Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
सुस्त ॐ भुं.
जैन धर्म प्रकाश.
जो जाः कंयमविया ? कोऽयं मोहः ? केयमात्मवचनता ? कयमामरिकता ? येन यं गृoar विषयेषु । मुहाr कन्झत्रेषु । सुज्यथ धनेषु । fare स्वजनेषु । हृष्यथ योवनेषु । तृष्यथ निजरूपे । पुष्यथ प्रियसङ्गतेषु । रुष्यथ हितोपदेशेषु | दुख्यध गुणो | नश्य सन्मार्गात्मरूप्यस्मादृशेषु सहायेषु प्रीय मांसारिकमुखेषु । न पुनर्युयमंञ्यस्थ ज्ञानं । नानुशीअयथ दर्शनं । नानुतिष्ठथ नारित्रं । नाचरथ तपः । न कुरुथ संयमं । न संपादयथ सद्भूतगुण संचारजाजनमात्मानमिति । एवं च तिष्ठतां भवतां जो चद्रा निरर्थकोऽयं मनुष्यवः । निष्फल स्मादृशसन्निधानं । निष्प्रयोजनो भवतां परिज्ञानाजिमानः । व्यकिञ्चित्करमित्र जगवदर्शनासादनं । एवं हि स्वार्थभ्रंशः परमवशिष्यते । स च जनतामत्वमानयति । न पुनचिरादपि विषयादिषु संतोषः। तम युक्तमेवमासितुं जनादृशां । तो मुञ्चतविषयमतिबधं । परिहरत खजनस्नेहादिकं । विरत धनवनममव्यसनं । परित्यजत निःशेषं सांसारिक मुलांना गृहीत जागवनी जावंदीकां । विधत्त संज्ञानादिगुणगणसंचयं । रयत तेनात्मानं । जवत स्वार्थसाधका यावत्सन्निहिता भवतां वयं । उपमिति भवमपचा कथा.
ने. सं. १८७८ शाहे १८३९.
म उ ले.
चोरी निषेधक पद.
( राम सारंग-मन माने नदि सो देश भन्न उप शख.).
પર પ્રાણ સમાન, પર ધન હતાં. જગમાં ચાર ગણા એ ઢડે દરબાર, આ ભાવ પર ભત્ર નરાતમાં દુઃખ પાઈએ. ટેક ધન જાય ચારનું ચડાળે, તે ચાર હાથ કરી પાપ જાય મી પાતા.
યુ ખાળે,
કંઈ ચારને નવ પાસે રાખે, શુદ્ય વાન ન ચાર કને ભાખ, કાર સાંપે નહિ. મગડી શાખે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
-५२०२
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જે ધર્મ પ્રકાશ.
પર૦ %
કોઈ ન લખે શોરણે નામે, અંજા પામે ઠામેઠા વિશ્વાસ ન રાખે કે ટામે. પડ્યું વિસર્યું અણુદીધું લેતાં, પર વરતુ પિતાની કહેતાં, રસો એ એનો દેતાં, ધન તણી પાસે ન કરે, માથે હાથ દરિટી ચોર રે. • નય પેટ ભરાય ભૂખે ન મરે કે'! ' પર૦ ૫ પની થાપણ નવ ઓળવીએ. પરાગ તુ પણ નવ ગોપવીએ, સાંકળચંદ સુર સુખ અનુભવીએ.
પર દ
ज्ञानसार सूत्र विवरण.
સર્વ સમૃષ્ટિ . (૨)
(લેખક-કવિ કજિયછે. ) રાન-શાની પ્રત્યે હદય પ્રમ–બ માન સાચવી જે કીટ-કમરના ન્યાયે જ્ઞાન-ગાનના અનુગ્રહને પામી શકે છે તે મહાનુભાવો નિજ ઘટમાં જ સઘળી અદ્ધિસિદ્ધિને સહેજે પ્રગટાવી શકે છે. તેથી અન્ન પ્રસંગગત સર્વ સમૃદ્ધિ-અષ્ટક શાસ્ત્રકાર વખાણે છે.
નાકાબાપુ, મૃત પદાર: | "
બંને વાવમાસન, ભુટા મમાયા છે ? A ભાવાર્થ—-આધદષ્ટિપાનાને દોષ નષ્ટ છે અને મહાત્મા ને અંતર માંજ સર્વ સમૃદ્ધિઓ કુતર ભાસે છે. અર્થાત બાહ્યદષ્ટિપાનું સમૂળગું ર થતાં તદષ્ટિપણું અધિકાધિક નિર્મલ થતું જાય છે અને નિર્મળ નછિના વેગે સકલ સમૃદ્ધિ સહેજે ઘરમાં પ્રગટ થાય છે, જેથી સહાનન્દ પ્રાપ્ત થતાં વિષયાસક્તિ વિગેરે દુષ્ટ વિકારે સ્વતઃ વિલય પામે છે અને નિર્મળ જ્ઞાનાદિ સદ્દગુણે સ્વતઃ પ્રગટે છે. •
વિવેચનજે મહાપુરૂષને બાહ્યદષ્ટિનો પ્રચાર બંધ થયા છે-રોકાઈ ગયે છે, અર્થાત જગતના બાહ્ય પદાર્થ માત્રને જેણે પર જાય છે, બાહ્ય ઋહિને જે પદગળિક પિંડ જાણે છે, તેની જેને કિંચિત પણ ઈચ્છા વતી નથી, આત્માના ગુણ અથવા આત્મિક ઋદ્ધિને જે વાસ્તવિક અદ્ધિ જાણે છે, તેનાજ જે ખપી છે, તે મેળવવાને માટેજ જેનો અવિચ્છિન્ન પ્રયાસ છે તેવા મહાત્માઓને-મનિ
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
જ્ઞાનસાર સૂત્ર વિવરણ.
નહારાજાઓને જગતમાં ઉત્તમ કહેવાતી, શ્રેષ્ઠ ગણાતી, વખણાતી તમામ પ્રકારની દ્ધિ પોતાના આત્મામાંજ છે એમ પ્રગટ ભાસ થાય છે. ૧
આ જગતમાં ઈંદ્રની, ચવર્તીની, નાગેન્દ્રના, શંકર, વિષ્ણુ અને બ્રહ્માની તેમજ પ્રાંતે તીર્થંકર ભગવંતની ઋદ્ધિ શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. તેમાં તીર્થંકર સિવાય ખીની જે મહાદ્ધિ કહેવાય છે તે બધી તેના હૃદયમાં તુચ્છ લાગે છે; પરંતુ તેની ઉપમાને ચોગ્ય અવી આંતરિક દ્ધિઓ તેની પાસે હાય છે જેથી તે પેાતાન સર્વ કાં શ્રેષ્ઠ માની શકે છે અને તીર્થંકરની પદવી પણ તેવા સિધ્ધ ચીને કાંઇ મુશ્કેલ લાગતી નથી. એ સર્વની ઋદ્ધિઆ સાથે હવે આત્મિક ઋદ્ધિ ઘટાવે છે:
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સમાધિમન થય, સમાસ સમસાની ।।
જ્ઞાનં માત્રમાનું સ, વાસત્રશ્રીયિં મુને ! ૨૫
ભાવાર્થ સદ્ગજ-સ્વાભાવિક સમાધિરુપી નંદનવન, ધૈર્ય રુપી વા, સંમતારુપી ઇંદ્રાણી, અને જ્ઞાનરુપી વિશાલ વિમાન, એવી ઈંદ્રની જેવી ઉત્તમ સાહેબી મુનિને ઘણુમાંજ પ્રગટે છે. અરે ! તત્ત્વષ્ટિ નિથ મુનિરાજને તા ઇંદ્રથી પણ અન્ય અધિક સાહેબી અતરમાં પ્રગટે છે, કે જેથી દુનીઆમાં કઈ પણ તેની હાડ કરી શકે નહિ. તેજ વાત શાસ્ત્રકાર નીચે સ્ફુટ બતાવે છે. ૨.
વિવેક મહાત્માઓ ઇંદ્રનું નદનવન, વા, ઇંદ્રાણીઓ અને વિમાનાદિકને નુચ્છ તેમજ અલ્પકાલીન અને વિનશ્વર સમજી પોતે ઇંદ્રની જેમ સમાધિરૂપી નંદન વનમાં, ધૈર્ય રૂપી વર્ઝને ધારણ કરીને, સમતારૂપી ઇંદ્રાણી સાથે આનદ કરે છે. તેનું મહુ વિમાન જ્ઞાન છે કે જેમાં તે નિષેતર વાસ કરે છે.. જુઓ આમાં ખરી ઋદ્ધિ કારી છે ? મુગ! ! વિચારી જો. ૨
विस्तारितक्रियाज्ञान- चमछत्रां निवारयन् ॥
મોજણદાર્થાનું, ચવતાં ન ક્રિ મુનિઃ || | |
ભાવાર્થ-વિશાળ જ્ઞાન અને ક્રિયારૂપી ચર્મરત્ન અનેછત્રરત્નથી મેહુરુપી મ્લેચ્છ રાજાએ કરેલી મહાવૃષ્ટિને નિવાસા મુનિરાજ ચક્રવર્તીની ખરેખરી કરે છે. નિં લ જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રરુપી રત્નત્રયીના આરાધક મુનિરાજ કઈ રીતે ચક્રવર્તીથી ન્યૂન ના નથીજ, કિંતુ અધિકજ છે. કેમકે મહુને હઠાવવાની તાકાત ચક્રવર્તીમાં નથી..૩
વિચ ચક્રવર્તી ત્યારે ઉત્તર બાજુના ત્રણ ખંડસાધવા માટે વતાઠ્ય પ તની ગુફામાંથી નીકળીને જાય છે ત્યારે ત્યાં રહેલા મ્લેચ્છ રાત પાતાને આધીન મેઘકુમાર દેવાની સહાયથી જબરજસ્ત મેઘવૃષ્ટિ કરે છે, કે જેથી તે સહન તે શેની થાય પણ ચક્રવર્તીનુ આખુ સૈન્ય તેના જળપ્રવાહુમાં તણાઈ જાય. તે વખતે વતા પાનાને મળેલા ચાદના કીના મમત્ન ને શ્વરનને પાતાના હા
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનધર્મ પ્રકાશ.
સ્પર્શથી વિસ્તારે છે એટલે તે બાર બાર એજનન થઈ જાય છે. પછી ચર્મ રત્ન ઉપર બધા લશ્કરને ચઢાવી છ રન ઉપથી હાંકી દે છે, જેથી અંદર જ બિંદુ પણ પ્રવેશ કરી શકતું નથી. અને અંદર મગનથી સર્વ પ્રકાશ રહે, છે, ધારાની નિપત્તિ પણ કાળિક થાય છે. આ પ્રમાણે રત્નાદિકની સહાયથી
નું રાકવતત્વ નભે છે. આ સંસારમાં પકવતી નુ મેહરા છે, તે પિતાના ભિવ્ય વિષયકપાયાદિ સેનાનીઓવર જગતના સર્વ ને અનેક પ્રકાર બિના કરે છે. તેની વિ બનામ કે જે રાજાઓની મેધવૃષ્ટિની ઉપમાને સ્થાને છે તેના નિવારણ માટે મહામાઆ ક્રિયા ને જ્ઞાનરૂપ ચર્મ રત્નને છરનો ઉપગ કરે છે અથૉત ગાનક્રિયાવ ને મિથ્યાત્વાગિની વિનાઆને નાશ કરે છે અને તે વિખ્યાન પણ પરાસ્ત કરે છે. આવી ઉત્કૃષ્ટ દ્ધિવાળા હોવાથી ખરા અવની છે એ મહાત્માઓજ છે. ૩
ननब्रह्मसुधाकुंट-निष्ठाधिष्ठायको मुनिः ॥
નાનાર્માતિ, ક્ષમાં પક્ષના પ્રાત: | ક | ભાવાર્થઅભિનવ ( અપૂર્વ -નવનવા ) જ્ઞાનામતના કુંડમાં મગ્ન રહી પ્રયનથી શુદ્ધ ક્ષમા ગુણનું પાલન કરનારા મુનિરાજ પૃથ્વીનું પાલન કરનારા નાગેન્દ્રની પરે શોભે છે. અરે ! અધ્યાત્મ વાનરુપી અમૃત કુંડમાંજ મન રહી સહજ શાંતિને સાક્ષાત અનુભવનારા કામમણે નિર્મળ આત્મગુણથી ના કરતાં પણ અધિક શુભ છે. '
વિવેનાગરાજના નબળામાં નવ અમૃતના કુંડ છે અને તે આ પૃથ્વીને પાર કરી રહેલ છે. આમ અન્ય દર્શનીના શારામાં કહેલ છે; ને સુધામુંડા અને પૃથ્વીને ધારણ કર્વાપાનું મુનિરાજ શ્રતિ પાસે લેખામાં નથી. કારણ કે મહાત્માઓ - નવ પ્રકારના અધ્યાય રૂપ બુધાડના માલેક છે-૨વામી છે. કે જે કુળમાં હલી સુધા પ્રાણીને ખરેખર અમર કરી શકે છે. વળી તે મહાત્મા શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યના પાનાર છે અને કોમી શકે પૃથ્વીને બદલે ખરેમરી કામ કે જે ધને નિર્મળ કરનારી છે તેને મુનિ મહારાજ ધારણ કરે છે. મુનિ ક્ષમાવાન જ હોય છે, મુનિનું ભૂષણ જ મા છે, મુનિ ક્ષમા જ આ
ખાય છે, અને તેથી જ તે કોમામા કહેવાય છે. આવી રીતે હાચર્ય રૂપ ધાડના સ્વામી અને ક્ષમાને ધારણ કરનારા નિજ ખરા નાગૅદ્ર છે, અન્ય નાક છે. તેની પાસે કાંઈ લેબમાં પણ ગણી શકાય તેમ નથી. છે.
मुनिरध्यागकैलाश, विवेकामस्थितः ।। તોષ aff-inniા શિવ: | ૯ |
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ્ઞાનસાર સૂત્ર વિવરણ. ભાવાર્થ-અધ્યાત્મપી કેલાસમાં વિવેકરુપી વૃષભ ઉપર આરુઢ થયેલા મુનિ પ્તિ (જ્ઞાન) અને નિવૃત્તિ (ચારિત્ર-કિયા) યુકત હોવાથી ગંગા અને ગૈારી યુકત શિવ-શકરની પેરે શોભે છે. તત્ત્વથી જોતાં અધ્યાત્મ ગિરિના ઉચ્ચ શિખર ઉપર જઈ રહેલા અને સદ્ધિકરૂપી વૃષભ ઉપર સવાર થઈ સમ્યગ જ્ઞાનક્રિયાને સમતાથી સેવનારા નિર્ચ આનુગાર સદગુણામાં કઈ રીતે શિવ–શકરથી ઉતના તો નથી જ. કિંતુ એકાન્ત સુખશાન્તિના કરનાર લેવાથી ઉક્ત શંકરથી ઢીયાતા છે. ૫
વિડ–બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ્વર એ અન્ય દર્શનના મુખ્ય ત્રણ દે છે તેમને અન્ય મતના શાએ એકરૂપ પણ કહે છે. તેમની અદ્ધિનું વર્ણન તેમના શાઓમાં જે આવેલું છે તે બતાવીને તેની સાથે મહાત્માઓની અમૂલ્ય પ્રદ્ધિને ઘટાવે છે.
