Book Title: Jain Darshan me Tattva Vivechna
Author(s): Rameshmuni
Publisher: Z_Lekhendrashekharvijayji_Abhinandan_Granth_012037.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210691/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM tatva-vivecanA lekhaka :- rameza muni zAstrI jaina darzana meM tatva kA AdhArabhUta aura mahattvapUrNa sthAna rahA hai| jIvana kA tatva se aura tatva kA jIvana se paraspara evaM pragADha sambandha rahA hai| tatva loka sApekSa bhI hai aura usa kA paralaukika kSetra meM bhI vizeSa rupa se mahattva hai| dArzanika cintana evaM vaijJAnika vicAraNA kA mUlabhUta kendra-bindu tatva zabda dvArA abhidheya koI na koI vastu hai| yaha eka satya aura tathya hai| tatva eka zabda hai| pratyeka zabda kA prayoga niSprayojana nahIM hotA hai| usa kA kucha na kucha artha hotA hai| yaha artha vastu meM vidyamAna kisI guNadharga yA kisI na kisI kriyA kA parijJAna avazya karAtA hai| isaliye zabdazAstra kI dRSTi se "tatva" zabda kA artha hai-jo padArtha jisa rupa meM vidyamAna hai, usa kA usa rupa meM honA, yahI ukta zabda kA artha hai| zabdazAstra ke-anusAra pratyeka sadbhuta vastu ko "tatva" zabda se sambodhita kiyA jAtA hai| isI sandarbha meM yaha jJAtavya hai ki laukika dRSTi se tatva zabda ke artha hai- vAstavika sthiti, yathArthatA, sAkhastu sArAMza! aura sArAMza! dArzanika dRSTi se tatva zabda ke artha hai paramArtha dravya svabhAva, para-apara zuddha parama ye zabda tatva ke payAryavAcI hai| "tat" zabda se bhAva artha meM "tva" pratyaya laga kara tatva zabda niSpanna huA hai| jisa kA spaSTata: artha usa kA bhAva! vastu ke svarupa ko tatva kahA gayA hai| "tat" sarvanAma zabda hai, jo avazya hI kisI saMjJA arthAt vastu kI ora iMgita karate hai| usa vastu kA hI tatva meM mahattva hai| jo padArtha athavA vastu apane jisa rupa meM hai, usa kA usa rUpa meM honA hI tatva hai| pratyeka padArtha, jo hai arthAta jisa kA astitva svIkArya hai| vaha tatva ke antargata parigaNita ho jAtI hai| kintu darzana meM ina meM se katipaya ko hI apane artha meM tatva rupa meM svIkAra kiyA gayA hai| dArzanika dRSTi se tatva kI vyAkhyA aura bhI adhika sUkSma hai, vaha isa prakAra hai-tatva kA lakSaNa sat hai athavA satra hI tatva hai| ataevaM ve svabhAva se siddha hai| jagata meM jo hai vaha tatva hai aura jo nahIM hai| vaha tatva nahIM hai, itanA svIkAra kara lenA pratyeka avasthA meM sarvathA nirApada evaM yathArtha sannikta hai| honA tatva hai aura nahIM honA tatva nahIM hai| tat kA lakSaNa "sata" hai| sat kA vinAza nahIM hotA hai| aura sat svayaM siddha hai usa kA Adi bhI nahIM hai, madhya bhI nahIM aura anta bhI nahI hai vaha bhUtakAla, vartamAnakAla aura bhaviSya kAla ina tInoM meM sthita rahatA hai| jaina darzana meM sat tatva, tatvArtha, artha padArtha, aura drava ina zabdoM kA eka hI artha meM prayoga kiyA gayA hai| jo sat hai, vahI dravya hai aura jo dravya hai. vahI sataH hai| svarupa kI prApti hI jIvamAtra kA ekamAtra lakSya hai| ekamAtra sAdhya hai| isaliye svarupa kI sAdhanA dRSTi se sarvaprathama caitanya aura jar3a kA bheda vijJAna nitAnta Avazyaka hai| isa ke sAtha hI