Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dArzanika sAhitya meM jJAna aura pramANa ke samanvaya kA prazna kAnajI bhAI paTela anuyogadvAra-sUtra ( saGkalana lagabhaga 5vIM zatAbdI ) ke sUtra 5 meM sUtrakAra ne Avazyaka kA anuyoga prastuta karane kI bAta kahI hai| ataH aisA lagatA hai ki isa sUtra meM Avazyaka kI vyAkhyA hogii| parantu samagra grantha ke avalokana se yaha spaSTa hai ki anuyogadvAra-sUtra padArtha kI vyAkhyApaddhati kA nirUpaNa karane vAlA grantha hai| nAma ke anusAra upakrama, nikSepa, anugama aura naya ina cAra dvAroM kA nirUpaNa isameM huA hai / Avazyaka-sUtra ke padoM kI vyAkhyA isameM nahIM huI hai| AvazyakAnuyoga ke sandarbha meM sUtrakAra ne prathamataH Abhinibodhika Adi pA~ca jJAna kA nirUpaNa kara anuyoga ke liye zrutajJAna hI yogya hai, aisA kahakara usakA mahattva pradarzita kiyA hai| zrutajJAna ke hI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga ho sakate haiM, jabaki zeSa cAra jJAna asaMvyavahArya haiM / paropadeza ke liye ayogya hone se ina cAra ke mAdhyama se anuyoga honA sambhava nahIM hai| ukta cAra jJAnoM ke svarUpa kA varNana bhI zrutajJAna dvArA hI hotA hai| isa prakAra grantha ke prArambha meM hI aGgapraviSTa, aGgabAhya, kAlika, utkAlika, Avazyaka aura Avazyaka-vyatirikta meM Avazyaka kA sthAna kahA~ hai, yaha batAne ke liye Abhinibodhika, zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevalajJAna kA ullekha kiyA gayA hai| tadanantara sUtra 466 se 470 taka meM jJAna-pramANa ke vivecana meM jJAna ke pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama isa prakAra cAra bheda batAye haiM / jJAna-pramANa kI vivecanA meM anuyogadvAra-sUtrakAra ko pA~ca jJAnoM ko hI pramANa ke bhedoM ke rUpa meM batAnA cAhiye thA, kintu aisA na karake sUtrakAra ne prathama to naiyAyikoM meM prasiddha cAra pramANoM ko hI pramANa ke bheda ke rUpa meM batAyA hai| tatpazcAt pA~ca jJAnoM ko pratyakSa aura Agamaina do pramANoM meM samAviSTa kiyA hai| vastutaH anuyogadvAra-sUtrakAra kA yaha abhimata rahA hai ki anya dArzanika jina pratyakSAdi cAra pramANoM ko mAnate haiM, ve jJAnAtmaka haiM, AtmA ke guNa haiN| ___ anuyogadvAra-sUtra meM ina pA~ca jJAnoM ke svarUpoM kI carcA nandI-sUtra kI bhA~ti pratyakSa evaM parokSa ke rUpa meM vibhAjana karake nahIM kI gaI hai| vastutaH anuyogadvAra-sUtra meM jJAna ke svarUpa kI carcA sabase nirAlI hai| AgamoM meM jJAna ke svarUpa kI carcA ke vikAsa kI jo tIna bhUmikAe~ haiM, inameM se eka bhI anuyogadvAra-sUtra meM dekhane ko nahIM milatI hai| jJAna ke svarUpa kI carcA kA vikAsakrama --jJAna ke svarUpa kI carcA ke vikAsa-krama ko AgamoM ke hI AdhAra para dekheM, to usakI tIna bhUmikAe~ spaSTa haiM, yathA1. prathama bhUmikA vaha, jisameM jJAna ko pA~ca bhedoM meM vibhakta kiyA gayA hai| 2. dvitIya bhUmikA meM jJAna ke pratyakSa aura parokSa-aise do vibhAga kara mati evaM zrata ko parokSa tathA zeSa tIna-avadhi, manaHparyAya evaM kevalajJAna ko pratyakSajJAna ke antargata mAnA gayA hai| yahA~ anya darzanoM kI