાષાંતર. શ્રી પાંચ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર ગુજરાતી (શિલાછાપ) શ્રી ચંદરાન્તને રાસ. ભાવાર્થ ને રહસ્યયુકત. ( ગુજરાતી ) ૨ તૈયાર હાવાથી હરે છપાવા શરૂ થશે. શ્રી ઉપદેશ પ્રસાદ ગ્રં મૃ. ચા ૭ થી ૧૨. સંસ્કૃતઃ શ્રી સતિકા છું! કાલ ની ભાષ્ય. ટીકાયુક્ત
થી પરિશિષ્ટ પર્વ ભાષાંતર
શી કપૂર પ્રકો
એ ઓર્ટી ટીકયુલ
શ્રી ડૅનલઘુ પ્રક્રિયા વ્યાકરણ. આવૃત્તિ ૨ છે. સંધ્યા થાય છે.
એક પ્રસિદ્ધ હતું. છે, છે વિજય ઉપાધ્યાય કૃત સીટી ટીકાયુક્ત.
શ્રી પાલીનાથ ત્રિ ગદ્યમધનું લાષાંતર. શ્રી ઉપરાંત પ્રપંચ કથાનું ભવ્યાંતર
શ્રી હેમચંદ્રાચાય ત્રિ હું સ્વતંત્ર લેખ ) શ્રી હિરાગ્ય મહાકાવ્યનું ભાષાંતર.
શ્રી અંબેના વિવિધ અટીટ લાષાંતર.
શ્રી ઉપદેશ પ્રાસાદ શશ, શા. સ્થૂલ ૧૩ થી ૨૪. સસ્કૃત. વાત કરી પી નગર કયુ-૧૨ ૧૩ ૧૪-૧૫-૧૬-૧૮ સાથે ઉર સહ આપવા ઇચ્છા ધરાવો તે તેની ઇચ્છાનુ તેમના મોટા ફ ામાં
ઉપર
આ સભાનાં લાઇ જય શ્રીપાળ ગરા આ ચિત્ર દીપાંતર, તા . હું માં
નો
સાઇના દરેક દેશના વાનર અને કોઇ સાથી નકોર
બે
લાઈકો ટ
અને હરતમાં ભેટ તરીકે મોકલવાને ઝુકરર થ સભ્ય મુક્ત, થી યુગ દેશના ભાષાંતર, બી પ્રિય વળી આ બાંવર ) તૈયાર સેલ છે, આવશે, કાર ક હ સ એટલા
અને બેટ તરીકે
મા
કાને
પાને ઝુકરર ચેલી પાસ મુકે ડેલી હી ધરતા કારણે લેવા
માં બ

Page #3

શ્રી પ્રારા.
पिता योगाभ्यासो विषयविरतिः सा च जननी । विवेकः सोदर्यः प्रतिदिनमनीहा च भगिनी ॥ प्रिया क्षांतिः पुत्रो विनय उपकारः प्रियसुहृत् । सहायो वैराग्यं गृहमुपशमो यस्य स सुखी ॥
પુસ્તક કર મુ. ] ભાદ્રપદ. સંવત ૧૯૭૨. વીર સંવત ૨૮૪૨. [ અંક ૬ કે.
सम्यक्त्वीनुं अंतर.
એવા
એવા
(સોરઠની લયમાં ) એવા સજન સમકિતવંત જન વિરલા હશે રે. શત્રુ મિત્રમાં ભેદ ન રાખે, સમરસ ભાવ-સુધારસ ચાખે; ભાખે સત્ય સદા પથથી નવ ખસે રે, રગેરગમાં કરૂણાથી ભરિયા, ગુણ-મુક્તાફળના જે દરિયા તરિયા મેહ સ્વયંભૂ પ્રવચન-૨નાવશે રે, પ્રબળ કષાય ને વરતે ચારે, સ્યાદ્વાદ-મુદ્રાને ધારે; મારે મસ્ત મદનને જ્ઞાને ઉલ્લસે રે.
એવાર પરમારથ-સાધનમાં પૂરા, વ્યવહારે નવ લેશ અધરા; શૂરા સંકટમાં પણ નિજ ધમે વસે રે, જળ પંકજ સમ ભવથી ન્યારા, શાસનના અનુપમ શણગાર; પ્યારા ગુણી જનને તે નિશદિન ભાવ રે.
એવા રત્નસિંહ દુમરાકર,
એવાર
૧ એકરૂપી સ્વયંભૂ રમણ સમુ. ૨ વહાણથી.

Page #4

જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
નવી દિ.
(સવૈયા–એકત્રીશ. ) હાય સવાયા સર્વશકી પણ ગુણ તણે નહિ જેને ગર્વ, મધુર વચન વદતા મુખ કાયમ ચતુર થઇ ચાખે ફળ સવ; દિધ વિચારપૂર્વક કીધેલા કાય સદા જેના વખણાય, વતન શુભ ધરિ લય ગાળે સજજન તે જગમાં કહેવાય. ઝેર જરાય ધરે નહિ જીભે વડું વસાવે નહિ જે વેર, અકળ કળા ધારે અંતરમાં ચાહે સહુને રૂડી પેર; જેમ જેમ વધતા જાયે ત્યાં લઘુતા વધે અંતરમાંય, વર્તન શુભ ધરે વય ગાળે સજજન તે જગમાં કહેવાય. વિદ્યા વાણી વિત્ત સાંપડ્યા હોયે સજન નરને જેહ, વાવરતા વિવેક સહિત શુભ સ્થળ લાગેલે જેને નેહ, દુર્જન હસ્ત જતાં જગમાં ઉપયોગ જેહને અવળે થાય, વર્તન શુભ ધરિ વયે ગાળે સજજન તે જગમાં કહેવાય. મર્યાદા મૂકે નહિ લડતાં સજજનતા અંતર જે હોય, કુળવાન સ્ત્રીનું હસવું જ્યમ નિરખે કાયમ હેઠે હૈય: સજજનને સંતાપી આખર હલકા જન હાથે પસ્તાય, વતન શુભ ધરિ વય ગાળે સજજન તે જગમાં કહેવાય. સજજન જન સ્નેહ સરવેના દુષ્ટ તેણે મને લાગે કાળ, જગત ચ4 વિ જાણ જગતમાં ઘડ તણે મન તે વિકરાળ; હરકત કેઇ કરે સજનને કલેશ નહિં ધરતા મનમાંય, વતન શુભ ધરિ વય ગાળે સજા તે જગામાં કહેવાય. તરૂવર પાર વિનાનાં જગમાં પણ સુતરૂ ભાગ્યે ભેટોય, હી હાય હારે સ્થળમાં કોહિનૂર તે ક્યાંક કળાય: બહુ પૃથ્વિ જળક્ષારમચી પણ નિર્મળ જળ તે અલ્પ જણાય, વતન શુભ ધરિ વય ગાળે સજજન તે જગમાં કહેવાય. ગુણ માહ્ય સજજનતા જગમાં પામત કેણ ખરચીને ભૂલ, શીખવ્યાથી શીખાય નહિં જે ફાલેલી ન તરૂવર ફલ: દેશ વિદેશ વિષે ન મળે પણ સમભાવે આધિન જણાય, વતન શુભ ધરિ લય ગાળે સજા તે જગમાં કહેવાય.

Page #5

પ્રશમરતિ પ્રક્રરણુ,
નિજ આત્માવત્ ગણે સર્વ ને પરદુ:ખે જસ પ્રાણ દુભાય, કાયર નહિં કરવામાં કાયમ દિન જતેને દિલથી હાય; દુલ ભ નરભવ સફળ કરે નિજ અવર પ્રતે અતિરી સુખદાય, વન શુભ ધર વય ગાળે સજ્જન તે જગમાં કહેવાય, દુ ભજી વિ॰ ગુલાબચંદ મહેતા-વળા,
८
૧૭૫
प्रशमरति प्रकरण.
[ અર્થ વિવેચન ચુક્ત. ]
( અનુસંધાન પૃષ્ટ ૧૪૭. )
પૂર્વોક્ત નિ:સ્પૃહતા અનિત્યાદિ દ્વાદશ ભાવનાના સતત્ અભ્યાસ કરવાથી પ્રાપ્ત થઇ શકે છે તેથી શાસ્ત્રકાર ઉક્ત ભાવનાના અધિકાર અત્ર પ્રસ્તાવે કહે છે. भावयितव्यमनित्यत्वमशरणत्वं तथैकतान्यत्वे |
अशुचित्वं संसारः कर्मास्वसंवरविविश्व ।। १४९ ॥ निर्जरणलोकविस्तरधर्मस्वाख्याततत्त्वचिन्ताथ |
बोधेः सुदुर्लभत्वं च भावना द्वादश विशुद्धाः || १५० ॥
ભાવાર્થ :અનિત્ય, અશરણુ, એકત્વ, અન્યત્વ, અશુચીત્વ, સંસાર, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, લેાકસ્વરૂપ, સદ્ધર્મ સ્વરૂપ ચિ ંતન, અને સમ્યકૃત્વ-બાધિ દુર્લભુતા, એવી રીતે દ્વાદશ વિશુદ્ધ ભાવના ભાવવી. ૧૪૯-૧૫૦
વિવેચનસ'સારમાં સર્વ સ્થાને અનિત્ય છે, કંઇ નિત્ય નથી એ રીતે સદાય દિનરાત અનિત્યતા ચિન્તવવી, જન્મ જરા મરણુથી પરાભવ પામેલા જીવાને ક્યાંય શરણુ નથી એ રીતે અશણુતા ચિન્તવવી, જ્ઞાનદન સંયુક્ત સ્વાશ્રયી સ્વતંત્ર જ છુ, બીજા કોઇને આધીન નથી–પરાધીન નથી એ રીતે એકત્વતા ચિન્તવવી, સ્વજના અને ધનધાન્યાદિક સર્વાંથી હું ન્યારો છું એ રીતે અન્યત્યતા ભાવવી, અશુચિથી ઉત્પન્ન થયેલુ અને શુચિ વસ્તુને પણ અશુચિ કરી દેનારૂ શરીર અશુચિમય જ છે એ રીતે શરીરની અશુચિતા ચિન્તવવી, સ’સાર સ્ટેજ ઉપર જીવા ક વશવતી પણે વિવિધ પ્રકારના નાચ નાચે છે એ રીતે સસાર ભાવના ભાવવી, ઇંદ્રિય, કષાય, અવ્રત, અને ચેગ ( મન વચન કાયા ) ની મેકળાશથી એ દ્વારા વિવિધ કર્મ આવ્યાં કરે છે એ રીતે આશ્રવ ભાવના અને એ બધાંય ફર્મને આવવાનાં દ્વાર અધ કયે જ છૂટકે છે એ રીતે સવર ભા

Page #6

જૈન ધર્મ પ્રકાશ
વમા ચિડાવવી, અંતર લક્ષ સાથે રામના સહિત દ્વાદશ વિધ તપ તપાવડે જ પૂર્વકૃત કમોનો નાશ થઈ શકશે એ રીતે નિર્જરા ભાવના ભાવવી, ઉ, અધો ને તીર્થો લોકમાં સર્વત્ર અનાદિ સંસારચકમાં જ અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વાદિક યોગે પરિભ્રમણ કર્યું છે એ રીતે લેકવલપાવ ભાવના ભાવવી, જિનેશ્વર દેએ ભવ્ય છાના હિત માટે ક્ષમાદિ દશ પ્રકારનો બહુ રૂડા ધર્મ દર્શાવ્યો છે એ રીતે દિમાગ્યાત ભાવના, અને મનુષ્ય જન્મ, કર્મભૂમિ, આર્ય દેશ, ઉત્તમ કુળ, નિરોગી શરીર તેમજ દીર્ધ આયુ વિગેરે સત્સામગ્રી પ્રાપ્ત થયે છતે પણ શ્રી વીતરાગ વચનાનુસાર તત્ત્વબોધ અને તત્ત્વશ્રદ્ધા પ્રાપ્ત થવી બહુ દુર્લભ છે એ રીતે
દિલભ ભાવના અહર્નિશ ભાવવી–એ રીતે દ્વાદશ ભાવના સદાય ચિંતવવી. ૧૪૯-૫૦
હવે શાસ્ત્રકાર એકેક કારિકાવડે એક એક ભાવનાનું સ્વરૂપ કયે છે તેમાં પ્રથમ અનિત્ય ભાવના બાંધે છે.
इष्टजनसंप्रयोगाविषयसुखसंपदस्तथारोग्यम् ।
देहश्च यौवनं जीवितं च सर्वाण्यनित्यानि ।। १५१ ॥ ભાવાર્થ –ઇUજન સંગ, સમૃદ્ધિયુકત વિષયસુખ સંપદા, તથા આરોગ્ય, દેહ, વન અને જીવિત એ સર્વ અનિત્ય છે. ૧૫૧
વિ – ઈષ્ટજનો સાથે સંગ અનિત્ય છે, પ્રાપ્ત થયેલી સઘળી સંપદા અનિત્ય છે, શબ્દાદિક વિષયજનિત સુખ અનિત્ય છે, અને આરોગ્ય પણ અનિત્ય-અસ્થિર છે, તેમજ ગમે તેટલું પાલનપોષણ કરેલું શરીર, વન અને આયુષ એ સઘળા અનિત્ય-નાતામાં ત્રણ નષ્ટ થઈ જાય એવાં છે. એ રીતે સર્વ વસ્તુની અનિયતા ચિંતવતાં તેમાં નેહ-રાગ થાય નહિ અને નિ: સંગાપણે મેક્ષમાર્ગમાં પ્રવતાંય છે. ૧૫૧ હવે શાસ્ત્રકાર બીજી અશરણ ભાવના આશ્રી સ્વરૂપ નિવેદન કરે છે.
जन्मजरामरणभयरभिद्रुते व्याधिवेदनाग्रस्ते । मिनवरवचनादन्यत्र नास्ति शरणं कचिल्लोके ।। १५२ ।।
ભાવાર્થ –જન્મ જરા અને મરણના ભયથી વ્યાપ્ત અને વ્યાધિ વેદનાથી પ્રસ્ત એવા લોકને વિષે શ્રીજિનેશ્વર ભગવાનના વચનથકી અન્યત્ર કયાંય શરણ નથી. ઉપર
વિક–રાગ દ્વેપ અને હવશવની પાવડે જન્મ જરા અને મરણ સંબંધી લયથી ભરેલા તેમજ જવર, અતિસાર, ક્ષય પ્રમુખ અનેક રેગ તથા શરીર

Page #7

પ્રશમરતિ પ્રકરણ.
૧૭
સંબંધી અને ગન રાબંધી અનેક પ્રકારની વેદનાથી વ્યાપ્ત એવા પ્રાણીઓને શ્રી વીતરાગ સાર્વજ્ઞ પરમાત્માએ અર્થથી ઉપદિશેલા અને ગણધર મહારાજાઓએ સૂત્રથી ગુંથેલાં પ્રવચન (સત્શાસ્ત્ર) વગર બીજે ક્યાંય ત્રાણ-શરણુ-આધાર નથી તેથી તેનું જ શરણ કર્તવ્ય છે. ઉપર હવે શાસ્ત્રકાર ત્રીજી એકત્વ ભાવના આશ્રી સ્વરૂપ સમજાવે છે.
एकस्य जन्ममरणे गतयश्च शुभाशुभा भवावते ।
तस्मादाकालिकहितमेकेनैवात्मनः कार्यम् ॥ १५३ ॥ ભાવાર્થ –સંસારચકમાં ફરતાં એકલાને જન્મમરણ કરવાં પડે છે, અને શુભાશુભ ગતિમાં જવું પડે છે, તેથી આત્માએ એકલા તેિજ પિતાનું અક્ષય આત્મહિત સાધવું. ૧૫૩
વિવ–એકલા પોતાને જ જન્મ મરણ કરવાં પડે છે અર્થાત્ જન્મતાં તેમજ મરતાં કોઈ બીજું સ્વજનાદિક સહાયરૂપ થતું નથી. વળી કરેલાં કર્મ અનુસારે સંસારચકમાં ફરતાં દેવ મનુષ્યાદિક શુભ ગતિમાં અને નરકાદિ અશુભગતિમાં જીવ પોતેજ જાય છે. ત્યાં ત્યાં જીવને પોતાને જ જન્મમરણના દુ:ખ-વિપાક ભેગવવાં પડે છે, તે દુ:ખ દવા કાઈ બીજો આવતો નથી, તેથી આત્માએ પોતેજ સ્વાશ્રયી બની, સઘળી પરાધીનતા ત્યજીને, સંયમ અનુષ્ઠાનવડે પોતાનું અત્યંત હિત સાધી લેવું જરૂરનું છે. ૧૫૩ હવે શાસ્ત્રકાર ચોથી અન્યત્વ ભાવનાનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરે છે.
अन्योऽहं स्वजनात्परिजनाच विभवाच्छरीरकाचेति ।
यस्य नियता मतिरियं न बाधते तं हि शोककलिः ।। १५४ ॥ ભાવાર્થ – હું સ્વજનથી, પરિજનથી, વૈભવથી અને શરીરથી જુદે છું એવી જેની નિશ્ચિત મતિ છે તેને શોક સંતાપ સંભવતો નથી. ૧૫૪
વિવ–“માતાપિતા, પુત્ર કલત્રાદિકથી હું જ્યારે છું, દાસ દાસી પ્રમુખ પરિજનથી હું ત્યારે છું, તેમજ ધન ધાન્યાદિક અને સુવર્ણ રજતાદિક વૈભવથી હું જ્યારે છું અને અનેક પ્રકારના વિષય ઉપગના સ્થાનરૂપ દેહથી પણ હું ન્યારે ( જૂદ) છું ” આવી આલોચનાવાળી બુદ્ધિ જેને રાતદિન બની રહે છે તેને શોક કલેશ પીકી શકતો નથી. માટે અવશ્ય અન્યત્વ ભાવના સેવવી. ૧૫૪ હવે શાસ્ત્રકાર અશુચિત ભાવના સંબંધી સ્વરૂપ નિરૂપણ કરે છે.
अशुचिकरणसामर्थ्यादाद्युत्तरकारणाशुचित्वाच । देहस्याशुचिभावः स्थाने स्थाने भवति चिन्त्यः ॥ १५५ ॥

