Book Title: Jain Darshan me Samlekhana ka Mahattvapurna Sthan
Author(s): Darbarilal Kothiya
Publisher: Z_Hajarimalmuni_Smruti_Granth_012040.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210714/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdarabArIlAla jaina, koThiyA ema0e0, nyAyAcArya zAstrAcArya, hindU vizvavidyAlaya vArANasI janadarzana meM saMlekhanA kA mahatvapUrNa sthAna [ adyatana yuga meM jaina saMskRti ke mArmika tathyoM ko na samajhane ke kAraNa saMlekhanA jaisI jIvana kI pavitra kriyA ko bhI aa kI koTi meM lA khar3A kiyA jAtA hai. vastutaH zrAtmaghAta aura anazana meM spaSTataH mahad antara hai. vaha yaha ki zrAtmaghAta ke liye manuSya taba hI utprerita hotA hai jaba usakI manovAMchita viziSTa paudgalika sAmagrI prayatna karane para bhI prApta nahIM hotI yA kAraNavaza kaSAya ke vazIbhUta hokara saMsAra se Uba kara jIvana naSTa kara DAlanA cAhatA hai. arthAt nairAzya-pUrNa jIvana kI antima abhivyakti mRtyu meM pariNata ho jAtI hai. jaba ki saMlekhanA anazana ThIka isake viparIta satya hai. " zramoM ke liye deha kI taba taka hI zrAvazyakatA mAnI jAtI hai jaba taka vaha samatAmUlaka saMyama kI ArAdhanA meM sahAyaka hai. tadanantara anAkAMkSIbhAva se, zarIra ke prati tIvra anAsaktatA ke kAraNa jo zarIra pAta kiyA jAtA hai usameM kisI bhI prakAra kI svArthaparaka bhAvanA yA kSobha ke atyaMtAbhAva ke kAraNa use AtmaghAta kI saMjJA denA buddhi ko ardhacandrAkAra denA hai. prazna AntariSTa dRSTi kA hai, na ki sthUla deha kA pratyeka saMskRti kA jIvana aura adhyatma ke prati apanA nijI dRSTikoNa hotA hai. sampAdaka ] pRSThabhUmi janma ke sAtha mRtyu kA aura mRtyu ke sAtha janma kA anAdi pravAha sambandha hai jo utpanna hotA hai usakI mRtyu bhI avazya hotI hai aura jisakI mRtyu hotI hai usakA punaH janma bhI hotA hai.' isa prakAra janma maraNa kA cakra nirantara calatA rahatA hai aura isI cakra meM AtmAoM ko nAnA kleza evaM duHkha uThAne par3ate haiM. parantu kaSAya aura viSaya-vAsanAoM meM Asakta vyakti isa dhruva satya ko nahIM samajhate. isIlie jaba koI paidA hotA hai to ve usakA 'janmotsava' manAte tathA harSa prakaTa karate haiM. lekina jaba koI maratA hai to usakI mRtyu para koI utsava nahIM kiyA jAtA. pratyuta, zoka evaM duHkha prakaTa kiyA jAtA hai. saMsAra - virakta vyakti kI vRtti isase viparIta hotI hai. vaha apanI mRtyu kA 'utsava' manAtA hai aura usapara pramoda vyakta karatA hai. ataeva manISiyoM ne usakI mRtyu ke utsava ko 'mRtyumahotsava' ke rUpa meM varNana kiyA hai." isa vailakSaNya ko 1. jA tasya hi dhruvaM mRtyurbha uvaM janma mRtasya ca / - gItA 2-27. 2. saMsArAsaktacittAnAM mRtyarthItyai bhavennRNAm | modAyate punaH so'pi jJAnavairAgyavAsinAm / jJAnin ! bhayaM bhavet kasmAtpApte mRtyumahotsave | svarUpasthaH puraM yAsi dehA6 hAntarasthitiH / -- zAntisopAna, mRtyumahotsava zlo0 17, 10, ATAU! Pleasan Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Edm darabArIlAla jaina : jainadarzana meM saMlekhanA kA mahatvapUrNa sthAna 455 samajhanA kaThina nahIM hai. yathArtha meM sAMsArika jana saMsAra (viSaya-kapAya ke poSaka cetanAcetana padArthoM) ko AtmIya samajhate haiM. ataH unake chor3ane meM unheM duHkha kA anubhava hotA hai aura unake milane meM harSa hotA hai. parantu AtmA tathA zarIra ke bheda ko samajhane vAle jJAnI vItarAgI saMta na kevala viSaya kaSAya kI poSaka bAhya vastuoM ko hI, apitu apane zarIra ko bhI bandhana mAnate haiM. ataH usake chor3ane meM unheM duHkha na hokara pramoda hotA hai. ve apanA vAstavika nivAsa sthAna- mukti ko samajhate haiM tathA saddarzana, jJAna, cAritra, tapa, tyAga, saMyama Adi AtmIya guNoM ko apanA yathArtha parivAra mAnate haiM. phalataH sAdhujana yadi apane pArthiva zarIra ke tyAga ko mRtyumahotsava kaheM to koI Azcarya nahIM hai. ve apane rugNa, asakta, kucha kSaNoM meM jAne vAle aura vipadasta jIrNa-zIrNa zarIra ko chor3ane tathA naye zarIra ko grahaNa karane meM usI taraha utsuka evaM pramudita hote haiM jisa taraha koI vyakti apane purAne, jIrNa, malina aura kAma na de sakane vAle vastra ko chor3ane meM tathA navIna vastra ke paridhAna meM adhika prasanna hotA hai. ' 1 isI tathya ko dRSTi meM rakhakara jaina zrAvaka yA sAdhu apanA maraNa sudhArane ke liye zArIrika viziSTa paristhitiyoM meM sallebanA (samAdhimaraNa) grahaNa karatA hai. vaha nahIM cAhatA ki zarIra tyAga, rote-bilakhate lar3ate-jhagar3ate, saMsteca karate aura rAgadveSa kI bhaTTI meM jalate hue asAvadhAna avasthA meM ho, kintu dRr3ha, zAnta aura ujjavala pariNAmoM ke sAtha vivekapUrNa sthiti meM vIroM kI taraha usakA pArthiva zarIra chUTe sallekhanA mumukSu zrAvaka yA sAdhu ke isI uddezya kI pUraka hai. prastuta lekha meM isI ke sambandha meM jaina dRSTi se kucha prakAza DAlA jA rahA hai. sallekhanA kA artha 'sallekhana' zabda jainadarzana kA pAribhASika zabda hai. isakA artha hai 'samyakkAyakaSAyalekhanA sallekhanA - samyak prakAra se kAya aura kaSAya donoM ko kRza karanA sallekhanA hai. jisa kriyA meM bAharI zarIra kA aura bhItarI rAgAdi kaSAyoM kA, unake nimitta kAraNoM ko kama karate hue prasannatApUrvaka vinA kisI dabAva ke svecchA se lekhana arthAt kRzIkaraNa kiyA jAtA hai, usa kriyA kA nAma sallekhanA athavA samAdhimaraNa hai. yaha yAvajjIvana pAlita evaM Acarita samasta vratoM tathA cAritra kI saMrakSikA hai, isalie ise 