Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana meM sarvajJatva : eka vizleSaNa | (DaoN. zrI dharmacandra jaina) bhAratIya darzanoM meM do aise darzana, mImAMsA aura cArvAka, nyAyavaizeSika darzana meM sarvajJatva : vizeSa haiM. jo 'sarvajJatva' ko svIkAra nahIM karate kintu nyAya- nyAya vaizeSika darzana meM Izvara ko hI sarvajJa ke rUpa meM vaizeSika, sAMkhya, yoga, vedAnta, bauddha aura jaina darzana 'sarvajJa' evaM svIkAra kiyA gayA hai / inake anusAra Izvara hI sampUrNa jagat kA sarvajJatva meM pUrNa zraddhA rakhate haiM / ye sabhI isa viSaya meM apanA draSTA, boddhA aura sarvajJAtA hai / isa prakAra nityajJAna kA Azraya apanA dRSTikoNa rakhate haiM kintu prazna uThatA hai ki koI sarvajJa thaa| hone se yahI jAnanA cAhie ki Izvara kI sarvajJatA anAdi aura yA nahIM ? koI sarvajJa ho sakatA hai athavA nahIM ? yahAM isI ko ananta hai| vibhinna darzanoM ke pariprekSya meM rakhate hue jaina dRSTi se adhyayana karanA hI prastuta anubandha kA vivecya viSaya hai sAMkhya-yogadarzana meM sarvajJatva : 'sarvajJa' zabda kA artha: sAMkhyadarzana nirIzvaravAdI hai kintu yahAM tattvajJAna ke abhyAsa se kaivalya (sarvajJatva) kI upalabdhi svIkAra kI gaI hai / sarvajJa kA artha hai - sabako jAnane vAlA - sarva jAnAtIti yogadarzana puruSavizeSa ko hI Izvara mAnatA hai aura usameM sarvajJatva sarvajJaH / sarvajJa kA 'sarva' zabda hI yahAM trikAlavartI samasta dravyoM kI niratizayatA svIkAra karatA hai / 13 evaM unake samasta paryAyoM ko darzAtA hai arthAt unako eka sAtha eka hI samaya meM sAkSAtkAra karane vAlA vyakti vizeSa hI sarvajJa mImAMsA tathA vedAnta darzana meM sarvajJatva : mImAMsakoM kA kahanA hai ki dharma jaise atIndriya padArthoM meM kucha vidvAn aneka viSayoM ke jJAtA ko sarvajJa batalAte haiN| puruSa kI jJAna pravRtti nahIM kara sakatA kAraNa ki vaha rAgadveSAdi kucha eka mAnate haiM ki jo saba zabdoM kA jJAna rakhatA hai vahI sarvajJa doSoM se mukta nahIM hai | ataHpuruSa kA dharmajJa honA asambhava hai| hai / ' tattvasaMgrahakAra sarvapada se 'bhAvAbhAvarUpaM jagat' artha grahaNa unakA yahAM dharma se abhiprAya veda ko pramANa mAnane se hai / dharmajJAna karate haiM aura kahate haiM ki jo saMkSepa se isa bhAvAbhAva rUpa jagat meM veda hI antima hai kyoMki vahI atIndriya dharma kA pratipAdaka hai ko jAnatA hai, vahI sarvajJa hai / vaha yaha bhI mAnate haiM ki jisane aura vaha apauruSeya hai / isa taraha mImAMsaka vyakti meM pratyakSagata jisa darzana meM jitane-jitane padArtha batalAe gae haiM una-una ko sarva dhamajJatA kA niSadhakara savajJatva kA abhAva mAnata ha / mAna kara sAmAnyarUpa se unheM jAnanevAlA bhI sarvajJa hai / / _yahAM AcArya kumArila bhaTTa sarvajJatva ko spaSTa karate hue veda evaM upaniSadoM meM sarvajJatva: likhate haiM ki 'sarvajJatva' ke niSedha se merA tAtparya 'dharmajJatva' kA niSedha karanA mAtra hai / yadi koI vyakti dharmAtirikta jagat ke | vedoM meM sarvajJa pada dRSTigocara nahIM hotA kintu yahAM devatAoM anya samasta padArthoM ko avagata karatA hai to vaha avagata kare ke prazaMsAparaka prArthanAmaMtroM meM Agata vizvadevAn, vizvajit', kintu