એ ત્રીપુટી પિકી કર કલાસમાં વસે છે, તેનું વાહન વૃષભ છે અને તેને ગંગા ને મારી પાર્વતી) એ બે સ્ત્રીઓ છે. આટલી અદ્ધિવડે તે ત્રાદ્ધિમાન ગણાય છે. મહાત્માઓ આ દ્ધિને તુચ્છ ગણે છે. તેઓ તે અધ્યાત્મરૂપ કલાસ ઉપર બીરાજે છે, વિકરૂપ વૃષભનું તેમને વાહન છે અને વિરતિ ને, નહિ ( ચારિક ને સાન 'રૂપ તેમને બે સ્ત્રીઓ છે કે જે તેમની સાથે અવિચ્છિન્ન રહે છે. પલી ગા - ગારી તે પરલોકની સાથી થાય તેમ નથી પણ આ વિતિ : કિમ તે આત્માના કાગ - છે અને આત્માનું એ છે કે એમા બ » આવો અદ્ધિવાળા છે, ખરા કરે તે મુનિમહારાજાજ છે. ૫. ",
ज्ञानदर्शनचंद्रार्क-नेत्रस्य नरकच्छिदः ॥ ।
મુવરાજમા, જિં ગુન ગોળનો પર || ૬ |
ભાવાર્થ સમ્યગ જ્ઞાન અને દર્શનરુપી ચંદ્ર અને સૂર્ય જેવા નિર્મળ નેત્રવાળા, 'નરકને છવાવાળા અને સુખસાગરમાં શયન કરનારા મુનિરાજ કઈ રીતે હરિ (વિ) થી ન્યુન નથી. પરંતુ પરમાર્થથી જોતાં વિણ કરતાં પણ વધારે સુખ-સમૃદ્ધ છે. કેમંક એવા મુનિરાજ અલાકમાં પ્રશામજનિત ઉત્તમ સુખ સાક્ષાનું અનુભવી અંતે અક્ષય અવ્યાબાધ સુખને જ વરે છે. ૬
વિવે--હરિ જે વિષ તેના બે નેત્ર સૂર્ય ને ચંદ્ર કહેવાય છે, વળી હરિ નરકાસુરને નાશ કરનારા કહેવાય છે અને તે સમુદ્રમાં શયન કરે છે એમ તેમના શાસ્ત્રોમાં કહેલું છે. મુનિરાજ આ હકીકતને નિઃસાર માને છે, તેમજ અતિશયોક્તિ
3 . નરકાસુરને. એ સહજ સમાધિમાં ઝીલનારા-મગ્ન રહેનારા.
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેનધામ પ્રકાશ,
રૂપ માને છે. તે સાથે તેઓ પોતે જ ખરા વિરૂપ છે એમ બતાવી આપે છે. કારણ કે ચંદ્ર સૂર્ય નેવ તરીકે હાય એ અઘટમાન છે. તેને સ્થાને મહાત્માઓ તા રાાન ન દર્શનરૂપ અતિ નિર્મળ નો છે અને તેઓ નરક ગતિનો સર્વથા એ છેદ કરનારા હોવાથી ખરા નરકચ્છિ તેજ છે. તેના ભકતો પણ એ દુર્ગતિના ભાજન થતા નથી અને તે મહાત્માઓ સમાધિરૂપ જે અવિનર - તેથી ભરપુર રામકમાં અધાતુ સુખમુદ્રમાં શયન કરે છે, નિરંતર આત્મિક સુના અનુભવ કરે છે અને તેમાંજ નિમા રહે છે. આ પ્રમાણહાવાથી બરા વિ- વિની વાસ્તવિક સમૃધ્ધિવાળા મુનિ મહારાજ છે. દ.
વા gai વાઘા, વાઘાણાવની |
મુ પાલન-જુળમૃતિishal | ૭ || ભાવાર્થ.. પર પ્રહારહિત સહજ આંતરગુણ ટિને કરનારા મુનિરાજ કેવળ બધા વસ્તુઓની અપેક્ષાવાળી બાહ્ય સુષ્ટિને રચનારા બ્રહ્મા કરતાં બહુ ચઢિયાતા છે. નિઃપૃપો આત્મગુણોનેજ પ્રગટ કરનારા મુનિએ પાધિ યુક્ત બાહા રાષ્ટિના કરનારા 'હ્માને અદગાથી બ્રુિઘી જાય અને આશ્ચર કશું ? નિરાધિક ગુણ કને કરવી - વી-વિસાવી એજ મુનિનું કર્તવ્ય છે. છે.
વિક–પ્રધા આ રષ્ટિના રચનારા છે અને અન્યમતીના શાસ્ત્રોમાં કહેલું છે. મને અહી થવામાં બાધ વસ્તુઓની અપેક્ષા રહેલી છે. બાહ્ય પદાર્થો રિતારે તે પૃથ્વી કરી શકતા નથી. જો કે એ વાતજ અસંભાવ્ય છે, આ સૃષ્ટિ તે રમના છે. વતઃ રિદ્ધિ છે, તેના કુત્તા કઈ છે નહીં અને હાઈ શકે પણ નહીં પરનું આ પ્રકાી લોકોક્તિને જગાવીને શાસ્ત્રકાર કહે છે કે-ખર બ્રહ્મા નો મુનિ મહારાજાઓ છે કે જે અંતર્ગ ના છિને રચે છે. જેમાં દિગિતું પણ બાહ્ય પદાર્થોને અપેક્ષા હોતી નથી. આ પ્રમાણે હાવાથી મહાત્માએ બ્રહ્મા કરતાં પણ અધિક છે અથવા તે બખા બ્રહ્ના તેજ છે કે જે આત્મિક ગુણોનો આવિભાવ કરે છે અને તનાવંદે એવાં સિદ્ધપણાની પદવી મેળવે છે. ૭.
નેમ પવિત્ર યા. શોનોમિવ બાદ / सिद्धयोगस्य साप्यहन. पदवी न दवीयसी ।। ८ ।। ભાવાર્થ જેમ ત્રિવેણીથી ગંગા નદી પવિત્ર મનાય છે, તમ ર નવથીથી * મનાતા શ્રી તીર્થકરની પદવી પણ સિદ્ધયોગી એવા મહા મુનિરાજને કઈ
ભથી. પણ મન વચન અને કાયાને બરાબર નિયમમાં રાખી વેબસાધના છે એવા સિદ્ધી મહાપુને તીર્થકર મખ્વારાજની પરમ પવિત્ર પદવી
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગામ મધ્યમા યોગ્ય સન્માન,
વિવે॰ પ્રાંતે કહે છે કે રત્નત્રયીથી પવિત્ર એવી તીર્થંકરની પદવી પણ જેમણે યાગાને સિદ્ધ કર્યો છે આવા મહાત્માને મેળવવી દુર્લભ નથી. તે મેળવવા છે તો તીર્થંકરની પદવી પણ મેળવી શકે છે. પરંતુ તેઓ તેના ચ્છુક નથી. તે તે આત્મિક ઋદ્ધિ પ્રગટ કરવાનાં ઇચ્છુક છે, કારણકે આત્મિક ઋદ્ધિ તા તેમની અને તીર્થંકર ભગવંતની સમાન છે, આર્થે ઋદ્ધિમાંજ તફાવત છે. એટલે તેની તેમને અપેક્ષા-ઈચ્છા-વાંછા હૈાતી નથી. અનિકપણે પણ કેટ લાક મહાત્માઓને તે ઋદ્ધિ પ્રામ થાય છે. 6:
આ પ્રમાણે મહાત્માઓ સર્વ સમૃદ્ધિ સપન્ન હોય છે, તેથી ઉત્તમ પુરૂ બાએ બાહ્ય ઋદ્ધિની અપેક્ષા ન કરતાં આ અષ્ટકમાં બતાવેલી ભાવ સમૃદ્ધિઆત્મિક ઋદ્ધિ મેળવવાનીજ ઇચ્છા કરવી અને તેને ' માટેજ અહર્નિશ પ્રયત્ન કરવા. ઇત્યલમ. સંગી.
For Private And Personal Use Only
ויט
मान्य महात्माओनुं योग्य सन्मान.
(અષ્ટમ સાજન્ય. )
સાજન્યતા વિષયને અંગે આપણે ખાર વિષયે વિચારી ગયા છીએ. એ પૈકીના એક વિષય ઉપર આજે વિચાર કરીએ. આ જીવનને વિશિષ્ટ હેતુ સદા ધ્યાનમાં રાખવાની ખાસ જરૂર છે. મનુષ્ય જીવન અતિ વિશિષ્ટ હાવા સાથે એની દુર્લભતા સુગ પુરૂષષ અનેક પ્રકારે છતાવી ગયા છે અનુ કારણ એ છે કે એ જીવનમાં મુક્તિનાં સાધના અહુ અગે પ્રાપ્ય છે. જીવનને મુખ્ય હેતુઃ સુખ પ્રાપ્ત થાય તે છે, તેથી તે સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે મુમુક્ષુના પ્રયત્ન હેાય છે. હવે તે પ્રયત્ન કરતાં અનેક પ્રકારની ઉપાધિઓ આવે છે, માગ માં પ્રત્યવાયે નડે છે, અને તેને દૂર કરવામાં મહા પુરૂષાર્થે કરવે પડે છે, એવી ઉપાધિ અને અગ !ની સામે થવા માટે હૃદયબળ બહુ મજબુત કરવુ પડે છે અને અનેક ગુણ સોંપત્તિએ ચેાગ્યતા પ્રામ કરવા માટે મેળવવી પ · પ્રાણી ચેન્ચ દશામાં આવે તે માટે તેણે પ્રથમ તે અનાદિ કાળથી ઢાળેલ “અધકાર દૂર કરવા દી પ્રયાસ કરવે પડે છે અને જ્યારે યાગ્ય આત્મિક બળના ઉપયેગ કરવામાં આવે ત્યારે તેનામાં ધીમે ધીમે ગુણપ્રાપ્તિ થતી જાય છે. તે સાધારણ રીતે માર્ગ શ્રેષ્ટ મનુષ્યની પડે આડા અવળાં ધકેલા ખાતે રખડતા હાય છે; તેમાંથી પ્રથમ તે માર્ગાનુસારી થાય છે એટલે રસ્તાપર આવે છે અને અહીં તેને અનેક ગુણ પ્રાપ્ત ય છે. એ માગાનુસારીના પાંત્રીશ©ાપર અનેક ‘જગાએ વિવેચન કરવામાં
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આવ્યું છે, તેથી આપણે એ ગુણાપર વિવેચન કરવામાં રોકાતાં એક બીજી નવીન હકીકત પર વિચાર કરીએ, પરંતુ એ હકીકત પર વિવેચન કરતાં પહેલાં અહીં જણાવી દેવું પ્રાસંગિક બાગાગે કે આપ જે વિષય પર સૌજન્યને અને અત્ર વિચાર કરીએ છીએ તે માગનુસારત્વના પાંત્રીશ ગણા પૈકીના ગુગ છે. એ વિષય પર આગળ વિચાર કરીશું.
આ ચેનન અનાદિ મિથ્યાત્વમાં રાચી રહી આત્મભાવને વિચાર ન કરતાં સંસારમાં આસાન બની એક ગતિમાંથી બીજીમાં અને બીજીમાંથી બીજીમાં ભ્રમણ કર્યા કરે છે, એમ કરતાં કરતાં ત્યારે તેના સંસારના કાંઈ પાર આવવા જેવું થાય છે ત્યારે તેને સંસાર ઉપર આસક્તિ ઓછી થાય છે, તેનું વાભિનંદીપણું દૂર થાય છે અને તેનામાં ગુરુની વૃદ્ધિ થવા લાગે છે. અતિ અધમ દશામાં વર્ત ચિતન જ્યારે ઉન્નત દશામાં આવે છે ત્યારે તેને ગુખ્યપ્રાપ્તિ થવા માંડે છે અને પિતાનામાં પૂર્વે જે તદ્દન અધમ દેશા વતી હતી તેમાંથી તેનું સ્થાન થવાની શરૂઆત થાય છે. અનંત સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં જે સ્થિતિ પર્વ કદિ પ્રા થઇ ન હોય તેવી અપૂર્વ આનંદમય સ્થિતિ તેને હવે પ્રાપ્ત થવા માંડે છે અને તેને લઈને તે પાનાની ગુણ વૃદ્ધિ કરવાના કાર્યમાં પ્રગતિ કરવાની શરૂઆવું કરે છે. ચેતનની ભવચકમાં ભમવાની સ્થિતિમાં જે આ માટે ફેરકાર થાય છે તેને બહુ સૂક્ષ્મ રીતે અલાવા થય છે અને શિખ પુરૂ તેને ખબર સારી રીતે જઈ ગયા છે અને તેના પરિણામ આપણે માટે બાંધી ગયા છે તે શિખ પુરૂના વિચાર અનુસાર આપણે અત્ર સહજ નિરીક્ષણ કરી જઈએ.
આ સ્થિતિમાં પ્રથમ તો એક બાસ અગત્યની વાત આપણને એ પ્રાપ્ત થાય છે કે આત્માને અનંત સંસારમાં પર્યટણ કરાવનાર કર્યો છે. એના અનેક ભેદ વિભેદ પાવામાં આવ્યા છે અને તે વિષય પરત્વ ખાસ ગ્રંથ લખવામાં આવ્યા છે. તેમાં વિચિત્ર નાં ભેદ, ભેદનાં ભેદ, તેઓ કેવી રીતે આત્મપ્રદેશ સાથે લાગે છે, ત્યાં લાગ્યા પછી તેનું શું થાય છે. કેટલે વખત લાગેલાં રહે છે, જ્યારે ઉદયમાં આવે છે, કેટલા વખત સુધી ઉદયમાં આવે છે, ઉદયમાં આવે છે ત્યારે શું ફળ આપે છે, ઉદયમાં આવતાં પહેલાં સત્તાન રિથતિમાં કેટલે વખત પડ્યા રહે છે, ઉદય કેવી કેવી રીતે આવે છે, બંધાયેય કમામાં મોટા ફેરફાર વિગેરે કેવી રીતે થાય છે. આ વિગેરે અનેક કર્મ રોબંધી હકીક્ત બહુ સૂક્ષ્મ રીતે પ્રદર્શિત કરી તે સંબંધનું તત્ત્વજ્ઞાન બહુ સુંદર રીતે બતાવ્યું છે. આ વિષયમાં કમને બજ આત્માનો સંબંધ કેવી રીતે થાય છે અને આત્મા ને કેવી રીતે ખપાવી શકે છે, દૂર કરી શકે છે, કેવી રિથતિમાં મને દાસ થઈને કમનું કશું કરે છે અને કેવી સ્થિતિમાં કર્મપર સાધાન્ય મેળવી તેને દૂર કરી સર્વથા અલિપ
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માથે મામાનું સન્માન. થઈ જાય છે-આવા અતિ અગત્યના વિષયને અને આપણે જે લખવા માંડીએ તો મૂળ વિય બાજુએ રહી જાય અને પ્રાસંગિક બાબત વધી જાય તેથી તે વિષયને હાલ બાજુ પર રાખી પ્રાસંગિક એટલું જ જવશું કે કમાં આમ સાથે અમુક નિયમને અનુસરીને જ લાગે છે અને તે સવ નિમેિ એવા એક સરખા છે કે એને એકડાં કરી ન શકાય તેમ છે. આવા સર્વ નિયમે વિશિષ્ટ
માં બતાવવામાં આવ્યા છે. એ કથિી પવન વાની પ્રાણી સંસારમાં પર્ય. ટણ કરે છે, કોઈવાર સુખ મેળવે છે, કેઈવર મહા યાતના ભેગવે છે કેઈવાર હકમ બજાવે છે, કાઇવાર હુકમ દાવે છે કે ઈવાર એશ આરામ ભોગવે છે, કોઈવાર મજુરી કરે છે, કોઈવાર સામંત ચક્રવર્તી કે વિદ્યાધરની પદવી ધારણ કરે છે અને કોઇવાર તેને સેવક થાય છે; કોઈવાર મનુષ્ય થાય છે અને કઈ વાર તિર્યંચ ગતિમાં જાય છે, કેઈવાર એક દિવસમાં લા હજારો રૂપિ પિદા કરે છે અને કઈવાર ટકાનો ત્રણ શેર વેચાય છે. આવી વિચિત્ર સ્થિતિ કમ ઉત્પન્ન કરે છે. એવી રીતે અનંત સંસાર પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં આ ચેતઅને અનંત કાળ ચાલ્યા ગયે. એણે અનેક વેશ ભજવ્યા, અનેક નાચ ના અનેક ગતિમાં ભ્રમણ કર્યું, અનેક નામે ધારણ કર્યો, અનેક વખત માર ખાધાં, અનેક વખત ત્રાસ સહન ક્યાં, અનેક વખત ભાર ઉપાડ્યા અને જેવી જેવી કપનાઓ સુખ અને દુઃખની થઈ શકે તે સર્વ તેણે સહન કર્યું, તે સર્વ તેણે અનુભવ્યું અને તે સર્વ ઘણી વખત પિતાના સંબંધમાં સીધી રીતે અને આડકતરી રીતે વાં. આવી સ્થિતિમાં એક ખાડામાંથી બીજામાં અને બીજામાંથી બીજામાં એમ ઉત્તરોત્તર રખડપટ્ટી કરતાં એનો અનંત કાળ ગયે, પરંતુ તેનામાં યોગ્ય વિવેચન કરવાની અને વપરને ઓળખવાની શક્તિ આવી નહિ; તેથી તે કોઈપણ જગાએ સ્થીર રહી શકે નહિ, પોતાનું સાધ્ય સમજી શકે નહિ અને સાધ્ય પ્રાપ્ત કરવાનાં સાધને મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરી શક્યો નહિ. જ્યાં સાધ્ય શું છે તેજ સમજાય નહિ ત્યાં પછી તેની પ્રાપ્તિનાં સાધને મેળવવાની તે સંભાવને પણ ક્યાંથી જ રહે ?