'vratarAja' kahA gayA hai. zrAvaka ke dvArA dvAdaza vratoM aura sAdhu ke dvArA mahAvratoM ke anantara paryAya ke anta meM ise grahaNa kiyA jAtA hai. 3 sallekhanA kA mahattva aura usakI AvazyakatA apane pariNAmoM ke anusAra prApta jina Ayu, indriyoM aura mana, vacana, kAya, ina tIna baloM ke saMyoga kA nAma janma hai, unhIM ke kramazaH athavA sarvathA kSINa hone ko maraNa kahA gayA hai. yaha maraNa do prakAra kA hai--eka nityamaraNa aura dUsarA tadbhavamaraNa. pratikSaNa jo Ayu Adi kA hrAsa hotA rahatA hai vaha nityamaraNa hai tathA zarIra kA samUla nAza ho jAnA tadbhava maraNa hai. nitya maraNa to nirantara hotA rahatA hai, usakA AtmapariNAmoM para vizeSa koI prabhAva nahIM 1. (ka) jINaM dehAdikaM sarvaM nUtanaM jAyate yataH / sa mRtyuH kiM na modAya satAM sAtotthiryathA // - zAntisopAna, mRtyumahotsava, zlo0 15. (kha) vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNati naro parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni deho // gItA 2-22 2. samyakkAyakapAya lekhanA sallekhanA / kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kapAyANAM tatkAraNahApanakrameNa samyaglekhanA sallekhanA | - sarvArthasiddhi / 7-22. 3. mAraNAntikI sallekhanAM joSitA - ta0 sU0 7-22 4. maraNam khariyAmotayadriyANAM saMyo marAmiti manyante manISA maraNaM dvividham, nityamaraNaM taddbhavamaraNaM ceti tatra nityamaraNaM samaye samaye svAyurAdInAM nivRttiH tadbhavamaraNaM bhavAntaraprAptyanantaropazliSTaM pUrvabhava nigamanam - bhaTTa akalaMkadeva, tattvArtharAja vArtika 7 - 22. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -0-0-0--0-0--0 456 : muni zrI hajArImala smRti grantha : dvitIya adhyAya par3atA. para zarIrAnta rUpa jo tadbhavamaraNa hai usakA kaSAyoM evaM viSaya-vAsanAoM kI nyUnAdhikatA ke anusAra AtmapariNAmoM para acchA yA burA prabhAva avazya par3atA hai. isa tadbhavamaraNa ko sudhArane aura acchA banAne ke liye hI sallekhanA lI jAtI hai. sallekhanA se ananta saMsAra kI kAraNabhUta kaSAyoM kA Avega upazAnta athavA kSINa ho jAtA hai tathA janmamaraNa kA cakra bahuta hI kama jo jAtA hai. jaina lekhaka AcArya zivArya sallekhanA dhAraNa para bala dete hue kahate haiM ki ' "jo jIva eka hI paryAya meM samAdhipUrvaka maraNa karatA hai vaha sAta ATha paryAya se adhika saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA." unhoMne sallekhanA - dhAraka kA mahattva batAte hue yahAM taka likhA hai ki jo vyakti atyanta bhakti ke sAtha sallekhanAdhAraka (kSapaka) ke darzana-vandana sevAdi ke liye unake nikaTa jAtA hai vaha vyakti bhI devagati ke sukhoM ko bhoga kara anta meM uttama sthAna (nirvANa ) ko prApta karatA hai." terahavIM zatAbdI ke praur3ha lekhaka paMDita AzAdharajI ne bhI isI bAta ko bar3e hI prAJjala zabdoM meM spaSTa karate hue kahA hai ki svastha zarIra, pathya AhAra aura vihAra dvArA poSaNa karane yogya hai aura rugNa zarIra yogya auSadhoM dvArA upacAra ke yogya hai. parantu yogya AhAra-vihAra aura auSadhopacAra karate hue bhI zarIra para unakA anukUla asara na ho, pratyuta vyAdhi bar3hatI jAya to aisI sthiti meM usa zarIra ko duSTa kI taraha chor3a denA hI zreyakara hai. 3 ve asAva dhAnI evaM AtmaghAta ke doSa se bacane ke liye kucha aisI bAtoM kI ora bhI saMketa karate haiM, jinake dvArA zIghra aura avazyamaraNa kI sUcanA mila jAtI hai aura usa hAlata meM vratI ko sallekhanA meM lIna ho jAnA hI sarvottama hai. 4 isI prakAra eka dUsare vidvAn ne bhI pratipAdana kiyA hai ki "jisa zarIra kA bala pratidina kSINa ho rahA hai, bhojana uttarottara ghaTa rahA hai aura rogAdika ke pratIkAra karane kI zakti naSTa ho gayI hai vaha zarIra hI vivekI puruSoM ko batalAtA hai ki unheM kyA karanA cAhie. arthAt yathAkhyAtacAritra rUpa sallekhanA dhAraNa kara lenA cAhie. 5 mRtyumahotsava - kAra to yahAM taka kahate haiM ki samasta zrutAbhyAsa. tapazcaryA aura vratAcaraNa kI sArthakatA tabhI hai jaba mumusu dhAvaka athavA sAdhu viveka jAgRta ho jAne para sallekhanAmaraNa, samAdhimaraNa, paNDitamaraNa yA vIramaraNa pUrvaka zarIra tyAga karatA hai. ve likhate haiM : "jo phala bar3e-bar3e vratI puruSoM ko kAyakleza Adi tapa, ahiMsAdi vrata dhAraNa karane para prApta hotA hai, vaha phala anta samaya meM sAvadhAnIpUrvaka kiye gae samAdhimaraNa se jIvoM ko sahaja meM hI prApta ho jAtA hai. arthAt jo Atmavizuddhi aneka prakAra ke tapAdi se hotI hai vaha anta samaya meM samAdhipUrvaka zarIra tyAgane para prApta ho jAtI hai. 'bahuta kAla taka kiye gae ugra tapoM kA, pAle hue vratoM kA aura nirantara abhyAsa kiye hue zAstrajJAna kA ekamAtra phala 1. "egami bhavaggaha samAdhimaraNeNa jo mado jIvo / huso hiMdi bahuso sattaTTha bhave pamottUNa / --zivArya, bhagavatI ArAdhanA. 2. sallehayAe mUla jo vaccara tibba-bhatti-rAeNaM / bhottA ya deva-sukhaM so pAvadi uttamaM ThANaM / - zivArya, bhagavatI ArAdhanA. 3. kAyaH svastho'nuvartyaH syAtpratikAryazca rogitaH / upakAraM viparyayaMstyAjyaH sadbhiH khalo yathA / 4. dehAdivaikRteH samyak nimittaistu sunizcate / Jain Education international - AzAdhara, sAgAradharmAmRta--6. mRtya vArAdhanAmagnama tedUre na tatpadam / AzAdhara, sA0 60 8-10. 