dharma kA jJAna veda ko chor3akara pratyakSa Adi pramANoM se nahIM vizvavidvAn, sarvavit, vizvacakSu, vizvadraSTA' Adi zabdoM ke kiyA jA sakatA / anumAna Adi pramANoM se dharmAtirikta nikhila artha meM hI sarvajJatva nihita hai / 'sarvajJatA' isa pada kA prayoga padArthoM ko jAnanevAlA yadi koI puruSa 'sarvajJa' banatA hai, to bezaka upaniSadoM meM adhika bAra kiyA gayA hai| bRhadAraNyakopaniSad meM to 'AtmAnaM viddhi' kaha kara sarvajJa ko 'AtmajJa' kahA gayA hai / 10 vahadAraNyaka 4/5/7 jabaki jaina evaM bauddha graMthoM meM tattvajJa ko sarvajJa mAnA gayA hai| " AgamAcca dRSTA bauddhA sarvajJAtA Izvara iti / nyAyasUtra 5/1/21 para vAtsAyana bhASya, pR. 481 vizeSa - nyAyavaizeSika Izvara bhinna yogiyoM meM sarvajJAna svIkAra karate haiM kintu tatra yaH sarvazabdajJaH saH sarvajJo'stu nAmataH / tattvasaMgraha zlo. 3/30 sabhI yogI AtmAoM meM nahIM, kyoMki yogajanya hone se unakA jJAna anitya bhAvAbhAva svarUpaM vA jagat sarvaM yadocyate / hotA hai| tatsaMkSepeNa sarvajJaH puruSaH kena vAryate / / vahI, zlo. 3/32 de. vArANasI prazastapAdabhASya pR. padArthA yaizca yAvantaH sarvatvenAvadhAritAH 158/159 tathA nyAyamaMjarI bhA. pR. tajjJatvenApi sarvajJaH / / vahI 3/35 175 de. Rgveda 1/21/1; sAmaveda 1/1/ 3 1 2 evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me de. atharvaveda 1/13/4; Rk 10/91/3 mA nAhamityaparizeSam / aviparyayAd de. Rgveda 9/4/85, 10/22/2 / vizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam // de. atharvaveda 17/1/11 sAMkhyasArikA 64 8 de. Rgveda 10/81/3 tatra niratizayaM sarvajJabIjam / yogadarzana de, atharvaveda 6/107/4 1/25 zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (20) ThagaI ThaTTA ThAkurI, ThoThI ThaNaThaNa pAla / jayantasena niSphala yaha, khote apanA kAla / /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bane, isameM kise virodha ho sakatA hai ?' kisI ko nhiiN| yi dUsare, mImAMsaka AcArya zabara svAmI ne likhA hai ki vedabhUta, vartamAna aura bhAvI tathA sUkSma, vyavahita aura viprakRSTa padArthoM kA jJAna karane meM samartha hai| kinta paruSa rAga deSa aura ajJAna se dUSita hote haiM / ataH AtmA meM pUrNa jJAna aura vItarAgatva kA vikAsa sambhava nahIM jisase vaha atIndriyadarzI aura prAmANika bana sake / isa taraha dharmajJa ke abhAva se sarvajJatva kA abhAva bhI siddha ho jAtA hai| tIsare, kumArila bhaTTa kA bhI kahanA hai ki zabda meM doSoM kI utpatti vaktA ke adhIna hai kintu zabda meM nirdoSatA do prakAra se AtI hai eka to guNavAn vaktA ke hone se aura dUsare vaktA ke abhAva se kyoMki vaktA ke abhAva meM Azraya ke binA doSa asambhava hai / isa prakAra zabda kI prAmANikatA kA AdhAra nirdoSatA hai aura veda meM jo nirdoSatA aura prAmANikatA hai vaha usake apauruSeya hone se hai / nirdoSatA aura jJAna kA pUrNa vikAsa na mAnane meM kAraNa yaha bhI hai ki vikAsa kI bhI eka sImA hotI hai / vikAsa sImita hI ho sakatA hai, asImita nahIM kyoMki koI vyakti AkAza meM uchalane ke abhyAsa dvArA 10-20 hAtha hI to uchala sakatA hai na ki vaha uchalakara eka yojana UMcA calA jAvegA/ ataeva mImAMsakoM ne isataraha veda ko trikAladarzI batalAkara