આવી રીતે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં અનેક પ્રકારના વેશ કાઢતાં જયારે કાંઈક સાધ્યનું સામિપ્ય થાય છે, ભવસ્થિતિ પરિપકવ થાય છે, અને સંગ સાર ઉપર ઉગ આવે છે ત્યારે તનની ઉત્કાનિ થાય છે. એ ઉલ્કાન્તિ પણ અમુક નિયમસરજ થાય છે. જો કે તેની ગતિમાં ઘણો તફાવત હોય છે એટલે કે જે વિરાદ્ધ આત્માઓ એકત્તમ ઉન્નતિમાં આગળ વધવા માંડે છે, તેઓ ઉત્તનિના માર્ગમાં બહુ રૂદી પ્રયાણ કરવા લાગે છે ત્યારે કેટલાક ધીમી ચાલે ચાલે છે, પરંતુ સર્વને એ ઉન્નતિ ભાગ ૧ પ્રયાણ તે જરૂર કરવું જ પરે છે;
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જનધર્મ પ્રકાશ.
સામાન્ય રીતે ઘરષ્ટિમાં વર્તન પ્રાણીઓને કોઈ પણ ધર્મ ઉપર રૂચિ થતી. નથી અથવા થાય છે તે તેના હાર્દ માં પિસીને કયા દષ્ટિબિન્દુથી તે સત્ય છે, તેમાં કેટલું અસત્ય છે અને તેમાં વિશેષતા શું છે-એવી કમ બાબતનું ગાન તેને થતું નથી. કત અંધ આસ્થા અથવા કુતર્ક ગ્રહમાં આસક્ત થઈ પિતાની માન્યતાને સત્ય માની તે અભિનિવેશ ક્યાં કરે છે અને ઘણું ખરું તો પિતાના બાપદાદાથી ઉતરી આવેલા ધર્મને સર્વથી ઉત્તમ રામજે છે અથવા ધાર્મિક ) બાબતમાં તદ્દન શૂન્ય રહે છે. આવી સ્થિતિમાંથી ગ્ય વિવેક પ્રાપ્ત થવાની સ્થિતિમાં આવ્યા અગાઉ ચેતનને બહુ પ્રયાણ કરવું પડે છે, મિથ્યા જ્ઞાન માંથી સમ્યગ ની સ્થિતિમાં આવતા પહેલાં બટ મેટે પ્રયાસ કર પંડ છે અને તે સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય તે અતિ અગત્યની હોવાથી તેને અંગે અહીં ઘણા વિચાર કરવાનો છે.
જ્યારે રાજ્યનું સામીપ્ય થાય એટલે કે મા તરફ પ્રયાણ થાય ત્યારે આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે. જેના પરિભાષામાં બોલીએ તો છેલ્લા પુગળ પર વર્તનમાં આ ચેતન સાધ્યની રામીપ અથવા તેની નજીક આવે છે. તે વખતે તેને જે સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે તે પર આપણા પ્રસ્તુત વિષય ખાસ બંધ હોવાથી આપણે તે સંબંધી અત્ર વિચાર કરીએ. અહીં ત્યારે પ્રાણી આવે છે એટલે કે એને જ્યારે સાધ્યનું સામીપ્ય પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તેને વિચાર થાય છે કે હું જે ધન, સ્ત્રી, પુત્ર, કીર્તિ વિગેરે માટે પ્રયાસ કરે છે તેને અને મારે રાધ કેટલે છે, કે છે, માટે છે અને ક્યાં સુધી ચાલે તે છે? એ પ્રમાણે વિચાર કરતાં કરતાં તેને જણાય છે કે પાને અત્યાર સુધી જે સ્થિતિમાં તન્મય થઈ આનંદ માનતા હતા તેમાં તે મેટી ભૂલ કર હતા, કારણ કે વસ્તુતઃ આનંદ કેવો હોવો જોઈએ તેને પોતાને ખ્યાલ ન હોવાથી તે સ્થળ આનંદમાંજ તૃપ્ત થઈ જતો હતે. એવા વિચારને પરિણામે તેના હૃદયમાં કાંઈક આમિક અને પાગલિક પદાર્થ વચ્ચેનો ભેદ પડે છે, જો કે એ વાન તેને બહુ ઉપર ઉપરનું થાય છે તોપણ વિશિષ્ટ ઘોઘની વાનકી તેને અહીં પ્રાપ્ત થાય છે અને સાધ્વનું છે કે તેને દર્શન થતું નથી પણ ઉંડાણમાં તેની વાસના ઉત્પન્ન થાય છે તેથી તેના તરફ આકર્ષણ થાય છે અને તે તરફ તેની વૃત્તિ દોરાય છે. એ સર્વને પરિણામે તેને સંસાર ઉપર ઉગ આવે છે, તેના ઉપર એક પ્રકારને તિરસ્કાર છૂટે છે અથવા બરાબર કહીએ તો તેના ઉપર તેને અરૂચિ થાય છે. જેમ માંદા માણસને જે ભેજન હમેશાં બહુ પ્રિય લાગતું હતું તેના તરફ મંદવાડ વખતે નજર નાખતાંજ લટી આવે છે, વિમીટ થાય છે અને તેના ઉપર ચરૂચિ થાય છે તેવા પ્રકારની કાંઈક તેની ભાવના સંસાર તરફ થાય છે અને તેને
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માન્ય મહામાગાનુ યોગ્ય સન્માન,
અમ લાગવા માંડે છે કે અત્યાર સુધીની તેની પ્રવૃત્તિ હતી તે સર્વ ખેાટે રસ્તે દોરતી હતી, કરાવનારી હતી, અતિ દુ:ખ ઉપજાવનારી હતી. અત્યાર સુધી તે જેમાં આનંદ માનતા હતા તેમાં આનંદ કાંઈ હતાજ નહિ આનન્દના તેને ખ્યાલજ માટે તા-વિગેરે વિગેરે વિચારા કાંઈક વ્યક્ત ભાવે અને કાંઇક અવ્યક્ત ભાવે તેને આવવા માંડે છે ત્યારે તે તદ્દન એઘદ્રષ્ટિમાંથી નીકળી ઉન્નતિક્રમમાં આગ પ્રયાણ કરે છે અને તે વખતે તેની ભવસ્થિતિ પરિપકવ થયેલી હાવાથી તેને પ્રથમ દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે. એ પ્રથમની ચૈત્ર દ્રષ્ટિનુ નામ મિત્રા દિષ્ટ કહેવામાં આવ્યું છે. એ દ્રષ્ટિમાં વત્તા પ્રાણીને દ્રવ્ય અભિગ્રહ કરવા ફિચ થાય છે એટલે સમ્યગ બેધ થયા પછી ને વસ્તુ સ્વભાવ જાણ્યા પછી ત્યાંગ થાય તેવા ત્યાગ તા તેને અહીં તે નથી, પણ બાહ્ય દ્રષ્ટિથી કેટલાક નિયમા તે લે છે અને તેને પાળવા અને તેને અનુસરવા મનમાં નિર્ણય કરે છે. અહીં અને તત્ત્વમેધ પણ થાય છે પણ ત બહુ સુક્રમ થતા નથી. જેમ તૃણને અગ્નિ થયા હાય અને તે ઘેાડા વખતમાં નહિવત્ થઇ જાય છે તે પ્રમાણે બેધને અહીં સામાન્ય ઝબકારો થઈ જાય છે. આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થયા પછી પ્રથમ દૃષ્ટિમાં જે ખાસ અગત્યની બાબત અને છે તે એ છે કે તેને અહીં અદ્વેષ ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે. અને પરિણામે એ અન્ય દર્શન કે સ`પ્રદાય ઉપર દ્વેષ છેડી દે છે અને તેના અનુયાયીઓ તરફ વૈરભાવના ત્યાગ કરી દે છે. તે અન્યમત સ્ત્રીકારના નથી, પણ તે મન કયા દૃષ્ટિબિન્દુથી સત્યને અશ ગ્રહણ કરી નીકળ્યા હશે તે સમજવા યત્ન કરે છે અથવા શબ્દ પુરૂષો તે સંબધમાં જે કહું તે વિચાર કરી સ્વીકારે છે. પરમત સહિષ્ણુતા તેનામાં એટલી સજ્જડ વી ય છે કે તે કોઈના ઉપર દ્વેષ લાવતા નથી. હિન્દુસ્તાનના ઇતિહાસ તપાસંતાં ધર્મને નામે કેટલી લાહીની નદીઓ ચાલી છે અને રવમત રથાપન માટે પ્રયત્ન કરતાં આખા દેશની કેવી છિન્નભિન્ન સ્થિતિ થઇ ગઇ છે તેપર વિચાર કરતાં દેશની પરતંત્રતાનુ પ્રથમ જ આપણને સહુજ સમજાવા સાથે મનમાં મોટા દ કરાવે છે. ભગવતના શાસનમાં વવાના માર્ગ પર · આવતાં હજુ તદ્દન પછાત સ્થિતિમાં હેલ પ્રાણીમાં પણ પમત સહિષ્ણુતાના ગુણ એટલે આવી નય છે હું જૈન કામના સબંધમાં જ્યારે એવા આધારભૂત ઇતિહાસ લખાશે ત્યારે તેમાં આવા પ્રસંગ આવવાના સ‘ભવ રહેશે નહિં એમ ધારી શકાય. અજ્ઞ આગેવાનો અને ધર્મનું રહસ્ય ન સમજનાર પતિમર્ગ શુરૂઆએ પ્રતાપી ધર્મની છાયામાં રહી કાઈ કાવાર આ પ્રથમ દૃષ્ટિમાં રહેલા સાધારણ ગુણના ઉચ્છેદ કરવા જેવુ પગલુ ભર્યુ હાય તે તે અતિ ખેાસ્પદ છે; પણ એમ માન્યમાં ભૂલ જણાતી નથી કે એવી સ્થિતિ થઈ હોય તો પણ આ દર્શનમાં
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેનધમ પ્રકાશ,
બહ અા હશે. એ વિષય હાલ બાજુ પર રાખી આ દ્રષ્ટિમાં વર્તતા ઉત સ્થિ નિમાં આગળ પ્રયાણ કરનાર જીવના લક્ષણે વિચારતાં એમ જણાય છે કે ગાનું પ્રથમ અંગ યમ અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે પ્રાણાતિપાતને ત્યાગ (અહિંસ), સત્ય, અસ્તેય, મથુન વિરમણ અને અપરિગ્રહતા આ પાંગ અને અમુક થી અંશે અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. તેનો અહી આદર થાય તે દ્રવ્ય અભિગ્રહરૂપ ઉપર જણાવ્યું તેમ સમજ. વિશેષ વિરતિરૂપ ત્યાગ તે આગળ ઉન્ન િફમમાં પ ચમ રષ્ટિએ થવાને છે. એ ઉપરાંત આ દષ્ટિમાં આ ઉત્તમ સગો ચલનને પ્રાપ્ત થાય છે અને જેમ પતિ વિરાડી સ્ત્રી પતિને મળવાની રાહ જુએ અથવા રકાર પક્ષી ચંદ્ર ઉદયર્ની રાહ જુએ તારા આ પ્રાણી ઉત્તમ નિમિત્તા કાન કર, વાની રાહ જુએ છે અને જ્યારે કોઈ ગુણ રાધ અથવા ગુણવાન રાધ પ્રસંગ પડવાનું કારણું બની આવે ત્યારે તે નિમિત્તને તે બહુ સારી રીતે ઉપયોગ કરી તેનો પૂરતી રીતે લાભ લે છે, વળી તેના આભની અથવા વાસ્તવિક કહીએ તે તેની આજુબાજુની હવા પણ એટલી સુધરી ગયેલી રહે છે કે તેને સાધારણ રીતે ઉત્તમ નિમિત્તાનો સંગ થાય છે. આ એક સાધારણ નિયમ છે કે અમુક વસ્તુની દઢ આસ્થાથી ઈચ્છા કરવામાં આવે છે તો તે જરૂર પ્રાપ્ત થાય છે. જે સ્થળ વસ્તુઓની ઈચ્છા અતિ ચીવટથી કરવામાં આવે છે તો તે પણ મળી આવે છે અને જ્યારે ચેતનને ઉકાનિ કરવાની ઈચ્છા થાય છે ત્યારે તેને તેવા સંગે સહજ પ્રાપ્ત થઈ આવે છે. ચાર નાના તાર સિદ્ધિઃ એમ જ લોકોક્તિ છે તે કેટલીક વખત બાબર યથાસ્થિત રીતે બંધબેસતી આવે છે. ત્યારે પ્રાણીને પોતાની ઉન્નતિ કરવાનો વિચાર થાય છે ત્યારે તેને વાગ્ય સાધનો મળી આવે છે અને તે પ્રાપ્ત કરીને તે ઉન્નતિ કમમાં આગળ વધતા જાય છે. અહીં પ્રથમ ટેસ્ટમાં તે તે બીજ ગુણગા પ્રાન કરે છે તેની સાથે તે યોગ્ય પુરૂષને વેગ માન આપવાના ગુણ પ્રાન કરે છે. તેના સબંધમાં લખતાં શ્રીમદ્યશવિજય ઉપાધ્યાયજી લખે છે કે
ગનાં બીજ હાં , જિનવર શુદ્ધ પ્રણામે રે ભાવાચારજ સેવના, ભવ ઉદ્વેગ મુકામે રે. વીરજિનેશ્વર દેશના.
મતલબ અહીં ચગનાં બીજ ગ્રહણ કરે છે અને ખરેખરા અગમવિહિત રીતે પ્રવૃત્તિ કરનાર આચાર્યની સેવના-પર્યું પાસના કરે છે અને સંસાર ઉપર ઉગ લાવે છે. આ પ્રમાણે સર્વ થાય છે તેનું કારણ એ છે કે અહીં ચગનાં બીજને પ્રાણી ધારણ કરે છે અને તેમાંથી તેના સંબંધમાં ભવિષ્યમાં જેવી જેવી તેની ઉકાનિ થતી વાય છે તેમ તેમ એ બીજનો વિકાસ થતા જ છે. , કા અને કળ એ ને બે થી અવંગભા મ થાય છે. જેથી તે નાના
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
માન્ય મહૃહમાએ નુ. યોગ્ય સન્માન,
૨૧
માત્માને છેતરતા નથી અને વસ્તુતઃ સત્ય માનીને–સમજીને આત્મન્નતિ માટે કિયા કરે છે, ચેગપ્રવૃત્તિ સ્પષ્ટ રીતે શુદ્ધ માગ કરે છે અને તેથી તેના કુળમાં પશુ છેતરાતા નથી. આ ત્રણ વંચક ભાવ ( ધાગાવચક, ક્રિયાવ`ચક અને કળાવધક ) અહીં પ્રાપ્ત થાય છે તેથી તેના નિમિત્તા અને સાગા સુધરી ય છે અને તે સ્વને બરાબર માર્ગ ઉપર મુકી દે છે. અના માર્ગ એટલા બધા સુધરી ય છે કે તે અત્યારસુધી વિષય કથામાં આનંદ માનતા હતા, રાજકથા, દેશકથાદિક વિકથામાં રસ લેતા હતા તેને બદલે હવે તેને બીજકથામાં રસ આવે છે, સાધ્ય શું છે? ક્યાં છે? કેમ મળે? વિગેરે વિગેરે વાતો કરવામાં, સસારનુ સ્વરૂપે સમજવામાં અને ભવનું વિસપણુ વિચારવાની વાતોમાં તેને રસ આવે છે. આ દશા પ્રથમ દૃષ્ટિમાં વતા પ્રાણીને પ્રાપ્ત થાય છે.