taraha indriyajanya matijJAna ko pratyakSa jJAna nahIM mAnA gayA hai,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dArzanika sAhitya meM jJAna aura pramANa ke samanvaya kA prazna jo jJAna AtmA ke atirikta anya sAdhanoM ko apekSA rakhatA hai, usakA jaina siddhAntAnusAra parokSajJAna meM samAveza kiyA gayA hai| 3. indriyajanya jJAnoM ko pratyakSa aura parokSa donoM meM sthAna diyA gayA hai| yaha tRtIya bhUmikA hai| ina tIna bhUmikAoM meM se kisI bhI eka kA anusaraNa anuyogadvAra meM nahIM kiyA gayA hai, tathApi vaha tIsarI bhUmikA ke adhika nikaTa hai| prathama prakAra kA varNana hameM bhagavatIsUtra meM (88-2-317 ) milatA hai, jisameM jJAna ke pA~ca bheda kara Abhinibodhika ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA-ye cAra bheda batAye gaye haiN| sthAnAGga meM jJAna ke svarUpa kI carcA dvitIya bhUmikA ke anusAra hai| usameM jJAna ke pratyakSa evaM parokSa-aise do bheda kara unameM pA~ca jJAnoM kI yojanA kI gaI hai| nimna tAlikA se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai, isameM jJAna ke mukhya do bheda kiye gaye haiM, pA~ca nhiiN| mukhya do bhedoM meM hI pA~ca jJAnoM kA samAveza kiyA gayA hai / yaha spaSTataH prathama bhUmikA kA vikAsa hai| paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke matAnusAra isa bhUmikA ke AdhAra para umAsvAti ne pramANoM ko pratyakSa evaM parokSa-aise do bhedoM meM vibhakta kara, unhIM do meM pA~ca jJAnoM kA samAveza kiyA hai| jJAna 1 pratyakSa 2parokSa 1 kevala 2 nokevala 1 Abhinibodhika 2 zrutajJAna 1 avadhi 2 manaHparyAya 1bhavapratyAyika 2kSAyopazamika 1 zrutaniHsRta 2 azrutaniHsRta 1 arthAvagraha 2 vyaJjanAvagraha | 2 vipulamati 1arthAvagraha 2vyaJjanAvagraha | 1 Rtumati . 1 aGgapraviSTa 2 aGgabAhya 1 Avazyaka 2 Avazyaka-vyatirikta 1 kAlika 2 utkAlika
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 kAnajI bhAI paTela nandI sUtra meM jJAna carcA kI tRtIya bhUmikA vyakta hotI hai, isa prakAra hai jJAna [ 1 Abhinibodhika, 2 zruta, / 3 avadhi 4 manaH paryAya 5 kevala ] indriya pratyakSa 1 zrotrendriya pratyakSa 2 cakSurindriya pratyakSa 3 ghrANendriya pratyakSa 4 jihvendriya pratyakSa 5 sparzendriya pratyakSa hA avagraha pratyakSa noindriya pratyakSa Abhinibodhika 1 avadhi 2 manaHparyAya zrutaH nisRta 3 kevala vyaJjanAvagraha arthAvagraha avAya dhAraNA azrutaniHsRta parokSa 1 autpattikI vaiyaka karmajA pAriNAmikI prastuta tAlikA se spaSTa hai ki nandIsUtra meM prathama to jJAna ke pA~ca bheda kiye gaye haiM / punaH unako pratyakSa aura parokSa - aise do bhedoM meM vargIkRta kiyA gayA hai / sthAnAGga se isakI vizeSatA yaha hai ki isameM indriyajanya matijJAna kA sthAna pratyakSa evaM parokSa donoM meM hai| jainetara sabhI darzanoM meM indriyajanya jJAna ko parokSa nahIM, apitu pratyakSa mAnA gayA hai| isa laukika mata kA nandIsUtrakAra ne samanvaya kiyA hai | AcArya jinabhadra ne ina donoM kA samanvaya kara yaha spaSTa kiyA hai ki indriyajanya pratyakSa ko sAMvyAvahArika pratyakSa kahanA cAhie arthAt