5. pratidivasaM vijadvalamujjha bhukti tyajatpratIkAram / vapureva nRNAM nigadati caramacaritrodayaM samayam / lekhaka - Adarza sallekhanA pRSTha 16 ( udhRta ) 6. yatphalaM prApyate sadbhitra tAyAsaviDambanAt / tatphalaM sukhasAdhyaM syAnmRtyukAle samAdhinA / - zAntisopAna, mRtyumahotsava, zlo0 21 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darabArIlAla jaina : jainadarzana meM saMlekhanA kA mahatvapUrNa sthAna : 451 zAnti ke sAtha AtmAnubhava karate hue samAdhipUrvaka maraNa karanA hai. isake vinA unakA koI phala nahIM hai kevala zarIra ko sukhAnA yA khyAtilAbha karanA hai.' vikrama kI dUsarI zatAbdI ke vidvAn svAmI samataMbhadra kI mAnyatAnusAra jIvana meM Acarita anazanAdika vividha taNe kA phala anta samaya meM gRhIta sallekhanA hai. ataH apanI pUrI zakti ke sAtha samAdhipUrvaka maraNa ke lie prayatna karanA cAhie. AcArya pUjyapAda-devanandi bhI sallekhanA ke mahattva aura AvazyakatA ko batalAte hue likhate haiM ki maraNa kisI ko iSTa nahIM hai. jaise aneka prakAra ke sone, cAMdI, bahumUlya vastroM Adi kA vyApAra karane vAle kisI bhI vyApArI ko apane ghara kA vinAza kabhI bhI iSTa nahIM ho sakatA. yadi kadAcit usake vinAza kA koI (agni, bAr3ha, rAjyaviplava Adi) kAraNa upasthita ho jAya to vaha usakI rakSA karane kA pUrA upAya karatA hai aura jaba rakSA kA upAya saphala hotA huA nahIM dekhatA to ghara meM rakhe hue una sonA, cAMdI Adi bahumUlya padArthoM ko jaise-bane-vaise bacAtA hai tathA ghara ko naSTa hone detA hai. usI taraha vratazIlAdi guNaratnoM kA saMcaya karane vAlA vratI-mumukSu gRhastha athavA sAdhu bhI una vratAdi guNaratnoM ke AdhArabhUta zarIra kI prANapraNa se sadA rakSA karatA hai usakA vinAza use iSTa nahIM hotA. yadi kadAcit zarIra meM rogAdi vinAza kA kAraNa upasthita ho jAye to unakA vaha pUrI zAnti ke sAtha parihAra karatA hai. lekina jaba asAdhya roga, azakya upadrava Adi kI sthiti dekhatA hai aura zarIra kA bacanA asambhava samajhatA hai to AtmaguNoM kI rakSA karatA hai tathA zarIra ko naSTa hone detA hai." / ina ullekhoM se sallekhanA ke mahattva aura usakI AvazyakatA para paryApta prakAza par3atA hai. yahI kAraNa hai ki jainasaMskRti meM sallekhanA para bar3A bala diyA gayA hai. jaina lekhakoM ne akele isI viSaya para anekoM svataMtra graMtha likhe hai. AcArya zivArya kI 'bhagavatI ArAdhanA' isI viSaya kA eka atyanta prAcIna mahattvapUrNa grantha hai. isI prakAra mRtyumahotsava' Adi vRttiyA~ bhI likhI gaI haiM, jo isa viSaya para bahuta acchA prakAza DAlatI haiM. sallekhanA kA prayojana, kAla aura vidhi yadyapi Upara ke vivecana se sallekhanA kA prayojana aura kAla jJAta ho jAtA hai phira bhI nIce use aura bhI adhika spaSTa kiyA jAtA hai. svAmI samantabhadra ne sallekhanA-dhAraNa kI sthiti aura usakA svarUpa nimna prakAra pratipAdita kiyA hai'jisakA upAya na ho, aise kisI bhayaMkara siMha Adi krUra vanyajantuoM dvArA khAye jAne Adi ke upasarga AjAne para, jisameM zuddha bhojana-sAmagrI na mila sake aise durbhikSa ke par3ane para, jisameM dhArmika evaM zArIrika kriyAyeM yathocita rIti se na pala sakeM aise bur3hApe ke AjAne para tathA kisI asAdhya roga ke ho jAne para dharma kI rakSArtha zarIra ke tyAga karane ko 'sallekhanA' kahA gayA hai.' 1. taptasya tapasazcApi pAlitasya vratasya ca / paThitasya zrutasyApi phalaM mRtyuH samAdhinA |-zAnti so0 mRtyumaho0 zloka 23. 2. antaHkriyAdhikaraNaM tapaH phalaM sakaladarzinaH stuvate / tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNe prayatitacyam |-samantabhadra-ratnakaraNDa zrA05-2. 3. "maraNasyAniSTatvAt . yathA vaNijo vividhapaNyadAnAdAnasaMcayaparasya svagRhavinAzo'niSTaH. tadvinAzakAraNe ca kutazcidupasthite yathAzakti pariharati, duHparihAre ca paNyavinAzo yathA na bhavati tathA yatate. evaM gRhattho'pi brAzIlapaNyasaMcaye pravamAnastadAzrayasya na pAttamabhivAMchati. tadupaplavakAraNe copasthite ravaguNAnidheina pariharati. duHparihAre ca yathA svaguNavinAzo na bhavati tathA prayatate." -sarvArtha si07-22. 4. upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH / -samantabhadra-ratnakaraNDa zrA0 5-1. Jail duca Inter rrhair/Personal //ww.itne prary.org Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya saca bAta to yaha hai ki ina ullikhita cAra saMkaTAvasthAoM meM jo vyakti ko jhakajhora dene tathA vicalita kara denevAlI haiM-Atmadharma se cyuta na honA aura ha~sate-ha~sate sAmyabhAvapUrvaka usakI rakSA ke liye avazya jAne vAle zarIra kA utsarga kara denA sAdhAraNa puruSoM kA kArya nahIM hai. vaha to asAdhAraNa vyaktiyoM tathA unakI asAdhAraNa sAdhanA kA phala hai. ataH sallekhanA eka asAmAnya vastu hai. hameM zarIra tathA AtmA ke madhya dekhanA hogA ki kauna asthAyI hai aura kauna sthAyI ? nizcaya hI zarIra asthAyI hai aura AtmA sthAyI. aisI sthiti meM avazya nAza hone vAle zarIra ke liye abhISTa phaladAyI dharma kA nAza nahIM kiyA jAnA cAhie, kyoMki zarIra ke nAza ho jAne para to dUsarA zarIra punaH mila sakatA hai, kintu naSTa dharma kA punaH milanA durlabha hai.' ataeva jo zarIra-mohI nahIM hote ve AtmA aura anAtmA ke antara ko ThIka taraha se samajhate haiM tathA AtmA se paramAtmA kI ora bar3hate haiM. jaina sallekhanA meM yahI tattva nihita hai. isI se pratyeka jaina devopAsanA ke anta meM pratidina yaha pavitra bhAvanA karatA hai.2 "he jinendra mere duHkha kA nAza ho, duHkha ke kAraNa karma kA bhI nAza ho aura karmanAza ke kAraNa samAdhimaraNa kA lAbha ho tathA samAdhimaraNa ke kAraNabhUta samyakbodha kI prApti ho. ye cAroM vastue~ he deva ! he jagadvandhu ! Apake