sarvajJa kA abhAva siddha kiyA hai| vedAntI ekamAtra brahma ko saccidAnandamaya, cidAtmaka, vyApaka aura sarvajJa mAnate haiM / zAMkarabhASya meM bhI batalAyA gayA hai ki brahma nitya, sarvajJa, sarvavyApaka, nityatRpta, nityazuddha, nityabuddha, nityamukta svabhAvI, vijJAna svarUpa evaM Anandamaya hai / isataraha brahma ke jJAnAtmaka hone se usameM anantajJAna sadaiva evaM sarvatra banA rahatA hai / ataeva yahAM brahma hI sarvajJa hai| h| ataeva yahA brahma hA sa bauddhadarzana meM sarvajJatva : bauddhadarzana meM bhagavAna buddha ko hI sarvajJa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / milinda prazna meM unake ziSyoM meM unakI sarvajJatA kI siddhi karate hue batalAyA gayA hai ki jaise cakravartI rAjA smaraNamAtra se cakra, rala Adi upasthita kara sakatA hai vaise hI bhagavAn buddha jisa kisI bAta athavA tattva ko jAnanA cAhate haiM ve use dhyAna karate hI jAna lete haiM / dharmakIrti ke vicAra meM saMsAra kI samasta bAtoM kA jJAna hone se athavA koI vastu kitanI pAsa yA dUra hai, isake jJAnamAtra se hI sarvajJa nahIM ho jAtA / yadi aisA na hotA to dUradarzI gRddhoMkI bhI upAsanA karanI caahie| parantu dharma se sambandhita sabhI Avazyaka bAtoM ke jJAna kA hI (hame) vicAra karanA abhISTa hai / ataH heyaupAdeya tattvoM kA jJAtA hI prabhAva hai, saba padArthoM kA jJAtA nahIM / pramANavArtika ke bhASyakAra prajJAkara gupta ne buddha ko sarvajJa siddha karate hue kahA hai ki buddha kI taraha anya yogI bhI sarvajJa ho sakate haiM kAraNa ki jaba AtmarAga se rahita ho jAtI hai taba usameM saba padArthoM ko jAnane kI sAmarthya A hI jAtI haiM / zAntarakSita ne bhI sarvajJatva kI siddhi karate hue kahA hai ki sarvajJa ke sadbhAva kA koI bhI bAdhaka pramANa nahIM hai balki usake sAdhaka pramANa hI adhika milate haiM / ataH sarvajJatvapara vivAda karanA vyartha hai / isa prakAra prAyaH sabhI darzana kisI na kisI rUpa meM sarvajJatva ko svIkAra karate haiN| isa dharmajJatvaniSedhazca kevalo'tropayujyate / sarvamanyadvijAnaMstu puruSaH kena vAryate / tattvasaMgraha zlo. 3128 codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sakSma yavahitaM viprakaTa- mityevaM jAtIyakamarthamavagamayitumalam zAbarabhASya 1/1/2 zabde doSAdbhastAvad vaktradhIna itisthitama / tadbhAvaH kvacittAvat guNavadvaktRtattvataH / / tadgaNairapakRthanAM zabde saMkrAntyasambhavAt / yadvA vakturabhAvena na syurdoSAH nirAzrayAH / / mImAMsA zlokavArtika codanAsUtra 62-63. AcArya (sAhitya, jaina darzana), sAhityarala, kAvyatIrtha, abhidharma dezanA prakAzita / 'laghu bauddha pAribhASika zabda koza tathA jaina darzana meM nayavAda : eka adhyayana prakAzya / lagabhaga pacAsa zodha nibaMdhoMkA abhI taka prakAzana / do graMthoM ke lie lekhanarata samprati - rIDara, saMskRta evaM prAcya vidyA saMsthAna, kurukSetra vizva - vidyAlaya, kurukSetra, hariyANA. 