lokavyavahAra ke AdhAra para indriyajanya matijJAna ko pratyakSa jJAna kahA gayA hai| vastutaH vaha parokSa jJAna hI hai / pratyakSa jJAna to avadhi, manaHparyAya tathA kevala jJAna hI hai| AcArya akalaGka aura unake paravartI jainAcAryoM ne jJAna ke vyAvahArika aura pAramArthika -- aise do bheda kiye haiM, jo maulika nahIM haiM, parantu unakA AdhAra nandosUtra aura jinabhadrakRta spaSTIkaraNa hai / zruta isa prakAra anuyogadvAra - sUtra kI jJAna ke svarUpa kI carcA nandI -jJAna sammata carcA se bhinna hai | isameM pratyakSa aura parokSa - aise do bheda nahIM apitu pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama-ina cAra bhedoM kI carcA milatI hai / yahA~ pratyakSa pramANa ke do bheda kiye gaye haiM- indriya- pratyakSa aura noindriya- pratyakSa / indriya- pratyakSa meM nandI kI bhA~ti hI zrotrendriya- pratyakSa ityAdi pA~ca jJAnoM kA samAveza hotA hai aura noindriya- pratyakSa meM avadhijJAna, manaHparyAya aura kevala jJAna ko samAviSTa kiyA gayA hai| zruta ko Agama meM rakhA hai / nandI - sUtra aura anuyogadvAra meM mukhya antara yaha hai ki nandI-sUtra meM zrotrendriya Adi ko sirpha pratyakSa mAnA hai aura usameM pA~ca jJAna tathA do pramANoM kA lagabhaga samanvaya ho jAtA hai, jabaki anuyogadvAra sUtra meM anumAna aura upamAna ko kauna sA jJAna kahanA, yaha eka prazna rahatA hai| nimna tAlikA se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dArzanika sAhitya meM jJAna aura pramANa ke samanvaya kA prazna jIva ke guNa 1jJAna 2 darzana 3 cAritra 2 anumAna 1 pratyakSa 2 anumAna 3upamAna 4Agama 1 indriya pratyakSa 2 noindriya pratyakSa 1pUrvavat 2zeSavat 3dRSTasA-laukika 2 lokottara 1 zrotrendriya pra0 1 avadhijJAna pra0 (veda, rAmAyaNa) (AcArAGga 2 cakSarindriya pra. 2 manaHparyAyajJAna pra0 mahAbhAratAdi Adi 12 aGga) 3 ghrANendriya pra0 3 kevalajJAna pra0 Fqw0 jihvendriya 0 5 AzrayeNa / . 5 sparzendriya pra0 1sAdhopanIta 2 vaidhopanIta 1 kAryeNa 2kAraNena 3 guNena 4 avyayena 5 AzrayeNa | 1 kiJcisAdho - 1 kizcidvaidharmya 1 sAmAnyadRSTa 2 vizeSadRSTa 2 prAyaHsAdhopanIta 2 prAyaHvaidhayaM 3 sarvasAdhopanIta 3 sarvavaidhayaM panAtopanIta 2 prAya 1 atItakAlagrahaNa 2 pratyutpannakAlagrahaNa 3 anAgatakAlagrahaNa jJAna-carcA ko Agamika aura tAkika paddhatiyA~-jJAna-carcA kI uparyukta tIna bhUmikAoM meM se pahalI Agamika aura anya do tArkika paddhatiyA~ haiM / jJAna ke mati, zruta, avadhi, manaHparyAya tathA kevalajJAna-aise pA~ca bheda karane kI paddhati ko do kAraNoM se Agamika kahA gayA hai, yathA1. isameM kisI bhI jainetara darzana meM prayukta nahIM hue aise pA~ca jJAnoM kA nirUpaNa huA hai| 2. jainazruta meM karmaprakRtiyoM kA jo vargIkaraNa hai, usameM jJAnAvaraNIya karma ke vibhAga ke rUpa meM matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya aura kevalajJAnAvaraNIya-aise zabdoM kA prayoga huA hai| pratyakSAvaraNa, parokSAvaraNa, anumAnAvaraNa, upamAnAvaraNa, AgamAvaraNa Adi zabdoM kA prayoga dekhane ko nahIM miltaa| jJAna pramANa ke pratyakSa evaM parokSa-ye do