Page #8

ど
નું ધમ પ્રકાશ
ભાવાર્થ :-અશુચિથી ઉત્પન્ન થયેલા, ૫શુચિથી વૃદ્ધિ પામેલા અને અન્યને ! અપવિત્ર કરનારા એવા દેહના અનુચિ ભાવ દરેક સ્થાને ચિતવવા. ૧૫૫
વિપવિત્ર વસ્તુને પણ અપવિત્ર કરી નાખવાનું શરીરમાં સામર્થ્ય - શક્તિ છે, અર્થાત્ ક, ચન્તન અને કેશરાકિ સુગંધી પવિત્ર પદાર્થો પણ આ દેહના સંસર્ગથી અપવિત્ર-દુર્ગંધવાળા બની જાય છે એ દેખીતી વાત છે. તેમજ આ દેહનું આદિ કારણ પિતાનુ વીર્ય અને માતાનુ રૂધિર અને પછીનુ કારણ માતાએ કરેલા આહાર:રસહરણી વાટે આવેલા તેનું આસ્વાદન એ મને કારણે અ શુચિમય છે, તેથીજ તેના કાર્ય રૂપે થયેલા-નિપજેલા આ દૈડુ પણ અશુચિમય છે. એમ શરીરના પ્રત્યેક અવયવે ચિન્તવન કરવું, અર્થાત્ દેહમાં સર્વત્ર ચામડીથી ઢાંકેલી વિવિધ પ્રકારની અશુચિજ ભરેલી છે. આવી સતત ભાવનાથી આ દેહ ઉપર મૂર્છા-મમતા થતી અટકે છે. ૧૫૫
હવે શાસ્ત્રકાર સસાર ભાવના આશ્રી સ્વરૂપ નિવેદન કરે છે.
माता भूत्वा दुहिता भगिनी भार्या च भवति संसारे । व्रजति सुतः पितृतां भ्रातृतां पुनः शत्रुतां चैव ॥ १५६ ॥ ભાવાર્થ:-—માતા થઇને પુત્રી, હૅન, અને ભાર્યા
આ સંસારને વિષે થાય છે, તેમજ પુત્ર થઈને પિતા, ભાઇ અને શત્રુ પણ થાય છે. ૧૫૬
વિ—સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં પ્રાણીઓની જે એક વખતે માતા હોય છે તેજ પાછી કર્મ પરવશતાથી પુત્રી, લિંગની અને ભાર્યા પણ થાય છે તા એક વખતે જે પુત્ર થયા હાય તેજ પુન: કર્મયોગે પિતા ભાઇ અને શત્રુ પણ થવા પામે છે. તેથી આ ચરાચર જગતમાં સર્વે જીવા અરસપરસ પિતાપણે, માતાપણું, પુત્રપણે, અને શત્રુષણે પણ અનેકધા સબંધમાં આવી ગયેલા જાણવા. આ ભાવનાના સતત્ અભ્યાસયેાગે અમુક ઉપર રાગબુદ્ધિ અને બીજાની ઉપર દ્વેષબુદ્ધિ ર હેતી હાય તે શાન્ત થઇ જવા પામે ઇં. ૧૫૯
હવે શાસ્ત્રકાર આશ્રવ ભાવનાનું સ્વરૂપ નિવેદન કરતા સતા કહ્યું છે. मिथ्याष्टिरविरतः प्रमादवान् यः कपायदण्डरुचिः ।
तस्य तथावकर्मणि यतेत तन्निग्रहे तस्मात् ॥ १५७ ॥
ભાલાઃ—જે પ્રાણી મિથ્યાદષ્ટિ, અવિરતિ, પ્રમાદી અને કષાય તથા ચેાગને વિષે રૂચિવત છે તેનામાં કર્મ ના પ્રવાહુ ચાલ્યે! આવે છે, તે માટે તેને નિરાધ કરવા યત્ન કરવા. ૧૫૭

Page #9

પ્રશમરતિ પ્રકરણ.
૧૯
વિ–શ્રી તીર્થકર દેવનાં તત્ત્વ વચન ઉપર અશ્રદ્ધા લક્ષણ મિથ્યાત્વ ચગે કર્મબંધન થાય છે અને સમ્યગદષ્ટિ (સમકિતવંત) છતાં જે પ્રાણાતિપાતાદિક પાસ્થાનકે સેવે છે તે તથા દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ અંગીકાર કર્યા છતાં વિષય કષાય અને વિકથાદિક પ્રમાદવશ રહે છે તે પણ કર્મ બંધન કરે છે. કષાય પ્રમાદ વધારે બળવાન હોવાથી તે જુદો ગણાવ્યો છે. વળી મન વચન અને કાયાના અસદ વ્યાપારથી પણ કર્મબંધન થાય છે. મનવડે આક્ત રદ્રધ્યાન–પરિણામથી, વચનવડે હિંસક અને કઠોર વાણી વદવાથી, તેમજ કાયાવડે જય હિત અનેક પ્રકારની ક્રિયા કરતાં કર્મબંધન થાય છે. અર્થાત્ એ બધાંવડે આત્મા દંડાય છે. અને તેથી જ જન્મમરણનાં દુઃખ ભોગવતાં ભવ ભવમાં ભટકવું પડે છે. એમ સશજી ઉપર જણાવેલા બધાંય કર્મનાં દ્વાર જેમ બને તેમ સંવરવા યત્ન કરે જોઈએ. પૂર્વોક્ત પ્રમાદયોગેજ ઘણાં કર્મ બંધાય છે અને પ્રમાદ તજવાથી કર્મબંધ થતો અટકે છે. ૧૫૭ હવે પ્રસંગગત સંવરભાવનાનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરતા છતા શાસ્ત્રકાર કહે છે.
या पुण्यपापयोरग्रहणे वाकायमानसी वृत्तिः ।
मुसमाहितो हितः संवरो वरददेशितश्चिन्त्यः ॥ १५८ ॥ ભાવાર્થ: -પુન્ય પાપને નહિ ગ્રહણ કરવામાં જે મન, વચન, કાયાની વૃત્તિ તે આત પુરૂએ ઉપદિલે, અત્યંત સમાધિવાળે અને હિતકારી સંવર ચિંતવવા યોગ્ય છે. ૧૫૮
વિ–પુણ્ય કર્મ શાતાદિરૂપ અને પાપકર્મ જ્ઞાનાવરણદિરૂપ તેવાં પુન્ય પાપથી અલગ રહેવાય એવી જે મનવચન કાયાની વૃત્તિ ( વ્યાપાર) તેજ પરમ સુખદાયી-હિતકારી સંવર શ્રી તીર્થકર દેવોએ ઉપદિ છે એમ ચિન્તવન કરવું. એથી આથવરૂપ પુન્ય પાપનાં દ્વાર બંધ થશે અને સંસાર પરિભ્રમણ થતું અટકવા પામશે. ૧૫૮ હવે શાસ્ત્રકાર નિર્જરા ભાવના આશ્રી નિરૂપણ કરે છે.
यद्विशोपणादुपचितोऽपि यत्नेन जीर्यते दोषः ।
सदलार्मोपचितं नित्यति संवृतस्तपसा ॥ १५९ ॥ ભાવાર્થ-જેમ વૃદ્ધિ પામેલે દેષ લંઘનથકી યત્નવડે ક્ષીણ થાય છે, તેમ એકઠાં થયેલાં કર્મ, સંવરયુક્ત પુરૂષ તપવડે ક્ષણ કરી નાંખે છે. ૧૫૯
વિ–આવનાં દ્વાર બંધ કરવાથી નવાં કર્મ આવી શકતાં નથી અને પૂરાણાં કર્મ પણ તપયોગથી અનુક્રમે ક્ષય થાય છે. કેવી રીતે ? તે દ્રષ્ટાંતથી શાસ્ત્રકાર પોતેજ બતાવે છે. જેમ આહાર ત્યાગ કરવા ગે-લંઘનવડે ભારે વૃદ્ધિ પામેલા

Page #10

૮૦
જૈન ધર્મ પ્રકારા,
અજીર્ણ વિકારથી પીડા પામનારના આમાદિક ઢાપા ઉપશાન્ત થાય છે--ક્ષય પામે છે તેમ સંસારમાં ભમતાં સંચલાં જ્ઞાનાવરણીયાર્દિક કના વિકાર પણ વિવિધ તપયાગે મંદ પડીને અનુક્રમે ક્ષય પામે છે. શુદ્ધ શ્રદ્ધાન પૂર્વક સમતા સહિત દ્વાદશવધ તપયાગથી નિકાચિત કર્મ પણ ક્ષય પામે છે તેા પછી બીજા કન્તુ તે કહેવુ જ શુ? એ રીતે સકળ કર્મ દોષ દૂર થયે નિજ આત્મકચન શુદ્ધ-નિર્મળ થાય છે, જેથી પછી જન્મ જરા મરણ સબંધી સકળ દુ:ખ રહિત અક્ષય અવ્યાબાધ સુખ મય માટાપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૧૫૯
હવે શાસ્ત્રકાર લાકભાવના સંબધી સ્વરૂપ જણાવે છે. लोकस्याधस्तिर्यग्विचिन्तयेदृर्श्वमपि च वाल्यम् । सर्वत्र जन्ममरणे रूपिद्रव्योपयोगांव || १६० ॥
ભાવાર્થ:—ઉર્ધ્વ, અધા અને તીર્થ્ય લાકનું સ્વરૂપ, તેના વિસ્તાર, સવ જન્મ મરણ, રૂપી દ્રવ્ય અને ઉપયાગનું' ચિંતવન કરવુ. ૧૬૦
વિ—લાક એ જીવ અને અજીવ ( ધર્માસ્તિકાયાદિ ) નુ આધાર ક્ષેત્ર છે. તેનુ ઉર્ધ્વ અધા ને તીર્ઝા લાકવિભાગે ચિન્તવન કરવું અને તેના વિસ્તાર ચિન્તવવા. અધેાલાક વિસ્તારપણે સાત રન્તુ પ્રમાણ છે. તીછેાલાક એક રજ્જુ પ્રમાણુ છે અને ઉર્ધ્વ બ્રહ્મલેાકે પાંચ રન્તુ પ્રમાણ અને ઠેઠ છેડે એક રન્તુ પ્રમાણ વિસ્તારે છે. સ મળીને ઉંચા ૧૪ ૨૩ પ્રમાણ છે. ઉક્ત લેાકમાં આ જીવે સર્વત્ર જન્મ મરણ કર્યાં છે. એક તિલતુષ માત્ર પણ લેાકાકાશ ભાગ ખાકી ( ખાલી ) રહ્યો નથી કે જયાં આ જીવે જન્મ મરણ કરેલાં ન હેાય. તેમજ પરમાણુથી માંડી અનંતાનત પરમાણુનાં સ્કંધ પર્યન્ત જે કાઈ રૂપી દ્રવ્યા છે. તે સર્વેના મન, વચન, કાયા, આહાર, ઉશ્વાસ અને નિ:શ્વાસાઢિ રૂપે પિરભાગ આ જીવે અનાદિ સંસાર પર્યટન કરતાં કર્યા છે તેમ છતાં એ તૃપ્તિ પામ્યા નથી ( એ ભારે આશ્ચર્યની વાત છે) એમ પ્રતિક્ષણ ચિન્તવવુ. એ ભાવનાથી વેરાગ્ય જાગે છે અને અપ્રતિઅદ્ધપણે સાક્ષમા માં પ્રવતી શકાય છે. ૧૯૦
હવે શાસ્ત્રકાર સ્વાખ્યાત ધ ભાવનાનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરે છે. धर्मोऽयं स्वाख्यातो जगद्धितार्थ जिनैर्जितारिगणैः । येऽत्र रतास्ते संसारसागरं लीलयोत्तीर्णाः ।। १६१ ॥
ભાવાથઃ—જેમણે અતરંગ શત્રુને જીત્યા છે એવા જિનેશ્વરાએ જગ ના હિતને માટે આ ચારિત્રધમ સારી રીતે પ્રરૂપેલા છે. તેમાં જે રક્ત થયેલા છે તે સંસારસમુદ્રને લીલામાત્રમાં પાર પામેલા સમજવા, ૧૬૧

Page #11

પ્રશમરતિ પ્રકરણ.
૧૮૧.
વિવ–શ્રત ધર્મ અને ચારિત્ર ધર્મ, પ્રાણીઓના કલ્યાણ અર્થે, રાગાદિ દોષ વર્જિત તીર્થકર દેવાએ નિર્દોષ રીતે પ્રરૂપ છે. રાગાદિક વિકારવાળાથી નિર્દોષ ધર્મ સ્પષ્ટ રીતે પ્રરૂપી શકાય નહિ. અન્ય ધર્મોમાં તેમજ તેમના ધર્મશાસ્ત્રમાં જે જે દો યા ખામીઓ માલુમ પડે છે તે તે તેના પ્રણેતા–પ્રરૂપક પુરૂષોમાં રહેલા રાગાદિ દોને આભારી છે એમ સિદ્ધ થાય છે. આ સંબંધમાં વિશેષ હકીકત શાસ્ત્રની વ્યાખ્યા પ્રસંગે આગળ કહેવાની હોવાથી અત્ર સંક્ષેપવામાં આવે છે. પૃવક્ત વીતરાગ પ્રણીત પ્રવચનરૂપ થતધર્મ અને ક્ષમાદિ લક્ષણ યુકત ચારિત્ર ધર્મમાં જે મહાત્માઓને દઢ પ્રીતિ લાગી છે, તેઓ આ સંસારસાગરને સુખે સુખે ( અનાયાસે) પાર પામી અક્ષય મોક્ષસુખને પામ્યા છે, પામે છે અને પામશે. એ નિ:સંદેહપણે માન્ય કરવા એગ્ય વાત છે. એમ સમજીને મુમુક્ષુ જનોએ એકનિકાથી શ્રી વીતરાગત ધર્મનું જ શરણ કરવું યોગ્ય છે. ૧૬ ૧. હવે શાસ્ત્રકાર દુર્લભ બધિત્વ ભાવનાનું સ્વરૂપ સમજાવે છે.
मानुष्यकर्मभूम्यार्य देशकुलकल्यतायुरुपलब्धौ । श्रद्धाकयकश्रवणेषु सत्स्वपिं सुदुर्लभा वोधिः ॥ १६२ ॥ तां दुर्लभां भवशतैर्लब्ध्वाप्यतिदुर्लभा पुनर्विरतिः । मोहाद्रागात्कापथविलोकनागौरववशाच ॥ १६३ ॥ तत्याप्य विरतिरत्नं विरागमार्गविजयो दुरधिगम्यः ।
इन्द्रियकपायगौरवपरीपहसपत्नविधुरेण ॥ १६४ ॥ ભાવાર્થ –મનુષ્યપણું, કર્મભૂમિ, આર્યદેશ, ઉત્તમ કુળ, આરેગ્યતા, અને દીઘાયુષ પ્રાપ્ત થયે છતે તેમજ શ્રદ્ધા, સદગુરૂગ, અને શાસ્ત્રશ્રવણ આદિ સામગ્રી વિદ્યમાન છતે પણ સમ્યકત્વ અતિ દુર્લભ છે. સેંકડો ભવે એવું દુર્લભ સમ્યવ પામીને પણ મેહથી, રાગથી, કુમાર્ગ દેખવાથી અને શૈરવના વશથી ચારિત્ર પ્રાપ્ત થવું અતિ દુર્લભ છે. તે ચારિત્રરત્ન પામીને ઇંદ્રિય, કષાય, ગૌરવ, અને પરીસહ રૂપ શત્રુથી વિફળ થયેલા જીવને વૈરાગ્ય માર્ગમાં વિજય મેળવવો એ અત્યંત કડીન છે. ૧૬૨-૧૬૩–૧૬૪ - વિરા--પ્રથમ તો “ચુલક, પાસગાદિ દશ દ્રષ્ટાંત દુર્લભ એવા મનુષ્યભવની જ પ્રાપ્તિ થવી મુશ્કેલ છે. મહા પુન્યાગે મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત થયે છતે પણ જ્યાં અસિ મષિ અને કૃસિથી વ્યવહાર ચલાવાય છે એવી કર્મભૂમિમાં જન્મ પામવો સુદુર્લભ છે. જ્યાં તીર્થકર ઉપજે છે તથા સદ્ધર્મની દેશના દેવામાં તત્પર રહે છે અને જેને અવલંબી ભવ્યજનો નિવાણપદ (મેક્ષ) પામે છે તે કર્મભૂમિમાં પાંચ