4 de. brahmasUtra zAMkarabhASya, sU. 5, pR.11 jAmazAhAmA de. milinda prazna (hindI) pR. 137 dUraM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI ce tad gRdhrAnupAsmahe / / pramANavArtika 1/35 tasmAdanuSTheyagataM jJAnamasya vicAryatAm / vahI 1/33 heyopAdeteya tattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSye na tu sarvasya vedakaH / / vahI 1/34 tato'sya vItarAgatve sarvArthajJAnasaMmbhavaH / samAhitasya sakalaM cakAstIti vinizcitam / / sarveSAMvItarAgANAmeMtat kasmAnna vidyate / rAgAdikSayamAtraM hi || punaH kAlAntaraM teSAM sarvajJa guNarAgiNAm / alpayalena sarvajJasya siddhivAritA || pramANavArtikAlaMkAra, pR. 321 nivRttAvasya bhAvo'pi dRSTestenApi saMzayA / tasmAt sarvajJasadbhAva bAdhakaM nAsti kiJcana // tatazca bAdhakAbhAve sAdhane sati ca sphuTe / kasmAd vipratipadyante sarvajJe jar3abuddhayaH || tattvasaMgraha zlo. 33.i.3301. DA. dharmacandra jaina ema.e., pI.eca.DI. (saMskRta evaM pAlI) zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (21) khaTapaTa khAra va khiMjhanA, khoTI bAta khuMkhAra | jayantasena pragati rahe, choDe pAMca khakAra |
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana meM sarvajJattva: hai| vahI sarvajJa hai| jainadarzana meM sarvajJattva viSayaka gahana cintana kiyA gayA hai| vItarAgI sarvajJa jaina graMthoM kA sAGgopAGga adhyayana karane se spaSTa jJAta hotA hai ki 5 prANavadha Adi pApasthAnoM ke tyAga aura dhyAna, adhyayana yahAM pratyeka jIva apanI vizaddha avasthA meM sarvajJa hai / isa darzana meM Adi kI vidhi ko kaSa kahate haiN| jina bAhya kriyAo se dharma meM cauvIsa tIrthaGkara to sarvajJa hue hI haiM parantu svayaM bauddha dArzanika bAdhA na AtI ho aura jisase nirmalatA kI vRddhi ho vaha cheda hai| dharmakIrti ne bhI apanI racanA meM 'RSabha aura vardhamAna kI sarvajJatA jIvasambaddha duHkha aura bandha ko sahanA tApa hai / isa prakAra kaSAdi kA ullekha kiyA hai / isake alAvA anya asaMkhya AtmAeM bhI se zuddhadharma dharma kahalAtA hai / jisameM rAgAdi sampUrNa doSa kSaya ho cAra ghAtiyA karmoM kA prahANa kara sarvajJa haI haiM / bhaviSya meM bhI gae haiM, vahI Apta hai | rAgAdi kisI jIva meM sarvathA nAza honA karmanAza karake dravya, kSetra, kAla aura Aja kI apekSA koI bhI bhI sambhava hai / jisaprakAra sUrya ko AcchAdita karanevAle bAdaloM meM bhavya jIva sarvajJa bana sakatA hai| hInAdhikatA pAyI jAtI hai isalie kahIM para bAdaloM kA sarvathA jainAgamoM meM sarvajJatva nAza bhI sambhava hai, usI prakAra jIvoM meM bhI rAga kI nyUnAdhikatA jaina AgamagraMthoM meM kahA gayA hai ki sarvajJa trikAla aura dekhI jAtI hai| kahIM para rAga Adi kA sarvathA vinAza bhI sambhava trilokavartI samasta dravyoM aura unake samasta paryAyoM ko jAnatA hai hai / jisameM ye rAgAdi sampUrNa doSa naSTa ho gae haiM vahI Apta 'sai bhagavaM uppaNNANANadarisI - sabaloe sabbajIve savvabhAve bhagavAna sarvajJa hai / sammasameM jANAdi passadi viharaditti / ki hA yaha mAnanA bhI ThIka nahIM hai ki rAgAdi anAdi haiM aura kundakundAcArya sarvajJa kA nirUpaNa karate hue kahate hai ki inakA sarvathA nAza asambhava hai kyoM ki jaise anAdi savarNa ke maila 'jJAnI loko ke samasta dravyoM ko jAnanevAlA hotA hai / vaha ananta kA kSAra miTTI ke puTapAkAdi yogya sAdhanoM ko pAkara naSTa ho paryAyavAle eka dravya ko bhI jAnatA hai aura eka sAtha aneka jAtA hai aura bAharI tathA bhItarI mala se vihIna huA apane zuddha