bheda tathA pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama Adi cAra bheda karane kI paddhati ko tArkika paddhati kahane ke pIche bhI do kAraNa haiM1. usameM prAyojita pratyakSa, anumAna, upamAna Adi zabda nyAya, bauddha Adi jainetara darzanoM meM bhI pracalita haiN| 2. pratyakSa, parokSa ityAdi rUpa meM jJAna-vRtti kA pRthakkaraNa karane meM tarkadRSTi pradhAna hai| mUla AgamoM se lekara upAdhyAya yazovijayajI ke granthoM taka jJAna-nirUpaNa-viSayaka samagra zvetAmbara, digambara vAGmaya meM Agamika evaM tArkika donoM paddhatiyoM ko svIkAra kiyA gayA hai| ina donoM meM Agamika paddhati ati prAcIna lagatI hai, yadyapi dUsarI tArkika paddhati bhI jaina vAGmaya meM prAcIna kAla se astitva meM hai| parantu dArzanika saGgharSa tathA tarkazAstra ke parizIlana ke
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnajI bhAI paTela pariNAmasvarUpa hI use yogya rUpa meM sthAna milA hai, aisA pratIta hotA hai| mUla AgamoM meM se bhagavatIsUtra meM Agamika paddhati kI, sthAnAGga meM tArkika paddhati ke donoM prakAroM kI, nandI meM dvibhedI tArkika paddhati kI aura anuyogadvAra meM caturvidha tArkika paddhati kI carcA hai| kintu nandI aura anayogadvAra kI paddhati ko tarkamizrita Agamika jJAna-paddhati kahanA caahie| kyoMki pratyakSa ke vyAvahArika aura pAramArthika bhedoM ke prathama bheda meM matijJAna ko rakhakara tathA dUsare vibhAga meM avadhi, manaHparyAya evaM kevalajJAna ko aura parokSajJAna meM smRti, pratyabhijJAna, Agama Adi ko rakha kara eka zuddha tArkika paddhati kA viniyoga kiyA jA sakatA hai| jJAna evaM pramANa ke samanvaya kA abhAva mUla AgamoM meM Agamika evaM tArkika ina donoM paddhatiyoM se samagra jJAna-vRtti kA nirUpaNa huA hai, tathApi ina do paddhatiyoM kA paraspara samanvaya huA dikhAI nahIM detaa| bhadrabAhukRta dazavaikAlika niyukti ke prathama adhyayana meM nyAya-prasiddha parArtha-anumAna kA varNana jaina dRSTi se kiyA gayA hai / isase aisA pratIta hotA hai ki niyuktikAra ke pUrva tArkika paddhati jainazAstra meM sthAna prApta kara cukI hogI, tathApi niyukti taka meM ina do paddhatiyoM kA samanvaya dekhane ko nahIM miltaa| jaina Agamika AcAryoM ne pramANa-carcA ko jJAna-carcA se bhinna rakhA hai / AgamoM meM jahA~ jJAna kI carcA AtI hai, vahA~ pramANa apramANa ke sAtha jJAna kA sambandha batAne kA prayAsa nahIM huA hai aura jahA~ jJAna kI carcA huI hai, vahA~ pramANa ko jJAna kahane para bhI pramANa meM Agama prasiddha pA~ca jJAnoM kA samAveza aura samanvaya kaise huA, yaha nahIM batAyA gayA arthAt AgamikoM ne jainazAstra meM prasiddha jJAna-carcA aura darzanAntara meM prasiddha pramANa-carcA kA samanvaya karane kA prayatna nahIM kiyA hai| anuyoga aura nandI meM jJAna evaM pramANa ke samanvaya kA aspaSTa sUcana ___ anuyogadvAra meM ina do paddhatiyoM ke samanvaya kA saGketa milatA hai / nandIsUtra meM bhI aisA prayatna dikhAI detA hai, tathApi donoM kI paddhatiyA~ bhinna haiN| anuyogadvAra meM pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama-ina