Page #12

જૈનધર્મ પ્રકાશ.
ભરત, પાંચ એરવત અને પાંચ વિદેહ એ પંદર ક્ષેત્રનો સમાવેશ થાય છે. તેવી કર્મભૂમિમાં પણ મગધ, બંગ, કલિંગ, સૈારાષ્ટ્ર પ્રમુખ આર્યદેશમાં, અને તેમાં પણ ઈવાકુ કે હરિવંશાદિક ઉત્તમ કુળમાં જન્મ થે ઘણેજ દુર્લભ છે. એ સર્વ વાનાં મજે છતે પણ નિરોગી શરીર, અને દીર્ઘ આયુષ્ય પ્રાપ્ત થવાં અતિ દુર્લભ છે. તે પણ સઘળું પ્રાપ્ત થયે તે ધર્મજિજ્ઞાસા થવી દુર્લભ છે; અને એવી ઉત્તમ ધર્મ જિજ્ઞાસા થયે તે સદ્ધર્મ માર્ગના કથક ગુરૂનો વેગ મળ દુર્લભ છે. તેવા સુગ મળે છતે પણ પ્રાણ દાણા કાર્યમાં વ્યગ્ર થયેલ હોવાથી તેમજ આળસ, મેહ, અવજ્ઞા, મદ, પ્રમાદ, કૃપણતા, ભય, શોક, અજ્ઞાન અને કુતડળાદિક કાઠીઆવડે ઘર્મશ્રવણ કરવામાં પ્રવૃત્તિ થઈ ન શકે માટે તેની દુર્લભતા જણાવી છે. અને એ બધાંય વાનાં પ્રાપ્ત થયે છતે પણ શંકાદિ શલ્ય રહિત સમ્યગ જ્ઞાન સહિત તત્ત્વશ્રેઢા પ્રાપ્ત થવી અત્યંત દુર્લભ છે. મતલબ કે બીજી બધી શુભ સામગ્રી પામ્યા છતાં શ્રી વીતરાગ કથિત ધર્મનો બોધ અને તેની ઉંડી શ્રદ્ધા થવી બહુ દુર્લભ છે.
સેંકડે ભવે પણ પ્રાપ્ત થવું દુર્લભ એવું બધિરત્ન (સમ્યકત્વ) પ્રાપ્ત થયે છતે પણ સર્વ વિરતિ કે દેશવિરતિ(આતમનિગ્રહ એગ્ય સંયમ દિશા) પ્રાપ્ત થવી દુર્લભ છે. તેનાં કારણ શાસ્ત્રકાર બતાવે છે. આ કાર્ય કરીને કે પેલું કાર્ય કરીને પછી શ્રાવક ધર્મ આદરીશ પણ સર્વ ત્યાગરૂપ સાધુ માર્ગ તે આદરીશ નહિ. એવા પ્રકારે મેહ યા અજ્ઞાન નડે છે, જીવ જાણતો નથી કે આ ક્ષણભંગુર જીવિત પલકમાં પૂરું થઈ જશે તેથી સ્વહિત સાધી લેવામાં વિલંબ ઘટતો નથી. વળી બાપડે જીવ સ્ત્રી પુત્રાદિકમાં અનુરક્ત થઈ જવાથી ઘરવાસ તજી શકતો નથી. તેમ જ અનેક કુપો-મત મતાંતર જેવાથી શંકામાં પડી જાય છે કે આ બધાય માર્ગોમાં કયે માર્ગ અનુસરવાથી ભાવ-સંસારનો પાર પમાય? તેથી અને ત્રાદ્ધિગારવ રસગારવ તથા શાતાગારવથી પણ ચારિત્રધર્મ આદરી શકતા નથી. પ્રાપ્ત થયેલી દ્રવ્ય પદા લોભવશાત્ તજી શકતો નથી. રસના ઈન્દ્રિયને વશ બની જવાથી ઈષ્ટ રશિક્તિ તજી શકતો નથી, અને શરીર મમતાવશ સુખશીલપણાથી ઈષ્ટ ચન્દનાદિ વિલેપન, સ્વાનુકૃળ ખાન પાન શયન ગબ્ધ ધૂપ માલ્યાદિ સેવન તથા સ્ત્રી પરિભેગમાં આસક્ત બની જવાથી તેનો ત્યાગ કરી શકતો નથી, એટલા માટે ઠીક જ કહ્યું છે કે સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયે છતે પણ મેડાદિક પરવશતાથી ત્યાગ માર્ગ આદર દુર્લભ છે.
પૂક્તિ દુર્લભ એવું સર્વવિરતિ રત્ન પામીને પણ વિરાગ (વૈરાગ્ય) માગેનો પરિચય-અભ્યાસ-પરિશીલન દુર્લભ છે. શાથી? તે શાસ્ત્રકાર પોતે જ જણાવે છે. રસના (જીભ) પ્રમુખ ઈન્દ્રિયો વૈરાગ માર્ગમાં વિઘ-અંતરાય કરે છે.

Page #13

યોગ્યાોગ્ય શિષ્ય પરીક્ષા.
૧૮૩ કોધાદિક કપાયે વિરાગમાર્ગમાં શત્રુવટુ સામા થાય છે. પૂક્તિ ગિરવ, રસગરવ અને શાતારવ વિરાગમાર્ગમાં ધોળે દહાડે ધાડ પાડી ચારિત્રધનને લૂંટી લે છે, તેમજ સુધા, તૃષા, શીત, તાપાદિક પરીસિહે પણ જીવને વિરાગમાર્ગમાં બહુ બહુ સતાવે છે એ બધાય શત્રુની પરે વિરાગમાર્ગનો અભ્યાસ કરતાં આડા આવે છે તેથી તેની દુર્લભતા કહી છે. ૧૬૨-૬૪
અપૂર્ણ.
योग्यायोग्य शिष्य परीक्षा.
(અનુસંધાન પુષ્ટ ૧૫૪થી)
આભીરી દૃષ્ટાંત. ૧૪. હવે આભીરીનું દષ્ટાંત કહે છે-કેઇ એક આભીર (ભરવાડ) પિતાની સ્ત્રી સહિત ઘી વેચવા માટે ગાડામાં ઘીના ઘડા ભરીને નજીકના શહેરમાં ગયા. ત્યાં ચાટામાં આવીને વેપારીની દુકાને તેણે ઘી વેચાણનું સાટું કર્યું, પછી ઘી તોળતી વખતે ગાડાની નીચે આભીરી ઉભી રહી અને ઘીના માપ તરીકેને એક નાનો ઘડે. હત તેના વડે ભરી ભરીને તે પોતાના પતિને આપવા લાગી. ત્યારપછી કોઈક પ્રકારે લેતાં દેતાં અનુપયોગને લીધે વચમાંજ તે નાને ઘડે પૃથ્વી પર પડીને કકડે કકડા થઈ ગયો, તેથી ઘીની હાનિ થવાથી મનમાં દુઃખ પામેલ પતિ પોતાની સ્ત્રીને કઠણ વચનો કહેવા લાગે –“અરે દુષ્ટ શીળવાળી ! કામવિકારથી વિડંબના પામેલી! હે પાપિની ! યુવાવસ્થાથી અત્યંત રમણીય સ્વરૂપવાળા પર પુરૂષોની સામું જોયા કરે છે, તેથી ધ્યાન દઈને ઘીના ઘડાને પણ પકડતી નથી ?” આવાં અસહ્ય વચન સાંભળીને ઉત્પન્ન થયેલા કોપના આવેશથી જેણના પુષ્ટ સ્તન ઉછળવાથી કંપાયમાન થતા હતા, તથા જેણીના બિંબ જેવા અધરાણ ફરકતા હતા, તથા ઉંચી ચઢાવેલી ભ્રકુટીની રેખા રૂપી ધનુષ્યમાંથી બાણની શ્રેણીની જેવા કટાક્ષેના સમૂહને જે નિર. તર ફેંકતી હતી એવી તે આભીરી બોલી કે – “અરે અધમ ગામડીયા! ઘીના ઘડાની પણ અવગણના કરીને તું ચતુર અને મદોન્મત્ત સ્ત્રીઓના મુખકમળાને જુએ છે. વળી એટલાથી જ અટકતો નથી પણ ઉલટ કઠણ વચનવડે મારે પણ શું તું તિરસ્કાર કરે છે ?” આ પ્રમાણે સાંભળી તે આભીરનો પણ કપાગ્નિ અત્યંત જા
વલ્યમાન થયે, તેથી તે જેમ તેમ સંબંધ વિનાનું બોલવા લાગ્યો. આભિરી પણ તેજ રીતે બેલવા લાગી. એમ બેલતાં બોલતાં તે બન્ને એક બીજાના કેશ પકડિને યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. તેથી બન્નેના પગ વિગેરે અવય અથડાવાથી ગાડીમાં રહેલું ઘણુંખરૂ થી પૃથ્વી પર ઢળી ગયું. તેમાંથી કેટલુંક પૃથ્વમાં સમાઈ

Page #14

૧.૮૪
જૈનધર્મ પ્રકાશ,
ગયું, બાકીનું કૃતરા ચાટી ગયા. ગાડીમાં જે ડું દાણું રહ્યું હતું તે ઠગ પુરૂ લઈ ગયા. તેની સાથે આવેલા બીજ આભ તથા આભીરીઓ પિતપિતાનું ધી વેરીને પોતાના ગામ તરફ ચાલ્યા. પછી દિવસ વીતી ગયો એટલે બન્ને યુદ્ધથી નિવૃત્તિ પામી સ્વસ્થ થયા. ત્યારે પ્રથમ જે કાંઇક ઘી વેચ્યું હતું, તેનું દ્રવ્ય લઈને તેઓ પોતાના ગામ તરફ ચાલ્યા. માર્ગમાં અધે પથે જતાં સૂર્ય અસ્ત થયો, સર્વત્ર અંધકારનો સમૂહ પથરાઈ ગયો. એટલે ચાર લોકોએ આવીને તેમનાં વો, દ્રવ્ય તથા બળદો હરી લીધા. આ પ્રમાણે તે બો ટા દુ:ખના ભાગી થયા.
આ દષ્ટાંતનો ઉપનય આ પ્રમાણે છે. જે શિવ અશુદ્ધ પ્રરૂપણ કરતો હોય અથવા અશુદ્ધ ભણતો હોય, તેને આચાર્ય કડાણ વેચવડે શિક્ષા આપે ત્યારે તે આપપૂર્વક એવો પ્રત્યુત્તર આપે કે- તમે જ મને આવું શીખવ્યું હતું, અને હવે કેમ તેને ઓળવો છો?” ઇત્યાદિક વચનો બોલે છે, આ શિષ્ય કેવળ પિતાના આત્માને જ સંસારસાગરમાં પાડે છે, એટલું જ નહીં પરંતુ આચાર્યને પણ કઠણ વાકયે કહેવાવડે તેને તીવ્ર કોપાગ્નિ પ્રદીપ્ત કરવાથી આચાર્યને પણ સંસારસાગરમાં પાડે છે, કારણ કે કુશિષ્ય કોમળ એવા ગુરુને પણ કઠણ વચનેવડે બેલાવવાથી તેના કોપને ઉદ્દીપન કરનારા થાય છે. તે વિષે શ્રીઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં
छ-" अगासवा थूलवया कुसीला मिउं पि चंडं पकरंति सीसा" । “ગુરૂની આજ્ઞાને નહીં માનનારા, સ્થળ વ્રતવાળા અને કુલવાળા શિષ્ય કોમળ આચાર્યને પણ પ્રચંડ કરે છે.” વળી ગુરૂ તો ગુણોવડે મોટા જ હોય છે. તેથી તેઓ જે કોઈપણ પ્રકારે દુષ્ટ શિષ્યને શિક્ષા આપવાથી કોપ પામતા જણાય તે એ રીતે પણ ભગવાનની આજ્ઞાને લોપ થવાથી શિષ્યને ગુરૂની આશાતના લાગે છે, અને તે શિષ્ય ઘણાં અશુભ કર્મો ઉપાર્જન કરીને અવશ્ય અત્યંત ઢોદ સંસારનો ભાગી થાય છે. વળી આ રીતે વર્તવાથી તે શિષ્ય કદાચ બુદ્ધિમાન હોય તો પણ ધૃતરનથી પાપા (બહિરુખ) થાય છે, કારણ કે બીજે સ્થળે પણ તેને શ્રુતની પ્રાપ્તિ દુર્લભ થાય છે. ચિરકાળ જીવવાની ઈછાવાળા કક્ય પ્રાણી સપના મુખમાં પોતાના હસ્તવડે દુધના બિંદુઓ નાંખે ?” આ શિષ્ય એકાંતે કરીને અગ્ય છે.
પ્રતિપક્ષ (આથી ઉલટી-વિપરીત) ભાવનાને વિષે પણ આ જ દાંત - હાવું. તેમાં વિશેષ એ કે-જ્યારે ઘીને ઘડો પૃથ્વી પર પડીને ફુટી ગયો, ત્યારે તરત જ તે બન્ને દંપતી એક વાસણમાં પોતાની શક્તિ પ્રમાણે પૃથ્વી પરથી યત્નપૂર્વક થી લઇ લેવા લાગ્યા. તેથી છેક જ ઘી નાશ થવા પામ્યું. વળી તે આભીર તે વખતે પોતાના આત્માની નિંદા કરતો સ્ત્રી પ્રત્યે બે કે-“ અહો ! મેં બરાબર

Page #15

દુઃખિતેવુ કુરૂ દયાર્.
૧૮૫
રીતે તને ઘીના દડા આપ્ટે નહીં, તેથી પડી ગયા. ” ત્યારે આભીરી પણ એલી કે- તમે તે ઠીક રીતે જ મને આપ્ટે, પણ મે ખરાખર પકડ્યો નહીં. ” આમ ઓલવાથી તેમને કાપના આવેશનુ દુ:ખ પણુ થયુ નહીં, તેમજ ઘીની પણું હાર્નિ થઇ નહીં; અને વેળાસર બી આભીરાની સાથે પેાતાના ગામ તરફ જવાથી માર્ગમાં ચારના પણ ઉપદ્રવ થયા નહીં. તેથી તેએ સુખના ભાગી થયા. એજ પ્રમાણે અહીં પણ કાઇક પ્રકારે અનુપયેાગાદિકે કરીને ગુરૂએ શિષ્ય પાસે અન્યથા પ્રકારે (વિપરીત ) વ્યાખ્યાન કર્યું. પછી તે વ્યાખ્યાનનું ચિ ંતવન (વિચારણા ) કરતાં શિષ્ય પ્રત્યે સૂરિ યથાર્થ વ્યાખ્યાન સ્મરણમાં આવવાથી કહે કે“ હે વત્સ ! આ રીતે વ્યાખ્યાન મ કર. મેં તને તે વખતે અનુપયોગને લીધે આ પ્રમાણે કહ્યું હતું, તેથી હવે આ રીતે વ્યાખ્યાન કર આ પ્રમાણે ગુરૂ કહે ત્યારે જે શિષ્ય કુલીન અને વિનયવાન્ હાય તે આ પ્રમાણે પ્રત્યુત્તર આપે કે શુ આપ કદી પણ અન્યથા પ્રરૂપણા કરો ? તેમ મને જ નહીં, પરંતુ મનેજ બુદ્ધિની નિષ્ફળતાને લીધે અન્યથા પ્રકારે સમજાયુ હશે.” આવા શિષ્ય એકાંતે કરીને ચેાગ્ય છે. આવા પ્રકારના શિષ્યા ગુરૂના ચિત્તમાં આહ્લાદ ઉત્પન્ન કરે છે, પાતે શ્રુતસાગરના પ્રારને પામે છે, તથા ચારિત્રસ પદાના ભાગીદાર થાય છે.
,,
दुःखितेषु कुरु दयाम्. બારમું સૌજન્ય.
( ૪ )
અત્યાર સુધીના વિચાર હિંસા કરનાર કે તેને ત્યાગ કરનારના હૃષ્ટિબિન્દુથી થયેા. હવે આપણે જે પ્રાણીની હિંસા થવાની છે કે થઇ છે તેના દ્રષ્ટિબિન્દુથી વિચારીએ તે તેના મનમાં થતી લાગણી અને દુ:ખના ખરાખર ખ્યાલ કરવા અહુ મુશ્કેલ થઇ પડશે. રસ્તા ઉપર આપણે ચાલતા હાઇએ ત્યાં સામેથી એક મેટર આપણા તરફ પુરોસમાં દોડી આવતી હાય અથવા મારકણી ગાય કે ભેશ દોડતી આવતી હોય, આપણે પાતે મળતા ઘરમાં સપડાઈ ગયા હાઇએ અને દાદર પર આગ લાગી હાય એવા અનેક પ્રસંગા વિચારી તે વખતે મનમાં થતી લાગણીપર વિચાર કરીએ તે કાંઇક Rsિસાના વિષય થનાર પ્રાણીની લાગણીના ખ્યાલ આવી શકે. આવી અત્યંત કલીય લાગણીઓ ઉત્પન્ન કરવાના હિંસા કરનારને શે। અધિકાર છે તે ખાસ વિચારવું અને હિંસાના વિષય થનાર પ્રાણીની જગ્યા પર પેાતાની જાતને જરા ઘેાડા વખત માટે મૂકી દેવી.