caraNoM kI zaraNa se mujhe prApta hoM." jaina sallekhanA kA yahI pavitra uddezya aura prayojana hai, jo sAMsArika kisI kAmanA yA vAsanA se sambaddha nahIM hai. sallekhanA-dhAraka kI saMsAra ke kisI bhoga yA upabhoga va indrAdi pada kI prApti ke liye rAga aura aprApti ke liye dveSa jaisI jaghanya icchAe~ nahIM hotI. usakI sirpha eka videha-mukti kI bhAvanA rahatI hai, jisake liye hI usane jIvanabhara vrata-tapAdipAlana kA ghora prayatna kiyA hai aura antima samaya meM bhI vaha usa prayatna se nahIM cUkanA cAhatA hai. ataeva kSapaka ko sallekhanA meM kaisI pravRtti karanA cAhie aura use lene meM kisa prakAra kI vidhi apanAnA cAhie, isa sambandha meM bhI jaina zAstroM meM vistRta aura vizada vivecana kiyA gayA hai. AcArya samantabhadra ne nimna prakAra sallekhanAvidhi batalAI hai.' sallekhanA-dhAraka ko sabase pahale iSTa vastuoM se rAga, aniSTa vastuoM se dveSa, strIputrAdi priya janoM se mamatva aura dhanAdi meM svAmitva kI buddhi ko chor3a kara pavitramana honA cAhie. usake bAda apane parivAra aura apane se saMbandhita vyaktiyoM se jIvana meM hue aparAdhoM ko kSamA karAye tathA svayaM bhI unheM priyavacana bolakara kSamA kare aura isa taraha apane antaHkaraNa ko niSkaSAya banAe. 1. nAvazyaM nAzine hiMsyo dho dehAya kAmadaH / deho naSTaH punarlabhyo dharmastavatyantadurlabhaH ||-aashaadhr, sAgAradharmAmRta-8-7. 2. dukkhakkho kammakkho samAhimaraNaM ca bohilAho ya / mama hou jagatabaMdhava tava jiNavara ! caraNasaraNeNa / bhAratIya jJAnapITha, pUjAJjali pR0 87. 3. snehaM bairaM saGga parigrahaM cApahAya zuddhamanAH / svajanaM parijanamapi ca kSAntvA kSamayetpriyairvacanaiH / Alocya sarvamenaH kRta-kAritamanumataM ca nirvyAjam | AropayenmahAvratamAmaraNasthAthi niHzeSam / zokaM bhayamavasAdaM kledaM kAluSyamaratimapi hitvA / satvotsAhamudIrya ca manaH prasAcaM zrutairamRtaiH / AhAraM parihApya kramazaH snigdha vibarddhayetpAnam / snigdhaM ca hApapitvA kharapAnaM pUrayetkramazaH / khara-pAna-hApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi zaktyA / paMcanamaskAramanAstarnu tyajetsarvayatnena |-samantabhadra, ratna ka0 zrA05, 3-7. AJJAREER Jain Luuto Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darabArIlAna jaina : jainadarzana meM saMlekhanA kA mahattvapUrNa sthAna : 416 isake pazcAt vaha jIvana meM kiye, karAye aura anumodita samasta hiMsAdi pApoM kI nizchala bhAva se AlocanA (kheda prakAzana) kare tathA mRtyuparyanta mahAvratoM kA apane meM Aropa kare. isake sAtha hI zoka,bhaya, kheda, glAni (ghRNA), kaluSatA aura AkulatA ko bhI chor3a de tathA bala evaM utsAha ko jAgRta karake amRtopama zAstravacanoM dvArA mana ko prasanna rakhe. isa prakAra kaSAya ko kRza karane ke uparAnta zarIra ko kuza karane ke liye sallekhanAdhArI sallekhanA meM sarvaprathama AhAra (bhakSya padArthoM) kA tyAga kare aura dUdha, chAcha Adi peya padArthoM para nirbhara rahe. isake anantara unheM bhI chor3a kara kAMjI yA garma jala pIne kA abhyAsa kare. bAda meM unheM bhI tyAga kara zaktipUrvaka upavAsa kare. isa prakAra upavAsa karate-karate evaM parameSThI kA dhyAna karate hue pUrNa jAgrata evaM sAvadhAnI meM zarIra kA utsarga kare.' yaha sallekhanA kI vidhi hai. isa vidhi se sAdhaka (ArAdhaka) apane Ananda-jJAna-dhana AtmA kA sAdhana karatA hai aura aura bhAvI paryAya ko vartamAna jIrNa-zIrNa nazvara paryAya se jyAdA sukhI, zAnta, nirvikAra, nitya, zAzvata evaM ucca banAne kA saphala puruSArtha karatA hai. nazvara se anazvara kA lAbha ho to use kauna vivekI chor3ane ko taiyAra hogA ? ataeva sallekhanA-dhAraka una pA~ca doSoM se bhI apane ko bacAtA hai, jo usakI pavitra sallekhanA ko dUSita karate haiM ve pA~ca doSa nimna prakAra haiM : sallekhanA dhAraNa karane ke bAda jIvita bane rahane kI AkAMkSA karanA, zIghra mRtyu kI icchA karanA, bhayabhIta honA, snehiyoM kA smaraNa karanA aura Age kI paryAya meM sukhoM kI cAha karanA, ye pA~ca doSa haiM, jinheM aticAra kahA hai aura jinase sallekhanA-dhAraka ko bacanA cAhie. sallekhanA kA phala sallekhanA-dhAraka dharma kA pUrNa anubhava aura prApti karane ke kAraNa niyama se niHzreyas aura amyudaya prApta karatA hai. svAmI samantabhadra sallekhanA kA phala batalAte hue likhate haiM ki "uttama sallekhanA karane vAlA dharmarUpI amRta ko pAna karane ke kAraNa samasta duHkhoM se rahita hotA huA niHzreyas aura abhyudaya ke aparimita sukhoM ko prApta karatA hai." vidvadvara paM0 AzAdharajI bhI kahate haiM ki 'jisa mahApuruSa ne saMsAraparamparA ke nAzaka samAdhimaraNa ko dhAraNa kiyA hai usane dharma rUpI mahAn nidhi ko parabhava meM jAne ke liye sAtha le liyA hai. jisase vaha usI taraha sukhI rahe jisa prakAra eka grAma se dUsare grAma ko jAne vAlA vyakti pAsa meM paryApta pAtheya rakhane para nirAkula rahatA hai. isa jIva ne ananta bAra maraNa kiyA, kintu samAdhi-sahita puNyamaraNa kabhI nahIM kiyA, jo saubhAgya evaM puNyodaya se aba prApta huA hai. sarvajJadeva ne isa samAdhi sahita puNyamaraNa kI bar3I prazaMsA kI hai kyoMki samAdhipUrvaka maraNa karanevAlA mahAn AtmA nizcaya se saMsAra-rUpI piMjar3e ko tor3a detA hai--use phira saMsAra ke bandhana meM nahIM rahanA par3atA hai.' 1. jIvita-maraNA''zaMse bhaya-mitrasmRti-nidAnanAmAnaH / sallekhanAticArAH ca jinendraH samAdiSTAH |-smntbhdr, ra0ka0 zrA05-8. 