cAra pramANoM ke ullekha ke sAtha prathama bhUmikA nizcita kI gayI hai| pUrva prastuta tAlikA meM pratyakSa jJAna-pramANa ke do bheda kiye gaye haiM, yathA-indriya-pratyakSa evaM noindriya-pratyakSa / indriya-pratyakSa meM zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriyaina pA~ca prakAra ke pratyakSoM kA samAveza huA hai| usI prakAra noindriya-pratyakSa pramANa meM jainazAstraprasiddha tIna pratyakSoM kA samAveza huA hai- avadhijJAna pratyakSa, manaHparyAyajJAna pratyakSa aura kevalajJAna pratyakSa / isa prakAra yahA~ pratyakSa ke do vibhAgoM meM se eka vibhAga meM matijJAna ko pratyakSa mAnya rakhA hai aura dUsare vibhAga meM avadhi, manaHparyAya aura kevalajJAna ko pratyakSa kahA hai| zrutajJAna ko Agama meM rakhA hai| ___nandIsUtra meM bhI anuyogadvAra kI taraha hI samanvaya kA prayatna huA hai| parantu usakI paddhati alaga hai| usameM pramANa ke pratyakSa evaM parokSa-aise do bheda batAye haiM / punaH pratyakSa ko do upavibhAgoM meM vibhAjita kara, prathama vibhAga meM zrotrendriya Adi matijJAna ke pA~ca prakAroM ko aura dUsare vibhAga meM avadhi Adi tIna jJAnoM ko vargIkRta kiyA hai; parantu Age jahA~ parokSa ke bhedoM kA varNana huA hai, vahA~ nandIkAra ne zrutajJAna ke sAtha-sAtha matijJAna ( Abhinibodhika ) kA bhI parokSa pramANa ke rUpa meM varNana kiyA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dArzanika sAhitya meM jJAna aura pramANa ke samanvaya kA prazna 17 isa prakAra jahA~ anuyogadvArasUtra meM catuvidha pramANa aura pA~ca jJAna kA samanvaya huA hai, a nadI meM dvividha pramANa evaM pA~ca jJAna kA samanvaya huA hai, aisA pratIta hotA hai| jaina paramparAnusAra indriyajanya jJAna, parokSa jJAna kahA jAtA hai| jainetara anya darzanoM ne indriyajanya jJAna ko parokSa nahIM, apitu pratyakSa mAnA hai / isa laukika matAnusaraNa dvArA anuyogadvAra tathA nandIsUtra meM matijJAna ( indriyajanya matijJAna ) ko pratyakSa ke eka bhAga ke rUpa meM varNita karake lokamAnyatA ko svIkRti dI gaI tathA anyAnya darzanoM se virodha-bhAva bhI kama huA, parantu isase pramANa evaM jJAna ke samanvaya kA vicAra spaSTa aura asandigdha na huA / laukika aura Agamika vicAra kA samanvaya karate samaya anuyogadvAra meM matijJAna ko pratyakSa pramANa kahA gayA ( jisako paravartI pramANa -mImAMsakoM sAMvyAvahArika pratyakSa kahA hai ) / zrutajJAna ko Agama meM rakhA aura avadhijJAna, manaHparyAya tathA kevalajJAna ko punaH pratyakSa pramANa kahA / parantu manojanya matijJAna ko kauna-sA pramANa kahanA tathA pramANa - pakSa kI dRSTi se anumAna aura upamAna ko kauna se jJAna kahanA, yaha bAta spaSTa nahIM huI / yaha bAta nimna samIkaraNa se svayaM spaSTa hai jJAna 1. (a) indriyajanyamatijJAna (ba) manojanyamatijJAna - 2. zruta 3. avadhi 4. manaH paryAya 5. kevala ? ? = 1 = = pramANa pratyakSa ? Agama pratyakSa anumAna Agama pUrNa samanvaya kaise ho ? nyAyazAstrAnusAra mAnasa jJAna ke do prakAra haiM- pratyakSa aura parokSa / sukha-duHkhAdi viSayoM se sambandhita mAnasajJAna