caitanya aura jar3ake saMyoga-viyoga kA 1. bRhanaya cakra-4, 2. paMcAdhyAyI pUrvArdU zloka-8, 3. bhagavatI sUtra-8, 9. prabhU ke darabAra meM yakiMcana yAluoM kA pUrva svAgata satkAra hotA hai| 253 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parijJAna honA ati apekSita hai| ataevaM sAdhaka ko AtmA kI zuddha aura azuddha avasthA ke kAraNoM kA paribodha honA atyAdhika Avazyaka hai| ve kAraNa jo ki sAdhanA ke pramukha hetu hai, tatva kahe jAte hai| tatva kA lakSaNa parijJAta hone para yaha prazna hotA hai ki tatva kise kahate hai una kI saMkhyA kitanI hai ? ukta prazna kA uttara AdhyAtmika aura dArzanika ina donoM dRSTiyoM se diyA gayA hai| prathama zailI ke anusAra tatva doM hai, ve isa prakAra hai| 1. jIva tatva ! 2. ajIva tatva ! dvitIya zailI ke anusAra tatva sAta hai una ke nAma isa prakAra hai| 1 jIva tatva 2 ajIva tatva 3 Azrava tatva mokSatatva tRtIya zailI ke anusAra tatva kI saMkhyA nau hai una ke nAma isa prakAra hai| 1 jIva tatva ! 5 Azrava tatva ! 2 ajIva tatva ! 4 bandha tatva 5 saMvara tatvA 6 nirjarA tatva 6 bandha tatva ! 7 saMvara tatva ! 8 nirjarA tatva ! 9 mokSa tatva puNya aura pApa ina do tatvoM ko Azrava aura bandha ina do tatvoM meM se Azrava yA bandha meM samAveza kara lene para sAta tatva kahalAte hai| puNya pApa ko Azrava aura bandha se alaga kara ke kahane se nau tatva kahalAte hai| isa dRSTi se tatva kI saMkhyA nau batalAI gayI hai| ukta sAta yA nava tatvoM meM se jIva aura ajIva ye do tatva to dharmI hai| arthAta Azrava Adi anya tatvoM ke AdhAra hai aura avazeSa Azrava Adi una ke dharma haiN| dUsare rupa meM ina kA vargIkaraNa karate haiM to jIva aura ajIva jJeya haiM jAnane yogya haiM saMvara, nirjarA aura mokSa ye tIna tatva upAdeya grahaNa karane yogya haiN| zeSa Azrava, bandha, puNya aura pApa ye cAra tatva he arthAt tyAga karane yogya haiN| ukta nava tatvoM kA saMkSepa meM svarupa isa prakAra haiN| 1 - jIva tatva jo dravya prANoM aura bhAvaprANoM se jItA hai| vaha jIva hai| jIva upayogamaya vaha saMsArastha hai| karma hai kartA hai, bhokA hai, amUrta hai| sva aura svadeha parimANa hai mukta jIva siddha hai jIva svabhAva taH 6 urdhvagAmI hai upayoga yaha jIva kA lakSaNa hai| padArtha ke svarupa ko jAnane ke liye jIva kI jo zakti pravRtti hotI hai use "upayoga" kahate hai| upayoga ke do bheda hai- jJAna upayoga aura darzana upayoga! jaina darzana ke anusAra pratyeka padArtha sAmAnya vizeSAtmaka hai pratyeka vastu sAmAnya aura vizeSa ye do dharma pAye jAte hai upayoga jIva kA asAdhAraNa, dharma hai! jIva avinAzI hai, 7 avasthita hai| jIvatatva 4. tatvArtha sUtra - adhyayana 1 sUtra 4, 5. ka sthAnAMga sUtra sthAna 9 sUtra - 665. kha- uttarAdhyadana sUtra adhyayana 28 gAthA - 14, 6. ka sthAnAMga sUtra - 5 / 3 / 53. kha-bhagavatI sUtra - 13/4/48. ga- uttarAdhyayena sUtra 2810 ya tattvArthasUtra 2/8, 7 jJAtAdharmakathAMga sUtra- 1/5. 254 3 puNya tatva ! 