2. niHzreyasamabhyudayaM nistIraM dustaraM sukhAmbunidhim / niHpibati pItadharmA srvduHkhairnaaliiddhH|-smntbhdr, ra0ka0 zrA0 5-6. 3. sahagAmi kRtaM tena dharmasarvasvamAtmanaH / samAdhimaraNa yena bhavavidhvaMsi sAdhitam / prAgjantunA'munA'nantAH prAptAstadbhavamRtyavaH / samAdhipuNyo na paraM paramAzcaramakSaNaH / varaM zaMsanti mAhAtmyaM sarvajJAzcaramakSaNe / yasminsamAhitA bhavyA bhaJjanti bhavapaJjaram | AzAdhara, sAgAradharmAmRta 758,8-27,28. FD CVDCDCVDC TOLD ThATha kaphaED Jain bucalypten Privaio Pehlus jainederary.org sA Are Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1--0--0-0--0-8 460 : muni zrIhajArImala smRti-prantha : dvitIya adhyAya kSapaka kI sallekhanA meM sahAyaka aura unakA mahatvapUrNa kartavya ArAdhaka jaba sallekhanA le letA hai to vaha usameM bar3e Adara, prema aura zraddhA ke sAtha saMlagna rahatA hai tathA uttarottara pUrNa sAvadhAnI ke sAtha Atma-sAdhanA meM gati zIla rahatA hai. usake isa puNya kArya meM, jise eka 'mahAn yajJa' kahA gayA hai, pUrNa saphalatA mile aura vaha apane pavitra patha se vicalita na hone pAye, isake lie anubhavI muni-niryApakAcArya usakI sallekhanA meM sampUrNa zakti evaM Adara ke sAtha use sahAyatA karate haiM aura samAdhimaraNa meM susthira rakhate haiM. ve use sadaiva tattvajJAna pUrNa madhura upadezoM dvArA zarIra aura saMsAra kI asAratA evaM nazvaratA batalAte haiM, jisase vaha unameM mohita na ho. 'bhagavatI ArAdhanA' (gA 650 - 676 ) meM samAdhimaraNa karAne vAloM kA bahuta hI sundara varNana karate hue likhA hai : "kSapaka kI sallekhanA karAne vAle muniyoM ko dharmapriya, dRr3hazraddhAnI, pApabhIru, parISahajetA, dezakAlajJAtA, yogyAyogyavicAraka, tyAgamArgamamaMza, anubhavI, sva-para-tatvavivekI vizvAsI aura paropakArI honA cAhie. unakI saMkhyA utkRSTa 48 aura kama-se-kama 2 honA caahie|" , "48 muni kSapaka kI isa prakAra sevA kareM-4 muni kSapaka ko uThAne baiThAne Adi rUpa se zarIra kI Tahala kareM. 4 muni dharma zravaNa karAyeM. 4 muni bhojana aura 4 muni pAna karAyeM 4 muni rakSA dekhabhAla kareM. 4 muni zarIra ke mala-mUtrAdi ke kSepaNa meM tatpara raheM. 4 muni vasatikA ke dvAra para raheM, jisase aneka loga kSapaka ke pariNAmoM meM kSobha na kara sakeM. 4 muni kSapaka kI arAdhanA ko suna kara Aye logoM ko sabhA meM dharmopadeza dvArA santuSTa kareM. 4 muni rAtri meM jAgeM. 4 muni deza kI UMca-nIca sthiti ke jJAna meM tatpara raheM. 4 muni bAhara se Aye gaye logoM se bAtacIta kareM aura 4 muni kSapaka ke samAdhimaraNa meM vighna karane kI sambhAvanA se Aye logoM se vAda ( zAstrArthaM dvArA dharmaprabhAvanA) kareM. ye mahAprabhAvazAlI niryApaka muni kSapaka kI samAdhi meM pUrNa yatna se sahAyatA karate haiM aura use saMsAra se pAra karAte haiM. bharata aura airAvata kSetra meM kAla kI vicitratA hone se yathAnukula avasara meM jitanI vidhi bana jAye aura jitane guNoM ke dhAraka nirmANaka mila jAeM utane bhI samAdhi karAyeM ati zreSTha hai. para nirvANaka eka nahIM honA cAhie, kyoMki akelA eka niryApaka kSapaka kI 24 ghaMTe sevA karane para thaka jAyegA aura kSapaka kI acchI taraha samAdhi nahIM karA pAyegA. ' niryApaka muni kSapaka ko jo kalyANakArI upadeza dekara samAdhimaraNa meM susthira rakhate haiM usakA paMDita pravara AzAdhara jI ne nimna prakAra varNana kiyA hai." "he kSapaka ! loka meM aisA koI pudgala nahIM, jise tumane eka se adhika bAra na bhogA ho, phira bhI vaha tumhArA koI hita na kara sakA. para-vastu kyA kabhI AtmA kA hita kara sakatI hai ? AtmA kA hita to jJAna, saMyama aura tyAga, ye AtmaguNa hI kara sakate haiM. ataH bAhya vastuoM se moha ko tyAgo aura viveka tathA saMyama kA Azraya lo aura sadaiva yaha vicAro ki maiM anya hU~ aura pudgala anya hai, maiM cetana hU~, jJAtA dRSTA hU~ aura pudgala acetana hai, jJAnadarzanarahita hai. maiM Ananda-dhana hU~ aura pudgala aisA nahIM hai." 1. piyadhammA daDhadhammA saMviggA'vajjabhIruNo dhIrA / baMdarahU paccaiyA paccakkhANammiya vidarahU / kappAkappe kuzalA samAdhikaraNajjudA sudarahastA / godatthA bhayavanto aDadAlIsaM tu NijjavayA / pijjAvayA ya doriNa vi hoMti jaharaNeNa kAlasaMsayaNA / ekko NijjAva Na hoi kaiyA vi jiNasutte / - zivArya, bhagavatI ArAdhanA. 2. dekhie, AzAdhara, sAgAradharmAmRta, 8, 48-107. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darabArIlAla jaina jainadarzana meM saMlekhanA kA mahatvapUrNa sthAna 461 : " he kSapakarAja ! jisa sallekhanA ko tuma aba taka dhAraNa nahIM kara pAye the, use dhAraNa karane kA suavasara tumheM Aja prApta huA hai. usa sallekhanA meM koI doSa mata Ane do tuma parISaha yA vedanA ke kaSTa se mata ghabarAo. ve tumhAre AtmA kA kucha bigAr3a nahIM sakate. unheM tuma sahanazIlatA evaM dhIratA se sahana karo aura unake dvArA karmoM kI asaMsvAtaguNI nirjarA karo." "he ArAdhaka ! mithyAtva kA vamana karo, samyaktva kA sevana karo. paMcaparameSThI kA smaraNa karo aura unake guNoM meM anurAga karo tathA apane zuddha jJAnopayoga meM lIna raho. apane mahAvratoM kI rakSA karo. kaSAyoM ko jIto. indriyoM ko vaza meM karo. sadaiva AtmA meM hI AtmA kA dhyAna karo. mithyAtva ke samAna duHkhadAyI aura samyaktva ke samAna sukhadAyI tIna loka meM anya koI vastu nahIM hai. dekho dhanadatta rAjA kA saMghazrI maMtrI pahale samyagdRSTi thA, pIche usane samyaktva kI virAdhanA kI aura mithyAtva kA sevana kiyA, jisake kAraNa usakI A~kheM phUTI aura saMsAra-cakra