pratyakSa tathA anumAna, upamAnAdi se sambandhita mAnasajJAna parokSa kahA jAtA hai | ataH manojanyamatijJAna, jo jaina matAnusAra parokSa hai, meM anumAna aura upamAna ko samAhita kara lenA adhika samIcIna hai / aisA karane se pA~ca jJAna aura cAra pramANoM kA samanvaya ho jAtA hai | parantu anuyogadvAra ke racayitA yahA~ eka kadama pIche rahe haiM / nandIkAra ne usakA saGketa to de diyA hai, parantu vaha itanA spaSTa nahIM hai / matijJAna ko pratyakSa evaM parokSa ina donoM meM ginAyA hai / vastutaH indriyajanyamatijJAna ko pratyakSa meM aura mAnasamatijJAna ko parokSa meM ginA jAya to vivAda hI samApta ho jAye / vAstava meM anumAna Adi mAnasajJAna parokSa hI haiM, parantu indriyajanyamatijJAna ko pratyakSa kahanA to laukika mAnyatA kA anusaraNa hI hai / pramANa aura pacavidha jJAna kA samanvaya jainadRSTi se pramANa aura pA~ca jJAnoM kI avadhAraNA meM spaSTa samanvaya karane kA prayatna umAsvAti ne kiyA hai| jJAna ke mati, zruta Adi pA~ca bheda batAkara tArkika paddhati kI dRSTi se 3
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnajI bhAI paTela unhoMne prathama do jJAnoM ko parokSa aura zeSa tIna ko pratyakSa kahA hai| yadyapi unhoMne apane tatvArthabhASya meM 'caturthavidhamityake' kahakara cAra pramANoM kA abhimata diyA hai| parantu jisa prakAra pA~ca jJAna ko parokSa evaM pratyakSa-ina do pramANa-bhedoM meM sUtra dvArA mAnA gayA hai, usI prakAra ina pA~ca jJAna ko pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama-ina cAra pramANoM meM nahIM mAnA gayA hai / bhASya meM bhI isakA ullekha nahIM hai| isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki pramANa ke do bhedoM kI prathama prakAra kI tArkika paddhati hI jaina darzana ko vizeSa anukUla hai| cAra pramANoM kI dUsarI tAkika paddhati Agama meM nirdiSTa hone para bhI mUlataH yaha dUsare darzanoM kI hai| tattvArthasUtra kI taraha AcArya kundakunda ne pravacanasAra ke prathama prakaraNa meM mati aura zruta ko parokSa tathA avadhi, manaHparyAya aura kevalajJAna ko pratyakSa rUpa meM varNita kiyA hai| isa prakAra Agamika aura tArkika paddhati ke dvividha pramANa kA samanvaya huA hai, parantu caturvidha vargIkaraNa kA dUsarA prazna anuttarita hI rahatA hai| jainetara dArzanika vidvAn indriyajanya matijJAna ko pratyakSa kahate haiM, jabaki jaina vidvAn mati evaM zruta donoM ko parokSa kahate haiN| isakA pUrNataH samAdhAna na to umAsvAti aura kundakunda ne hI kiyA aura na nandIsUtrakAra aura anuyogadvAra-sUtrakAra ne hI kiyaa| isa bAta kA spaSTa nirAkaraNa paravartI zvetAmbara AcAryoM meM sarvaprathama jinabhadragaNi kSamAzramaNa aura digambara AcAryoM meM bhaTTAraka akalaGka ne kiyA hai| kSamAzramaNa ne apane vizeSAvazyaka meM ukta prazna kA nirAkaraNa karate hue kahA hai ki indriyajanya matijJAna, jo pratyakSa kahA gayA hai, use sAMvyAvahArika-pratyakSa samajhanA caahie| bhaTTAraka akalaGka ne apanI laghIyastrayI meM spaSTataH ullekha kiyA hai ki pratyakSa ke mukhya aura sAMvyAvahArika-aise do bheda haiM / usameM