paryAyIvAle ananta padArthoM ko bhI jAnatA hai / suvarNarUpa meM pariNata ho jAtA hai vaise hI rAgAdi anAdi doSa samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa ralatraya ke abhyAsarUpa sAdhanA se naSTa AcAryasamantabhadrakI dRSTi meM sarvajJatva ho jAte hai / tAtparya yaha ki dravya tathA bhAvakarmarUpamala se baddha samantabhadrAcArya ne sarvajJa kI siddhi karate hue kahA hai ki huA bhavya jIva samyagdarzana Adi yogasAdhanoM ke bala para usa karma 'sUkSma antarita aura dUravartI padArthoM ko hama jaise anumAna se bandha ko pUrNarUpa se dUra karake apane zuddhAtmarUpa meM pariNata ho jAnate haiM, vaise hI una padArtho ko pratyakSa se jAnane vAlA bhI koI ___ jAtA hai / ataH kisI puruSa vizeSa meM doSoM tathA unake kAraNoM vyakti avazya hotA hai jisane padArthoM ko jAnA hI 'nahIM', pratyuta kI pUrNataH hAni honA asambhava nahIM hai / jisa puruSa meM doSoM tathA usane unakA sAkSAtkAra bhI kiyA hai, aisA vyakti vizeSa hI sarvajJa AvaraNoM kI yaha niHzeSa hAni hotI hai vaha puruSa Apta athavA nirdoSa sarvajJa hotA hai / nimnokta anumAna prayoga se bhI sarvajJa kI isa taraha sarvajJatva ke viSaya meM akalaMkabhaTTa, vidyAnanda, siddhi hotI hai - prabhAcanda aura hemacandrasUrine AcArya samantabhadra kA hI anusaraNakiyA sarvajJatva kI sarvotkRSTatAH hai / syAdvAdamaMjarIkAra AcArya malliSeNa ne bhI AptamImAMsA kI vanya jJAna kI hAnivRddhi kisI jIva meM sarvotkRSTarUpa meM nahIM yuktiyoM kA anusaraNa kara sarvajJa kI siddhi kI hai / ve kahate hai ki kaSa, cheda aura tAparUpa upAdhiyoM se rahita dharma ko kahane vAlA pAyI jAtI kyoMki ye hAni aura vRddhi rUpa hai / tathA jisa prakAra Agama hI pramANa hai aura isa Agama kA kartA hI Apta kahalAtA yastvAptapraNIta AgamaH sa pramAName va, kaSacche datApa lakSaNopAdhitrayavizuddhatvAt / syAdvAdamaMjarI, pRSTha 175 yaH sarvajJa Apto vA sa jyotirjJAnAdikamupadiSTavAn tad yathA vahI, pR. 268 RSabhavardhamAnAdiriti / nyAyabiMdu 3/131 dezato nAzino bhAvA dRtha nikhilanazvarAH / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra karma ghAtiyA meghapaGaktyAdayo yadvat evaM rAgAdayomatAH / / vahI, pR. 176.. kahalAte hai| yasyaca niravayavartayate (rAgAdayaH) de. SaTkhaNDAgama payaDi. sUtra 78 tathA milAiye - 'se bhagavaM arahaM vilInA, sa evApto bhagavAn sarvajJaH jinakevalIsavvannU savvabhAvadarisI - sabaloe savvajIvANaM savvabhAvAI vahI tathA tulanA kIjiejALamANe pAsamANe evaM ca NaM viharai / AcArAMga sUtra 2/3 jaM takAliyamidaraM jANAdi jugavaM samaMtado savvaM / dossaa''vrnnyohaaniniHshessaa'stytishaaynaat| AdhaM vivittavisamaM taM pANaM khAiyaM bhaNiyaM / / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH tikkakAlaNiJcavisamaM sayalaM savvatyasaMbhavaM cittaM / || AptamImAMsA kArikA 5 jugavaM jANAdi joNhaM aho hi NANassa mAhappaM / / pravacanasAra 1/47,51 anAderapi suvarNa malasya sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthiti || AptamImAMsA kArikA 5 syAdvAdamaMjarI, pR. 176. zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (22) dAnI dIna sakhA bhudA, dama dAkSiNya dayAla / jayantasena sudUra ho, ina se saba jaMjAla / / -