અહીં આપગે પ્રસ્તુત વિષય વિચારતાં એક એ વાત કરી નાખીએ. સમકિત પાંચમી દૃષ્ટિએ નિયમા થાય છે. જે એમ માની બેઠા હાય કે અમારામાં સમ્યકત્વ છે તેમણે આ પ્રથમ દૃષ્ટિમાં કહેલા ગુણી પાતામાં છે કે નહિં તેને વિચાર કરી લેવા. રસમ્યકત્વ જે ચેગમાં મહા ઉચ્ચ દશા બતાવે છે તે સાધારણુ ગુણ નથી. અની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ છે એમ માની લઈ ઢંગધડા વગરનું વર્તન ચલાવવું એ તો એક પ્રકારની ધૃષ્ટતાજ છે. પ્રથમ દૃષ્ટિનું સ્વરૂપ વિચારતાંજ જણાશે કે સમતિ તો શું પણ પ્રથમ દૃષ્ટિમાં આવવાની વાતના પણ બહુ પ્રાણીઓ માટે વાંધા છે. બીજી વાત છે કે આ દૃષ્ટિમાં માન્ય પુરૂષોને માન આપવું મેં ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી ઉન્નતિક્રમમાં જે અતિ અગત્યના ગુણો પ્રાપ્ત કરવાના છે તેની શરૂઆતમાં આ ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે એ વાત મનમાં વિચારવાની છે. એક વાત કરી આપણે મૂળ વિષય ઉપર આવી જઈએ. જેમ જેમ દૃષ્ટિમાં આગળ વધારો થતો જાય છે તેમ તેમ તેનામાં અનેક ગુણની નિષ્પત્તિ થતી જાય છે, તે ગુણસ્થાનમાં આગળ વધતા જાય છે, બધની નિર્મળતા થતી ાય છે અને સાધ્યની નજીક જતો ય છે. સાથે એટલું પણ યાદ રાખવાનું છે કે પ્રાપ્ત થયેલા ગુણા ઉન્નતિક્રમમાં આગળ વધતાં વિકાસ પામે છે, આછા થતા નથી અને જે વિકમમાં આગળ વધેલા પ્રાણીમાં નીચેના ગુણે વિશ્ર્વના સાથે ન જણાય તા તે આગળ વધેલ નથી એમ સમજવું.
આપણે ઉપર જોઈ ગયા છીએ કે વડીલને ચાગ્ય માન આપવું' અ માગાનુસારીના એક ગુણ છે. જેઆ માર્ગ પર ચઢી ગયા હ્રાય, મેાક્ષનુ પ્રયાણ આદરી ઠંડા હોય અને રાજમાર્ગ ચાલતા હોય તેનામાં કેટલાક ગુણા દ્વાય છે એમ તેને શોધીને રામજવા માટે શાસ્ત્રકાર કહે છે. એનામાં પાંત્રીશ ગુણા છાસંકારે તાવ્યા છે તે વાંચવાથી જગુાશે કે વ્યવહારકુશળ, સમૃદ્ધિવાન્
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધમ પ્રકાશ. અને નીતિને માર્ગે ચાલનારા સદગુણ પ્રાણીમાં જે લક્ષણે આપણે વિચારી શકીએ તે તેમાં આપવામાં આવ્યા છે. એ માગનુસારીના લક્ષણો પૈકી કેટલાક વ્યવહારૂ છે, કેટલાક નીતિના નિયમને લગતા છે અને કેટલાક અમુક જમાનાને અંગે વિશિષ્ટ ગણુતા શુભ નિયમો છે. આ નિયમો વાંચવાથી શાયકાર આ પ્રાણીના નિહ સંબંધ અને વ્યવહારની બાબતમાં પણ કેટલી ચીવટથી ધ્યાન આપે છે એ જણાઈ આવે છે. આ માગાનુસારી પ્રાણી તે પ્રથમની ચાર રષ્ટિમાં આછી વધતી વિકરવરતા પામેલે પ્રાણી સમજે. નીતિના નિયમો પાળનાર, આ ભવેમાં સર્વ સુખ મળે છે એમ સમજી બેસી ન રહેનાર અને આમિક ઉન્નતિ કરવાની ઇચ્છાવાળું પ્રાણી ગલીઓને માર્ગ મુકીને રાજ્યમાર્ગ પર આવી જાય છે અને સાધ્ય તરફ પ્રયાણ કરે છે. અમુક દેશ તરફ મુસાફરી કરનાર પ્રાણું રાત નું છે, પણ સવાર પડતાં પાછી પોતાની મુસાફરી આગળ ચલાવે છે; એ ન માગાનુસારી દશામાં આવ્યા પછી પ્રાણી માશ તરફ સર્વથા નિવૃત્તિ ભાવ મેળવવા માટે પ્રયાણ રાલુ રાખે છે અને વચ્ચે દેવગતિ આદિમાં સુખ મેળવવા સારૂ જાય છે. તેને રાત્રિ શયન સાથે સરખાવીએ તો વળી મનુષ્ય ગતિ રૂપ પ્રભાતની પ્રાપ્તિ શતાં પ્રયાગ આગળ ચલાવે છે. આવી રીતે વિકરતા પ્રાપ્ત કરતા કરતા પ્રાણ અનેક ગુણોનો વિકાસ કરે છે અને આગળ વધતો જાય છે.
એ માર્ગનુસારીના ગુણો પછી ત્રીશમે ગુગ “વિનય છે. એના પર બંમાં વિવેચન કરતાં એક વિદ્વાન લખે છે કે જે પાનાથી ગુણ. પદવીએ અથવા બીજી કઈ રીતે મોટા હોય તેના એગ્ય વિનય કરે. ત્યારે સહજ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે વિનયની જરૂરીઆત શી ? અને તેમ કરવાથી લાભ કેવા પ્રકારના અને શા માટે થાય? આ એક સહજ ઉતપન્ન થાય તેવો પ્રશ્ન છે, તેને ઉત્તર આપણે વિચારીએ. ગુણ પ્રાપ્તિનું જેને સાધ્ય હાય એટલે જે પ્રાણીની ઈચ્છા ગુણ પ્રાપ્ત કરવાની હોય તણે ગુણને અને ગુણવાનને ઓળખવા જોઈએ. ગુણ એવી વસ્તુ નથી કે તે હાથમાં આવે. તેથી પ્રથમ ગુણવાન સાથે સારી રીતે પરિચય કરી તેમાં કયા ગુણે છે અને તે પોતે કેવી રીતે મેળવી શકે અથવા ને પોતાને પ્રાપ્ત છે કે નહિ તેનો વિચાર કરવો જોઈએ. ગુગને ઓળખવાને અને તેની કિંમત સમજવા સરળ માર્ગ અજ છે કે ગુણવાન પ્રાણી સાથે પરિચય કરવા. હવે સાધારાના પરિચયથી ગુણવાનમાં શું મહત્તા છે તે સમજાતી નથી. ચાલ્યા જતાં તું મળવાથી કે તેની સાથે ઉપર ઉપરની વાતચીત કરી વાથી ગુણાનું ભાન થતું નથી. તેને માટે તેને વિશેષ પશ્ચિય કરવાની જરૂર પડે છે. પરિચય કરી બરાબર અનુસરણ થાય ત્યારે જ ગુણની મહત્તા પ્રાપ્ત થાય
. પણ . એક મા પુરુષમાં કમી ગુણ પૂર્વ કેયને તેની
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માન્ય મહાત્માઓનું યોગ્ય સન્માન.. સાથે પરિચયમાં આવવાથી જ સમજાય, કારણકે સાધારણ રીતે તે. દરેક પ્રાણ ક્ષમાં રાખે જ છે, પરંતુ ક્રોધ કરવાનો ખાસ પ્રસંગ આવે તે વખતે પણ તેની મુખમુદ્રામાં વિકાર પણ ન થાય ત્યારે તેનામાં ક્ષમા ગુણ કેટલું છે તેને ખ્યાલ આવે છે. વળી પરિચય કરવાથી કેટલાક ગુણવાન હોવાને દંભ રાખતા હોય છે તેની પણ પરીક્ષા થઈ જાય છે. આપણે અત્ર જે પરિચય કરવાની વાત કરીએ છીએ તે દાંભિક માણસોને શોધવા માટે નથી, આપણે આશય તે ગુણવાનમાં ગુણે કેટલા છે અને તે ક્યારે, કેવી રીતે આવિર્ભાવ પામે છે તે જોઈ તેવા ગુણ આપણામાં પ્રાદુભાવ પમાડવાના માર્ગદર્શક તરીકે જ તેનો ઉપયોગ કરવાનો છે દાંભિક હોય તેને પરિચય મૂકી દે. એવા દંભનું ફળ તેને મળશે. આવા દાંભિકને શોધવા માટે આપણે કઈ ગુણવાનને પરિચય કરતા નથી, પરંતુ પરિચયને અંગે દંભનું પણ જ્ઞાન થઈ જાય છે કે એ એક અકસ્માતિક ફળ છે.
આ તે ગુણવાનના પરિચયની ગુણની શોધ માટે એક સાધારણ વાત થઈ. હવે જ્યારે એવા ગુગવાનને પ્રસંગ પડે ત્યારે તેને ચગ્ય વિનય કરે યુક્ત છે. સાધારણ ગુણવાનું હોય તો સાહેબજી કરીને, તેથી વિશેષ પ્રણામ, નમન, વંદન આદિ યોગ્ય રીતે તેને સત્કાર કરવો-તેનું બહુમાન કરવું એ ગુણની કિમત કરવા બરાબર છે. જુદા જુદા દેશમાં અને જુદા જુદા સમયમાં સન્માન કરવાની શતિમાં ફેર પડે છે. આપણા દેશ અને સમયાનુસાર શિષ્ટાચાર પ્રમાણ પંક્તિસર માન આપવાની જે પદ્ધતિ હોય તે પ્રમાણે ચગ્ય પુરૂષની લાયકાત અનુસાર માન આપવું તે ગુણની બુક કરવા જેવું છે, ગુણની આપણું મનમાં કિંમત છે એમ બતાવવા જેવું છે અને તેદ્રારા ગુણ બરાબર સારી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે એમ અન્યને પણ બતાવવા જેવું છે. ગુણના સંબંધમાં આ એક અતિ મહત્વની વાત છે કે જે ગુણ પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છા હોય તે ગુણ તેણે પ્રથમ સમજવો જોઈએ, તે માટે દરેક ગુણુવાનને માન આપવું જોઈએ અને તેની પાસેથી ગુણને શોધી કાઢવા જોઈએ એ તેને માર્ગ છે. વિનય ગુણથી રાજી થઈને ગુણવાન પ્રાણુઓ અનેક માર્ગો બતાવે છે અને તેથી વિનય કરનારનું ભલું થાય છે. ગુણવાન માર્ગદર્શક તરીકે પ્રવૃત્તિ કરે છે તે કાંઈ પ્રણામ ને વંદનથી કરે છે એમ સમજવું નહિ. કેમકે પરોપકાર કર એ તે ગુણવાનને સહજ ધર્મ છે, પરંતુ જેને ગુણે સમજાવવા છે તેનામાં તે ઝીલવાની શક્તિ છે કે નહિ તેની તુલના કરીને સર્જન ગુણ સંબંધી વાત કરે છે. અને માર્ગ બતાવે છે. તેથી પિતાની લાયકાત બતાવી તદ્દદ્વારા ગુણ પ્રાપ્તિના માર્ગો શોધી કાઢવાના ઈષ્ટ સાધન માટે પણ વિનય ગુણ બહુ ઉપયોગી છે.
જેને ગુણપ્રાપ્તિ ઉપર પ્રેમ થયે હોય છે તેને ગુણ ઉપર એવી પ્રીતિ લાગી જાય છે કે તે ગુણીને દેખે છે ત્યાં ગાંડો થઈ જાય છે, તેને પર વારી
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનધમ પ્રકાશ
c
જાય છે, તેના સબંધમાં આવનાર પાતાની જ્ઞાને ધન્ય માને છે. અને ગુરુ ઉપર વાત સાહજિક પ્રેમ આવી ક્ષય છે કે એ ગુણવાનનું નામ સાંભળતાં અના માળ પર સામે ચાલ્યા ય છે, એની ગુણવાન પર ષ્ટિ પડતાં એ અનઃ કરણથી રાજી રાજી થઈ ય છે અને પોતાની ખાસ વલ્લભ વસ્તુનો સયેાગ પોતાને થયેલું છે એમ તે માને છે. ગુણવાન પર પ્રેમ બતાવવા એ તેને મન એટલું કુદરતી લાગે છે કે તે વગર તે રહી શકતો નથી. સદ્ગુની બુઝ કરવી, તેને સમજવા, તેને આળખવા, તે જેનામાં હોય તેને બહુ માન આપવું, તેનું ચૈત્ર્ય આદરતિવ્ય કરવુ એ ગુણપ્રાપ્તિ માટે મારા આવશ્યક છે અને જેને અભીષ્ટ માર્ગે પ્રયાણ કરી સાધ્ય પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા હોય છે તે ગુણ તરક એટલા અધા આકાંઈ ય છે કે તે સાધારણ રીતે જ અન્યના ઉપદેશ વગર ગુણવાનને બહુ સારી રીતે સન્માન છે, પૂજે છે, ભેટે છે અને તેની સેવા ઉડાવે છે. ગુણવાન પ્રાણી તેને કાંઈ હુકમ કરે તો તે તેણે પોતાની ઉપર કૃપા કરી છે એમ ગણી તે હુકમ અમલમાં મૂકવા માટે પોતાથી બનતું કરે છે અને એમ અનેક રીતે પોતાની ગુણ અને ગુણી તરફ કૃત્ય બુદ્ધિ બ્યક્ત કરે છે.
જે ખાસ કરીને માન્ય પુરૂષા ચાય, જેને માટે લોકોમાં સન્મન બુદ્ધિ ઘણી તૈય અને જેનુ ગુવાનષ્ણુ સત્ર કબુલાયેલું અથવા સ્વીકારાયલું હેય તેને માન આપવાની તો ખાસ જરૂર છે. તેના ગુણ્ણાને પરિચય કરવાના અવકાશ રહેતે નથી, પણ તેમા મમુક પદ પર છે તેથી તે પદને અંગેજ તેને માન મળવુ જોઇએ. દાખલા તરીકે આગેવાનો અથવા સાધુએાને કે અ ચીને તેઓના પદ્મ પ્રમાણે. માન આપ્યું એ એ પદમાં હેલા ગુણને માન આપવા બરાબર છે. કેટલીક વાર સાધુએની અમુક વ્યક્તિઓમાં કેટલીક ખટપટ વગેરે એક આખા સાધુવન ઉપર અથવા સાધુધર્મ ઉપર દ્વેષ આવી જાય છે. એમ જેને થતુ હાય તેણે ખાસ વિચારવાનુ` છે કે અમુક વ્યક્તિના દોષોને વિચારી જો આખા માર્ગ પર અરૂચિ ભાવ આવે તે જે ઉન્નતિકમ આપણે પ્રથમ વિચાયો ' છે. તેમાં મેટ પ્રથવાય આવી પડે, ઉન્નતિ અટકી પડે અને રાનાને! અઃપાત થાય. કારણકે પ્રગતિ કરવા માટે સાધુમા તે છેડી શકાય તેમ ઇંજ નહિં, મતલબ એ માર્ગ પ્રયાણુમાં જરૂર આવે છે; તેથી આ વાત એક ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે વ્યક્તિગત દોષોને અંગે આખી સમષ્ટિ ઉપર ઉપેક્ષાભાવ રાખવા નિહ. એમ કરવાથી અન્યને હાનિ થતી નથી, પણ પત્તાની પ્રગતિ બહુ અટકી' પડે છે અને કેટલીક વાર પ્રગતિ થવાના માર્ગથી એટલુ ભ્રષ્ટ થઈ જવાય છે કે એ માર્ગ પર આવતા પહેલાં ઘણું લાંબે વખત નીકળી ય,
ગુવાનને શુષુ માટે માન આપવું, માન્ય પુરૂષ્ણને તેઓના પદને અગ
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માન્ય મહાત્માઓનું યોગ્ય સન્માન.