avadhi Adi tIna jJAna ko mukhya pratyakSa aura indriyajanya matijJAna ko sAMvyAvahArika pratyakSa samajhanA caahie| donoM ke kathana kA spaSTa Azaya yahI hai ki jaina darzana ne tAttvika dRSTi se avadhi, manaHparyAya aura kevala-ina tIna jJAna ko pratyakSarUpa meM mAnA hai| mati aura zruta vastutaH parokSa hone para bhI unameM indriyajanya matijJAna ko pratyakSa kahA jAtA hai para yaha tAttvika dRSTi se nahIM, isameM lokavyavahAra kI sthUla dRSTi hI hai| tAttvika dRSTi se to, yaha jJAna zrutajJAna kI taraha parokSa hI hai| ina donoM AcAryoM kA yaha spaSTIkaraNa itanA asandigdha hai ki Aja taka ke paravartI kisI granthakAra ne usameM saMzodhana yA parivardhana karane kI AvazyakatA nahIM smjhii| kSamAzramaNa ke bAda prastuta viSaya ke zvetAmbara adhikArI vidvAnoM meM cAra AcArya ullekhanIya haiM-jinezvara, vAdidevasUri, AcArya hemacandra aura upAdhyAya yazovijaya / bhaTTAraka akalaGka ke pazcAt digambara AcAryoM meM mANikyanandi, vidyAnandi Adi vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM / donoM hI sampradAyoM ke ina AcAryoM ne apanI-apanI pramANamImAMsA-viSayaka kRtiyoM meM binA kisI parivartana ke lagabhaga eka hI prakAra se akalaGkakRta zabda-yojanA para hI jJAna kA vargIkaraNa svIkAra kiyA hai / ina sabhI ne pratyakSa ke mukhya aura sAMvyAvahArika, yaha do bheda kiye haiN| mukhya meM avadhi, manaHparyAya aura kevalajJAna ko aura sAMvyAvahArika meM matijJAna ko liyA hai| parokSa ke smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama ina pA~ca bhedoM meM pratyakSa ko chor3akara sabhI prakAra ke jJAna ke bhedopabhedoM ko samAhita kara liyA hai| isa prakAra jJAna evaM pramANa kA sampUrNa samanvaya siddha hotA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dArzanika sAhitya meM jJAna aura pramANa ke samanvaya kA prazna sandarbha-grantha-sUcI 1. dalasukhabhAI mAlavaNiyA-Agamayuga kA jainadarzana, sanmati jJAnapITha, AgarA 2. siddhasena-sanmati prakaraNa-paM0 sukhalAlajI, jJAnodaya TrasTa 3. siddhasena-nyAyAvatAra, prastAvanA-paM0 sukhalAlajI 4. umAsvAti-tattvArthasUtra-paM0 sukhalAlajI, jaina sAhitya prakAzana samiti, ahamadAbAda 5. paM0 amRtalAla bhojaka-anuyogadvArasUtra, mahAvIra jaina vidyAlaya 6. amolaka RSi-nandisUtra, sukhadeva sahAya jvAlA prasAda joharI, haidarAbAda 7. kundakundAcArya-pravacanasAra, zrImad rAjacandra granthamAlA 8. jainabhadrakSamAzramaNa-vizeSAvazyakabhASya, lA0 da0 granthamAlA 9. yazovijayajI-jaina tarkabhASA-sindhI jaina granthamAlA 10. akalaGka-akalaGkagranthatraya-sindhI jaina granthamAlA 11. akalaha-tattvArthavAtika bhAga-1-2, bhAratIya jJAnapITha, kAzI 12. mANikyanandi-parIkSAmukha, paM0 ghanazyAmadAsa jaina, syA0 ma0, kAzI 13. vidyAnandi-pramANaparIkSA, sanAtana jaina granthamAlA 14. kaNAda-vaizeSikadarzana, caukhambA saM0 sI0 15. devasUri-pramANanayanatattvAloka, ahaMtamata prabhAkara kAryAlaya, pUnA 16. akSapAda-nyAyasUtra, caukhambA saM0 sI0 17. amolakaRSi-bhagavatIsUtra, sukhadeva sahAya jvAlA prasAda jauharI, haidarAbAda