Page #16

14
જૈનધમ પ્રકારા.
જેમ કાઇ પ્રાણીને મરણુ ગમતું નથી તેમ ફાઇને દુ:ખ પણ ગમતું નથી. સર્વ પ્રાણીની ઇચ્છા સુખ મેળવવા તરફ હાય છે. પેાતાના સંચાગે અનુકૂળ હ કે ન હેા તેની તપાસ કે વિચારણા કર્યા વગર દરેક પ્રાણીની ઇચ્છા પેાતાના સ ધમાં સુખ મેળવવાની અને દુ:ખને દૂર કરવાની હાય છે. જેટલે મરણ માટે આ પ્રાણીને ભય લાગે છે તેટલેાજ ભય દુ:ખ માટે લાગે છે. આથી તે દુ:ખમાંથી છટકી જવા માટે અથવા આવી પડનારાં દુ:ખમાંથી મચવા માટે અનેક પ્રયત્ન કરે છે અને સુખ મેળવવા માટે અનેક પ્રવૃત્તિએ કરે છે. સુખ મેળવવા માટે મનુષ્ય કેટલા પ્રયત્ન કરે છે તે તપાસીએ તે જણાશે કે તે અનેક પ્રકારની ઉપા ધિએ આદરી બેસે છે, ધનની ખાતર તે દૂર દેશમાં રખડે છે, જંગલા અને વનામાં પ્રવેશ કરે છે, ખાણા ખેાઢે છે, જીવ તેખમમાં આવે તે રીતે નદી નાળામાં સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે, ઉંઘ તરે છે, સગવડે! ત છે, રાત્રીદિવસ વેડ કરે છે, માનની ખાતર અનેકની ખુશામત કરે છે, સાચાં ખાટાં ગોટા વાળે છે અને ઉપરથી સીત કરી પ્રમાણિક દેખાઇ પેાતાના મનની ઇચ્છાને તૃપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરે છે. આવા અનેક દાખલાઓ આપી શકાય. તાત્પર્ય એ છે કે પોતાનાં માની લીધેલાં સુખ ખાતર પ્રાણી ગમે તે કામ કરવા મડી જાય છે. જ્ઞાનની વિશાળતા પ્રમાણે સુખનુ સાધ્ય ક્રૂરે છે એ ખર્ છે. સાધારણ વ્યવહારૂ માણસ ધનપ્રાપ્તિમાં સુખ માને છે, રસીક માણુસ કાવ્ય કે ચીત્રમાં સુખ સમજે છે, ચેાગી ચેગ સાધનમાં, ચાની ધ્યાનની સ્થીરતામાં, વિશિષ્ટ આત્મસત્તા સાધ્ય કરનાર પરમાત્મપદ પ્રાપ્તિમાં સુખ જુએ છે અને તે પ્રમાણે તેનાં સાધના જૂદાં પડી જાય છે, પરંતુ.અત્યારે આપણે સુખ કયાં છે તે પ્રશ્નનના વિચાર કરતા નથી, અહીં તેા વક્તવ્ય એટલુ જ છે કે દરેક પ્રાણી પેાતાના વિકાસ પ્રમાણે એક યા બીજા પ્રકારનુ સુખ મેળવવા ઇચ્છે છે અને જેને તે દુ:ખ માને છે તેનાથી દૂર હુડતા જાય છે.
દયાના વિષયમાં આપણે જોઇ ગયા કે સ્વદયાને વિચાર કરનાર પ્રાણી અને તેટલે પરભાવ ત્યાગ કરી આત્મરમણતા કરે છે. માત્મરમણતા કરવાને અગે કેટલાક વિશિષ્ટ નિયમે સમાન્ય સત્ય તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યા છે, તેમાંથી ચાર ખાતા બહુ અગત્યની ગણવામાં આવે છે અને તે ચારે અહિંસાના-દયાના વિષયને વિસ્તારનાર છે.
હવે એ સમાન્ય ચાર મહાન સત્યે જે દયા ધર્મનું સ્પષ્ટ પ્રતિપાદન કર નારા છે તેને ચાર ભાવના કહેવામાં આવે છે. તેનાં મૈત્રી, પ્રમેદ, કરૂણા અને માધ્યસ્થ્ય એવાં ચાર નામે છે. સર્વ મનુષ્યા તરફ, સર્વ પંચિયા તરફ, સર્વ નાના વા તરફ અથવા સર્વ પ્રાણી વર્ગ તરફ પ્રેમભાવ રાખવે, તેના

Page #17

દુ:ખિલેડ કરે દયાર્.
૧૮૭
હિતના વારવાર વિચાર કરવા, તેઓની ઉત્ક્રાન્તિ કેમ થાય, તેએ દ્રવ્યથી અને ભાવથી સુખી કેમ થાય તે પર વારવાર વિચાર કરવા એ પ્રથમ મૈત્રી ભાવ છે. ભાવ યા, પર દયા અને નિશ્ચય દયા તે અંગે આ ભાવ પ્રખળપણે ઉત્પન્ન થાય છે અને એને અમલમાં મૂકતાં સ્વદયા સારી રીતે અમલમાં મૂકાય છે. અન્ય ગુણવાન પ્રાણીઓને જોઇ આનદ આવે, તેના તરફ અંત:કરણ પૂર્વક પૂજ્ય ભાવ પ્રગટ થાય, તેઓની પરિચર્યા, પ પાસના, સુશ્રુષા કરતાં મનમાં ફરજ ખાવવા જેવુ લાગે, તેએ સંબંધી ગુણાનુવાદ કરતાં હર્ષનાં આંસુ આવે અને ગમે તેવે પ્રસંગે તેના પક્ષપાત કરતાં મનમાં બહુ લાગણી થઇ આવે અને ખીજી પ્રમાદ ભાવના કહેવામાં આવે છે. ગુણુના પ્રેમ વસ્તુસ્વરૂપ એળખ્યા વગર થતા નથી અને ભાવયા તથા નિશ્ચયક્રયાનું સ્વરૂપ ખરાખર વિચારવામાં આવશે તે જણાશે કે આ ભાવના તેનાજ ભાગ બની રહેલ છે. ત્રીજી કરૂણા ભાવનામાં આ દુનિયામાં પ્રાણીઓનાં દુ:ખાજોઈ મનમાં તે ઉપર દયા આવી તય છે, તેનાં દુઃખા દૂર કરવાં મન થાય છે અને તેને દ્રવ્યથી સહાય આપીને દુ:ખમાંથી ઉદ્ધરવાની અને ઉપદેશાઢિ આપી તેઓનાં કમ ધન તેાડવાની પ્રમળ ઈચ્છા થાય છે અને જે પર હવે ખાસ વિવેચન કરવાનું છે તે દ્રવ્ય દયા અને ભાવ દયાના ખાસ વિષય છે. અનેક પાપી માણસાને સંસારમાં ૬ઠ્ઠા આચરતાં જોઇ, અભિમાનમાં મસ્ત થતાં જોઇ, પાપથી ધનનાં ભંડારા એકઠા કરતાં જોઇ, વિના કારણ મેટા આરંભે કરી અનેક પાપા કરતાં જોઇ, અન્યનાં ખૂન કરતાં જોઇ, પરઢારા રમણ કરતાં જોઇ, તેએ બિચારા પાતાનાં કર્મોને આધિન છે, મહા દુ:ખી થનારાં છે એમ વિચારી તેઓના પાપ માટે ઉપેક્ષા રાખવી, તેઓના સબધમાં ઉદાસીન રહેવું એ માધ્યસ્થ્ય ભાવના છે. એ પણ વસ્તુસ્વરૂપના જ્ઞાન પછી સ્વક્રયાને અંગે થતા આત્મવિકાસ છે અને એ એવા પ્રકારના આત્મવિકાસનું એક હુ સુંદર વ્યક્તિકરણ છે.
*
અહીં જે ત્રીજી કા ભાવના કહેવામાં આવી તે પર જરા વધારે વિસ્તારથી વિચાર કરવા ચાગ્ય છે. આ દુનિયામાં દુ:ખાના પ્રકારનુ લીસ્ટ કરવુ એ અશકય છે. એક ધનની ખાતર આ પ્રાણી કેટલી ઉપાધિઓ કરે છે તે આપણે ‘તૃષ્ણા છે. ’ (પ્રથમ સાજન્ય ) ના વિષયમાં વિસ્તારથી જોઈ ગયા. એવીજ રીતે શોખીન માણસ અનેક પ્રકારના રાજાળમાં પૈસા ઉડાવી ભિખારી બની બહુ ત્રાસ પામે છે, અતિ વિષયી માણસ હજારા વ્યાધિઓથી પીડા પામે છે, જમીન ખાતર લડીને અનેક રાજાએ દુ:ખા ખમે છે, મત્સરથી કારટમાં કેસે લડી હજારા માણસે ખુવાર થાય છે, માયા કપટથી કાવાદાવા કરી પકડાઇ જવાના ભયમાં અનેક માણસો સુઝાયા કરે છે. આવાં અનેક દુ:ખોમાંથી ડાવવા વિચાર કરવા અથવા એવા અન્યને

Page #18

જૈનધર્મ પ્રકાશ
44
થતાં દુ:ખા તેેઇ મનમાં અતિ ભેદ લાવવા તે કરૂણા ભાવનાને વિષય છે. શરીરના દુ:ખ કરતાં પણ મનનાં દુ:ખ વધારે આકરાં છે અને તે પ્રાણીને મહુ વખત થાય છે. એ દુ:ખો કેટલાંક સ્વકૃત (પોતેજ કરેલાં) હોય છે, કેટલાંક પરકૃત હોય છે અને કેટલાક ઉભયકૃત ડાય છે. એ સર્વમાંથી અન્યને દેડાવવાની ઇચ્છા અને તે જોઇને તેના ઉપર દયા કરવી એ આ દયાના ખાસ વિષય છે. તો કર મહારાજને સંસારના સર્વ જીવોને દુ:ખમાં સપડાયલા બ્લેઇ જે ભાવ થાય છે, તેમાં મૈત્રી અને કર્ણા ભાવનાના મેળાપ એક સાથે થયેલે હેવામાં આવે છે, એમાં પણ ખાસ પ્રેરણા કરનાર ભાવ તા કરૂણાનેજ છે. તેઓને એ સર્વ દુ:ખ જોઈ આગલા ભવમાંથી ત્રીજા ભવમાં એવી ઇચ્છા થઇ આવે છે કે મારાથી અને તે આ સર્વ જી વાને અવે સ્થાનક લઇ જઉં કે જ્યાં આવાં દુ:ખોની હયાતિજ હાય નહિ, આ કરણા ભાવનાનું ઉત્કૃષ્ટ દૃષ્ટાન્ત છે.
સંસાર તરફ નજર કરી. જણાશે કે સવારથી સાંજ સુધી ધન માટે ચિંતા, ખાવાની ચિંતા, પીવાની ચિતા, વ્યાપારની ચિંતા, ધન પેદા કરવાની ચિંતા, તેને ફેરવવાની ચિંતા, તેના રક્ષણની ચિંતા, ઘરની ચિંતા, ઘરેણાની ચિંતા, કુમારાને પરણવાની ચિંતા, પરણેલાને સ્ત્રીની ચિંતા, સ્ત્રીવાળાને સતતી ન હેાય તેની ચિંતા, સતતીવાળાને છેકરાએને ઉછેરવાની, ભણાવવાની, ઠેકાણે પાડવાની ચિંતા અને આવા અનેક ઉપાધિના પ્રસંગે સાથે વળી પોતાને ભાગે ભેળવવાનાં સાધના ચેાજવાં, પાંચે દ્રિાને તૃપ્ત કરવી, વ્યવહારમાં આગળ પડવુ, નામ કાઢવું, આવાં આવાં વિચારાને લઇને એટલી ધમાલ આખી જીંદગીમાં રહે છે કે એનાં સુખની વાત કરવી પણ નકારી છે. માત્ર સાધ્યના અવ્યવસ્થિતપણાથી, વાસ્તવિક સુખને ખ્યાલ સમજવામાં આવેલ ન હેાવાથી અને ઢંગ ધડા વગરનું વન હોવાથી સામાન્ય ચાલુ પ્રવાહમાં પ્રાણી ઘસડાતે જાય છે અને અનેક ધકેલા ખાય છે. તમે શેડી
એના બ ંગલા કે રાજાના મહેલા જોઇ, તેમાં વસનારા વૈભવ ( સુખ ) માણે છે એમ માનતા હો તે તેમાં ઘણી ભૂલ છે. બરાબર ખારીકીથી અવલેાકન કરો તા જણાશે કે તેઓ પણ આ કરૂણા ભાવનાના વિષય થવાને ચેાગ્ય છે, એટલુજ નહિ પણ વધારે સ્પષ્ટ રીતે કહેવા દેશે તે તેઓ વધારે દયાને પાત્ર છે. મતલબ તે એનાં દુ:ખા પ્રમાણમાં જરૂર વધારેજ હોય છે. આ પ્રાણીને ધનની લાલચ એટલી હાય છે કે જેની પાસે ધન હાય તેને તે ખરાખર સુખી માની લે છે, પણ એ તદૃન ખોટી માન્યતા છે. વંભન્ન ભાગવતી વખત બીજી અનેક ઉપાધિએ હોય છે તે ઉપરાંત વૈભવ ઉપર જરા, મૃત્યુ, રોગ વિગેરે અનેક દુશ્મના તૈયાર ઉભાજ હોય છે. આવાં આવાં અનેક પરભાવેશમાં રમણ કરનારા પ્રાણીઓને જોઈ તે માટે મનમાં દયા લાવવી એ આ ભાવનાનો વિષય છે.

Page #19

દુઃખિતેબુ કુરૂ દયામ્.
૧૮૯
પ્રથમ સ્થૂળ દૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તે જણાશે કે ધન સંપત્તિ આ પ્રાણીને મળેલી હોય અને તે તેનામાં દયા કરૂણા ન હેાય તા તેના ધનને સદુપયેાગ થતા નથી. માત્ર પેાતાના ઉપભાગમાં ધન લેવું એમાં કાંઇ સાર નથી. અપગ, અનાથ, અશક્ત, વ્યાધિગ્રસ્ત, અંધ, મૂંગા કે ગાંડા થઇ ગયેલ કોઇ પણ પ્રાણી ધનની મદદ માગવા આવે, ખાવાનું માગે અથવા વસ્રાદિક માગે તે વખતે મનમાં દયાને પ્રવાહ ન ચાલે તેા તે ધન નકામું છે. પૈસાની પ્રભુતા ોઇ સખાવતને યોગ્ય કેટલા દુ:ખી માણસા ધનપતિઓના ઘર આગળ આવી જવામ ન મળવાથી અથવા ઉદ્ધૃત જવામ મળવાથી પાછા જતા હૈાય છે ત્યારે તેના મનમાં શું ખ્યાલ થતા હશે તે આરામશખામાં સુનાર અને વખતેા વખત તૈયાર રસોઈ જમનારના ખ્યાલમાં આવે નહિ, અનુકૂળ સંચાગેને ઉપયાગાને તેટલે અન્યનું હિત કરવામાં કરવા તે પાતાની ફરજ છે એ આ પ્રાણી ઘણી વખત ભૂલી જાય છે. એ ઉપરાંત જાહેર સખાવતને અંગે પણ પોતાના માન ખાતર, આમરૂ વધારવા ખાતર અથવા નામ કાઢવા ખાતર સખાવત કરવી અને દયા લાવી ગુપ્ત દાન કરવુ' એમાં બહુ તફાવત રહેલા છે. વિચાર પૂર્વક ચેાગ્ય વ્યક્તિને જરૂર પૂરતી અને વખતસર મદદ આપવી તેમજ જાહેર સખાવતાને અંગે ખાતાની વ્યવસ્થા અને જરૂરીઆત તથા આપેલ પૈસાની સલામતી અને ચેાગ્ય વ્યવસ્થા થવાના સભવા લક્ષ્યમાં લઈ પાતાથી બનતી મદદ આપવી એ વસ્તુત: ઇષ્ટ છે. ધનની અસ્થિરતા અને સ્વકર્તવ્ય વિચારવાની મહુ જરૂર છે અને તે જેટલે દરજ વિચારાય છે, તેટલે દરજ્જે પેાતાને અને સમાજને લાભ થાય છે.
જરા વિશાળ દૃષ્ટિથી આગળ જઇએ તે પ્રાણીએ આધ્યાત્મિક દુ:ખમાં સપડાયલા માલૂમ પડે છે. સંસારપર એવા રસ લાગેલા જોવામાં આવે છે કે જાણે તેનાથી કોઇ પણ પ્રકારે વિયેાગ ન થાય એવુ પ્રાણી ઇચ્છે છે અને દુઃખ દૂર કરવાના ઉપાયે વિચારતાં વધારે દુ:ખમાં ફસાય છે. આત્માને-વિશુદ્ધ ચેતનાને આવી રીતે સંસારમાં રખડાવી તે હેરાન થાય છે. એવા દુ:ખમાંથી છેડાવવા માટે અનેક સાધના ચેાજી આપવા કરૂણા ભાવનાવાળા પ્રાણી પ્રયત્ન કરે છે. શુદ્ધ મા ને અનુસરતાં પુસ્તકા લખીને, જાહેર વ્યાખ્યાન આપીને, અ’ગીત ઉપદેશ આપીને અનેક રીતે પ્રાણીને તેના દુ:ખમાંથી છેડાવવા સૂચના કરે છે, શિખામણ આપે છે અને તેનાં સાધના મતાવે છે. તે સમજાવે છે કે કોધ, માન, માયા લેાભ, કે રાગ દ્વેષને લઇને જેના તરફ સાંસારિક જીવાતુ અત્યારે લક્ષ્ય છે તે પરવસ્તુઓ છે, તેને અને આત્માને વસ્તુત: કાંઇ રાખધ નથી. અત્યારે જે સમય લાગે છે તે માત્ર વસ્તુ સ્વરૂપના અજ્ઞાનને પરિણામે થયેલા વિભાવના કરેલા છે અને તેના ઉપર જેમ જલદી પ્રીતિ કરવામાં આવશે તેમ આ પ્રાણી દુ:ખમાંથી વહેલા છટી શકરો. પરભાવને