4 pApa tatva ! vidyA aura zakti kA sahI upayoga karane se hI saMsAra mArga kalyANa evaM maMgalakAraka hotA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI maulika vicAradhArA jo ki apane Apa meM eka vilakSaNa hai, paripUrNa rupa se satyamaya evaM zradeya rupa hai| vizuddha caitanya yaha jIva kA svabhAva hai| isI sandarbha meM yaha bhI jJAtavya hai ki jIva kA zarIra ke sAtha tAdAmya sambandha hai| vaha zarIra se sarvathAabhinna nahIM hai| kyoM ki zarIra ke nAza ke sAtha usa kA vinAza nahIM hotA hai| karmopAdhi se unmukta ho jAne ke kAraNa mukta jIvoM ke koI bheda prabheda nahIM hai| kintu karma sahita hone se saMsArI jIvoM ke mukhya do bheda hai - sthAvara aura trasa! ye donoM bheda saMsArI jIva kI apekSA se kiye gaye hai! ina do bhedoM meM saMsArastha ananta jIvoM kA samagra bhAvase 2- ajIvatatva-jIvatatva kA-pratipakSI ajIva tatva hai| arthAta jIva ke viparIta "ajIva" hai| jisa meM cetanA nahIM hai, jo sukha aura duHkha kI anumati bhI nahIM kara sakatA hai| vaha ajIva hai| ajIva ko jaDa acetana bhI kahate hai| ajIva tatva ke pA~ca bheda haiN| una ke nAma ye haiN| 1dhrmaastikaay| 3 aakaashaastrikaay| 2 adhrmaastikaay| 4 kaal| 5 pudagalAstikAya! ukta pAMca me doM me, dharma, adharma, AkAza aura kAla, ye cAra ajIva tatva amUrta hai aura pudagala mUrta hai| amUrta ke liye arupI aura mUrta ke liye rupI zabda kA prayoga huA hai| jisa meM, rupa, rasa, gandha aura sparza ye cAroM guNa pAye jAte haiN| aura jisa meM ye cAroM guNa nahIM pAye jAte hai, unheM kramaza mUrta aura amUrta kahate haiN| 1-dharmAstikAya-yaha gati sahAyaka tatva hai| jisa prakAra machalI ko gamana karane meM jala sahakArI nimitta hai, usI prakAra jIva aura pudgala ina do dravyoM ko dharmAstikAya dravya gamana karane meM sahakArI kAraNa mAnA gayA haiN| 2-adharmAstikAya-yaha sthiti sahAyaka tatva hai| jIva aura pudagala ina donoM ko ThaharAne meM usI prakAra sahAyaka hai, jaise 8-sthAnAMga sUtra 2/1/57 ! 9-uttarAdhyayana sUtra-28/7 ! 10- uttarAdhyayana sUtra-28/9! vRkSa kI zItala chAyA padhika ko ThaharAne meM sahAyaka hai| yaha dharma aura adharma ye donoM dravya jIva - pudgala dravyoM ko na to balAt calAte haiM aura na ThaharAte hai| kintu vibhinna rupa se unake liye sahAyaka banate haiN| 3-AkAzAstikAya-jo saba11 dravya ko avakAza detA hai| vaha AkAza hai| jIva, ajIva Adi dharmAstikAya- kramazaM mUrta aspA ye cAroM ga 8-sthAnAMga sUtra, 2/1/57. 9-uttarAdhyayana sUtra-28/7. 10. uttarAdhyayana sUtra - 28/9. 11. tattvArtha sUtra adhyayana-5 sUtra-18. aMtara meM jaba adhIratA ho taba ArAma bhI harAma ho jAtA hai| 255 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba dravya AkAza meM avasthita hai| AkAza ke do bheda hai-lokAkAza aura alokA-kAza! jitane kSetra meM rahete hai, vaha lokAkAza hai| zeSa saba alokAkAza hai| 4-kAla-jo dravyoM kI navIna-purAtana Adi avasthAoM ko badalane meM nimitta rupa se sahAyatA karatA hai| vaha kAla dravya hai| 5-pudgalAstikAya- "pudgala" yaha jaina darzana kA pArimASika zabda hai| ukta zabda pAribhASita hote hue ruda nahIM, kintu vyautpattika hai| pUrNa svabhAva se puta aura galana svabhAva se gala ina do avayavoM ke mela se pudgala zabda banA hai, yAnI pUraNa aura galana ko prApta hone se pudagala anvartha saMjJaka hai| "pudagala' zabda ko vizeSa artha hai| jo puda + gala