રોગ્ય માન આપવાની ખાસ જરૂર સુ મનુએ વારંવાર બતાવી છે. શિષ્ય ગુરૂને યોગ્ય વિનય કરે, એમ શાસ્ત્રકાર વારંવાર કહે છે તે શિષ્યના હિત ખાતર છે. ગુરૂને શિષ્ય નમે છે કે નહિ તેની દરકાર હતી નથી અથવા હેવી પણ ન જોઈએ, પરંતુ શિષ્યના દૃષ્ટિબિન્દુથી એ વાત ઘણી અગત્યની છે અને તેટલાજ માટે તે સંબંધી વારંવાર ભલામણ કરવામાં આવી છે. આ વિનયગુણ કેટલે ઉપયોગી છે તે ચંડરૂદ્ર આચાર્યને દષ્ટાન્તથી બરાબર જણાય છે. નવપરણિત બાળકને દિક્ષા આપી રાતોરાત વિહાર કરનાર તે ગુરૂમહારાજને અગવડ ન પડે ને સારૂ પિતાના અંધ ઉં પર બેસાડનાર શિષ્ય એજ રાત્રીએ રસ્તે ચાલતાં કયજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. વિનય ગુણની પરાકાષ્ઠા બતાવે છે અને એ વાત એમ પણ બતાવી આપે છે કે એક ગુણનું યોગ્ય રીતે આસેવન કર્યું હોય તે તેથી મહા લાભ થાય છે અને તે લાભ એટલે બધે થાય છે કે લગભગ સાધ્યની પાસે પહોંચી શકાય છે. આવી રીતે એક વિનયગુણવડે પ્રથમ દ્રષ્ટિમાંથી આગળ વધે પ્રાણી ઉન્નત દશામાં છેક આઠમી દૃષ્ટિની હદ સુધી પહોંચી જઈ, સર્વ વસ્તુ દેખી શકે એવી કેવા લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરે છે. એથી વધારે આ ગુણ સંબંધી શું કહી શકાય? અનેક શત્ર, શિળે આ ગુણથી મહા વિદ્યાઓ પામ્યા છે, કેટલાક તેનાથી મ ગ સાધી પ્રબળ શક્તિઓ પણ પ્રાપ્ત કરી શક્યા છે–એવાં એવાં અનેક દણાને એજ બતાવે છે કે ગુણવાનનો વિનય કરે તે ગુણને પિતામાં પ્રગટ કરવાનું પ્રબળ સાધન છે અને એમ કરનારા ઘણા સજજને તેથી પિતાની જાતને અને બીજા અનેકને લાભ પરંપરા કરી ગયા છે. જે એ ગુણનું બહુમાન કરતાં આ પ્રાણીને જુએ તેઓને પણ તેથી ગુણ ઉપર રાગ થાય છે અને તેઓ ગુણની કિંમત સમજતા જાય છે તેથી સર્વને બહુ લાભ થાય છે અને ગુરુનું ક્ષેત્ર વૃદ્ધિ પામતાં તે પોતાના અંશ વિભાગમાં અનેક નાના ગુણને લાવી તેના માલિકને અનેક નાના મોટા ગુણોથી સમૃદ્ધ કરી મૂકે છે, તેને વિકાસ વધારી તેને ઉન્નતિક્રમ આગળ મૂકે છે અને તેની ધીમે ધીમે મોક્ષ તરફ પ્રગતિ થતી જાય છે. આવા અતિ સામાન્ય લાગતા પણ બડ લાભ આપી શકે તેવા સદગુણની પ્રાપ્તિ કરી સજજનની પંક્તિમાં આવવા પ્રયત્ન કરવાથી સર્વ પ્રકારે બહુ લાભની પરંપરા પ્રાપ્ત થાય છે.
માન્ય પુરૂને માન કેવી રીતે આપવું તે સંબંધમાં વિનયગુણને અંતે શ્રીમદ્યશવિજયજી ઉપાધ્યાયે એક આખી બત્રીશી લખી છે. (જુઓ ત્રિશદ્વાવિંશિકા-રમી બત્રીશી.) એમાં વિનયના અનેક પ્રકાર પર અતિ વિદ્વત્તાપી ચચી ચલાવી છે. એ ઉપરાંત બારમી બત્રીશીમાં યોગપ્રાપ્તિ પહેલા શું શું કરવું જોઈએ તે બતાવવા માટે પૂર્વસેવા બતાવી છે ત્યાં પણ “ગુરૂદેવાદિ પૂજન ” ને પ્રથમ પંકિત આપી છે અને ગુરૂ શબ્દની વ્યાખ્યા કરતા તેમાં માતા પિવા, કળા,
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: જૈનધર્મ પ્રકાશ.
ચાર્ય, વવૃદ્ધ અને ધર્મોપદેશ કરનાર વિગેરેનો સમાવેશ કરી આ માન્ય પુરૂન માન આપવાના વિષયની અગત્યતા બહુ સુંદર રીતે બનાવી આપી છે. ગપ્રાપ્તિને અંગે ચાર બાબત (ગુરૂદેવ પૂજન, સદાચાર, તપ અને મુક્તિ પર અપ) માં આ વિનયગુણને એક ગ છે એ બહુ સૂક્ષ્મદૃષ્ટિથી વિચાર કરવા ચોગ્ય છે. આ અગત્યના વિષય પર ખાસ લલચ આપવાની જરૂર છે એટલું સૂચન કરી, રોજને અને તેની અગત્યતા બતાવી, એ ગુનું પ્રાપ્ત કરીને ગુણીની અને ગુણની કિ મતા કરી, પોતે ગુણ ગ્રહણ કરવા, ધારનું કરવા અને તેમાં પ્રગતિ કરવા ગ્યતા બતાવી, સજજન લહાણું ધારણ કરી તે અભિધાનને યોગ્ય થવું એ કર્તવ્ય છે. જીવનસાફલ્ય છે, સાથે સાધ્યપ્રાપ્તિ તરફ પ્રયાણુસૂચક છે એમ બતાવવાને ઉદ્દેશ માર્ગદર્શન તરીકે સાધ્ય કરી અત્ર વિરમીએ. વિશેષ વિચાર સુજ્ઞ પ્રાણી એાએ કરવું આવશ્યક છે. કાપડીયા મોતીચંદ ગીરધરલાલ.
બી. એ. એલ. એલ. બી. સેલીસીટર,
साधने एकला न रहेवा विषे.
{ દાસ પરે લા લા રે, દયાળુ દેવા દાસ પર દયા લાલા --આ રાગ ) એકલડા નવી રહેવું રે; મુનિવરને એકલડા નવી રહેવું.
સધવા ને વિધવા નારી, કુલટા ને કામણગારી; મારે ન કટારી કટારી કટારી રે; મુનિવરનેટ ૧
થાનો ભંગ થાશે, ચાર તેની સાથે જાશે, આવ્યા ઘરવાસે વાસે વાસે રે; મુનિવરોને... ૨ રહે તે વેચ્છાચારી, શુભ કિયાને વિસારી, ધ્યાન ધરે નારી નારી નારી રે; મુનિવરેનેડ ૩ જાઉં તેની બલિહારી, હૈયે જે આહારી, એકલડા ગયા હારી હારી હારી રે; મુનિવરેને ૪ અભિમાની અહંકારી, શીખે જારી ને વિજારી; દેખે દુઃખ ન દેખે ડાંગ મારી મારી મારી રે; મુનિવરનેટ છે જૈનશાળા છે ભારી, લીંબુંદરામાં સારી; અધ્યાપક આનંદકારી મારી કરી રે, મનિવરોને ૬
કુંવરજી ગેકાળજી રા.
જેનશાળા માસ્તર. # દાલમાં ચતુમસ રહેવાને સમય નજીક આવેલો હોવાથી એકલા રહેવાથી થતી દાનું સૂચવનાર આ પદ્ય અવસરચિત જણાતાં દાખલ કર્યુ
તંત્રી,
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શું બોલવું અને શું ન
લેવું?
शुं बोलवू अने शुं न बोलवू?
આપણુ મનુષ્ય જીવનમાં વાચાની શક્તિ તે સંથી ઉત્તમ શક્તિ છે. જે જે શબ્દો આપણે હમેશા ઉચારીએ છીએ તે બધા એક શક્તિરૂપજ છે, અને જે રીતે શબ્દો બોલીએ તેવી રીતે તે બેલવાની શક્તિ આપણી વિરૂદ્ધમાં અથવા આપણુ પક્ષમાં કાર્ય કરે છે. આ બાબત બહુજ વિચારવા જેવી છે. બોલવાની શક્તિ તે એક રાજ્ય કરનારી શક્તિ જેવી છે. જે તેને પગે ઉપચોગ કરવામાં આવે–તેની સાથે ચાયપુર સર વર્તવામાં આવે તે તે શક્તિ આપણા લામમાં ઉતરે છે. આપણું પક્ષમાં ચુકાદો આપે છે, નહિ તે તે આપણી વિરુદ્ધ વતી આપણી વિરૂદ્ધ ચુકાદો આપે છે, એટલે કે આપણે તે શકિતને જે ઉપગ કરીએ, જેવી રીતે તેને વાપરીએ, તેવી રીતે પ્રત્યક્ષ કે તે દેખાડે છે. ઉચ્ચારને આધાર વિચારે ઉપર રહેલું છે, જે જે શબ્દ આપણે ઉચારીએ તે તે શબ્દ મન ઉપર પુનઃ પુનઃ અસર કરે છે, અને તેવી જ જાતના-વચનાનુસારી વિચારો ઉત્પન્ન કરે છે. આમ હોવાથી ઉચ્ચાર કરતાંયદ્રા તા-મનાં આવે તેવું બેલી નાંખતાં બહુજ વિચાર કરવાની જરૂર છે. આ પ્રમાણે વિચારનો આધાર પણ ઉચ્ચાર ઉપર રહેલા હોવાથી મનુષ્યની ચાલુ ટે માં પણું ઉચ્ચાર બહુ અસર કરે છે, તેથી ગમે તેવી ટેવ પાડવામાં– અથવા પડેલી ટેવ દૂર કરવામાં પણ ઉચ્ચાર-વાચા સાધનભૂત થાય છે.
જે જે શબ્દો આપણે ઉચ્ચારીએ તે દરેક એક નવીન જાતની સૂચના કરે છે, અને મનુષ્યના શારીરિક, માનસિક, નૈતિક બંધારણને પાસે આવી સૂચ નાઓથી રચાતા હોવાથી બોલવામાં બહુજ વિચાર રાખવાની જરૂર છે. તે ઉપ
થી આપણે દરેકે જેની આપણને અગત્યતા હોય, જેને આપણે ઈચ્છતા હોઈએ, જે પ્રકારની સંપૂર્ણતા મેળવવા આપણે પ્રયત્ન કરતા હોઈએ તેવી જાતની ભાષા વાપરવાની હમેશાં ટેવ પાડવી. આપણે આપણું ભાષા એવી રીતે વાપરવી–આખા દિવસના વર્તનમાં એવી રીતે બેલવાની ટેવ પાડી દેવી કે જેને લીધે આપણે ભાષા, તે ઉપરથી ઉપજના વિચારો, આપણું મન, અને આપણું જીવન પણ જે નિશાન ઉપર પહોંચવા આપણે ધારતા હેઇએ તે તરફ પહોંચવામાં સહાથક થઈ શકે.
આપણુ ચાલુ રીતરીવાજમાં-ભાષાના પુદ્ગલેને ઉપગ કરવાની ટેવમાં ઘ આવી જાતના વાક્ય હેય છે કે જે જીવનના આગળ પ્રમાણમાં બાધકરૂપ થાય છે. એવી જ રીતે ચાલુ વપરાતા ગાય-ગીતે પ તેવા બાંધકરૂપ થનારા
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દેદ
જૈનધર્મ પ્રકા. દેય છે. તેથી જો આપણે આગળ વધવા ઈચ્છતા હોઈએ, આ જીવનની ખરે.
ની રર બનવા વિચાર તેય, જે ઉગ નિશાન પાર કરવા પ્રયા કરતા હોઈએ, જે દિશામાં પ્રયામાં મશગુલ હમ હાઈએ, તે નિશાન પ્રાપ્ત કરવા માટે તે દિશા તરફ જવા જે ઈચ્છા રહેતી હોય તો તેવા નકામા કુચાર હમેશને માટે પરિહરવા-છેડી દેવાની જરૂર છે. આવાં આવાં વાક્યોમાંથી કેટ લાક તે હૃદયને એવા વહાલા થઈ ગયા હોય છે, મન સાથે એટલા બધા નીકટ સંબંધથી તે બંધાઈ ગયા હોય છે કે તેને દૂર કરવામાં પણ ચાંપતા ઈલાજ લેવા પડે છે, સતત ઉદ્યમ કરે પડે છે, તેની ઉપરની ચાલુ કાળજી-ખંત અને તેવા નકામા ઉચા દૂર કરવાની મનની ચાલુ પ્રેરણાથી છેવટે તે દૂર કરી શકાય છે અને આગળ પ્રયાણ માટે આપણે રસ્તે નિષ્ક ટક થાય છે--આપણે આગળ વધી શકીએ છીએ.
કુદરતને એક સામાન્ય કાય છે કે તમારી જાતને તમે કદી હલકી ગણતા નધિ. જેવી તમે તેને ગણશો, જેવા વિચાર અને ઉરચાર તમારી જાત માટે તમે કરશે તેવાજ ખરેખર તમે થશો. તમે જ્યારે કઈ પણ બાબત માટે “આ મારાથી બનશે જ નહિ,” “આ હું કરી શકીશ જ નહિ,” “આ કરવાની મારામાં શકિત જ નથી.” તેવા ખોટા વિચાર કર્યા કરશે, અને તે પ્રમાણે ઉચ્ચાર કર્યા કરશે, અને તમારી શક્તિની ઉનવા બતાવ્યા કરશે તે પછી તેવું કઈપનું કાર્ય તમારાથી બની શકશે જ નહિ. તમારા આવાં વાકય તમારી શક્તિને-- કાર્ય કરવાના ઉત્સાહને આવરી દે છે, અને તમારી આગળ પ્રયાણ બંધ પડવા જેવું થઈ જાય છે. જે કાર્ય કરવાની તમારી ઈચ્છા હોય, તેની સંપૂર્ણ શક્તિ તમારામાં કદાચ ન હોય તો એ જેટલી શકિત હોય, તેટલીનો પૂરેપૂરો ઉ
ગ કરી, તેને સંપૂર્ણ લાભ લે, એટલે જે શકિતની આ શ તમને લાગતી હશે તે સ્વતઃ જ સંપુર્ણ થઈ જશે. શક્તિની ઓછાશ તે એક માનસિક કપના માવજ છે, અને ચાલુ ખંતથી આપણા કાર્યમાં વળગી રહેતાં તે લાગતી ઓછાશને તુરતજ નાશ થાય છે, અને ધારેલ કાર્ય તરતજ કરી શકાય છે. પણ નકામા પ્રતિબંધક વાક્ય બોલવાથી તે તે કાર્ય કદી પણ સંપૂર્ણ બની શકતું નથી. આ વાત ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે.