Page #20

100
જેનું ધર્મ પ્રકાર
પ્રવેશ ન કરવા, એટે અને પોતાની પરિણતિની
ત્યાગ કરવેા, પરપરિણતિમાં કરવેા, થઇ જતા હોય ત્યારે તેનાથી સાવધ રહેવું નિર્મળતા કરવી એ એક વાકયમાં આખા જૈન શાસ્ત્રને સાર આવી જાય છે અને સર્વ પ્રકારના આધિજ્ઞાતિક, આધિદૈવિક કે આધ્યાત્મિક દુ:ખના સર્વ પ્રકારે અને સદાને માટે ઈંડા લાવવાના એ અપ્રતિહત ઉપાય છે. આવી રીતે દુ:ખી પ્રાણી ઉપર દયા કરવામાં આવે છે તેના સ્થૂળ અને આધ્યાત્મિક નજરે એ વિભાગ થયા અને તે અન્ને ખાસ વિચારવા યાગ્ય છે, આદરવા યાગ્ય છે અને અમલમાં મૂકવા યેાગ્ય છે.
વ્યવહારમાં એવા નિયમ છે કે તમને જેટલા લાભ થાય, તેટલા સામાને ગેર લાભ થાય છે; એટલે તમે આજે સે રૂપિયા પેદા કરો તે કઇ માણુસે અથવા માણુસાએ તેટલા રૂપિયા આછા કર્યો ડાવા ર્જાઇએ; પરંતુ આ દયાના ગુણ એવા ઉત્તમ છે કે એ આપનાર અને લેનાર બન્નેને લાભ કરે છે, આનંદ આપે છે અને પ્રગત કરે છે. લેનારને જે વસ્તુ કે ઉપદેશની જરૂર હેાય છે તે મળવાથી તેની ભુખ ભાગે છે અને તેની ઇચ્છા કે આત્મા તૃપ્ત થવાથી તેના મનમાં ઘણા આનંદ થાય છે, આપનારને પોતે એક ફરજ બજાવી એ વિચારથી હુ આનંદ આવે છે. એક શરીરે કુષ્ટ થયેલા માણસને તમે બે આનાનુ ખાવાનુ અપાવા ત્યારે તમને કઢી એમ નહિ લાગશે કે તમે એ આના ખાઇ બેઠા છે પણ તમને એમજ જણાશે કે તમે ભુખ્યાને તૃપ્ત કરવામાં ખરૂ કામ કર્યું છે. સારૂં પુસ્તક લખનારને લખવાની મહેનત કરી એમ જણાતું નથી પણ ફરજ અાવવાના ઉત્કૃષ્ટ ખ્યાલથી આનંદ
થાય છે. આથી ક્રયા આપનાર અને લેનાર બન્નેને આનઢઢાયક હાવાથી તે ખાસ ભુખ્યુ છે.
આટલા માટે વિનયવિજય ઉપાધ્યાયે શ્રી શાંતસુધારસ ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે:-- परदुःख प्रतिकारमेवं ध्यायन्ति ये हृदि ।
लभन्ते निर्विकारं ते सुखमायति सुंदरम् ||
· જે પ્રાણી બીજાનાં દુ:ખાના ઉપાયજ હૃદયમાં વિચારે છે, તે પિરણામે સુદર અને વિકાર વગરનું સુખ મેળવે છે.’ આવી રીતે પરનાં દુઃખના વિચાર કરવાથી જે સુખ મળે છે તે વિકાર વગરનું અને પરિણામે સુદર હેાય છે. સાધારણ રીતે સુખ મળે છે તેમાં વચ્ચે વચ્ચે આંતરા પડતા જાય છે એટલે એક સરખુ સુખ ચાલતુ નથી. દિવસ પછવાડે જેમ રાત્રિ આવે તેમ સુખ પછવાડે દુ:ખ આવે છે, પરંતુ દયાના ઉત્કૃષ્ટ વિચારથી જે સુખ થાય છે તે આ બન્ને પ્રકારના દોષથી મુક્ત હેાય છે. આવા સુખને પ્રાપ્ત કરવાને ઉપાય પરઢયાના વિચાર કરી

Page #21

દુઃખિતે કુરૂ દયામ.
સ્થળ રીતે અને વસ્તુતઃ પ્રાણીને સાંસારિક દુઃખોમાંથી મૂકાવવા પ્રયત્ન કરેઆધ્યાત્મિક દુ:ખમાંથી મૂકાવવાનો પ્રયત્ન કરવો તે છે. એ સર્વ દયાનો વિષય બને છે. આપણી શક્તિ, સ્થિતિ અને સંગ અનુસાર કોમ, દેશ કે વિશ્વને અંગે દયાને લંબાવવાની ખાસ જરૂર છે. પોતાના સગા સ્નેહીઓને, જ્ઞાતીબંધુને, ગામના રહેવાસીઓને, પ્રાન્ત કે દેશને કે આખા વિશ્વને પિતાના ધનનો, જ્ઞાનને કે બીજી કોઈ અનુકૂળતાને લાભ આપવો, અને લાભ આપવામાં પોતાની ફરજનેજ ખ્યાલ કરવો એ દયાનો વિષય છે. આથી વિશુદ્ધ અંત:કરણવાળા વિચારશીલ પુરૂ ગ્ય અંકુશ નીચે રહી, કેમની કે સમાજની અનેક પ્રકારે લાભદાયક સ્થિતિ દયાને અંગે ઉપજાવી શકે છે.
દ્રવ્ય દયાને અંગે સમરાદિત્યનું ચરિત્ર વાંચતાં અનેક વિચાર આવે છે. યશોધર ચરિત્ર પણ એવાજ અનેક વિચારો પૂરા પાડે છે. આઠે પ્રકારની દયાને ઉત્કૃષ્ટ ખ્યાલ લાવવા માટે શ્રી મહાવીર સ્વામીનું ચરિત્ર ખાસ વિચારવા ગ્ય છે. પરદાદ્વારા સ્વદયા કેવી ઉત્તમ પ્રકારે સચવાય છે તેને માટે તે ચરિત્રમાં એકજ દાખલો બસ થશે. છમાસ સુધી અત્યંત આકરા પ્રાણાન્ત ઉપસર્ગો કરનાર સંગમ જ્યારે પોતાનું કાંઈ વળવાથી પાછો જાય છે, ત્યારે પ્રભુને પિતાપર થયેલા ઉપસર્ગ માટે ખેદ થતો નથી કે સંગમ ઉપર દ્વેષ થતું નથી. વળી ચકવતી કરતાં પણ વધારે બળવાન એવા તેઓ ધારત તો સંગમને ગમે ત્યારે ચપટીમાં રોળી નાખી શકે તેમ હતા, છતાં તેવું કાંઈ ન કરતાં પરમ સાધ્ય સિદ્ધ કરવાના વિશુદ્ધ ઈરાદાથી
જ્યારે તેઓ ઉપસર્ગ પરંપરામાંથી પસાર થઈ ગયા અને હારેલે સંગમ પાછો ફર્યો તે વખતે ભગવાનની આંખમાં જરા પાણી આવી ગયા. હવે આ ઉપાધિમાંથી સ્ટડ્યા! એમ તેમના મનમાં થયું, પણ તેઓના હૃદયમાં ઉત્કૃષ્ટ કરૂણા ભાવના હોવાથી તેઓને મનમાં વિચાર થશે કે આ સંગમનો આત્મા મારા સંબંધમાં આવીને સંસારથી તરવો જોઈએ તેને બદલે વધારે ખ્યા એ ખોટું થયું. પિતાને વિચાર જ ન કરતાં આ પ્રમાણે મહા કષ્ટ આપનાર સંગમના હિતને વિચાર કરનારની ભાવના કેવી ઉત્કૃષ્ટ, નિર્મળ અને સાત્વિક હશે તે કલ્પનામાં ઉતરવું પણ મુશ્કેલ છે. એટલા માટે શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યે કહ્યું છે કે
कृतापराधेऽपि जने, कृपामंथरतारयोः । ।
इपद्नाप्पा योभद्रं, श्रीवीरजिननेत्रयोः ॥ વીર પરમાત્માની આંખો કરૂણાથી હાલતી ચાલતી હતી તે અપરાધ કરનાર ઉપર પણ કરૂણાને લીધે આવેલા અશ્રુથી ભીની થઈ ગઈ. આવી આંખો તમારૂં

Page #22

જે ધર્મ પ્રકાશ
કલ્યાણ કરી.” મતલ કહેવાની એ છે કે જેવી લાવના વીરપરમાત્માને થઈ હતી તેવી અનેક ભાવનાઓ વરિંવાર તમને થાઓ.
સંસારમાં ત્રાસ પામતા-હેરાન થતા પ્રાણીઓને જોઈને પૂર્વભવમાં તીર્થ કરનારા કરૂણા માવના બહુ સારી રીતે ઉપસ્થિત થાય છે તે આપણે ભાવદયાનો પ્રસંગ વિચારતાં ઉપર જોઈ ગયા. પણ દુનિયામાં એવા કરૂણાદ્ધ માણ સોને જોઈએ છીએ કે અન્યનું દુ:ખ સાંભળી કે જોઈ તેઓની આંખમાં આંસુ આવી જાય છે. રસ્તા ઉપર કોઈનું શબ ચાલ્યું જતું હોય અને તેના સગાંઓ મોટેથી રડતાં હોય તે જોઈ લાગણીથી પાણી આવી જાય છે. આ કુદરતી નિર્મળ વૃત્તિ અને કરણાની વિશુદ્ધ દશા છે. આવી ભાવના સર્વ જી તરફ, સર્વ દુ:ખી તરફ થતી cત્રય અને ખાસ કરીને સ્થળ દુ:ખમાંથી આંતરિક દુ:ખ સમજવામાં અને તેઓને ઓછાં કરવામાં પ્રયત્ન કરવામાં આવે, ત્યારે આ પ્રાણી ખરી પ્રગતિ કરે છે અને એવી રીતે પ્રગતિ કરતાં જેમ જેમ આગળ વધતો જાય છે તેમ તેમ અન્યનાં દુ:ખોના વિશેષ વિરોષ ઉપાયો કરતાં પોતાનાં આંતરદુ:ખોનું ઓસડ પણ કરતો જાય છે. આવી રીતે પરનું ભલું કરવા જતાં પોતાનું ભલું થઈ જાય છે.
લડાઇના વખતમાં રણક્ષેત્રમાં પીડાતા, હોસ્પીટલમાં દુઃખ પામતા અનેક મનુષ્યને રેડક્રોસ સોસાઈટીવાળા કેટલી સગવડ કરી આપે છે અને પિતાની પ્રજાના કે દમન વર્ગના માણસને જરાપણ ભેદ રાખ્યા વગર કેવું સેવાકાર્ય બજાવે છે તે વર્તમાન વિગ્રહની હકીકત વાંચનારથી અજાણ્યું નથી. મનુષ્ય જાતની દયાને અંગે હોસ્પીટલો, સેનીટરીયમો વિગેરે ખોલીને અનેક કાર્યો કરવામાં આવે છે, તેવી જ રીતે આ લડાઈમાં ઘોડાનાં દુ:ખના ઉપાયો કરવા માટે એક બ્યુ કેસનો નવો વર્ગ નીકળે છે. ઘોડાનાં દુઃખ તરફ તો મોટો લડાઈઓમાં કઈ દરકાર પણ કરતું નથી, અને મેટી લડાઈમાં ઘોડાએ ઘણી મોટી સંખ્યામાં કાર્યો અને મારે તે સમજાય તેવી હકીકત છે. આવી જ રીતે કેટલાક પ્રાણીઓ દેશસેવામાં જીવન અર્પણ કરે છે, કેટલાક અન્ય હિત સાધવા માટે દીક્ષા લે છે અને કેટલાક ઉપદેશ આપીને પારકાને ઠેકાણે લઈ આવવા પ્રયત્ન કરે છે. બાહ્ય છિએ અને આંતરદષ્ટિએ અનેક રીતે દયાને અમલમાં મૂકી શકાય છે. બાહ્યદયા-દ્રવદયાને વિષય નિશ્ચયદયા કે
વદયાને અંગે તદ્દન સ્થળ છે, પ્રાથમિક છે, પણ શરૂઆતને અંગે આદરવા ગ્ય છે, એ દ્વારા પ્રાણી આગળ વધી શકે છે અને વધી ગયા પછી ભાવદયાની બાબત હાથમાં લઈ લે છે તેથી તેને બહુ ફાયદો થાય છે. ભાવદયાનાં દૃષ્ટાતો અને સ્થળદ્રવ્યદયાનાં ટકાન્તો નજીક નજીક વિષયને અંગે આવી ગયા છે, બાકી-દ્રવ્યદયા અને ભાવટયામાં બહુ તફાવત છે. આ વિષય વાંચવાથી એ બાબત સ્પષ્ટ થઈ ગયેલી હોવી જોઈએ તેથી તે પર અત્ર પુનરાવર્તન કરવાની જરૂર રહેતી નથી.

Page #23

દુ:ખિતેવુ કુરૂ દયામ્..
"
આ પ્રમાણે હાવાથી જેમ બને તેમ દુ:ખી ઉપર દયા લાવી ભવિષ્યમાં કોઈને થનાર દુ:ખને પણ ખ્યાલમાં લઈ શારીરિક કે માનસિક દુ:ખ ન થાય એમ વવાની સર્વાંની ક્જ છે. આ માખતમાં ખરાખર દૃઢ રહી શકાય તે માટે હિંસાના પ્રસંગાથી જ દૂર રહેવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે, જેથી અહિંસાના નિયમ ખરાખર પળી શકે. વાલ્મીકિ રામાયણના અરણ્યકાંડના નવમા સમાં રામ જે વખતે ધનુષ્યના ટંકાર કરતા દંડકારણ્યમાં ચાલ્યા જાય છે ત્યારે સીતા યાગ્યશબ્દોમાં પોતાના પતિને કહે છે કે- હું નરસિંહ ! પુરૂષને મેહુને લીધે પારકા પ્રાણના નાશ કરવા રૂપ જે ભયંકર વ્યસન પ્રાપ્ત થાય છે, તે આપને પ્રાપ્ત થયુ છે, તેથી હે શૂરવીર ! દંડક વનને વિષે વિચરવું મને રૂચતુ નથી. તેનુ કારણ એજ કે શસ્ત્ર ધરેલા તમે અન્ને બાંધવ, વનમાંના અનેક પ્રાણીએ ઉપર તેના ઉપયાગ કરશે. અગ્નિની પાસે પડેલા કાષ્ટ જેમ અગ્નિના તેજ-મળને વૃદ્ધિ પમાડે છે, તેમ ક્ષત્રિયને પણ પાસે આવેલું ધનુષ્ય તેના તેજ અને બળને અધિક વૃદ્ધિ પમાડે છે. શસ્ત્ર શાંતને કશ્રી મનાવે છે ને મદ પુરૂષને વીર કરી મૂકે છે. શસ્ત્રના સંગથી પુ યવાન્ પુરૂષ પણ અધઃપતન પામે છે. એ સબંધે એક ઇતિહાસ કહું તે સાંભળે:
૧૯૩
''
“ પૂર્વે એક પવિત્ર અને શાંત વનને વિષે એક સત્યવાદી તપસ્વી રહેતા હતા. એની તપશ્ચર્યાંનુ ખળ એટલુ વૃદ્ધિ પામ્યું કે જેને લીધે સમગ્ર દેવતાઓ બહુ અકળાવા લાગ્યા અને વિચારવા લાગ્યા કે હવ્વુ પણ જો એ તપસ્વી પાતાનુ તપ ચાલુ રાખશે તે આપણા અધિકારમાંના કોઇ મેટા અધિકાર સંપાદન કરી આપણી હેલના કરશે, માટે કાઇ પણ પ્રકારે તેના તપમાં વિગ્ન નાખવું. તેમણે એ ખાખત ઇંદ્રને વિનતિ કરી. દેવતાએની વિનંતિથી શચિપતિ ઈંદ્ર તુરત એક લડવૈયા (યાદ્વા)નું સ્વરૂપ લઈ હાથમાં ઉત્તમ ખડ્ગ ધારણ કરીને તે તપસ્વી આગળ આવ્યા ને તેને પોતાનું ખડગ આપી ‘હું આવું ત્યાં સુધી કૃપા કરી આ મારૂં ખડ્ગ આપ થાપણુ રૂપે સાચવા’ એવી રીતે કહીને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. એ ખડ્ગ તપસ્વીના આશ્રમમાં રહ્યું અને તપસ્વી વચને બંધાયલા હેાવાથી તે ખડ્ગરૂપી થાપણનુ ઘણી કાળજીથી રક્ષણ કરવા લાગ્યું. આશ્રમમાં કોઇ આવીને તેને ઉપાડી જાય તેવા ભયથી તે ખડ્ગને એક ઠેકાણે આશ્રમમાં ન મૂકતાં પાતે વનમાં જ્યાં જાય ત્યાં સાથે લઇ જાય, ફળ, મૂળ, સમિય વિગેરે લેવા માટે જરા બહાર જાય તે પણ તેને સાથે લીધા વગર ય નહિ. આવી રીતે તેને શત્રુની સંગત લાગવાથી અનાયાસેજ તે શસ્ત્રના ઉપચાગ કિદે કંઠે તેનાથી થઇ જવા લાગ્યા અને ધીરે ધીરે વનસ્પતિ, વૃક્ષની ડાળીએ, ઝાંખરાંઓ વિગેરે ઉપર તેને ચલાવતાં સહજ રીતે તેની બુદ્ધિ કંઠાર થતી ગઈ. પછી તેા તે ખડ્ગથીજ તેણે સઘળું કામ લેવા માંડયુ અને તેમ ફરતાં વખતે કઈ