ina do zabdoM ke milane se banatA hai| virAT vizva meM jitane bhI padArtha hai, ve mila-mila ke bichuDate haiM aura bichuDa-bichuDa kara phira milate hai| juDa/jur3a kara TUTate haiM aura TUTa-TUTa kara phira juDate hai| isIliye unheM pudgala kahA hai| "pudgala' meM varNa gandha rasa12 aura sparza ye cAroM guNa pAye jAte hai| ataeva vaha mUrta hai| galana aura milana svabhAva ko isa prakAra samajhA jA sakatA hai skandhoM meM se kitane hI paramaSNu dUra hote hai| aura kitane hI navona paramANu juDate hai| milate hai| jaba ki paramANu meM se kitanI hI varNA di paryAyeM vilaga ho jAtI hai| haTa 11- cattvArtha sUtra adhyayana-5 sUtra - 18! jAtI haiN| aura kitanI Akara mila jAtI haiN| isIlIye sabhI skandhoM aura paramANuoM ko pudagala kahate hai| aura una ke liye "pudgala" kahanA sArthaka, anvarthaka hai| pudgala ke3 usa sUkSmatama aMza ko paramANu kahA jAtA hai| paramANu skandha kA vaha vibhAga hai| jo vibhAjita ho hI nahIM sakatA! jaba taka vaha skandhagata hai, taba taka vaha skandha pradeza kahalAtA hai| aura apanI pRthak avasthA meM paramANu pudgala avibhAjya hai acchedya hai, abhedya hai, adAhaya hai, aura agrAhaya hai| kisI bhI upAya, upacAra aura upAdhi se usa kA vibhAjana nahIM ho sakatA! paramANu pudgala anardha haiM amadhya hai, apradezI hai| usa kI na lambAI hai, na cauDAI hai| na uMcAI hai, na gaharAI hai| yadi vaha hai to svayaM ikAI hai| sUkSmatA ke kAraNa vaha svayaM hI Adi, madhya aura anta hai| niSkarSa rupa meM yaha bhI kaha sakate hai ki saba dravyoM me jisa kI apekSA anya koI anuttara na ho, parama atyanta aNutva ho, usI ko paramANu kAhA jAtA hai| yaha suspaSTa tathya paramANu-paramANu ke bIca aisI koI bheda rekhA nahIM hai| ki eka paramANu dUsare paramANu rupa na ho sake! koI bhI paramANu kAlAntara meM kisI bhI paramANu ke sadRza-visadRza ho sakatA 12- ka harivaMza purANa 7/36 ! kha- nyAya koSa pRSTha-502! ga-tatvArthavRtti -5/1! gha-tatvArtha sUtra- 5/23! Da-tatvArtha vRrtika-5/1/28! 13-sarvArtha siddhi TIkA -sUtra 5/25! 256 duSTa-durjana vyakti marate samaya bhI, aMtima kSaNa taka apanI duSTatA nahIM choddte| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| paramANu jaDa acetana hotA huA bhI gatidharma vAlA hai| usa kI gati pudgaka prerita bhI hotI hai aura aprerita bhI hai| vaha sarvadA gatimAna rahatA ho gati karatA rahatA ho, aisI bhI bAta nahIM hai| kintu kabhI karatA hai aura kabhI nahIM karatA hai| yaha agatimAna niSkriya paramANu kaba-gati kregaa| yaha anizcita hai| isI prakAra sakriya paramANu kaba gati aura kaba kriyA banda kara degA, yaha bhI aniyata hai| paramANu kI svAbhAvika gati sarala rekhA meM hotI hai| pudgala ke do bheda hai- paramANu aura skandha! svabhAva pudgala aura vibhAva pudgala! pudgala ke cAra prakAra bhI hai ve nAma isa prakAra hai| 1-skandha! 3-skandha pradeza! 2-skandha desh| 4- paramANu! 