ન હોય તેવી શક્તિની બેટી બડાઈ મારવી, પવાના બહુગાં કંકવા તે પણ કાર્યશકિતને હાનિતા છે. જે કાર્ય કરવાની શક્તિ પિતાનામાં રહેલ હોય તેને યોગ્ય ઉપયોગ કરે, પલ્સ નકામી બડાઈ મારવાથી તે ઉલટું નુકકાન પણ છે. માટે વિશેષ પડતી ભાષાને નકામે ય ક પણ સારો નથી,
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શું માલવું અને શું ન બોલવું! જ્યારે કોઈ એક માણસ બીજા માણસે કાર્ય કરતાં હોય તે કરતાં પિતાની શકિત અને બુદ્ધિના પ્રમાણમાં વધારે મેટું કાર્ય કરવાનું માથે લે છે, વધારે કાર્ય કરવાના ફરાહ બતાવે છે, ત્યારે પ વખત તેના નેહીઓ અને સંબંધીઓ તેને એક ખરા હિતચિંતક તરીકે ડહાપણુ ભરેલી સલાહ આપતાં વારંવાર કહે છે કે- “ તમે આવાં કાર્યો શા માટે હું પાડે છે? આવાં કાર્યોના બેજાથી તમારું શરીર બગડી જશે, તમારી તંદુરસ્તી ખરાબ થઈ જશે અને કદાચ તમને જીવનું જોખમ લાગશે. ” આવું બોલનારને ભાગ્યેજ એમ ખબર પડે છે કે તેમના ઉચ્ચારાયેલા તે વાજ તે માણસને હાનિકતા નીવડે છે. કાર્યના બેજા કરતાં આવા નકામા ઉચ્ચારાયેલાં વાકજ વિશેષ નુકશાન કરે છે. અને કાર્ય કરનાર માણસને નિરૂત્સાહી કરી દેવા ઉપરાંત તે કાર્ય તે માથે રાખે છે તેની તંદુરસ્તી બગડી જવાના ભયસૂચક વાળે તેવું પરિણામ લાવવા પણ કદાચ સમર્થ થઈ શકે છે, તેથી વાક ઉચ્ચારતાં બહુ વિચાર કરવાની જરૂર છે. કોઈ પણ કાર્ય કરવા મનુષ્ય સમર્થ જ છે. અને જે કાર્ય તે ઉપાડે તે કાર્ય કરવાને તેના મનને દઢ આગ્રહ તે કાર્ય સંપૂર્ણ કરાવે છે. પણ આવાં નકામા ભયસૂચક વાક્ય તો તેને કાર્ય કરવાના ઉત્સાહને નરમ પડે છે અને કદાચ તેને જે ભય દર્શાવવામાં આવે છે તે ભય પણ છેવટે ખરો પાડે છે. કાર્ય કરવથી--અતિશય કાર્યના દબાણથી મનુષ્યનું મૃત્યુ થાય છે, અગર તેની તંદુરસ્તી બગડે છે, તેવી માન્યતા કોઈ માણસને તમે હસાવશે તે પ્રાંત અવશ્ય તેવું જ પરિણામ આવશે, તેથી ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે કે આવાં ભયસૂચક શબ્દો કદી પણ બોલવાં નહિ; હમેશા ઉત્સાહત્પાદક-પ્રેરક વાયેજ ઉચ્ચારવાં. આવી રીતનાં ભયસૂચક વાકયે ઉચારનાર સંબંધી કાર્યો કરવાની શકિતને ઘટાડે છે. અને તેવા સંબંધીઓ-મિ-સ્નેહીઓ ઉલટા શત્રુની ગરજ સારનારા થઈ પડે છે. તેથી જ બોલત- ભાષાનાં પુદ્ગલે મુખની બહાર કાઢતાં બહુવિચાર કરવાની જરૂર છે. આવી રીતના નિરાશાસૂચક વાક્ય ઉચ્ચારવાથી ઘણા માણસિની તબીયત બગડે છે, અને તેથી જ કહેવાય છે કે “ આવાં મિત્રોથી મને. બચાવ.સત્ય હકીકત તે તેજ છે કે ગમે તેટલું ભારે કાર્ય કદી પણ નુકશાન કરી શકતું નથી. કાર્ય કરવામાં કાર્ય ગ્રહણ કરવામાં એટલું ધ્યાન રાખવાની જરૂર છે કે તે કાર્ય આપણું મન સાથે મળતું આવતું હોય. જે કાર્ય કરવામાં મનને ઉ. સાહ વધે તે કાર્ય અવશ્ય સંપૂર્ણ કરી જ શકાય છે.'
કોઇપણ ઉત્સાહી કાર્ય કરનાર તમારા વાથી નિરૂત્સાહી થાય તેવું બેલવાનું પરિહર છે. તમારા શબ્દોથી પ્રત્યેક મનુષ્ય તેનો કાર્યમાં ઉત્સાહિત ઘાયતેનું મન કાર્ય કરવામાં ઉસુક રહે તેવાજ વચને ઉચ્ચારજે. આવાં ઉત્સાહ
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનધર્મ પ્રકારઃ
જનક વાકયે ખેલવાથી તે માણસ તેના લીધેલ કાર્યમાં તહુમદ નીવડશે, એટ લુજ નહિ પણુ તેની કાર્ય કરવાની શક્તિ અને તેની આરગ્યતામાં પણ વૃદ્ધિ યશે, માટે ભયસૂચક શબ્દો વાપરવાની ટેવ ખાસ પડતી મુકવાની જરૂર છે.
ગ્રહણ
વળી આપણે જ્યારે કાંઇ નવું કાર્ય ઉપાડવાની ઇચ્છા રાખતા હાઇએ ત્યારે મનને એવા ભયચક દેશથી બીલકુલ દબાવી દેવાની જરૂર નથી, તેવાં નકામાં નિરૂત્સાહી વાકયા તમારે માટે ઉચ્ચારતાંજ નથી તેમ ધારી ગણે કરેલ કાર્યમાં ઉત્સાહથી મડ્યા રહેવાનું ધ્યાનમાં રાખવું. કાર્ય ગ્રહણૢ કરનારે તે કરેલ કાર્ય હું સંપૂર્ણ જ કરીશ, આ કાર્ય મને આરેાગ્યદાયી છે, કાર્ય કરવાનું વાથીજ મને આનંદ આવે છે, નિશ્ર્વમાં બેસી રહેવાથી મારી તંદુરસ્તી બગડશે, કાજ મારામાં વિશેષ વિશેષ શક્તિ, ઉત્સાહ અને ખંત અર્પશે.” એવાં એવાં ઉત્સાજનક વાકયા ઉચ્ચારવાની અને તેને અમલમાં મૂકવાની જરૂર છે. તેવાં ઉત્સાહી વાકય અન્ય કાર્ય કરનાર માટે ખેલવાં, અને આપણે કાર્ય કર નાર હોઇએ ત્યારે તેવાં વાકયે તરફ મનને દોરવું. તેમ કરવાથી કાર્યસિદ્ધિ શિત થશે.
For Private And Personal Use Only
24
ઘણા મનુષ્યને એવી ટેવ હાય છે કે તેએ પાતાની કિંમત બહુ ઓછી આંકે છે; તેમને સ્વશક્તિને બીલકુલ ભરેાંસે હાતા નથી. કેઈપણ ધારેલ કાર્યમાં ફહમદ થવાની તેમને શંકાજ રહ્યા કરે છે. તે વારવાર મેલતા સંભળાય છે કે-“ આ કાર્ય સપૂર્ણ કરી શકીશ જ નહિં મારાથી તે બની શકવાનું જ નથી. ” આપણે આપ ણ કરેલ કાર્યમાં ગમે તેટલીવાર નિ ફળ નીવડીએ, તોપણુ આવાં નિરૂત્સાહી-મનનો ઉત્સાહ ભંગ કરનાર વકી કદી પણ ઉચ્ચારવાં નહિ. “તમે કોઈપણું કાર્ય સપૂર્ણાંશે કરી શકવાના જ નથી ” તવે વિચાર અને ઉચ્ચાર તમારી પ્રાપ્ત શક્તિને પણ મદ્રે પાડે છે, તમારી શક્તિ ઘટી જાય છે અને તમે સહુ કરેલ કાર્ય તમારી શાની હદની મહારજ છે એમ તમને જણાય છે. આ ખાટુ' છે. વળી “ મારાથી આ કા મદ્ર રીતે થઇ શકે છે. આ કા સારૂં થવાનું જ નથી, ” તેવા વિચાર અને ઉચ્ચાર પણ નીચી હદેજ મનને દેરી ય છે. જે દિશામાં આપણું મન ચાંટે છે તે દિશા તરફજ આપણે પ્રયાણ કરીએ છીએ, જેવી ભાવના તેવીજ સિદ્ધિ થાય છે; નથી જો તમે તમારા કામમાં-તારી કાર્યો કરવાની શક્તિમાં ઉલ્લુર જોશે તા તમે તે દિશા તરફજ કરાશે, તેવી હાનિકારક વાત ઉપરજ તમારૂ ચિત્ત ચોંટશે, અને પ્રાંતે તમારા કાર્યમાં તમે ક્îમદ નીવડશે કે નહિ તે સંશય જેવુ જ રહેશે. કદાચ તમને તમારૂ ગ્રજી કરેલ કાર્ય તમારી મના નાંડુ! પણે સિદ્ધ થતુ ન લાગે, તેઘણુ નિરૂપના વિચાર મને સેવા
66
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઈ બાલવું અને શું ન બોલવું? ઉચ્ચારે તે પડતા જ મૂકજે. મંદ લાગતાં કાર્યમાં ઉત્સાહથી મંડે, એટલે પ્રાંતે તે કાર્ય અવશ્ય સિદ્ધ થવાનું જ. તમારી ધારેલ ધારણામાં તમે ફતેહમદ નીવડશે જ. પણું ભયસૂચક નિરૂહી વાક્યો જ ઉચ્ચાર્યા કરશે તે તે કાર્યમાં તમને વિજય મેળવે મુશ્કેલ છે. ઘણે વખત ઘણુ મનુષ્ય કાર્યમાં નિષ્ફળ નીવડે છે, તેમાં તેનામાં તે કાર્ય કરવાની શક્તિના અભાવ કરતાં આવાં તેનાથીજ ઉચ્ચારાયેલાં અગર અન્ય તરફથી સાંભળેલાં વાગ્યે જ કારણભૂત હેય છે. જેને ઉત્સાહક વાક્ય ઉચ્ચારવામાં આવ્યાં હોય તે તે કાર્ય તેનાથી જ સંપૂર્ણ થઈ શકે છે, માટે જ શું બોલવું અને શું ન બેસવું તે બહુ વિચારવાની જરૂર છે. આપwા ઉત્સાહજનક વાયે અન્યને કાર્ય કરવામાં સબળ સાધનભૂત થાય છે, અને આપને પ ગ્રેડનું કરેલ કાર્ય શિવ્રતાથી સંપૂર્ણ કરાવનારા થાય છે, તેથી હમેશાં તેના ઉત્સાહ તરફ દેનારાં વાગ્યે જ ઉચ્ચારવાં-નકામાં વા બોલવાનું છેડી દેવું. કદી તેવું લાગતું હોય ત્યારે પણ અન્યને તે માટે તેવી નકામી શિખામણ દેવા કરતાં મનનું જ અવલંબન કરવું અને તમારા પિતાથી તે સર્વ કાર્ય અવશ્ય બની શકશે જ એમ ધારી ગ્રહણ કરેલા કાર્યમાં સતત ઉદ્યમથી મડવું.
ઇગ્રેજીમાં એક ચાલુ વપરાતી કહેવત છે કે-Heaven helps those who help themselves-જેઓ પિતાને મદદ કરે છે, તેને દેવી શક્તિ પણ મદદ કરે છે. આ કહેવતને ખરેખર ભાવાર્થ ઉપરક્ત હકીકત વાંચવાથી સમજાય તેમ છે. જો તમે તમારી જાતને મદદ કરશે, તમે તમારા કાર્યો ફતેહમદ થાય તેમ પ્રયત્ન કરશે, તમારી શક્તિને દરેક પ્રાપ્ત કાર્યમાં મંદ નહિ ધાતાં તે સર્વ કાર્ય કરવા સમર્થ છે તેમ માનશે, અને તે સાથે સંપૂર્ણ ખાતથી પ્રાપ્ત થયેલ કાર્યમાં મંડ્યા રહેશે તે અવશ્ય કુદરત તમારા ઉપર મહેરબાન થશે અને તમને વિજય મળશે. નકામાં મનને પછાત પાડનાર વિચાર કરવાથી અને મનને હલકી પાયરીએ ઉતારનારા વા ઉચ્ચારવાથી કોઈ પણ કાર્યમાં ફતેહમદ થવાશે નહિ. ધીરજ અને ખંતથી કાર્ય પાછળ મંડે, વિચાર અને ઉચ્ચાર કાર્યને અનુકુળ રાખે, નકામા દશાવાતા વિચારે તરફ દુર્લક્ષ રાખે, તમારી શક્તિની વિશાળતાની જ ભાવના રાખે, નિષ્ફળતા મળે તે પણ તેની દરકાર કર્યા વગર પુનઃ પુન: તેજ કાર્ય સંપૂર્ણ કરવા પ્રયત્ન આદરે, એટલે પ્રાંત દેવી સહાયથી અવશ્ય તમને તે કાર્યમાં વિજય મળશેજ. તમારૂં ગ્રહણ કરેલ કાર્ય સંપૂર્ણ થશેજ.
કોઈ પણ ૨ ગુણની પ્રાપ્તિ કરવી હોય ત્યારે તે સદ્દગુણ મારાથી કેમ ગ્રહનું થઈ શકે ” “ મારાથી તેમ બની શકશેજ નહિ” તેવા વિચાર કરવાથી
ઈ પણ માણસ નૈતિક ઉન્નતિ પ્રાપ્ત કરી શકતો જ નથી. જ્યારે જ્યારે એવી નબળાઈના વિચારે તમે તમારા મનને કહ્યા કરે છે ત્યારે ત્યારે એક બાજુથી
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઇનામ પ્રકારા
જેને પ્રાપ્ત કરવા તમે મળે છે, તેને જ બીજી બાજુ તમારે હાથે જ તમે ત્યજી દે છે. “ એક કાને સાંભળી બીજે કાને કાઢી નાખનાર જેમ કે શિક્ષા
શું કરી શકતો નથી, તેવી જ રીતે એક બાજુથી સાદિકની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયતન સેવી બીજી બાજુથી તે માટે ભયસૂચક નિરાશાજનક વિચારો ઉચ્ચાર નાર કાંઈ પણ ફળપ્રાપ્તિ કરી શકતું નથી તે નિશ્ચય માનો, જ્યારે તમે તમારી શકિત ઉપજ અશ્રદ્ધાથી જોશો, ત્યારે તમારી શક્તિનો તમે લાભ લઈ શકશો જ નહિ. તમને તમારામાં માલુમ પડતી ખામીઓ, ભૂલે, તે બધાં તો ચાર જેવાં છે. તમારું અંતઃકરબ્બ વિશાળ છે, તમારી શક્તિ અગાધ છે. તેમાં માલુમ પડવા એ તેને દૂર કરવા તમે પૂર્ણ સમર્થ છે, તમારું વીર્ય અજમા, અશ્રદ્ધાના વિચારે દૂર મૂકે, એટલે અંદર ઘુસી ગયેલા ચારે-લુંટારાઓનો તરતજ તમે નાશ કરી શકશે. તે ભૂલે-મનની નબળાઈ-નિરૂત્સાહીપણું વિગેરે તે તમારા સદગુણને-તમારા આત્મિક સુખને લુંટવા અંદર પ્રવેશ્યા છે, તેથી નકામા ઉચ્ચારવડે તેને સહાય આપવાને બદલે તેનો નાશ કરવા પ્રયત્ન આદરે. જેથી ખરેખ આનંદ-શુદ્ધ આનંદ પ્રાપ્ત કરવા તમે સમર્થ થઈ શકશે.
ઉપરની સર્વ બાબત ઉપરથી શું બોલવું અને શું ન બોલવું, કેવા વિચાર કરવા અને કેવા પરિડરવા, કેવું વર્તન રાખવું અને કેવું ત્યજવું તે છે? - ઘણે અંશે પણ સમજાય તેમ છે. આખા દિવસની કાર્યપદ્ધતિમાં ઘણું વાકઘણા વિચારો એવા રૂઢ થઈ ગયેલા હોય છે કે તે કેવવા પ મુકેલ પડે છે. દઢ આગ્રહ, સતતું ઉદ્યમ અને તે દૂર કરવાની સંપૂર્ણ ગીતટ હોય છે જ તે દૂર કરી શકાય છે. ઘણી વખત તે આપણું બેલવાથી આપને અગર અન્યને નુકશાન થાય છે કે કેમ તેને પણ ખ્યાલ કર્યા વગર આ પણ વિચારે દર્શાવવા આપ તયાર થઈ જઈએ છીએ. તેથી કાંઈ પણુ બેલવા પહેલાં બહુ જ વિચાર કરવાની જરૂર છે. જેમ શું શું ગળાનું નથી, તેમ બેલ્યું બહાર પડે છે, પછી પાછું મેઢામાં પેસતું નથી. ઘણી વખત તે નકામા ઉગારાયેલા વાક્યથી હૃદયવેધી અસર થતી જણાય છે, તેથી આવી રીતે બેલેલા શબ્દ માનસિક બળને પણ હાનિ કરે છે તેવું સમજ્યા પછી હમેશાં ઉત્સાહજનક વાજ ઉગારવા અને નિરાશાજનક વાક પરિહરવા પ્રયત્ન સેવ.”
કાપડીયા નેમચંદ ગીરધરલાલ
1 Eternal Progress ઉપરથી.
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દરાજાના ફ્રાંસ ઉપરથી નીકળતા સાર
चंदराजाना रास उपरथी नीकळतो सार.