Page #24

જેને તમે પ્રકાશ સાધારણ પ્રાણને વધ થઈ જાય તે પણ તે કંઈ લેખવતા નહિ. આથી ધીરે ધીરે પાપનો વધારો થતાં આપોઆપ તેની બુદ્ધિ સૈદ્રપણાને પામી, અને શસ્ત્રના સંબંધથી હિંસારૂપ મા રદ્રકર્મ કરવા લાગ્યા. ધર્મનો વંસ કરી, દયા શાંતિને તજી દીધી ને તપશ્ચર્યાં છેડી ઉન્મત્ત થઈ ઈચ્છામાં આવે તેમ વિચારવા લાગ્યા. આમ કરતાં છેવટે તેના સર્વ સત્કર્મોનો નાશ થવા ઉપરાંત તે અંત સમયે નરકવાસ પામ્યા. આવો શસ્ત્રસંગતિનો દુપ્રતાપ છે અને તેમાં કાંઈ પણ આશ્ચર્ય નથી. કેમકે જેમ કાઈને અગ્રિના સોગથી વિકાર થાય છે તેમ પુરૂષને શસ્ત્રના સંગથી વિકાર થાય છે. આ સઘળું હું આપને સ્નેહ તથા અતિ માનને લીધે યાદ કરાવું છું, આપને ઉપદેશ આપતી નથી.”
સતી સીતાના આ શબ્દો બહ મનન કરવા યોગ્ય છે. શાસ્ત્રના સંગથી પણ બુદ્ધિમાં આટલો વિકાર થાય છે અને સ્થળ હિંસામાં પ્રવૃત્તિ થાય છે એ બહુ સમજવા ચોગ્ય છે. આ પ્રાણું નિમિત્તવાસી છે. એને સારાં નિમિત્તો મળે તો એ શુભ માગે પ્રવર્તન કરે છે અને નિકૃષ્ટ પ્રસંગો મળે તો તે નીચે ઉતરી જાય છે. તમે તાસીર, સેબતે અસર” એ જાણીતી કહેવત છે. ભાવદયાના પ્રસંગમાં પણ એ પર ભાવમાં રમણ કરતો હોય તે તેની અસર તેના પર થયા વગર રહી શકતી નથી. આથી સંગે જેમ બને તેમ સુધારી લેવા.
આ હકીકતનું સમર્થન કરવા માટે પાતંજળગદર્શનમાં એક વાત કહી છે તે બરાબર બેસતી આવે છે તે વિચારી જઈએ. પાંચ નિયમમાં અહિંસા નિયમ પ્રથમ છે. જીવ વધને સર્વથા ત્યાગ કરતાં આ નિયમમાં પ્રગતિ થતી જાય છે અને તેથી છેવટે એટલી શાંતિ આવી જાય છે કે, જીવહિંસા નહિ કરનારનું વાતાવરણ પણ હિંસા વગરનું થઈ જાય છે. તત્ર રવજી વાતિ તરસન્નિશ વૈરા
એક ઉત્તમ મનુષ્યમાં અહિંસા જ્યારે પ્રતિષ્ઠા પામે-સ્થિર થઈ જાય ત્યારે તેની આજુબાજુમાં પણ વૈરને ત્યાગ થઈ જાય છે. અહિંસાનું વાતાવરણ તે એટલું બધું ફેલાવી શકે છે. તેની નજીકમાં કઈ પ્રાણું હિંસા કરતું નથી એટલું જ નહિ પણ કુદરતી વૈર પણ ભૂલી જાય છે. તીર્થકર મહારાજના સમવસરણના ત્રીજ ગઢમાં જનાવરો બેસે છે તેમાં બિલાડી અને ઉંદર, સિંહ અને હરણ, નળીયો અને સપ સર્વ સાથે બેસે છે પણ તેમને અરસ્પર વેરની જાગૃતિ થતી નથી. અમને આ બાબતમાં જરા પણ અતિશયોક્તિ લાગતી નથી. કારણ કે કોઈ અત્યંત શાંત ત્યાગીના પ્રસંગમાં આવવાનું બનશે તો વાંચકોને પણ જણાશે કે જ્યારે એમની પાસે બેસ વામાં આવે છે ત્યારે તે આપણી સાથે વાત કરતા હોય કે ન હોય તો પણ જાણે એ પ્રસંગે આપણા મન ઉપર એક પ્રકારની શાંતિ આવી જાય છે, મનમાં જે ગડબડાટ સંસાર

Page #25

દુખિતે કુરૂ દયા...
૧૯૫ અધ્યાસ સંબંધી ચાલતો હોય છે તે ઓગળી જતો-દૂર થતો માલુમ પડે છે અને મનને જાણે કાંઈ આશ્રમ સ્થાન મળ્યું હોય તેમ જણાય છે.
કરૂણા ભાવનામાં દુઃખ દૂર કરવાની ઈચ્છા થાય છે. તે કરૂણું ચાર પ્રકારની છે. ૧ મોહજન્યા કરૂણા, ર દુ:ખિત દર્શનજન્યા કરૂણ, ૩ સંવેગજન્યા કરૂણ અને ૪ અન્યહિતયુતા કરૂણ. એક પ્રાણીને અત્યંત વ્યાધિ થયેલ હોય, વૈધે કે ડોકટરે અમુક વસ્તુ ખાવાની આજ્ઞા કરી હોય અથવા તદૃન ખાવાની મનાઈ કરી હોય તે વખતે વ્યાધિગ્રસ્ત માણસના દિલ ઉશ્કેરનારા શબ્દોથી વિચાર કર્યા વગર તેને ન પચે તેવું ભેજન આપવાની દયા કરવી તે મેહિજન્યા કરૂણા. આ મેહિજન્યા કરૂણામાં આગળ પાછળનો વિચાર હોતો નથી, કર્તવ્ય અકર્તવ્યનું ભાન હોતું નથી, સદસદ્વિચારણું હોતી નથી. ઈચ્છા માત્ર દયાની છે, પણ બીજો વિચાર હોતો નથી. દુwી પ્રાણીને જોઈને તેને આહાર, ધન આદિની મદદ કરવી, સાધનો ચોજી આપવા, નિરૂઘમી હોય તેને ઉદ્યમે ચડાવવાં એ સર્વને સમાવેશ બીજી દુખિત દીનજન્યા કરૂણામાં થાય છે. આમાં ઘણું ખરું દ્રવ્યદયાને સમાવેશ થાય છે. સંવેગનન્યા કરૂણામાં સંસારનાં પ્રાણીઓને માની લીધેલા સુખને પરિણામે સંસારમાં વધારે રખડતાં જોઈ સુખીના સુખને અને પરિણામે દુઃખને
ખ્યાલ કરી તેમના પર મનમાં દયા આવે અને તેઓ ખોટા સુખથી બચી અપરિમિત આત્મીય સુખ ભોગવે એવી ઈચ્છા થાય તેનો સમાવેશ થાય છે. અન્ય હિતકુંતા કરૂણમાં સર્વ પ્રાણીનું હિત કેમ થાય, વાસ્તવિક રીતે તેઓની ઉત્કાતિ કેમ થાય એ સર્વ બાબતનો વિચાર થાય છે. આ ચોથી કરૂણા સ્વાભાવિક રીતે અંતઃકરણની નિર્મળ વૃત્તિથી થઈ આવે છે.
આવી રીતે કરૂણા–દયાનો વિષય આપણે જૂદા જૂદા દષ્ટિબિન્દથી તપાસ્ય. એના પર શાંતિનાથ પ્રભુ વિગેરેના બહુ બહુ દષ્ટાન્તો શાસ્ત્રમાં મોજુદ છે. એ વિષય પર એટલું બધું લખાયેલું છે કે એને અભ્યાસ કરતાં આખી જીંદગી પણ ઓછી ગણાય. મતલબ કહેવાની એ છે કે આ પ્રાણીમાં સૈજન્ય લાવવા માટે તેનામાં દયા ગુણ સર્વથી મુખ્યપણે હોવો જોઈએ. બાહ્ય અથવા આંતરિક, સ્થળ કે આધ્યાત્મિક કોઈપણ પ્રકારના દુઃખથી પીડાતા પ્રાણને જોઈને આ જીવને અંત:કરણમાં અરેરાટી આવે ત્યારે તે ખરેખર સજ્જન છે એમ સમજવું. એ પ્રમાણે સજજનપણું રાખવામાં ખાસ કરીને મનને બહુજ નિર્મળ કરવાની જરૂર છે અને મનની નિર્મળતા સાથે એ ગુણ સંબંધ રાખે છે. સંયોગો અનુકૂળ, ચેતન પ્રગત અને શુદ્ધ જ્ઞાનને ઉપગ હોય તે અહિંસાના પ્રસંગથી પ્રાણ બહુ આગળ વધી જાય છે.–દૂર જાય છે. સૈન્યના અતિ અગત્યના વિષય ઉપર ખાસ ધ્યાન આપવા માટે વારંવાર વિજ્ઞપ્તિ કરવાની જરૂર

Page #26

ધર્મ પ્રકાશ.
રહેલી નથી. આ વિષયને સર્વથી છેલ્લે સુકી તેની મહત્તા ખાસ બતાવી છે. જેમ રમ્ય મંદિરને શિખર ચડાવવાથી તેની સંપૂર્ણતા અને ઉત્કૃષ્ટતા થાય છે તેમ આ સાજન્યના જુદા જુદા વિષયો પર આ છેવટના અહિંસાના-દુ:ખી પર દયા કરવાના વિષયથી શિખર ચઢે છે અને એ સર્વ બાબતોને ખાસ શોભાવે છે. જેના માર્ગના ખાસ અગત્યના વિષય તરીકે સ્પષ્ટપણે પ્રતિપાદન થયેલ આ ઉત્કૃષ્ટ દયાનો સિદ્વાન્ત વારંવાર વિચારી અમલમાં મૂકવા ચોગ્ય છે અને તેમ કરવું તે પરમ સોજન્ય છે, એમ કહી આ સજન્યના વિષયની માળાને અહીં પરિપૂર્ણ કરવામાં આવે છે. તૃણનો નાશ કરે, ક્ષમા આદરો, મદ ને મૂકી દો, પાપમાં આનંદ પામે નહિ, સાચું બોલો, સાધુ મહાત્માઓને અનુસરો, વિદ્વાનોની સેવા કરો, માન્ય પુરૂને માન આપ, શત્રુને પણ અનુનય કરે, પિતાના ગુણોને છુપાવો, કીર્તિની પાલન કરે. અને દુ:ખીપર દયા કરો. આ સજજનનાં લક્ષણ છે, પ્રગતિના પગલાં છે, મોક્ષમહેલપર ચઢવાની નિસરણી છે, લવસમુદ્ર તરવાની નૌકાઓ છે, સંસારકાંતારમાંથી બહાર નીકળવાનો માર્ગ બતાવનાર (ગાઈડ) છે, નીતિની અને ધર્મની વાટિકા છે. એને મનન કરવામાં, વિચારવામાં, ચર્ચવામાં, અમલમાં મૂકવામાં સંસારયાત્રાની સફળતા છે, આત્મહિત સાધનાનો એ ઉત્તમ ઉપાય છે અને સર્વ દુ:ખોથી મુકત થવાની શરૂઆતનું પ્રસ્થાન છે.
મેક્તિક.
चंदराजाना रास उपरथी नीकळतो साप,
( અનુસંધાન પૃષ્ઠ ૧૩૮ થી )
પ્રકરણ ૨૬ મું. ચંદરાજાએ વીરમતીને પરલોક પોંચાડી એ વાર્તા એક દેવે આકાશમાર્ગે આભાપુરી આવીને ગુણાવળીને કહી. ગુણાવળી ઘણી ખુશી થઈ, દેવ સ્વસ્થાને ગયે. ગુણાવળીએ તરતજ મંત્રીને બોલાવીને એ વાત કરી. તે પણ ઘણા ખુશી થયો. તેણે કહ્યું કે “ભવની ભાવડ ગઈને નિરાંત થઈ.” પછી મંત્રીએ તે વાત શહેરમાં વિસ્તારી. લોકો પણ તે હકીકત સાંભળીને આનંદિત થયા, અને હવે ચંદરાજ વ. હેલા પધારશે એમ આગાહી કરવા લાગ્યા. પ્રજને મળીને ચંદરા ઉપર એક પત્ર લખી મુદ્દામ માણસ વિમળાપુરી મેક. તેની અંદર તાકીદે આભાપુરી પધારવાનું આમંત્રણ કયુ
હવે ગુણાવળી હર્ષિત થઈ સતી વિચારે છે કે –“ મારા ચિત્તને ચાર રસોરડદેશમાં નિવાસ કરી રહ્યો છે--પ્રેમલાલકીએ મારું બહેનપણું ખરેખરૂં સિદ્ધ કર્યું

Page #27

ચંદરાજાના રાસ ઉપરથી નીકળતે સાર.
૧૯૭ છે, કેમકે તેના પ્રયાસથી જ મારા સ્વામી મનુષ્યપણું પામ્યા છે પણ સાથે સાથે તેણે શક્યપણું પણ બતાવી આપ્યું છે. કારણ કે પતિને ત્યાંજ ભેળવીને રોકી રા
ખ્યા છે. હવે તો કોઈ ત્યાં જઈને કહેને સમજાવે કે “સાસરે વધારે રહેવાથી પુરૂપની શોભા ઘટે છે” તો તે અહીં વહેલા પધારે; પણ એવી મારી વકીલાત કે કરે. લોક કહે છે કે પહેલી પરણેલી સ્ત્રી પુરૂષને પ્યારી હોય છે. પરંતુ કેટલાક એમ પણ કહે છે કે-“વું હોય તે વહાલું લાગે છે.” જુઓ ! પૂર્ણિમાનો ચંદ્રમાં પૂર્ણ પ્રકાશિત હોય છે છતાં કે તેની સામું જોતું નથી અને બીજના નાના સરખા ચંદ્રમાને સે જુએ છે. મારા પતિને પણ પ્રેમલા યારી થઈ પડી છે. હું માસુને વચને ચાલી તેથી અકારી થઈ છું. વળી જ્યાં કુકડા થયેલા ત્યાં આવવું કેમ ગમે ? પરંતુ તેને ખબર નથી કે હું તેના વિના સુરી મુરીને દિવસ નિગમું છું અને મારી રાત્રી આંસુથી ભીંજેલા વસ્ત્રોવજ વ્યતીત થાય છે. મારું શરીર તેમના વિરહાગ્નિથી બળી રહ્યું છે, તેને શાંત કરનાર તેઓ એકજ છે.”
આ પ્રમાણે ગુણવાળી કુરે છે તેવામાં એક સુડે ત્યાં આવ્યો અને તે મનુષ્ય ભાષાઓ બોલ્યો કે–“હે સુંદર રમણી! તને કોણે દુહવી છે ? તું આવી દયામણી કેમ થઈ ગઈ છું ? હું દેવતાઈ પક્ષી છું તેથી તારા દુ:ખની વાત મને કહે કે જેથી હું તત્કાળ તારું દુ:ખ દુર કરૂં.” સુડાનાં આ પ્રમાણેનાં શબ્દ સાંભળીને ચમત્કાર પામેલી ગુણાવળી બેલી કે–“હે પક્ષીરાજ ! મારા પતિ વિદેશે છે તેજ મને દુ:ખ છે. વળી મારો સંદેશો પણ કોઈ ત્યાં પહોંચાડતું નથી, અને ત્યાંનો સંદેશો લાવતું નથી. મારા અંતરની વાત માત્ર જ્ઞાનીજ જાણું શકે એમ છે.” સુડાએ કહ્યું કે“બહેન ! તમે ચિંતા ન કરે, કાગળ લખીને મને આપ, હું તમારા સ્વામીને હાહાથે પહોંચાડીશ.” ગુણવાળીએ તરતજ કાગળ લખી આપે. પરંતુ લખતાં લખતાં આંખમાંથી આંસુઓ ટપક્યા કર્યો. પછી તેવી જ સ્થિતિમાં કાગળ વીંટીને સુડાને આપે. સુડે કાગળ લઈ આકાશમાર્ગે ચાલ્યો અને સત્વર વિમળાપુરી પહચી ચંદરાજાને હાથે હાથ કાગળ આપે.
ચંદરા કાગળ ખેલીને વાંચવા લાગ્યા. કાગળ લખનાર ગુણાવળી છે અને આભાપુરી તાકીદે પધારવા વિનંતિ કરે છે એટલું સમજાણું. બાકી આંસુના ટપકા પડવાથી અક્ષરે રેળાઈ ગયેલા હોવાથી સંપૂર્ણ પત્ર તો વાંચી શકાણો નહીં. કાગબની મતલબ સમજવાથી ચંદરા વિચારવા લાગ્યા કે “હું અહીં રેકાઈ રહ્યો છું, ગુણાવળી એકલી છે, તેના દિવસે કેમ જતા હશે ? વળી હવે હું મારી આભાપુરી સંભાળું, રાણીની પણ સંભાળ લઉં, કારણકે તેની સાથે બાળપણાની અખંડ પ્રીતિ છે.” આ પ્રમાણેના વિચારોથી અંદરાજાનું ચિત્ત ઉદાસ થઈ ગયું.

Page #28

નધિમ પ્રકાશ.
મલાલકી એ પ્રમાણે ઉદાસ થયેલા જોઈને પૂછવા લાગી કે–“હે સ્વામિ ! શા વિચારમાં પડ્યા છે ? શું તમારો દેશ સાંભયે કે પ્રથમની સ્ત્રી સાંભરી ? આ સોરઠ દેશ અને નવી સ્ત્રી નથી ગમતી ? હે સ્વામી ! જે ગુણાવળીજ સાંભરી હોય અને તેથી ઉદાસ થયા હો તો તેને અહીં તેડાવો. હું તેની તાબેદાર થઈને રહીશ, તેની આજ્ઞા લેપીશ નહીં. વળી આ સોરઠ દેશનું રાજ્ય મારા પિતાએ તમને સેંપ્યું છે તો તે મોઢામાં આવેલો કેળીઓ મૂકી દેવાનો વિચાર શા માટે કરો છો?”
સંદરાજ બેસ્યા કે-“હે ચંદ્રાનને! ત્યાં મારી આભાપૂરી શૂન્ય છે. તેની સ્થિતિ અરાજક થઈ પડી છે. વળી વીરમતીએ દુલા સીમાડાના રાજાઓ પણ ઉપદ્રવ કરે છે, તેને પણ વશ કરવાની જરૂર છે. ત્યાંથી પત્ર પણ આવ્યું છે, તેથી ત્યાં ગયા વિના પણ છુટકો નથી.” પતિનાં આ પ્રમાણેનાં વચનોથી પ્રેમલા તો તરતજ સમજી ગઈ. પછી તેના પિતાને સમજાવવા માટે ચંદરા તેમની પાસે ગયા અને બધી હકીકત નિવેદન કરી. ચંદરાજાએ કહ્યું કે-“આભાપુરીથી તે આવ્યું છે, તેથી ત્યાં ગયા વિના છૂટકો નથી. તે રાજ્ય પણ સંભાળવાની જરૂર છે. રાજા વિના તે નગરી હાલ શૂન્ય થઈ ગઈ છે. આપે મને એટલું બધું સુખ અને મહત્વ આપ્યું છે કે આપને છોડીને ત્યાં જવું મને ગમતું નથી. આપને મારા ઉપર મેટો ઉપકાર છે. તમારી સજનતા સારાથી ભૂલી શકાય તેમ નથી. હવે જે આપ રજા આપે તે હું ત્યાં જવું અને મારું રાજ્ય સંભાળું. પરંતુ આપ કાગળો લખશે, મને ભૂલી જશો નહીં અને જે સ્નેહ છે તે નિભાવશો.”
આ પ્રમાણેના ચંદરાજાના વચનો સાંભળીને મકરધ્વજ રાજાએ તેમને રહેવા માટે અનેક પ્રકારે સમજાવ્યા પણ જયારે તેમણે પોતાના વિચાર ફેરવ્યો નહીં ત્યારે પછી મકરધ્વજ રાજાએ કહ્યું કે--કાજ વિફર્યો તે હાથમાં રહે નહીં, બાંધ્યું કણબીએ ખેતી થાય નહીં, માગ્યા ઘરેણું કાયમ રહે નહીં, પરણે ઘર વસે નહીં, પરદેશી સાથેની માયા કાયમ નભે નહીં, તો ભલે પધારો. તમે અહીંથી તો જશે. પણ અમારા હૃદયમાથી જાઓ તો સાબાશી આપું.” આ પ્રમાણે બહુ યુક્તિ પ્રયુતિથી કહી જેવા છતાં પણ ચંદરાજનો આગ્રહ કાયમ રહેવાથી તેમણે રાજી - ઈને આપી અને તેમને માટે તૈયારી કરવા સેવકોને આજ્ઞા કરી. ચંદરાજ ખુશી થઈને પિતાને ઉતારે આવ્યા અને પોતાના સામંતોને તૈયાર થવા આજ્ઞા કરી. અહીં મકરધ્વજ રાજાએ પ્રેમલાલાને બોલાવીને કહ્યું કે-“તું અમને અત્યંત વહાલી છું, ગુણની પિટી સમાન છું, તારા પતિ આભાનગરી જવા ઉત્સુક થઈ રહ્યા છે, ઘણું સમજાવ્યા પણ સમજતા નથી, તો હવે તારે તેમની સાથે જવું છે કે અહીં રહેવું છે?”