1-skandha- do se lekara yAvat ananta paramANuoM kA eka piNDa rupa honA "skandha" hai| kama se kama do paramANu oM kA skandha hotA hai| jo dvipradezI skandha kahalAtA hai| kabhI-kabhI ananta paramANuoM ke svAbhAvika milana se eka lokavyApI mahAskandha bhI bana jAtA hai| isa mahAskandha kI apekSA pudgala dravya sarvagata hai| 2-skandha deza- skandha eka ikAI hai| usa IkAI kA buddhi kalpita eka bhAga skandha deza kahalAtA hai| 3- skandha pradeza- pratyeka skandha kI mUlabhUta mitti "paramANu' hai| jaba taka vaha paramANu skandhagata hai| taba taka vaha skandha pradeza kahalAtA hai| 4- paramANu- pudgala kA saba se sUkSmatama aMza, avibhAjya aMza "paramANu" hai| jaba taka vaha skandhagata hai, taba taka vaha pradeza hai aura skandha se alaga hone para vaha paramANu kahalAtA niSkarSa rupa meM yahI kahA jA sakatA hai ki jo jIva saMsArastha hai, vaha karma baddha hai, usa jIva kA pudagala ke avazya sAndha rahA hai| ata: jIva ko pudgala14 bhI kahA hai| 3-4-puNya aura pApa = jo AtmA ko pavitra karatA hai, vaha puNya hai aura jo AtmA ko apavitra karatA hai| vaha pApa hai| puNya zubha karma hai, pApa azubha karma hai|15 AtmA kI vRttiyA~ agaNita hai| isaliye puNya-pApa ke kAraNa bhI agaNita haiN|- pratyeka pravRtti yadi zubha rupa hai to puNya kA kAraNa banatI hai| aura pravRtti yadi azubha rupa hai to pApa kA kAraNa bana jAtI hai| phira bhI tyA vyAvahArika dRSTi se una meM se kucha eka kAraNoM kA16 saMketa kiyA jA rahA haiN| puNya ke nau bheda hai| una ke nAma ye hai| 1- anna puNya! 9 namaskAra puNyAstra puNya ! 2- pAna puNya 1 6- mana puNya! 3- ladhana puNya! 7-vacana puNya! 4- zayana puNya! 8- kAya puNya! azubha karma aura udaya meM Aye hue azubhakarma pudgala ko pApa kahate hai| pApa ke kAraNa bhI asaMkhya hai| phira bhI saMkSepa dRSTi se pApa ke aThAraha bheda hai| una ke nAma isa prakAra hai| 14-bhagavatI sUtra-8/10/361!, 15-bhagavatI sUtra-8/3,4!, 16-sthAnAMga sUtra sthAna-9 uhe 3! saMsArI aura saMsAra tyAgI, donoM kA saMrakSaNa karane vAlI yadi koI saMjIvanI hai to vaha hai mAtra dhrm| 257 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 - prANAtipAta! 2 - mRSAvAda 3 - adattAdAna! 4 - maithuna! 5 - parigraha! 6 - krodha! 7 - mAna! 8- mAyA! 9- lobha! 10 - rAga! 11 - dveSa! 12 - kalaha! 13 - abhyAkhyAna 14 - paizuNya 15 - paranindA! 16 - rati - arati! 17 - mAyA mRSAvAda! 18 - mithyAdarzana! AdhyAtmika dRSTi se puNya aura pApa ye donoM bandhana rupa hai| ataeva mokSa - sAdhanA ke liye donoM heya haiN| puNya sone kI ber3I ke samAna hai, aura pApa lohe kI ber3I ke samAna hai| pUrNa mukta hone ke liye aura vItarAgatA prApta karane ke liye puNya aura pApa ina donoM se mukta honA hogaa| 5 - Azrava - puNya-pApa rupa karmoM ke Ane ke dvAra "Azrava' hai| Azrava dvArA hI AtmA karmoM ko grahaNa karatI hai| mana, vacana aura kAyA ke kriyA rupa yoga Azrava hai| jaise eka tAlAba hai| usa meM nAlI se Akara jala bharatA hai| usI prakAra AtmA rupI tAlAba meM hiMsA, jhUTha Adi pApa kAryarupa nAlI dvArA karma rupa jala bharatA hai| arthAt AtmA meM karma ke Ane kA mArga Azrava haiN| AtmA meM karma ke Ane ke dvAra rupa Azrava ke pAMca bheda haiN| 1- mithyaattv| 2 - avirti| 3 - prmaad| 4 - kssaay| 5- yog| adhyAtma sAdhanA ke samutkarSa ke liye yaha nitAnta Avazyaka hai ki AtmavikAsa ke bAdhaka tattva ke svarUpa kA parijJAna karake usase mukta