meM use ghUmanA par3A. rAjA zreNika tIvra mithyAdRSTi thA, kintu bAda meM samyagdRSTi bana gayA, jisake prabhAva se apanI baMdhI huI naraka sthiti ko kama karake usane tIrthakara prakRtti kA bandha kiyA tathA bhaviSyatkAla meM vaha tIrthaMkara hogA. " "he kSapakarAja ! tumane Agama meM aneka bAra sunA hogA ki padmaratha nAma kA mithilA kA rAjA "vAsupUjyAya namaH" kahatA huA aneka vighna-bAdhAoM se pAra ho gayA thA aura bhagavAn ke samavasaraNa meM pahu~cA thA. vahA~ pahu~ca kara usane dIkSA le lI tathA bhagavAn kA zIghra gaNadhara bana gayA thA. yaha arhantabhakti kA hI itanA bar3A pratApa thA. subhaga nAma ke gvAle ne 'namo arihantArAM' itanA hI kahA thA, jisake prabhAva se vaha sudarzana huA aura anta meM mokSa ko prApta huA. " "isI taraha he kSapaka ! jinhoMne pariSahoM ko evaM upasargoM ko sahana karake mahAvratoM kA pAlana kiyA unhoMne abhyudaya aura mokSa prApta kiyA. sukumAla ko dekho, ve jaba tapa ke liye vana meM gaye aura dhyAna meM magna the, to zrRMgAlinI ne unheM kitanI nirdayatA se khAyA, parantu sukumAla svAmI jarA bhI apane dhyAna se vicalita nahIM hue aura ghora upasarga sahakara uttama gati ko prApta hue. zivabhUti mahAmuni ko bhI dekho, unake sira para AMdhI se ur3a kara ghAsa kA gAMja Apar3A thA, parantu ve Atma dhyAna se tanika bhI nahIM Dige aura nizcala vRtti se zarIra tyAgakara nirvANa ko prApta hue. pAMcoM pANDava jaba tapasyA kara rahe the usa samaya kauravoM ke bhAnaje Adi ne purAtana vaira nikAlane ke liye garama lohe kI sAMkaloM se bAMdhA aura kIleM ThoMkI, kintu ve aDiga rahe aura upasarga saha kara uttama gati ko prApta hue. yudhiSThira, bhIma aura arjuna mokSa gaye tathA nakula aura sahadeva savArthasiddhi ko prApta hue. vidyuccara ne kitanA bhArI upasarga sahA aura anta meM sadgati pAI. ' " "ataH he ArAdhaka ! tumheM ina mahApuruSoM ko apanA Adarza banA kara dhIratA vIratA se saba kaSToM ko sahana karate hue AtmalIna rahanA cAhie, jisase tumhArI samAdhi uttama prakAra ho aura abhyudaya tathA nirvANa prApta karo jo jIva eka bAra bhI acchI taraha samAdhimaraNa karake zarIra tyAgatA hai vaha 7-8 bhava se adhika saMsAra meM nahIM ghUmatA.' ataH he kSapaka ! tumheM apanA yaha durlabha samAdhimaraNa pUrNa dhIratA vIratA, sAvadhAnI evaM viveka ke sAtha karanA cAhie, jisase tumheM saMsAra meM phira na ghUmanA par3e." isa taraha niryApaka muni kSapaka ko samAdhimaraNa meM nizcala aura sAvadhAna banAye rakhate haiM. kSapaka ke samAdhimaraNa rUpa mahAn yajJa kI saphalatA meM ina mahAn niryApaka sAdhuoM kA pramukha evaM advitIya sahayoga hone se Agama meM unakI prazaMsA karate hue likhA hai : " " ve mahAnubhAva ( niryAeka muni) dhanya haiM, jo sampUrNa Adara aura zakti ke sAtha kSapaka ko sallekhanA karAte haiM." 1. zivArya bhagavatI ArAdhanA. 2. te ciya mahANubhAvA dharaNA jehiM ca tassa khavayassa / savvAdassattIe vahidArANA sayalA / - zivArya, bha0 zrA0 gAthA 2000. erary.org Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain E 0-0--0-0-0-0-0-0-0-0 462 : muni zrIhajArImala smRti grantha : dvitIya zradhyAya sallekhanA ke bheda jaina zAstroM meM zarIra kA tyAga tIna taraha se batAyA gayA hai' 1. cyuta, 2. cyAvita aura 3. vyakta. 1. cyutaH svataH Ayu pUrNa hone para zarIra chUTatA hai vaha cyuta kahalAtA hai. - 2. cyAvitaH - jo viSa bhakSaNa, raktakSaya, dhAtukSaya, zastrAghAta, saMkleza, agnidAha, jalapraveza Adi nimitta kAraNoM se zarIra chor3A jAtA hai vaha cyAvita kahA gayA hai. 3. vyaktaH -jo rogAdi ho jAne aura unakI asAdhyatA evaM maraNAnta hone para viveka sahita saMnyAsa rUpa pariNAmoM se zarIra chor3A jAtA hai vaha tyakta hai. tIna taraha ke zarIratyAgoM meM tyakta-zarIratyAga sarvazreSTha aura uttama mAnA gayA hai, kyoMki tyakta avasthA meM AtmA pUrNatayA jAgRta evaM sAvadhAna rahatA hai tathA use koI saMkleza pariNAma nahIM hotA. isa spakta zarIratyAga ko hI samAdhimaraNa, saMnyAsamaraNa, paNDitamaraNa, vIramaraNa aura sallekhanAmaraNa kahA gayA hai. yaha sallekhanAmaraNa ( tyakta zarIratyAga) tIna prakAra kA pratipAdana kiyA hai: 1. bhaktapratyAkhyAna, 2. iMginImaraNa aura 3. prAyopagamana. 1. bhakta pratyAkhyAna - jisameM anna-pAna kA kramazaH abhyAsa pUrvaka tyAga kiyA jAtA hai use bhaktapratyAkhyAna yA bhaktapratijJA sallekhanA kahate haiM. isakA kAla --- pramANa kama se kama antarmuhUrta hai aura adhika se adhika 12 varSa hai. madhyama, antarmuhUrta se Upara aura bAraha varSa se nIce kA kAla hai. isameM ArAdhaka AtmAtirikta samasta paravastuoM se rAgadveSAdi chor3atA hai tathA apane zarIra kI Tahala svayaM bhI karatA hai aura dUsaroM se bhI karAtA hai. -- 2. iMginI maraNa meM kSapaka apane zarIra kI sevA-paricaryA svayaM to karatA hai, para dUsare se nahIM karAtA svayaM uThegA aura svayaM leTegA aura isa taraha apanI sampUrNa kriyAe~ svayaM karegA. vaha pUrNatayA svAvalambana kA Azraya le letA hai. 3. prAyopagamana meM vaha na apanI sahAyatA letA hai aura na dUsare kI AtmA kI ora hI usakA satata lakSya rahatA hai aura usI ke dhyAna meM sadA rata rahatA hai. isa sallekhanA ko sAdhaka taba hI dhAraNa karatA hai jaba vaha antima avasthA meM pahu~ca jAtA hai tathA jisakA saMhanana prabala hotA hai. inameM bhaktapratyAkhyAna do taraha kA hai - 1. savicAra bhaktapratyAkhyAna aura 2. avicAra bhaktapratyAkhyAna. savicAra bhaktapratyAkhyAna meM ArAdhaka apane saMgha ko chor3akara dUsare saMgha meM jAkara sallekhanA grahaNa karatA hai. yaha sallekhanA bahuta kAla bAda maraNa hone tathA zIghra maraNa na hone kI hAlata meM grahaNa kI jAtI hai. isa sallekhanA kA dhArI 'ahaM' Adi adhikAroM ke vicAra pUrvaka utsAha sahita ise dhAraNa karatA hai. isI se ise savicAra bhaktapratyAkhyAna sallekhanA kahate haiM. para jisa ArAdhaka kI Ayu adhika nahIM hai aura zIghra maraNa hone vAlA hai tathA aba dUsare saMgha meM jAne kA samaya nahIM hai aura na zakti hai, vaha muni avicAra bhaktapratyAkhyAna samAdhimaraNa dhAraNa karatA hai. isake bhI tIna bheda hai. 1. niruddha, 2. niruddhatara aura 3. paramaniruddha. 