( અનુસધાન પૃષ્ટ ૬૭ થી. )
પ્રકરણ ૧૫ મુ
દરાન્ત કુટા થયાને એક માસ વિતી ગયા એટલે પ્રજા રાજા વિના અકળાણી. ગુણાવળી તે માતાના ભયથી કુકડાને ગેાપવીનેજ રાખતી હતી. કારકે જે કાંઇ પણ કારણ મળશે તે વીરમતી તેના પ્રાણ લેશે એવી ગુણાવળીને ખાત્રી થઈ ગઈ હતી. પ્રજાવગે અકળાઈને પ્રધાન પાસે જઈને કહ્યું કે-“ અમને રાજા સાથે મેળવે. આજ એક મહુિને થયા અમને રાજાના દર્શન થયા નથી તે હતું. આજે તમે અમને એમના દર્શન નહીં કરાવા તો પછી અમે પરદેશમાં જઇને વીશું. તમે રાજી થઈને રજા આપે એટલે અમે ચાલ્યા જઈએ. પાકી દયા વિનાના ધર્માં, ઉત્તમ કુળ વિનાના મનુષ્યને ભવ, દાંત વિનાના હાથી, મૂર્તિ વિનાનુ દેવભુવન, જળ વિતાનુ સરેવર અને નેત્ર વિનાનુ' મુખ એવુ” રાજા વિનાનું રાજ્ય શાળતુ નથી. રાજા તેજ પ્રજા સુખી હાય છે. જે રાજ્ય ન હાય તે પછી વનમાં જઈને વસવુ શુ ખેઢુ છે ? ” મત્રીએ કહ્યું કે મે પણ એક મહિનાથી રાજાજીને દીઠા નથી, તેથી મને પપ્પુ તેમના દર્શીનની તીવ્ર ઈચ્છા થઈ છે. હું આજે તેના સર્વ ભેદ મેળવીશ અને પછી તમને કહીશ. તમે કઈ વાતની ચિંતા કરશે! નહીં, નગરીમાંજ આનદથી રહેજો. ” આ પ્રમાણે કહી સન્માન કરીને સચિવે પ્રજાને વિસર્જન કરી. પછી પોતે વીરમતી પાસે આવ્યે અને પ્રજાની સર્વ હકીકત નિવેદન કરી.
મત્રીએ વીરમતીને કહ્યું કે-“ માતાજી ! રાજા આમ છાના ક્યાં સુધી રહી શો ? તમે તેમને રાજભુવનમાં ગોપવી રાખ્યા છે પણ તે કાંઇ ઠીક કહેવાતુ નથી. તમને મારા કહેવાથી રીસ ચડે તો ભલે ગાળ ઘે, પણ આવી સ્ત્રીવાળી મતિ ન કરી. મેં આજ કાલનો વાયદો કરીને આજસુધી-પ્રજાને રોકી રાખી છે. વાત કરતાં એક મહિના વીતી ગયા, તે પણ તમારી કૃતિનો પાર પામી ચે! નહીં. હવે સા લેાકને એ વાતમાં સશય ઉત્પન્ન થયા છે. લેાકેા કહે છે હું આ તે ખાલી ખારણીયામાં એ સાંબેલા જેવું થાય છે. માટે હવે રાજાને ગમે તેમ કરીને પ્રસિદ્ધ કરે. તમે મેટા છે, મેાટી ગાદી ઉપર બેઠા છે, પણ આમ છેકરવાદી કરે છે તે કાંઈ ઠીક નહીં. માટે જે વાત ખરી હેય તે.કહી ઘા, હવે પ્રખ્ત મારાથી શકાય તેમ નથી. ” આ પ્રમાણે મ`ત્રીએ યુક્તિપુરઃસર તાણા મારીને કહ્યું; તાપણું તેની અસર 'વીરમતી ઉપર કાંઈ થઈ નહીં. ગમે તેટલું બાળક ફફડે ધણું જે પાને પાનેા ન ચડે' તેમ 'થયુ.
૧ બાળકને બવાવવાનું દુધ નપુંસક ના સ્તનમાં ન આવે.
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનધર્મ પ્રકાશ મંત્રીનું કહેલું તમામ સાંભળી જઈને પછી વીરમતી બોલી કે-“હે મંત્રી! સાંભળ. આમાં વાંક માત્ર સારો છે. તે રાજાને હગ નાખ્યા છે ને મને કહેવા આવ્યું છે. મારા વહાલા પુત્રની હત્યા કરીને તે માટે હત્યારો તો થયે છે ને વળી મારી પાસે ડાહ્યા થઈને કહેવા આ છું. આ વાત મને તે બહુ દિવસથી જાવામાં આવી હતી પણ મેં છાની રાખી હતી. મેં જોયું કે કોણ કહે? પણ જ્યારે આજ ડાહ્યા થઈને મને સમજાવવા આવ્યો છું ત્યારે કહેવું પડે છે. હું શું છે તે તું શું રૂ છે ? મારા અવગુણુ તું ગાઈશ તે હું તારા ઉખેળા ઉખેળીશ. એમાં કાંઈ તું મારી જાય તેમ નથી. આવી અઘ ટતી વાત સાંભળીને મંત્રી બોલે કે-“અરે માતાજી! તમે આ શું બેલે છે? ઘરડા થયા છે તે કાંઈક વિચાર રાખો. મેં રાજાને હયા તેને કોઇ સાક્ષી છે? વળી હું રાજાને શા માટે શું ? મારે શું લેવું દેવું હતું? માટે જે બેલે તે વિચારીન બેલે આવી ખોટી વાતો કરવાથી કાઢણ' શું કાશે ? પરમેશ્વરને તે ભય રાખો. એ શીખામણની વાત કરી તેને બદલે મને ઠીક આપો ? મેં જાણ્યું કે આ વાતથી તમે રાજી થશે, તેને બદલે તમે તે કલર્ટ બાળ રમ્યા; પણ આ કોઈ ભાણી હાંસાની વાત નથી. તમે જ કહોને કે હું રાજાને શા માટે હાશું ? ને શી રીતે હા? -
આ પ્રમાણેના મંત્રીને વચને સાંભળીને તેને એકાંતમાં લઈ જઈ વિરમનીએ કહ્યું કે “તારે ચંદની વાત વધારે છેડવી નહીં. એમાં સાર જેવું નથી. અને જે વધારે બાલીશ તે વાંકે લાકડે વાંકા છે જેવું થશે. મારા હાંક ને તારા ઉઘાડ અ કહે છે. યાદ રાખજે. બાકી હું ઘરની વાત તને જ કહે છે કે-“ચંદરાજા તે વિદ્યાધરની વિદ્યા સાધે છે તેથી તેને પ્રકટ કરાય તેમ નથી.' માટે તારે તેનું તે નામ લેવું નહીં અને નવી કળા કરવી. આપણે બે મળી જશું, તે પછી ત્રીજું બેલનાર કોણ છે? “હું રાજા તું મંત્રી એ પ્રમાણે બધે જાહેર કરી દે. અને જે મારૂ કહ્યું નહીં કરે તે તેનું કુળ બ૩ કડવું બેસશે. પછી તારી વાત તું જાણે. વધારે કહેતી નથી. વળી હું જ્યારે પ્રકટપણે રાજા થઈને બેસીશ ત્યારે પછી પ્રજાને શું અડચણ રહેવાની છે? પછી કયાં રાજા વગરનું રાજય કહેવાવાનું છે? માટે જે તારૂં ને મારૂં હિત ઈ9તે હે તે મારા કહ્યા પ્રમાણે કર.”
મંત્રીએ વીરમતીનું કહેવું કબૂલ કર્યું. તે પગ સમાન ભણી ગયે. એટલે વિરમતી રાજી થઈ. તેણે કહ્યું કે“-જા, હવે નગરમાં પડહ વજડાવ કે આજથી વીરમતી રાજા થયેલ છે તેથી મેં તેની આજ્ઞા માનવી. જે કોઈ તેની આજ્ઞા નહી માને તેને નગર બહાર કાઢી મૂકવામાં આવશે. તેથી જેને આભાપુરી અળખમાણી થઈ હોય ને યમપુરી વહાલી હોય તેણે જ અમીર થવું મંત્રીએ
૧ સાર. ૨ મહી નમનારા-સામે નારા,
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચંદરાજાના રાણ ઉપરથી નીકળતે સાર.
વીરમતીની આજ્ઞાનો તરતજ અમલ કર્યો. લેકે તે તે સાંભળીને સજજ થઈ ગયા કે “ આ શું ? રાજા બી વિનાના સાંભળ્યા છે, પણ પુરૂષની સ્વામીની સ્ત્રી કોઈ જગ્યાએ સાંભળી નથી. આભાપુરીમાં તો આ નવી વાત થઈ છે. અહીં તે સ્વીથા રાજ્ય થયું છે, કેમકે પુરૂષ બધા નાશ પામી ગયા છે. આ પ્રમાણે
કે વાતે કર્વા લાગ્યા, અંતઃકરણમાં ઘણે ખેદ પામ્યા પણ વીરમતીના ભયથી કે કાંઈ બોલી શકયું નહી. વીરમતી નિર્વિને રાજ્ય કરવા લાગી અને રાજ્યના અમલમાં મસ્ત બની ગઈ. મેટા મોટા સામેતે પણ તેની આજ્ઞા માનવા લાગ્યા. “જેને કાળ રૂઠા હોય તેજ ચંદરાજાને સંભારે' એમ થઈ પડ્યું. રાણી મંત્રી ઉપર પ્રસન્ન થઈ. તેણે જોયું કે મારી ને મંત્રીની જેડ બરાબર મળી છે. હે જેમ ગાઉ છે તેમ આ બજાવે જાય છે. અને એ પણ ચંદરાજને સંભાવાનું છોડી દીધું છે.
એક દિવસ મંત્રીએ ઠાવકા થઈને વીરમતીને કહ્યું કે- “બાઈજી ! તમે તો રાજ્ય બહ સુધાર્યું. તમે અંદરાજાને ભૂલાવી દીધા. કેઈની પડેલી વસ્તુ આપણા રાજ્યમાં કેઈ લઈ શકતું નથી. આવું રાજય તે કોઈએ કર્યું નહોતું. આ તે વાઘ ને બકરી એક આરે પાણી પીવે તેવું થયું છે. હમણા તે તમે ચામના 'દામ ચલાવો તો પણ ચાલે તેમ છે. તમારી સામે કોઈ પગલું ભરી શકે તેમ નથી. અહીં રાજા તો ઘણું થઈ ગયા, મેં પણ ઘણું રાજાઓ જોયા ને જોઈ પણ તમારી પાસે તે કઈ ગણતીમાં આવે તેમ નથી. તમે સ્ત્રી જાતિ થયા તેને ખેદ ન કરશે. કારણકે પૃથ્વી પણ સ્ત્રી જાતિ જ છે. વળી બીજ વૃદ્ધાવસ્થાને પામે છે ત્યારે રારી રે બેવડ વળી જઈ બીજાને નમે છે અને તમે તે બીજાઓને નમાવ્યા છે તેથી વૃદ્ધાવસ્થા પણ તમારી જ ખરી છે. આ પ્રમાણેના મંત્રીને વચને સાંભળીને વીમતી મનમાં બહુ રાજી થઈ, પણ એ નગુણી જરા પણું મનમાં લાજી નહીં. તેણે મને કહ્યું કે- તું મારે ખરે સેવક છું. હું તારું વચન લઉં છું તેમ નથી. મંત્રીએ જાણ્યું કે-“આપણે પણ આ ઠીક વાઘનું વળવું થયું છે.'
એવામાં મંત્રીએ પાંજરામાં કુકડાને દિઠ એટલે વીરમતીને પૂછયું કે-“તમે આ શું કર્યું છે ? પંખીને પાંજરામાં શા માટે પૂર્યો છે?. અથવા શું કોઈ દેવને કબજે કર્યો છે? જે હોય તે કહે.” વીરમતી બેલી કે-એ તે વહુને રમવા માટે વેચાતે લીધો છે. એ બીચારો દુઃખી થતો હતો તેના પર દયા આવવાથી જીવદયાની બુદ્ધિને લઈને રાખે છે. એને કારણે પાણી હોય ત્યાંસુંધી ભલે એ પણ આનદ કરે. વળી એ ખાધું લેખે લગાડે છે. મને પ્રભુ ભજવા વહેલી ઉઠાડે છે. * મંત્રીએ કહ્યું કે-“એ વાત ખરી પણ આ પંખી વેચાતું
૧ કામમાં વ્યાજની કરન્સી ને ગામડાને કામ કહેવાય છે,
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- - - - જૈનધર્મ પ્રકાશ.
લીધેલ જણાતું નથી. અને ખર્ચ દફતમાં લખાયેલ નથી. મારાથી કાંઈ આપને હિસાબ છાને નથી કે હું ન જાણું. માટે હું તમારા ઘરનું માણસ છું તેથી મને જે ખરી વાત હોય તે કહો.” વીરમતી બોલી કે-“એવી વાતમાં બહુ પૂછપરછ શું કરે છે? એમાં તું કાંઈ સમજ નહીં. વળી પૈસા ખર્ચમાં ન મંડાયાનું કહે છે પણ મારી પાસે ઘરો માં થોડું છે. તેમાંથી એક ભૂષણ આપીને આ કુકો ખરીદ્યા છે. હવે કરીને એ બાબતમાં તું મને પૂછીશ નહી. મારૂં કહ્યું માની જજે, નહીં તે પછી તું પણ બીજો તેવો થઈ જઈશ.” મંત્રી આ શબ્દ સાંભળી ચુપ થઈ ગયા. તેની જીભ આગળ ઉપડી નહીં. એવામાં અંદરના ભાગમાં બેઠેલી ગુણાવીને તેણે રૂદન કરતી દીઠી. મંત્રીએ તેની સામું નજર માંડીને જોયું એટલે તેણે હથેળીમાં અક્ષર લખીને મંત્રીને સમજાવ્યું કે-એ કુકડો મારો પતિ ચંદરાજ છે. મંત્રી તરતજ સમજી ગયો. તેના દિલમાં બહુ આશ્ચર્ય થયું, પરંતુ તે વાત તેણે વીરમતીને કહી નહીં. મનમાં સમજી જા લિઈને પોતાને ઘરે આવ્યા. - વીરમતીએ ચંદરાજને કુક કરી દીધું છે એ વાત દેશપ્રદેશમાં બહુજ વિસ્તાર પામી. દરેક માણસ તેને ધિક્કાર આપવા લાગ્યા અને રાજયના ક્ષેત્રે માતાએ પુત્રની આવી માઠી દશા કરી છે એમ કહેવા લાગ્યા. પરંતુ વીરમતીના ભયથી કાઈ આગળ પગલું ભરી શકયું નહિ, કેમકે મોટા માણસની વાને ક્યાં પછી બહુ વિમાગવું પડે છે. કેટલાક રાજાઓ પણ તેની વિદ્યાના બળથી ભય પામીને તેને નમ્યા અને તેની આજ્ઞા માનવા લાગ્યા. વીરમતીની શક્તિ અચિંત્ય હોવાથી જે વક હતા તે પણ અવાક થઈ ગયા. એ અવસરે હેમાલયને હેમરથ નામે રાજા હતો વીરમતીની બધી હકીકત જાણી. તે રાજા પ્રથમ ઘણી વખત ચંદરવાજાથી માનહીન થયા હતા. તેણે જોયું કે-આ અવસર ઠીક મળે છે, તેથી તે ભાનગરીનું રાય લેવા તત્પર .
હવે હેમરથ રાજા વીરમની પાસેથી આભાનગરીનું રાજય આંચકી લેવાના વિચારથી પ્રથમ દૂત મોકલશે અને પછી પાને ચઢી આવશે. તે સંબધી હકીકત આગળના પ્રકરણમાં વાંચીશું–અહીંથી આપણી હકીકત બદલાતી હોવાથી વાતનું પ્રકરણું પણ બદલાય છે. વળી દરેક રાસ કે ચરિત્રમાં એકાદ વોરરસથી
રેલી યુદ્ધની ઢાળ હોય જ છે. કન્નાં પિતાની કનિમાં બધા રસ આવેલા છે તેમ બતાવવા માટે એવો પ્રસંગ પણ જરા ખીલવે છે તે આપણે હવે પછી જે. હાલ તે આ પ્રકરણમાં શું રહસ્ય રહેલું છે તે વિચારી જોઈએ.