honekA prayatna kre| Azrava jIvakA vibhAva meM ramaNa karane kA kAraNa hotA hai| isaliye vibhAva aura svabhAvako samajha kara svabhAva meM sthita honA hI - 17ka - sarvArdhasiddhi 6/2! kha - sUyakRtAMga zIlAMka vRtti 2/5-17! ga - adhyAtmasAra 18/131! gha- Avazyaka haribhadrIyA vRtti, mala-hema-hi.pra. 84 258 aMtara kI prArthanA kamI niSphala nahIM hotI aura ni:svArtha bhAva se parakalyANa hetu kI gayI prArthanA to kabhI niSphala ho hI nahIM sktii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azrava evaM saMsAra se mukta honA hai| 6 - saMvara - karma Ane ke dvAra ko rokanA saMvara hai| saMvara Azrava kA virodhI tattva hai| Azrava karma rUpa jala ke Ane kI nAlI ke samAna hai| aura usI nAlI ko roka kara karmarupa jala ke Ane kA mArga banda kara lenA yA usa mArgako avarUddha kara denA saMvarakA kArya hai| saMvara Azrava - nirodha kI prakriyA hai|18 usase navIna karmoMkA Agamana nahIM hotA hai| saMvarake do bheda19 haiN| dravya saMvara aura bhAva sNvr| ina meM karma pudgala ke grahaNa kA chedana yA nirodha karanA dravya saMvara hai aura saMsAra vRddhi meM kAraNabhUta kriyAoM kA tyAga karanA, AtmAkA zuddha upayoga arthAt samiti, gupti Adi bhAva-saMvara hai| saMvarakI siddhi mupti, samiti, dharma anuprekSA, parISaha jaya aura cAritrase hotI hai| saMvara ke mukhya bheda pAMca haiN| una ke nAma isa prakAra pratipAdita haiN| 1- samyaktva! 5 - ayoha - apramAda! 2- vrata! 4 - akaSAya! ye pAMca bheda Azrava ke virodhI hai, saMvara ke vistAra se bIsa bheda aura sattAca - paMcAstikAya 2/142, amRtacandra vRtti! cha - paMcAstikAya 2/142, jayasena vRtti! 20 ka - tattvArthasUtra 9/19-20/ kha - uttarAdhyayana sUtra 28/34/30/7 21 ka - prakRtisthityanu bhAga pradezAstadvidhaya: tattvArtha sUtra 8/4! kha - prakRtisthityanubhAga bhedAca caturdhA! SaTdarzana samuccaya pR. 277/ vana prakAra bhI hai| 7 - nirjarA tattva - AtmA para jo karmAvaraNa hai| use tapa Adi ke dvArA kSaya kiyA jAtA hai| karma kSaya kA hetu hone se tapa ko bhI nirjarA kahate haiN| tapa ke bAraha bheda hone se nirjarA ke bhI bAraha prakAra haiN|20 una ke nAma isa prakAra haiN| 1- anazana! 7 - prAyazcitta! 2 - Ubo darI! 8 - vinaya! 3 - bhikSAcarI! 9- vaiyAvRtya! 4 - rasa parityAga! 10 - svAdhyAya! 5- kAmakleza! 11 - dhyAna! 6- prati saMlInatA! 12 - kAyotsarga! saMvara navIna AnevAle karmoM kA nirodha hai, parantu akelA saMvara mukti ke liye paryApta nahIM hai| naukA meM chidroM dvArA jala kA AnA 'Azrava' hai| chidra banda kara ke pAnI roka denA "saMvara" hai| parantu jo pAnI A cukA hai, usa kA kyA ho? use dhIre-dhIre ucIlanA hI paDegA, basa, yahI nirjarA hai| nirjarA kA artha hai -jarjarita kara denA! 18 ka - tattvArtha sUtra - adhyayana - 9 sUtra - 1, kha - yogazAstra - 76 pRSTha - 4 19 ka - sthAnAMga sUtra TIkA - 1/14!, kha - saptatattvaprakaraNa 112! ga - yogazAstra 79 - 80!, gha - sarvArthasiddhi 9/1, Ga - dravya saMgraha - 2/34! 