1. nirudra:- dUsare saMgha meM jAne kI pairoM meM sAmarthya na rahe, zarIra thaka jAya athavA ghAtaka roga, vyAdhi yA upasargAdi AjAyeM aura apane saMgha meM hI ruka jAya to usa hAlata meM muni isa samAdhimaraNa ko grahaNa karatA hai. isalie ise niruddha 1. dekhiye, nemicandrAcArya, gommaTasAra karmakANDa 56, 57, 58. 2. dekhiye, nemicandrAcArya go0 karma0 gA0 56 tathA bhaga0 ArA0 gA0 26. 3. dekhiye nemicandrAcArya go0 karma0 gA0 61. 4. dekhiye, nemicandrAcArya go0 karma gA0 61. zvetAmbaraparamparA ke granthoM meM ise 'pAdapopagamana' yA 'pAdopagamana' kahate haiM. www.jainendrary.org Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darabArIlAla jaina jainadarzana meM saMlekhanA kA mahatvapUrNa sthAna 463 : avicAra pratyAkhyAna - sallekhanA kahate haiM. yaha do prakAra kA hai- 1. prakAza aura 2. aprakAza. loka meM jinakA samAdhimaraNa vikhyAta ho jAye vaha prakAza hai tathA jinakA vikhyAta na ho vaha aprakAza hai. 2. nirudvatara-sarpa, agni, vyAghra, mahiSa, hAthI, rIcha, cora, vyantara, mUrcchA, duSTa puruSoM Adi ke dvArA mAraNAntika Apatti Ane para tatkAla Ayu kA anta jAnakara nikaTavartI AcAryAdika ke samIpa apanI nindA, ga karatA huA sAdhu zarIra tyAga kare to use niruddha-avicAra-bhakta-pratyAkhyAna sallekhanA kahate haiM. Jain Ensem 3. paramanirudra - sarpa, vyAghrAdi bhISaNa upadravoM ke AjAne para vANI ruka jAya, bola na nikala sake, aise samaya meM mana meM hI arahantAdi paMca parameSThiyoM ke prati apanI AlocanA karatA huA sAdhu zarIra tyAge use parama niruddha bhakta pratyAkhyAna - sallekhanA kahate haiM. samAdhimaraNa kI zreSThatA ye tInoM (bhakta pratyAkhyAna, iMginI aura prAyopagamana) samAdhimaraNa uttama evaM sarvazreSTha mAne gaye haiM. AcArya zivArya ne ( bhagavatI ArAdhanA gAthA - 25 se 30 taka meM ) sattaraha prakAra ke maraNoM kA ullekha karake unameM pA~ca' taraha ke maraNoM kA varNana karate hue tIna maraNoM ko prazaMsanIya batalAyA hai. ve tInoM maraNa ye haiM. 'paMDita paMDitamaraNa, paMDitamaraNa, aura bAlapaMDitamaraNa ye tIna maraNa sadA prazaMsA ke yogya haiM: ' Age pA~ca maraNoM ke sambandha meM kahA hai ki vItarAga kevalI bhagavAn ke nirvANa-gamana ko 'paMDita paMDitamaraNa' dezavratI zrAvaka ke maraNa ko 'bAlapaMDitamaraNaM' AcArAMga zAstrAnusAra cAritra ke dhAraka sAdhu-muniyoM ke maraNa ko 'paMDitamaraNa' aviratasamyagdRSTi ke maraNa ko 'bAlamaraNa' aura mithyAdRSTi ke maraNa ko 'bAla- bAlamaraNa kahA hai. bhakta pratyAkhyAna, iMginI aura prAyopagamana ye tIna paMDita maraNa ke bheda haiM. inhIM tIna kA Upara saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai. AcArya zivArya ne isa sallekhanA ke karane, karAne, dekhane, anumodana karane, usameM sahAyaka hone, AhAra- auSadha sthAnAdi kA dAna dene tathA Adarabhakti prakaTa karane vAloM ko puNyazAlI batalAte hue bar3A sundara varNana kiyA hai. ve likhate haiM, * 1. paMDidapaMDidamaraNaM paMDidayaM bAlapaMDidaM ceva / bAlamaraNa' caurathaM paMcamayaM bAlabAlaM ca / bhaga0 ArAdhanA gA0 26. 2. paMDidapaMDidamaraNaM ca paMDidaM bAlapaMDidaM ceva / edANi tirie maraNANi jiNA piccaM pasaMsanti / bhaga0 ArAdhanA gA0 27. 3. paMDidapaMDidamaraNe khoNakasAyA maranti kevaliyo / viradAvaradA jIvA maranti tadiyeNa maraNeNa / iMgiNI ceva / jahuttacariyarasa / cautthahammi | bAlabAlammi | bhaga0 ArAdhanA gA0 28, 29, 30. bhayavantA AicacaiUNa pAzravagamaNa maraNaM bhattaparaNAya tivihaM paMDidamaraNaM sAhussa aviradasammAdiTThI maranti bAlamaraNe micchAdiTThI ya puNo paMcamae 4. te sUrA saMghamajmammi / ArAdhaNA-paDAyA cauppayArA dhiyA jehiM / te dharaNa te gANI laddho lAbho va tehi sanvehiM / ArAdhaNA bhayavadI paDivaragA jehi saMpuraNA / kiNAma tehi loge mahANubhAvehiM hujja Na ya pattaM / ArAdhaNA bhayavadI sayalA ArAdhidA jehiM / te ciya mahANubhAvA dharaNA jehiM ca tassa khavayassa / savvAdara sattIe uvavihidArAdhaNA sayalA / h library.org Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya 've muni dhanya haiM jinhoMne saMgha ke madhya meM samAdhimaraNa grahaNa kara cAra prakAra kI ArAdhanArUpI patAkA ko phaharAyA'. 've hI bhAgyazAlI haiM aura jJAnI haiM tathA unhoMne samasta lAbha pAyA hai jinhoMne durlabha bhagavatI ArAdhanA (sallekhanA) ko prApta kara use sampanna kiyA hai'. 'jisa ArAdhanA ko saMsAra meM mahAprabhAvazAlI vyakti bhI prApta nahIM kara pAte, usa ArAdhanA ko jinhoMne pUrNarUpa se prApta kiyA unakI mahimA kA varNana kauna kara sakatA hai ?' 've mahAnubhAva bhI dhanya haiM, jo pUrNa Adara aura samasta zakti ke sAtha kSapaka kI ArAdhanA karAte haiM.' 