Page #29

ચંદરાજાના રાસ ઉપરથી નીકળતે સાર.
૧૯ પ્રેમલાએ કહ્યું કે-“હે પિતાજી! જ્યાં દેહ ત્યાં જ છાયા હોય. તેથી હું મારા પતિ સાથે જ જઈશ. એકવાર ચૂકી હતી તેમ હવે ફરીને નહીં ચૂક.” પ્રેમલાને પણ આવો નિશ્ચય જાણીને તેની માતાએ વિચાર્યું કે-“પ્રસવ તો પુત્રજ પ્રસવજે, પુત્રી ગમે તેવી ડાહી હોય, સમજુ હોય, પિયરના પ્રેમવાળી હોય તો પણ ખરે અવસરે તે પિયરથી વિમુખ થાય છે. એ દીકરી હોય તો પણ તે પારકી વસ્તી છે, તેનાથી પિતાનું ઘર ઉઘાડું રહેતું નથી. વળી સાસરામાં પુષ્કળ દ્રવ્ય હોય અને પિયર સામાન્ય સ્થિતિવાળું હોય તો પણ પુત્રી ત્યાંથી લઈ જવા ઈચ્છે છે. પતિની સાથે લુબ્ધ રહે છે અને પિયર તરફ ધ્યાન પણ આપતી નથી. આ પ્રમાણે વિચાર કર્યા પછી પ્રેમલાના માતાપિતાએ પુત્રીનું સુખ પતિસંગે રહેવામાં છે એમ નિરધાર કરી તેને માટે એગ્ય તૈયારી કરી. તેને મનગમતા દાસદાસીએ, વસ્ત્રો, અલંકારે, શય્યાએ, વાહનો અને મેવા-મિઠાઈઓ વિગેરે આપ્યું. અહીં તમામ તૈયારી થઈ એટલે ચંદરાજા પણ તૈયાર થઈ ઘેડા પર બેસીને ત્યાં આવ્યા. એટલે પ્રેમલાના માતાપિતાએ તેને ચગ્ય વાહનમાં બેસારી. પછી તેઓ ચંદરાજા પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે-“આ અમારી પુત્રી આજસુધી તમારી થાપણ તરીકે અમે જાળવી હતી તે આજે તમને સોંપીએ છીએ. તેને સારી રીતે રાખજે, તેની લાજ વધારવી તે તમારા હાથમાં છે. તે કાંઈ સમજતી નથી, ઘર બહાર નિકળી નથી, વળી લાડકવાઈ છે–લાડમાં ઉછરેલી છે તો તેની કદિ ભૂલ થાય તો તે દરગુજર કરજો. અમારું મન કઈ રીતે તેને મેકલતાં વધતું નથી, પરંતુ પતિની સાથે જતાં તેને અમે રોકી શકતા નથી. તમે પાછા આ તમારું રાજ્ય સંભાળવા વહેલાં પધારજો અને વડ વૃક્ષની જેમ વિસ્તાર પામજો.
ત્યારપછી પ્રેમલાને વળાવતાં તેની માતા તેને આલિંગન દઈ–ભેટીને કહેવા લાગી કે-“હે પુત્રી! તું સાસરે જઈને પીયરની લાજ વધારજે. શોકને મોટી બહેન માની તેનું મન જાળવજે. સાસુ-સસરા તે છે નહીં તેથી પ્રિતમનું મન પૂરેપૂરૂં જાળવજે. કોઈની સાથે ફગટ રેષ કરીશ નહીં. અમે જાણીએ છીએ કે તું ડાહી છે તેથી તારામાં ભૂલ આવે તેમ નથી, તો પણ અમારી ફરજ હોવાથી કહીએ છીએ કે તું ગમે તેવા સંકટમાં પણ દેવ, ગુરૂ, ધર્મને ચુકીશ નહીં. તે સંબંધમાં કિંચિત્ પણ ભોળપણ રાખીશ નહીં. દાનપુણ્ય કરવાના સંબંધમાં તો તને શું કેહીએ? તે તો તારી રજની ક્રિડા છે. હું કોઈ પણ જીવને દુ:ખ ઉત્પન્ન કરીશ નહીં.” આ પ્રમાણે કહેને માતાએ વિયોગ દુઃખથી આંસુવડે તેને વરાવી દીધી. પ્રેમલાનું મન પણ માતાપિતાને તજતાં ઘણું દુભાણું. તેની બાલ્યાવસ્થાની રાંગતવાળી સખીઓ એકઠી થઈને આવી. તે પણ તેના વિશે બહુ ખેદ પામી. પ્રે

Page #30

સાવાએ તેમને હ વચનોથી શાંત કરી, તે વખતે જે પણ થિર થઈને જોઈ રા. પછી સને મળી ભેટીને પ્રેમલાએ રજ લીધી. સાસુએ ચંદરાજાના ભાલ સ્થળમાં તિલક કર્યું. હાથમાં ફળ પડ્યું. પછી ચંદરાજાની આજ્ઞા થતાં તેની કોની સેનાએ આભાપુરી તરફ પ્રયાણ કર્યું.
આગળ નોબત વાગતે રાંદરા શહેરના મધ્યમાં થઈને નીકળ્યા. મકરધ્વજ રાજા પણ રાધે ચાલ્યા. ચહટામાં આવતાં નગરજનોએ મુકતાફળવડે વધાવ્યા. યુવતીઓએ ગીત ગાન કરીને “ચંદરાજાને પ્રેમલાલછીનું જે ચીરંજીવ રહે ” એવી આશીષ આપી. એ પ્રમાણે આનંદ મહાવ પૂર્વક ચાલતાં અનુક્રમે સિદ્ધાશા રાશી આવ્યા. તેની તળેટી સમિપ આવી એ મહાતીર્થનું વંદન કર્યું, તે વિના કરી, પછી સ્વસુરાદિક સર્વને અંદરાબાએ રજા આપી અને પોતે આભાનગરી તરફ અવિચ્છિદ પ્રયાણ કર્યું.
માર્ગે ચાલતાં શિવકુરાર નટ સાથે છે તે દરરોજ નવાનવા નાટકે કરે છે અને ચંદરાજાને આનંદ પમાડે છે. એ પ્રમાણે પ્રયાણ કરતાં, દેશ વિદેશ જેવાં, અનેક રાઓને વશ કરતાં, સૈન્યમાં વૃદ્ધિ કરતાં અને અનેક રાજપુત્રીઓને પરણતાં અને નુકને ચંદરાજા પાલનપુર પાસે આવ્યા અને ત્યાં પડાવ કર્યો.
આ પતનપુર તેજ છે કે જ્યાં દરાજ કુર્કટપણે નટ સાથે આવ્યા હતા. અને તેના બોલવાથી લીલાધર કોઠીપુત્ર જે કુર્કટની વાણીનું શુકન થવા માટેજ પરદેશ જતો રોકાઈ રહ્યો હતો અને ફર્કટનો શબ્દ સાંભળતાં તરતજ પરદેશ ગયે હતો. દૈવયોગે ચંદ્રરાજા ત્યાં આવ્યા તેજ દિવસે લીલાદર પણ પરદેશથી આવ્યો. એટલે તેના કુટુંબમાં સર્વત્ર આનંદ પ્રસરી રહ્યો. પછી તે લીલાધરની સી લીલાહતી કે તેને કુકર્ટ સાથે અત્યંત પ્રેમ બંધાણો હતો તેણે પતિની આરાથી ચંદરા
ને પોતાને ત્યાં નોતર્યા અને તેની અનેક પ્રકારે જનાદિ વડે ભકિત કરી. ચંદરાજાએ પણ તેને બહેન તરીકે માનેલી હતી તેથી સારવાસે સારી રીતે કર્યો : વધારણાદિ અકી આપ્યું. પછી રજા લઈને પાતાને ઉતારે આવ્યા. હવે છે રાનીએ જ ચમત્કાર છે તે છે. આ રાત્રી
શીળની બારી પરીક્ષા થશે. તે હકીકત આપણે હવે પછીના પ્રકરણમાં વાંચીશું. સુવર્ણ જેમ અશિમાં રહ્યા હતાં વિશુદ્ધરહે તે રાંદરા- આ કરાટીમાંથી વિશુદ્ધ ઉછે, તેની ઉત્તમu જણાઈ આવશે, અને બાર પછી તે અમારી પાંચીને ઉસુક થઈ રહેલી ગુણાવળીને ભેટશે. હાલ તો આ પ્રકરણની ર૮ર જે રહસ્ય રહેલું છે તે વિચારીએ.

Page #31

ચંદરાજાના રાસ ઉપરથી નીકળતો સાર.
પ્રકરણ ૨૬ માને સાર, આ પ્રકરણના પ્રારંભમાં ચંદરાજાએ વીરમતીને પરલોક પહોંચાડ્યાના ખબર આભાપુરી પહોંચે છે. જ્યારે કેઈ વાત કહેનાર ન મળે અથવા ખબર પહોંચતાં મુદત વીતી જાય એટલે તે દ્વર છે ત્યારે એક દેવતાજ તે ખબર પહોંચાડે છે, આ ભાગ્યની નિશાની છે. સદ્દગુણી મનુષ્ય પણ વિરમતી જેવા પાપી મનુષ્યનો નાશ થતાં રાજી થાય છે. એ સાધારણ મનુષ્યસ્વભાવ છે. ગુણાવળીને તેણે બહુ પજવેલી હોવાથી તે એક મોટી ફાંસ ગઈ એમ માને છે. તે આ હકીકત મંત્રીને બોલાવીને કહે છે. કારણ કે રાજ્યના તમામ આધાર રાજાને વિરહે મંત્રી ઉપરજ હોય છે. મંત્રી લોકલાગણી તાજી કરવા તે વાત ફેલાવે છે અને પ્રજાવર્ગ પાસેજ ચંદરાજા ઉપર આમંત્રણ પત્ર લખાવે છે. આ મંત્રીની ખુબી છે. રાજા ને પ્રજાને જેમ બને તેમ વધારે પરસ્પર પ્રેમવાળા રાખવા એ મંત્રીનું જ કામ છે. તેને ભેદ પડાવ હોય તો તે સહેજમાં પડાવી શકે છે. નાદાન મંત્રીઓ તેમ કરવામાં જ મજા માને છે અને તોજ પોતાની બંને પક્ષને ગરજ રહેશે એમ ધારે છે, પરંતુ ઉત્તમ મંત્રીઓ તેમ ન કરતાં જેમ બને તેમ પ્રજાને રાજા વચ્ચે ઐકય વધે તેમજ ઈચછે છે અને તેવોજ પ્રયત્ન કરે છે. પોતાની ગરજ રહો કે ન રહો તેની તે દરકાર કરતા નથી. પણ પોતાની વાસ્તવિક ફરજ બજાવે છે. તેવા મંત્રીઓજ ઉત્તમ ગણાય છે.
પાપી પાપનો ઘડો ભરાય છે ત્યારે સ્વયમેવ તેના કટુ ફળને ભોગવે છે. પરંતુ ઘડો ભરાતા સુધીમાં તેને અમન ચમન કરતા જોઈને કેટલાક ભદ્રીક મનુષ્ય મોહ પામે છે કે “આવો કૃતઘી, કુર, પાપી છતાં આવું સુખ ને આવો આનંદ કેમ ભોગવે છે ? ” પરંતુ આ ફળ તેણે પૂર્વે કરેલાં પાપાનુબંધી પુન્યનાં છે. તે ભોગવી રહેશે એટલે સ્પષ્ટ પાપોદય થતાં નરક તિર્યંચાદિ ગતિમાં અસહ્ય દુઃખ સહન કરવા પડશે એ એક સમજવું. વીરમતીને માટે એમજ થાય છે. ઉત્તમ જનો તેવા પાપનું પણ અનિષ્ટ ચિંતવતા નથી અને તેનું અનિષ્ટ થયે રાજી પણ થતા નથી, પરંતુ જ્યારે અતિ થઈ પડે છે ત્યારે નિરૂપાય થઈ જાય છે. તે પ્રમાણેજ આમાં પણ બન્યું છે. ચંદરાજાએ તેને શીક્ષા કરી અને ગુણવળી તે હકીકત સાંભળી રાજી થઈ એ અતિ થવાનું પરિણામ છે. નહીં તો તેવી રીતે કોઈને તેના પાપનું ફળ પ્રાપ્ત થાય તો તે જોઈને પણ ઉત્તમ પુરૂષોને તો ખેદજ થાય છે અને તેની દયા જ આવે છે. કેમકે તે પ્રસંગે પણ દિલમાં રાજી થવું તે અશુભ કર્મને બંધ
કરાવે છે. ઉત્તમ જા તો નિરંતર પ્રાણીને કર્મવશ માની તે પ્રસંગે મધ્યસ્થ વૃત્તિજ રાખે છે.

Page #32

ધર્મ પ્રકાશ. હવે ગુણાવળીને એક તરફની તો નિવૃત્તિ થઈ. પણ બીજી તરફની ચિંતા ઉન્મ થાય છે કે હજી સ્વામી છે. અહીં પધારતા નથી. પ્રેમલાનો ગુણ માને છે પણ પાછી તેને રોકી રાખ્યા એમ કહીને છોક્ષપણું પણ જણાવે છે. એ અવસરે અસહાયક પણ સહાયક અકસ્માતુ મળી આવે છે. એક સુડે ત્યાં આવે છે, તે કોણ હતો તેનું કોઈ સ્પષ્ટીકરણ આવતું નથી, પરંતુ ગુણવળીના ઉપકારમાં દબાયેલો હોવો જોઈએ એમ જણાય છે. તે ગુણાવળીને આશ્વાસન આપે છે અને તેને પત્ર ચંદરાજાને પહોંચાડે છે, આ કાંઈ થોડો પ્રત્યુપકાર નથી. કારણકે આ ભાપુરીથી વિમળાપુરી ૧૮૦૦ કેસ દૂર હોવાથી માણસ સાથે મોકલતાં બહુ દિન વસે વીતી જાય તે કાર્ય સુડાથી સત્વર બને છે. ગુણાવળીનો કાગળ, તેની સાથે પૂર્વને અપ્રતિમ સ્નેહ અને તેના પત્રમાં પડેલા સંખ્યાબંધ આંસુનાં ટપકાંઓ ચ. દરાજાને પૂર્વ પ્રેમનું સમરણ કરાવે છે. જુઓ ! આંસુ જેવી તુચછ વસ્તુ પણ શું કામ કરે છે. જે કામ તેના કાગળે કે અક્ષરોએ ન કર્યું તે આંસુઓ કરે છે. તેણે ચંદરાજાના દિલની લાગણી ઉશ્કેરી અને ગમે તે પ્રકારે સત્વર આભાપુરી જવું એ નિર્ણય કરાવ્યો. આ દષ્ટાંત ઉપરથી તુચ્છ વસ્તુને પણ એકાંત તુચ્છ માનવી નહીં.
અહીં મકરધ્વજ રાજાના આકારમાં ને પ્રેમલાના પ્રેમમાં અંદરાજા એવા દબાઈ ગયેલા હતા કે ત્યાંથી નીકળવાનું કહેવું તે પણ તેને ભારે પડી જાય એમ હતું. રાજાએ પોતાનું રાજ્ય આપ્યું હતું અને પ્રેમલાએ મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કરી આપ્યું હતું, આ કારણથી ચંદ્રરાજ ઉદાસ થઈ ગયા. ઇંગિત આકારથી સમજી જનાર વિ ચક્ષણ પ્રેમલા તરતજ તેમના ઉદાસ થવામાં કાંઈક કારણ છે એમ સમજી ગઈ અને શું કારણ હોવું જોઇએ ? તેનો વિચાર કરતાં ગુણાવાળી યાદ આવી હશે તેવી કલ્પના કરી. પછી પોતે વિવેક પૂર્વક તેને તેડાવવા કહ્યું અને પતિ તેની આજ્ઞાંકિત થઈ રહેવા કબુલ કર્યું. ગંદરાજાના અંત:કરણમાં છે તે કારણ પણ હતું, પરંતુ તેને ગાણ કરી દઈ પોતાનું રાજ્ય સંભાળવાની આવશ્યકતાને આગળ કરીને તેમણે એવી અસરકારક રીતે કહ્યું કે પ્રેમલાએ તે વાત કબુલ કરી.
હવે મકરધ્વજ રાજાને સમજાવવાનો વારો આવ્યું. તેણે પણ ચંદરાજાની દલીલ રવીકારી, પરંતુ તેને રોકવા માટે લાગણી ભરેલા ઘણા વા કહ્યા. ચંદરાજ પિતાના વિચારમાં દઢ રહ્યા એટલે તેમણે રજા આપી અને જવાની તૈયારી કરવા માણસને સૂચવ્યું. પછી તેમણે સલાને નાણી જોવા માટે બોલાવી અને અહીં રહીશ કે રાધે જઈશ ?” એમ પૂછ્યું. મલાએ પોતાને ઘટિત જવાબ જ આવે અને તે રાજાએ પસંદ કર્યો. પોતાને પુત્ર ન હોવાથી અને એકજ પુત્રીનું પણ સસરે જવાનું થવાથી કરવજ રાજાને અને તેની રાણીને બહુ લાગી આવ્યું, તેથી