પ્રકરણ ૧૫ માનો સાર. આ પ્રકરણમાં મુખ્ય હકીકત સુમતિ મંત્રી ને વીરમતીના સંવાદની જ છે. એમાંથી આપણે ખાસ સાર ગ્રહણ કરવાને છે તે રાજનિતિ સાથે સંબંધ
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચંદરાજના રાસ ઉપરથી નીકળતા સાર,
ધરાવે છે. પ્રથમ પ્રકરણ ૧૦ મા માં આવી ગયેલી હકીક્ત ઉપરથી ગુણાવળી રમજી ગઈ હતી કે આ અશુભના ઉદયના દિવસે જેમ બને તેમ શાંતિથી વ્યતીત કરવાના છે. તે પિતાના પતિ પક્ષી થઈ જવાથી તેને જેતી ને હૃદયમાં રેતી હતી. પરંતુ હાથનાં કરેલાં યે વાગેલાં હોવાથી અને એક ઠેકર ખાવાથી એક શિખામણ મેળવેલી હોવાથી હવે તે પિતાના પતિને પ્રાણની પેઠે જાળવતી હતી અને તેને બીલકુલ જાહેરમાં દેખાડતી નહતી. વીરમતીને ભય તેને માથે યમરાજાના ભયની જેજ હતું. તે કે પાયમાન થાય અને કુકડાના પ્રાણુને વિનાશ કરી નાખે તે તેને કાંઈ કહી શકાય તેમ નહતું. આવા કારયુને લીધે કુકડાના રૂપે પણ પ્રજાને પિતાના રાજાના દર્શન થતા હતા તે બંધ થઈ જવાથી પ્રવર્ગ અકળાયા. અને રાજા વિના પ્રજા અકળાય તેમાં પણ નવાઈ નહી; કેમકે કોઈ પણ પ્રકારની દાદ મેળવવી હોય કે ફર્યાદ કરવી હોય તે રાજા વિના કેની પાસે કરવી? વળી રાજાનું કામ કાંઈ દરેજ પડતું નથી પરંતુ માથે સવામી હોવાથી ભલે તે ઘેર હોય કે પરદેશ ગયેલ હેય પણ આ સભાગ્યવતી ગણાય છે અને આનંદમાં રહે છે તેમ રાજ માથે હોવાથી પ્રજા નિશ્ચિત રહે છે, તેને કઈ પ્રકારને ભય કે ચિંતા રહેતી નથી. અને પિતાને રાજાના વારતહેવારે કે કાર્યપ્રસંગે દશન થવાથી પણ પ્રા સુપ્રસન્ન રહે છે. હદયમાં ને શંકા ન હોય તે મહિને શું પણ છ મહિના ચાલ્યા જાય તે પણ રાજાના દર્શન ન થવાથી પ્રજ અકળાય નહીં પણ આભાપુરીની પ્રજાના મનમાં તે શક પડી ગયેલી હતી કે આપણા રાજની સ્થિતિ જરૂર તેની અપર માતાએ કાંઈ પણ વિરૂપ કરેલી છે તેથી તે એક માસને વિરહ થતાં તે બહુજ અકળાઈ ગઈ. રાજાને અભાવે પ્રજને કયાં કરવાનું સ્થાન પ્રધાન અથવા મંત્રી જ હોય છે તેથી પ્રજના આગેવાનો મળીને મંત્રી પાસે ગયા, પિતાનું દુઃખ જાહેર કર્યું અને મંત્રીએ પોતાની ફરજને અનુસરીને તેમને શાંત કરી વિદાય કર્યા
પછી મંત્રી વીરમતી પાસે આવે અને પિતાના હૃદયની વરાળ પ્રજાની કર્યાદને મિષે સારી રીતે બહાર કાઢી. વીરમતી પ્રથમ તે બધું સાંભળી રહી પછી તેણે મનમાં વિચાર કરીને મંત્રીનું મેટું બંધ કરવા માટે તેની ઉપર જ રાજહત્યાનો આરોપ મુ. મંત્રી તે તે સાંભળતાં આભેજ બની ગયો, એટલે તેણે તે બાબત પૂરતે ખુલાસો કર્યો અને એ વાતને ખોટી ઠરાવનારી દરેક દલીલ રજુ કરી. આ પ્રકરણમાં ગુજરાતી ભાષામાં વપરાતી જુદી જુદી કહેવતને સમાસ વિશે કરવામાં આવ્યા છે. મત્રી પિતાની તરફ ખુલાસે જણાવતાં કહે છે કે–આ કાંઈ ભાભી હસ નથી કે દેર ભેજાઈની વાતમાં કેટલીક વાર એવી જતની હાંસી કરવામાં આવે છે કે તેનું પરિણુમ કાંઈ હેતું નથી. માત્ર પર
For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનધર્મ પ્રકા.
રાપરની મશ્કરીને માટે જ કેટલાક વચનો બોલવામાં આવ્યા હોય છે. અહીં જે વાત છે તે તે મોટા જોખમની છે. મહીના દિવસથી ચંદરાજા નજરે પડતા નથી તે બાબત પૂછતાં જ્યારે સામું ગળે પડવામાં આવે તે પછી લેકે શું જાણે? પડી પાસ આ વાત પર ધ્યાન આપવાનું છે કે દુર્જનોને અવાચ એવું જ
માં કાંઈ છે જ નહીં. ચંદરા અને મારી નાખવાનું તદ્દન પાયા વિનાનું અન્ય કલક પાતે હૃદયમાં પાપી છતાં પણ પ્રધાનને માથે મુકતાં વીરમતીએ ખાધો નહીં. આ બધા પ્રધાનને દબાવી દેવાનો જ તે દુછાના પ્રપંચ હતો.
મંત્રીએ નાનું નિર્દોષપણું જણાવ્યા પછી વળી વીરમતી બીજે પ્રપંચ લે છે. “અંદરાજ વિદ્યા સાધે છે માટે તેને બહાર લવાય તેમ નથી ” એમ કરી તે સંબંધી વધારે પૂછપરછ ન કરવાનું મંત્રીને કહે છે અને કેટલાક ભય પણ બતાવે છે. તે સાથે પોતાને રાજ થવાનો જે લોભ હતું અને મોટી હાંશ હતી તે જાહેર કરે છે. મંત્રી અવસરને જાણ છે. પ્રાયે મંત્રીઓ વિચક્ષણ હોય છે અને તેના વડેજ રાજ્ય ચાલે છે. રાજાનું પુણય હોય છે, તેને પ્રતાપ હોય છે પરંતુ કાર્ય કુશળતા તે મંત્રીમાં જ હોય છે, અને તેથી સારા મંત્રી વાય મોટા મોટા મહારાજાઓએ પણ પોતાના રાજ્ય માં છે. વાણી આ વિના
કાનું રાજ્ય રાજા રાવણે ચાનું કહેવામાં આવે છે. તેનું કારણ વાણીઆ નવા વાળવામાં વિચક્ષણ હોય છે તેજ છે. વણિક કામ જેવો સમય દેખે છે
ગ કરી છે. રાવ છેવટે વાયું હતું કે આ સીતાથી મારી કામેચ્છા પૂર્ણ નાની નથી પણું તેને અમને એમ પાછી પી દેવાથી મારી આબરૂ જાય તેથી રામ લકમણને પકડી લાવીને પછી પુ. ” આમાં વાણુંઆ મુછ નીચીને. સવાલ છે. જયારે પાછી મેં પવી છે ત્યારે પછી પકડી લાવવાનું શું કામ છે ? પરંતુ આ વિચાર કરીને આવે નહીં અને તેવી બુદ્ધિ આપનાર સુખ મંત્રી પાસે લઇ નહી, તેથી તે વિનાશ પામે. અહીં સુમતિ મંત્રી અવસરને જાણ
is તેથી તેણે વિચાર્યું કે અત્યારે ઉતાવળ કરવાથી ઉલટ વધારે વિનાશ ધાને સંભવ છે. ચંદરાજાને પ્રગટ કરાવવાના હેતુ ઉતાવળથી સિદ્ધ થઈ શકે તેમ નથી, તેથી હાલ તે વમતીના હુકમ પ્રમાણે વતી તેને વિશ્વાસ મેળવવો કે
શી રાદરાને ખરો પત્તે મળી શકે. પછી એ બાબતમાં જે પ્રયત્ન કરે હશે તે થઈ શકશે પણ પ્રથમ તેના પિતા મેળવ્યા વિના ઉતાવળું પગલું ભર તેથી તે દલટો વધારે બગાડજ નીપજશે.
મોએ વીરમતીના હુકમ પ્રમાણે આખા શહેરમાં પડતું કે તે સાંભઃ . કે આશ્ચર્ય પામ્યા, અકળાયા, તેને તદન અગ્ય લાગ્યું, પરંતુ સત્તા કા, દાણું પાનું કામ લાગતું થી. એમ વિચારી મન થઈ ગયા એટલે
For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચંદરાજાના રાસ ઉપરથી નીકળતે સારી
વિરમતી રાજસભામાં આવી સિંહાસન પર બેસી રાજ્ય ચલાવવા લાગી. મંત્રીના હૃદય પ્રપંચને તે મહા પ્રપંચી છતાં પણ સમજી શકી નહીં. અન્યદા મંત્રી તેની પાસે આવી તેનાં ઘણા પ્રશંસા કરે છે અને તે સાંભળીને વિરમતી મનમાં કુલાયછે. આ જગતમાં માને કેને વહાલું નથી? સત્કાર કેને ગમતું નથી ? પ્રશંસા કને પ્રિય નથી? પિતાના અછતા ગુણની અતિશક્તિમય પ્રશંસા સાંભળીને પણ આ પ્રાણ મનમાં ફેલાય છે. પિતે તે હોવાનું માની બેસે છે અને જગત્ પિતાને હવે ગણતું હશે એમ માને છે. પણ જગત કેઈથી છેત
તું નથી. દુનીઆ તે આરિસે છે. તેની પાસે ખરૂ બેટું છાનું રહેતું નથી. કદી થોડો વખત ભલે દુનીઆ ખાટા વખાણ કે ખોટી નિદાન પણ સાચા વખાણ કે ખરી નિંદા માને પણ પરિણામે સત્ય જ તરી આવે છે-તે વખતે દુની આ અભિમાનીની કિંમત બહ ઓછી આંકે છે અને તેને તે હોય તે કરતાં પણ વધારે હલકે માને છે. આ વાત ખાસ યાદ રાખવાની છે.
હવે મંત્રી પાંજરામાં કુકડો દેખે છે એટલે તે બાબત વિરમતીને પ્રશ્ન કરે છે--વીરમતી ઉડાવવાના જવાબ આપે છે, પણ મંત્રી તરત જ તે હકીકતને ખોટી, કરી બતાવે છે. છેવટે વીરમતીને કહેવું પડે છે કે આ વાતની તારે વધારે કુછપરછ કરવી નહીં, નહીં તે તું પણ બીજે થઈ જઈશ.” એટલે કે “તને પણ કુકડે કરી દઈશ.’ મળી તે વચન સાંભળી સડકજ થઈ ગયા. જગતમાં ભય મેહનીની અસર પણ અજબ તરેહની થાય છે. મંત્રીના મનમાં તે કુકડે કોણ છે તેના પત્ત વીરમતીથી જ મેળવવાની હોંશ હતી પણ તે મનની મનમાં રહી ગઈ. તે વખતે આ બધી વાત સાંભળી અંદર બેઠેલી ગુણવળીને પિતાનું દુઃખ તાજું થયું. તેની આંખમાં આંસુ આવ્યા. શોકને ઉદ્દગાર નીક. મંત્રીના કાનમાં તેને અવાજ આવતાં તેનું મન તેની તરફ આકર્ષાયું-ગુણવાળીએ “કુક તે ચંદરાના જ છે ” એમ સમજાવી દીધું-મજી સમજી ગએ, પણ ઉચિત અવસર ન દેખવાથી જાણે કોઈ જાણ્યું જ નથી એ દેખાવ કરી ઉઠી ગયો. એક અકાર્ય કરનાર મનુષ્ય તેને છુપાવવા માટે અનેક પ્રકારનાં અંકાર્યો કરે છે, અસત્ય બોલે છે, પ્રપંચે કરે છે અને કોઈ રીતે પાનું અકાર્ય ખુલ્લું ન પડે તેમ ચાહે છે. પરંતુ કાર્ય તે ગમે તેવું છાનું કર્યું હોય તે પણ જાહેરમાં આવ્યા સિવાય રહેતું જ નથી. પાપને છુપાવી રાખવાને કોઈ શક્તિવાન્ થઈ શકયું નથી.
વીરમતીની વાત ઘરના ખુણાની તાં, તે જાહેરમાં આવ્યા વિના રહી નહી. દેશ પ્રદેશમાં પ્રસિદ્ધ થઈ ગઈ, પરંતુ અભિમાની મનુષ્યના વિવેકરૂપી નેત્ર માંચાઈ જાય છે. તે પિતાની હકીક્ત કઈ જાણતું નથી એમજ સમજે છે. પુણ્ય પ્રકૃતિને ઉદય છેઅને સ્વભાવની નિયતાને લઈને લેફે ડર ખાતા હેય
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1ce જનધર્મ પ્રકાશ ત્યાં સુધી કેઈ સામે થતું નથી, પરંતુ તે પુણ્ય પરવારી બેસે છે અને પાપનો ઘડો ભરાય છે ત્યારે એક સામાન્ય મ પણ સામે થાય છે અને મહા બળવાન માણસ રાંક જે થઈ તેને આધીન ય છે-આધીન થવું પડે છે. આવી જબરજસ્ત વીરમતીના પણ છેવટ શા કાર થાય છે તે આપણે આગળ જશું. પ્રાણએ પ્રથમના દેખાવથી કમ નહીં. પરિણામ આવતા સુધી ધીરજ ખમવી અને પછી અભિપ્રાય બાંધવો. વીરમતીને અંતઃકરણથી તેની બધી પ્રજા ધિક્કાસ્તી હતી, પરંતુ તેના ભયથી કઈ બેલતું નહોતું. સામાન્ય રાજાએ પણ તેને આધીન થઈ ગયા હતા. તેમાં વળી એક હેમરથ નામના રાજ સામે પડનાર નીકળ્યો. તેના મનમાં એમ આવ્યું કે " આ રડા (ર) શું રાજય જાળવી શકવાની છે ? : તેની વાત કરી હતી, પરંતુ હજુ વિરમતીનું પુણ્ય પહોંચતું છે તેથી તે જીતી શકવાના નથી, આ હકીકત આપણે હવે પછી ના પ્રકરપ્નમાં વાંચવાની છે. હાલ તો આ પ્રકરણમાં વીરમતીના પ્રપંચને વિતાર વધે છે તેનું મનન કરવાનું છે, પ્રપંચ ક્યાં સુધી ફાવી શકે છે તે ધ્યાનમાં લેવાનું છે અને એ પ્રપંચ કોઈ પણ જીદગીમાં પાનાથી ન થાય અને દઢ નિશ્ચય કરવાનો છે. પ્રપંચ કરનાર કાવે છે ત્યારે મનમાં આનંદ માને છે પણ તેના વિપાક આ ભવ અને પરભવમાં જ્યારે અત્યંત કડવા અનુભવવા પડે છે ત્યારે આંખ ઉઘડે છે. આ સંબંધમાં હજુ આગળ વધારે વિવરણ આવવાનું હોવાથી હાલ તે આ પ્રકરણ અને તેનું રહસ્ય અહીંજ સમાપ્ત કરવામાં આવે છે અને આગળ વિરરસવાળું પ્રકરણ વાંચવા સાવધાન કરવામાં આવે છે. = मुनि केवा होय? આચાર, વિચારી, અહ્મચારી, નિર્મળ, નિરહંકારી, કંચનકામની ત્યાગી, તન્યા જાય નહીં, તય જમે નહીં, તળાવે તરફડ્યા, વિવાહે ભૂખ્યા, સંસારથી ઉપરાંઠા, મોક્ષની સામા, છકાયના નાથ, છકાયના પીયર, છકાયના છત્ર, અનાથના ના પશણના શરણ, અબંધવના બંધવ, તરણતારણ, સફરી જહાજ સમાન, કામધેનુ રામાન, કલ્પવૃક્ષ તૂલ્ય, અભિનવ ચિંતામણિ, દુખીઆના વિઘ, નિરાધારના આધાર, સન્માન સૂચવનારા, સન્માર્ગે ચાલનારા, ભવભવના દુઃખને નાશ કરનારા, આત્મહિતના અભિલાષી, આત્મહિતના ચિંતક, અધ્યાત્મ રસીક, અધ્યાત્મ પરાયણ, સંસાર સુખને અનિછક અને શિવવધુના વહાલા હેય. For Private And Personal Use Only