'jo dharmAtmA puruSa kSapaka kI ArAdhanA meM upadeza, AhAra-pAna, auSadha va sthAnAdi ke dAna dvArA sahAyaka hote haiM ve bhI samasta ArAdhanAoM ko nirvighnapUrNa karake siddhapada ko prApta hote haiM.' 've puruSa bhI puNyazAlI haiM, kRtArtha haiM jo pApakarma rUpI mala ko chuTAne vAle tIrtha meM sampUrNa bhakti aura Adara ke sAtha snAna karate haiM. arthAt kSapaka ke darzana-vandana-pUjana meM pravRtta hote haiM.' 'yadi parvata, nadI Adi sthAna tapodhanoM se sambandhita hone se tIrtha kahe jAte haiM aura unakI sabhakti bandanA kI jAtI hai to tapoguNarAzi kSapaka, tIrtha kyoM nahIM kahA jAyegA' avazya kahA jAyegA. usakI vandanA aura darzana kA bhI vahI phala prApta hotA hai jo tIrtha-vandanA kA hotA hai.' 'yadi pUrva RSiyoM kI pratimAoM kI vandanA karane vAle ke lie puNya hotA hai to sAkSAt kSapaka kI vandanA evaM darzana karane vAle puruSa ko pracura puNya kA saMcaya kyoM nahIM hogA ? apitu avazya hogA.' 'jo tIvra bhakti sahita ArAdhaka kI sadA sevA-vaiyAkRtya karatA hai usa puruSa kI bhI ArAdhanA nirvighna sampanna hotI hai arthAt vaha uttama gati ko prApta hotA hai.' kyA jainetara darzanoM meM yaha mahattvapUrNa vidhAna hai ? yaha sallekhanA jainetara janatAke lie ajJAta viSaya hai, kyoMki jaina sAhityake sivAya anya sAhitya meM usakA koI varNana upalabdha nahIM hotA. hA~, dhyAna yA samAdhi kA vistRta kathana milatA hai, para usakA ataHkriyA se koI saMbaMdha nahIM hai. usakA saMbaMdha kevala siddhiyoM ko prApta karane athavA Atma-sAkSAtkAra se hai. vaidika sAhitya meM solaha saMskAroM meM eka antyeSTi saMskAra AtA hai jise aihika jIvana ke aMtima adhyAya kI samApti kahA gayA hai aura jisakA dUsarA nAma mRtyu-saMskAra hai. yadyapi isa saMskAra kA antaHkriyA se saMbaMdha hai kintu vaha sAmAnya gRhasthoM kA kiyA jAtA hai. siddha--mahAtmAoM, saMnyAsiyoM yA bhikSuoM kA nahIM, jinakA parivAra se koI sambandha nahIM raha jAtA aura na jinheM antyeSTi--kriyA kI AvazyakatA jo uvavidhedi savvAdareNa ArAdhaNaM khu aNNassa / saMpajjadi NinvigdhA sayalA ArAdhaNA tassa / te vi kadatthA dharaNA ya hunti je paavkmmmlhrnne| rahAyanti khavaya-titthe savvAdarabhattisaM juttaa| giri-padiAdipadelA titthANi tabodhaNehiM jadi usidaa| titthaM kadhaM Na hujjo tavaguNarAsI sayaM khvo| punna-risINaM paDimAu baMdamAgarasa hoi jadi puraNaM / khavayassa vando kiha puNNaM viulaM Na pAvijja / jo olaggadi ArAdhayaM sadA tibv-bhtti-sNjuto| saMpajjadi NivigghA tassa vi ArAdhaNA sayalA |--shivaary, bha0 A01667-2005. 1.2. DA0 rAjabalI pANDeya, hindU saMskAra pR0 266. Jain d i demnational JANdiary.org Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darabArIlAla jaina : jainadarzana meM saMlekhanA kA mahattvapUrNa sthAna : 465 hI rahatI hai.' inake to jala-nikhAta yA bhU-nikhAta ke ullekha milate hai.2 yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki hiMdU dharma meM antyeSTi kI sampUrNa kriyAoM meM mRta-vyakti ke viSaya-bhoga tathA sukha-suvidhAoM ke liye prArthanAeM kI jAtI haiM. hameM usake AdhyAtmika lAbha athavA mokSa ke lie icchA kA bahuta kama saMketa milatA hai. janma-maraNa ke cakra se mukti pAne laukika eSaNAoM kI usameM kAmanA nahIM hai. eka bAta yahA~ jJAtavya hai ki nirNayasiMdhukAra ne brahmacArI, gRhastha aura vAnaprastha ke atirikta Atura arthAt mumUrSu (maraNAbhilASI) aura duHkhita arthAt caura vyAghrAdi se bhayabhIta vyakti ke liye bhI saMnyAsa kA vidhAna karane vAle katipaya matoM ko diyA hai. inameM batalAyA gayA hai ki saMnyAsa lene vAlA Atura athavA duHkhita yaha saMkalpa karatA hai ki "maiMne jo ajJAna pramAda yA Alasya doSa se burA karma kiyA una saba kA maiM tyAga karatA hU~ aura saba jIvoM ke liye abhayadAna detA hU~ tathA vihAra karate hue kisI jIva kI hiMsA nahIM karUMgA." para yaha saba kathana saMnyAsI ke maraNAnta samaya ke vidhi-vidhAna ko nahIM batalAtA, kevala saMnyAsa lete samaya kI jAne vAlI caryA kA digyadarzana karAtA hai. spaSTa hai ki yahA~ saMnyAsa kA vaha artha vivakSita nahIM hai jo sallekhanA kA artha hai. saMnyAsa kA artha hai yahA~ sAdhu-dIkSA, kiMvA, karmatyAga yA saMnyAsa nAmaka caturtha Azrama kA svIkAra hai aura sallekhanA kA artha saMnyAsa ke antargata maraNa samaya meM hone vAlI kriyA vizeSa (kaSAya evaM kAya kA kRSIkaraNa karate hue AtmA ko kumaraNa se bacAnA tathA Acarita dharma kI rakSA karanA) hai. ataH sallekhanA jainadarzana kI eka anupama dena hai, jo pAralaukika evaM AdhyAtmika jIvana ko ujjavala banAtI hai. isa kriyA meM rAgAdi kaSAya se yukta hokara pravRtti na hone ke kAraNa sallekhanA dhArI ko Atmabadha kA bhI doSa nahIM lagatA. 2. DA0 rAjavalI pANDeya, hindU saMskAra pR0 303 tathA kamalAkara bhaTTa, nirNayasiMdhu pR0 447. 3. DA0 rAjavalI prANDeya, hiMdU saMskAra, pRSTha 346. 4. saMnyased brahmacaryAdvA saMnyesacca gRhAdapi / banAdvA pravrajedvidvAnAturI vA tha duHkhitaH / utpanne saMkaTe ghore caura-cyAghrAdi gocre| bhayabhItasya saMnyAsamaM girA manurabravIt / yatkiMci dvAdhakaM karma kRmAjJAnato mayA / pramAdAlasyadoSAya tattaMsaMtyakta vAnaham / evaM saMtyajya bhUtevya dadyAda bhaya dakSiNAm / pandayAM karAbhyAM viharannAhaM vaakyaaymaansH| kariSye prANinAM hiMsA prANinaH santu nirbhayA:-kamalAkarabhaTTa, nirNayasiMdhu pR0 445. 5. vaidaki sAhitya meM yaha kriyA vizeSa bhRgupatana, agni praveza Adi ke rUpa meM svIkRta hai. (zizupAla vadha 4.23 kI TIkA kviMda jainasaMskRta Jain Education Intemational