20. ka-tattvArthasUtra 9/19-20., kha-uttarAdhyayana sUtra 28/34/30/7 Asa-pAsa ke saMsAra ko bhUle binA, tanmayatA milatI hI nahIM aura tanmayatA binA koI siddhi bhI prApta nahIM kara sktaa| 259 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhADa denA, pRthak kara denA "nirjarA" tattva hai| isa kA Atma-zuddhi kI dRSTise atyAdhika mahattva rahA hai| 8 - bandha tattva - AtmA ke sAtha kSIra - nIra kI bhAMti kaukA mila jAnA bandha hai| bandha eka vastu kA nahIM hotA, do vastuoM kA sambandha hotA hai, use bandha kahate haiN| kASAyika - pariNAmoM se karma ke yogya pudgaloM kA AtmA ke sAtha sambandha honA bandha kahalAtA hai| jIva apane kASAyika-pariNAmoM se ananta-ananta karma yogya pudgaloM kA bandha karatA rahatA hai| AtmA aura kamoM kA yaha bandha dUdha aura pAnI, agni aura loha piNDa jaisA hai| bandha tattva ke cAra bheda haiN|21 ve ye haiM - 1- prakRti bandha! 3 - anubhAga bandha! . 2 - sthiti bandha! 4 - pradeza bandha! bandha ke zubha aura azubha aise do prakAra haiN| prakRti bandha ke ATha bheda haiN| 1-jJAnAvaraNa! 5 - aayussy| 2 - darzanAvaraNa! 6- nAma! 3 - vedanIya! 7- gotra! 4 - mohanIya! 8- antarAya! jIva jaba taka karma-jAla se baddha hai taba taka vaha saMsAra - kAnana meM bhramaNa karatA hai| 9 - mokSatattva - navatattva meM antima-tattva "mokSa" hai| mokSa hI jIva mAtrakA carama aura parama lakSya hai| mokSa kI paribhASA isa prakAra hai - 23 samasta karmoM se mukti aura rAga-dveSa kA sampUrNa kssy| bandha ke kAraNoM aura saMcita karmoM kA kSaya ho jAnA mokSa hai| mokSa prApti ke liye samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra kI anivArya AvazyakatA hai| ye mokSa mArga hai| tattva ke yathArtha viveka kI abhiruci yahI samyagdarzana haiN|24 "jina" kI vANI meM, jina ke upadeza meM jisa ko dRDha niSThA hai, vahI samyagdRSTi hai|25 naya aura pramANa se hone vAlA jIva Adi tatvoMkA yathArtha bodha samyagjJAna hai| samyagjJAnapUrvaka kASAyika bhAva kI nivRtti ho kara jo svarUpa -ramaNa hotA hai| vahI samyak-cAritra hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ye tInoM sAdhana jaba paripUrNa rUpa meM prApta hote haiN| tabhI sampUrNa mokSa saMbhava hai| anyathA nhiiN| eka bhI sAdhana jaba taka apUrNa rahegA! taba taka mokSa - prApta nahIM ho sakatA haiN| sArapUrNa bhASA meM yahI kahA jA sakatA hai ki navatattva kI jo tAttvika vyavasthA hai, vaha yathArtha artha meM mokSamArga paraka hai| aura vaha viziSTa vyavastA AtmA ko karma bandhana se unmukta hone kA puruSArtha karane aura mokSa -prApta karane ke liye vizeSata: prerita karatI hai isI meM tattvajJAna kI sArthakatA hai, aura yahI tattva-vicAraNA hai| 21. ka-prakRtisthityanu bhAga pradezAstadvidhaya: tattvArtha sUtra 8/4. kha-prakRtisthityanubhAgabhedAca caturtha. SaTdarzanasamuccaya pR. 277. 22 - jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIya mohanIyA yu nAma gomAntarAya rUpam ! yazo vijaya kRta TIkA - karmaprakRtigA -123 - kRtsnakarmakSayo mokSaH / tattvArtha sUtra adhyayana 10 sU 3 24 ka -sthAnAMgasUtra sthAna - 9! kha - uttarAdhyayana sUtra 28/15!, ga - tattvArtha sUtra a-1 sU-2! 25 - tameva saccaM nIsaMkaM, jaM jiNehiM paveiyaM AcArAMga sUtra 5, 163 ! 260 jisa dina mAnava ahaMkAra tyAga, sadjJAna kA pujArI bana jAtA hai basa usa dina se vaha sva aura para kAudvAraka ho jAtA hai|