Page #33

ચંદરાજાના રાસ ઉપરથી નીકળતો સાર..
૨૦૩
રાણીએ પુત્રની આવશ્યક્તાર્થક કેટલાક ઉગારો કાઢ્યા. પરંતુ છેવટે પ્રેમલાને વળાવવાની તૈયારી કરી અને તેને મનગમતા દાસદાસી અને વસ્ત્રાલંકારાદિ આવ્યા.
ચંદરાજ તયાર થઈને નીકળ્યા એટલે પાછળ સુખાસનમાં બેસીને પ્રેમલા પણ નીકળી. નીકળતી વખતે ચંદરાજને પુત્રી સંબંધી ભલામણ ચોગ્ય શબ્દોમાં પ્રેમલાના માતાપિતાએ કરી અને પછી પ્રેમલાને પણ બહુ સારા શબ્દમાં શીખામણ આપી. તે શીખામણના તમામ વાયે ધ્યાન આપવા લાયક છે. હવે ચંદરાજા શહેરના મધ્યમાં થઈને નીકળે છે. તે વખતે નગરજનોને પણ તેના વિયોગની લાગણી ઉત્પન્ન થાય છે. આ બધો સજજનતાને પ્રભાવ છે. નગરજનોની આશીષ મેળવી સિદ્ધાચળની તળેટીમાં આવે છે અને ત્યાં ગિરિરાજને વંદન કરી આગળ પ્રયાણ કરતાં મકરધ્વજ રાજા વિગેરેને રજા આપે છે. ઉત્તમ પુરૂ ક્યારે પણ ધમને ચૂકતા નથી. પ્રત્યેક કાર્યમાં ને પ્રત્યેક પ્રસંગમાં તેઓ ધર્મને તો આગળ કરે છે અને તેના પ્રતાપેજ સુખસંપત્તિની પ્રાપ્તિ અને તેની સ્થિરતા માને છે.
ચંદરાજા આનંદ કરતાં પ્રયાણ કરે છે. ઉત્તમ જનોને તો પૂર્વ પુણ્યની પ્રબળતાથી સર્વત્ર આનંદનાં નિમિત્તો મળી જ આવે છે. અહીં સાથે શિવકુંવર નટ છે તે આનંદ કરાવે છે. તેની સાથે પણ ગાઢ સંબંધ છે. વળી ચંદરાજ તેનો ને તેની પુત્રી શિવમાળાનો અત્યંત ઉપકાર માને છે. માર્ગમાં અનેક રાજાએ ચંદરાજાના પુન્ય પ્રતાપથી જ વશ થાય છે, લડાઈ કરવી પડતી નથી. તેઓ આજ્ઞા પાળે છે અને પુત્રીઓ પરણાવે છે. આ પ્રમાણે કેટલીક રાજકન્યાઓનું પાણિગ્રહણ કરતાં અનુકમે તે પાતનપુર આવે છે.
આ સ્થળ નાની સાથે કુર્કટાવસ્થામાં પ્રયાણ કરતાં નોંધાયેલું છે. કારણ કે ત્યાં આખા ગામમાંથી કુકડાઓ કાઢી મૂક્યા છતાં આનું અચાનક આવવું થયું હતું, અને તેના શબદથી શ્રેષ્ઠીપુત્ર લીલાધર જે કુર્કટના શબ્દ માટે રેકાઈ રહેલ તે પરદેશ ગયા હતા. દેવેગ એ બને છે કે ચંદરાજાનું ને તે શ્રેષ્ઠીપુત્રનું આ ગમન એક સાથે જ થાય છે. તેથી સર્વના હર્ષમાં ઉમેરે થાય છે. લીલાવતી ચંદરાજાને પોતાને ત્યાં નોતરે છે, ચંદરાજા જાય છે અને તેને સાસરવાસ કરે છે. અહીં પરસ્પરની ફરજ બજાવાય છે અને તેમાં સ્નેહની ઉત્કર્ષતા સૂચવાય છે.
ચંદ્રરાજા લીલાવતીને ત્યાંથી પોતાને ઉતારે આવે છે. તે રાત્રીએ તેમના શીપલની કસોટી નીકળે છે. તે પ્રસંગ ચમત્કાર ઉપજાવે તેવો છે. તે આપણે હવે પછીના પ્રકરણમાં વાંચશે. અહીં આ પ્રકરણ સમાપ્ત થાય છે. તેમાંથી શું રહસ્ય ગ્રહણ કરવા ગ્ય છે તે આપણે ઉપર જોઈ ગયા છીએ. કુળવધુને નિર્મળ સ્નેહ, તેના

Page #34

જેનલમાં પ્રકાશ..
વિરાર, પતિપ્રેમ, દુર્જનોના સંબંધમાં પણ માધ્યસ્થવૃત્તિ, રત્રીની ફરજ, ઉs રીનું દબાણ, કુળવધુને શીખામણ ઈત્યાદિ નાના મોટા અનેક પ્રસંગે આ 5:
માં સમાવ્યા છે તે લક્ષમાં રાખી તેના સારભૂત વિભાગોને ઉત્તમ જનોએ તાની પ્રવૃત્તિમાં મૂકવા ચાખ્યા છે. આટલું કહી આ પ્રકરણ સમાપ્ત કરવામાં આવે
समतखामणाना मुनिराज तरफथी लखाता पत्रो.
બતખામણાના પરસ્પર પત્રો લખવાનું કામ એટલું બધું વધી પડ્યું કે જેથી કાગળવાળાને, પ્રેસવાળાને અને પાસ્ટવાળાને લાખ રૂપીઆની આવક ૬ પડેલી છે. તેને એકંદર આંકડા મૂકીએ તે વખતે સંવછરીના પારણાના પર કરતાં પણ આ ખર્ચ વધારે થાય છે એ અમે સ્પષ્ટ કહી શકીએ છીએ. આ કાર્ય તેને વાસ્તવિક હેતુ કે જે પરસ્પરના વૈરવિરોધ ખમાવી અંત:કરણને નિર્મ કરવા રૂપ છે, તે જાળવવા માટે થતું હોત તો ગમે તેટલો ખર્ચ પણ ઉપયર ગણાત; પરંતુ આ તો માત્ર પરસ્પરનો વ્યવહાર જાળવવા માટે જ થાય છે એ વૈરવિરોધ જેની સાથે પ્રથમનો હોય છે કે નવો થયેલો હોય છે તે તો અન્ય બન્યા જ રહે છે. તેના ઉપર તો પત્ર પણ લખાતે નથી, અથવા લખાય છે કે માત્ર ઉપરનો દેખાવ કરવા માટે જ લખાય છે. વળી આવા પત્ર છાપેલા વપરા હાવાથી માત્ર લખનારનું નામ જ વાંચવામાં આવે છે, બીજું વંચાતું પણ નથી
આ કાર્યની અસર ગૃહસ્થને થઈને અટકી નથી, પણ સાધુ સાધ્વી ઉપર પણ તે જબરી અસર થઈ છે. તેઓ આરંભ સમારંભને વિચાર કર્યા સિવાય સ્વનામાં કાગળ ખાસ છપાવવા લાગ્યા છે અને તેને પોસ્ટમાં મોકલવા માટે શ્રાવકે પારે પુષ્કળ પોસ્ટની ટીકીટ મંગાવવામાં આવે છે. રાગી શ્રાવકો ના પાડી શકતા ? પણ અમને આ કાર્ય અત્યંત નિરૂપયોગી, આરંભવાળું અને શ્રાવકના પુષ્કળ દ્ર નિરર્થક વ્યય કરાવનારું લાગે છે તેથી અમે નમ્રતા સાથે સૂચવીએ છીએ કે આ રીતે દરેક સાધુ સાધ્વી પરસ્પર પત્ર ન લખે અને માત્ર આગેવાન–મુખ્ય મુનિ પોતાના ગુરૂ ઉપરજ પત્ર લખી તેટલાથી સંતોષ માને તો આ કાર્ય પરિમિત છે જાય. પર્યુષણ પૂર્ણ થાય કે તરત દરેક સાધુ સાધ્વીને જ્ઞાન માન તજી દઈ આ, ર્યમાં પોતાના વખતનો ભોગ આપવો પડે છે તે મટી જાય, શ્રાવોના દ્રવ્ય નિરર્થક વ્યય થતો અટકે અને થોડે ઘણે અંશે શ્રાવકની ઓશીયાળ કરવી પડે પત્ર લખી આપનાર શોધવો પડે છે તે પણ દૂર થાય. આશા છે કે આ વિ ઉપર સુજ્ઞ મુનિ મહારાજ અવશ્ય લક્ષ આપશે અને જો આ વિનંતિ વાર લાગે તે પોતાના પરિવારમાં ચોગ્ય આજ્ઞા પ્રવર્તાવશે.
હાલ તો આટલી વિનંતિ કરવી તેજ ચગ્ય લાગે છે.

Page #35

:
पाटणनी प्रभुता विषे अमारो अभिप्राय.
રાહત ન લેખક
તેના પ્રયેાજક
આ એક ચાલુ વર્ષમાં ગુજરાતી પત્રકારે ૭૨ મી કનશ્યામ નામના વિદ્વાન છે. આ બુક સાદ્યંત લક્ષપૂર્વક વાંચી શ્વેતાની લેખિનીના ઉપા. જૈનધર્મ ને જનસમુદાયમાં હલકા પાડવા માટેજ કરેલ જણાય લેખકની અસરકારક નેવેલ લખવાની કુશળતા પ્રશંસા પાત્ર છે. પરતું તેને તેમણે તદ્દન ઉપયોગજ કરેલા છે. જેટલાં જૈન પાત્ર આ બુકમાં આપેલાં છે તે બધાને દાવમયજ ચીતાં તેમાં પણ પણ આન હરિ નામનુ એક કલ્પિત પાત્ર ચાઇને તા જૈનમની નિંદા લખવામાં રજ રાખી નથી. જૈન ધર્મી કે જે એકાંત દયામય, શાંતિપ્રાધાન્ય, મૈત્રી ભાવતે આગળ કરતાર અને અધ્યાત્મની મુખ્યતાવાળા છે અને જે ધમના મુનિવગ ક યન તે કામિનીથી સર્વથા ન્યારા, માત્ર પાદચારીપણે જ સર્વત્ર વિહરનાર, ભિક્ષાવૃત્તિથી વિશુદ્ધ આહાર ત્રણ રવાર અને નિરંતર જ્ઞાન ધ્યાનમાંજ મગ્ન રહેનાર તેમનામાં મુખ્યતા ધરાવનાર રિ આચાય તેને આવી કલંકિત સ્થિતિમાં ચિતરીને જૈન ધર્મીઓને એટલું બધું માઠું લગા એકે જેને માટે કયા શબ્દમાં નોંધ લેવી તે મુશ્કેલ થઇ પડ્યુ છે.
આનદસૂરિ કે જે તદ્દન કલ્પિત પાત્ર છે તેની પાસે કારણે તે વગર કારણે જૈન ધર્મને અનુસરતા શબ્દો ખાલાવી જૈન ધર્મની વારવાર હાંસી કરી છે. એટલાથી તૃપ્ત ન થતાં છેવટે પ્રકરણ ૨૯ સામાં તેની પાસે દેવપ્રસાદના મહેલમાં અગ્નિનું ઉદ્દીપન કરાવે છે અને છેવટે દેવસાદ ને હંસાના પ્રાણ જવામાં પણ તેને સહાયભૂત કરે છે. આ કેવી નિતા ! આવુ. કામ તદ્દન હલકામાં હલકી પ્રતિનેા જૈન પણ કરે નહીં તેા પછી રિ કે જેતુ જેનમાં સર્વથી સવા નમ ઉચ્ચ સ્થાન છે, તેની પાસે કરાવવુ તે કેવી જૈન ધર્મ પ્રત્યે તિરસ્કાર બુદ્ધિ ! આવી બુદ્ધિ તેમતેજ મુબારક હો !
આ બુકની તરના બીજા જૈન પાત્રાને પણ ગર્ભિત રીતે હલકા બતાવવા ઉદીરણા કરી છે. મીલદેવી જૈન હતી એવા પણ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ નથી. વળી ઉદા મારવાડી પણ કલ્પિત પાત્રજ જણાય છે. તેને પણ એક મુંબઇના વ્યાજખાઉ અથવા ફેરીયા. મારવાડી જેવા ચીતરી તેને પણ જૈન કાપી જૈનધની હીનતા દર્શાવી છે. એકની અંદર વારવાર અને શબ્દ જે વાસ્તવિક ૧જિન શબ્દ જોઇએ તે જૈનધર્મની હીનતા દર્શાવવા માટે લખ્યા છે.
Du
આ બ્રુકની અંદર ૩૫ ૩ પ્રકરણ ખાસ વાંચવા લાયક છે. તેની અંદર પ્રસન્ને જે કળા વાપરી છે અને જે બહાદુરી બતાવી છે તે પ્રસન્નનેજ શાંભા આપે છે એટલું જ નહી ં પણ લેખકની કલમને પણ શાભાવે છે. આવા લેખકે જો હૃદયથી જૈન ધર્મ વિરૂદ્ધની લાગણી બતાવવા માટે પાતાની લેખનરાક્તિને ઉપયોગ કર્યો ન હેાત અને વાસ્તવિક ચિત્ર આલેખવામાં ઉપયેગ કર્યો હોત તે આ બુક એક નમુનેદાર થઈ પડત.
આ અભિપ્રાય એક જૈન તરીકે લખવામા
૧ કર્મ શત્રુને જીતનારા હોવાથી નિતી કર કહેવાય છે.
આવ્યા નથી, પરંતુ સત્ય સ્વરૂપને પ્રદર્શિત

Page #36
કરે . હવે તટ વિદાઓ પણ એજ અજિાય આપે તેવું છે. રાત્ય ને નવજીવનના વિ. રામ એ પણ આને લગતો જ અપ્રિય બહાર પાડેલ છે. : બુકના સંબંધમાં ન કોન્ફરન્સના પેરન્ટિ જનરલ સેકેટરીએ તેમજ જૈન એસો કાન ફડાના ઓનરરી સેક્રેટરીએ ગુજરાત પત્રના તંત્રી સાહેબ સાથે પત્ર ર લા ધામ મધારી વિદાન પાસે બે શબ્દોમાં તેનું લખાણું પાછું ખેંચાવી હે એ મા એ બાબતમાં એગ્ય પગલાં ભરવા જઇએ. આ પ્રમાણેને અમારો એ ગભરાય છે. શ્રી અવાજા જેવી ચરિત્ર જાdia. આ ભાષાંતર બુક બહુજ રસિક તેજ સંસારનું તાદશ ચિત્ર વાતાવી આપ પર છે. ભુવનભાનું કેવળીએ પિતાના પૂર્વભવનું સંક્ષિપ્ત ચરિત્ર ચંદ્રમલિ રાજા પાસે કહેલું છે તેનો આ ચરિત્રમાં સમાવેશ છે. ખાસ વાંચવા લાયક છે. શો વિરમગામ નિવાસી શા. ચુનીલાલ સાકળચંદની આર્થિક સહાયથી બહાર પાડવામાં આવેલ છે. લાઈફ મે ને અને જેન રસ્થાઓને ભેટ આપવામાં આવશે. પિસ્ટેજ એક આનો. કિંમત છે ના. પાકી છીંટ સાથે બંધાવેલ છે. શી જુગાર રેરા કાવત. આ એક અપૂર્વ ગ્રંથ છે. તેના પાંચ પ્રસ્તાવ છે. તેની અંદર વિષય, કષાય, લક્ષ્મી, રાસ વિગેરેના સંબંધમાં ઘણી રસિક કથાઓ સમાયેલી છે. પ્રથમ જિનેશ્વરના કુળનું ખાસ વર્ણન છે. આ બુક જેન ધર્મ પ્રકાશના તમામ ગ્રાહકોને ભેટ આપવામાં આવી છે. કિંમત આઠ આના. પિોસ્ટેજ દોઢ આને. श्री प्रियंकर चरित्र भाषांतर. શ્રી રાણપુરનિવાસી શેઠ નાગરદાસ પુરૂષોત્તમદાસની સહાયથી છપાયેલું આ ચરિત્ર ઉવસગ્ગહરના માહાતમ્ય સંબંધે લખાયેલું છે. ઘણુંજ રસિક છે. જૈન ધર્મ પ્રકાર શિના દરેક ગ્રાહકેને ભેટ આપવામાં આવ્યું છે. કિંમત ચાર આના. પ. અરધે આને. : - ખાસ ખરીદ કરે. અધ્યાત્મ રસિક બંધુઓ! અધ્યાત્મ કલ્પદ્રુમ, આનંદઘનપદ્યરત્નાવલી ને જેના હરિએ યોગ-આ ત્રણે બુકો ખાસ ખરીદ કરી સાવંત વાંચી લાભ . અને For Private And Personal Use Only