Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana meM sallekhanA : eka anuzIlana pRSThabhUmi janma ke sAtha mRtyukA aura mRtyuke sAtha janmakA anAdi pravAha sambandha hai / jo utpanna hotA hai| usakI mRtyu bhI avazya hotI hai aura jisakI mRtyu hotI hai usakA janma bhI hotA hai / isa taraha janma aura maraNakA pravAha tabataka pravAhita rahatA hai jabataka jIvakI mukti nahIM hotI / isa pravAha meM jIvoMko nAnA klezoM aura duHkhoMko bhoganA par3atA hai / parantu rAga-dveSa aura indriyaviSayoMmeM Asakta vyakti isa dhruva satyako jAnate hue bhI usase mukti pAnekI ora lakSya nahIM dete / pratyuta jaba koI paidA hotA hai to usakA ve 'janmotsava' manAte tathA harSa vyakta karate haiM / aura jaba koI maratA hai to usakI mRtyupara A~sU bahAte evaM zoka prakaTa karate haiM / para saMsAra - virakta mumukSu santoMkI vRtti isase bhinna hotI hai / ve apanI mRtyuko acchA mAnate haiM aura yaha socate haiM ki jIrNa-zIrNa zarIrarUpI pijarese AtmAko chuTakArA mila rahA hai / ataeva jaina manISiyoM ne unakI mRtyuko 'mRtyu mahotsava' ke rUpameM varNana kiyA hai / isa vailakSaNyako samajhanA kucha kaThina nahIM hai / yathArtha meM sAdhAraNa loga saMsAra (viSaya- kaSAyake poSaka cetanAcetana padArthoM) ko AtmIya samajhate haiM / ataH unake chor3ane meM unheM duHkhakA anubhava hotA hai aura unake milane meM harSa hotA hai / parantu zarIra aura AtmAke bhedako samajhanevAle jJAnI vItarAgI santa na kevala viSaya kaSAyakI poSaka bAhya vastuoMko hI, apitu apane zarIra ko bhI para- anAtmIya mAnate / ataH zarIrako chor3ane meM unheM duHkha na hokara pramoda hotA hai | ve apanA vAstavika nivAsa isa dvandva pradhAna duniyAko nahIM mAnate, kintu mukti ko samajhate haiM aura sadarzana, jJAna, cAritra, tapa, tyAga, saMyama Adi AtmIya guNoMko apanA yathArtha parivAra mAnate haiM / phalataH santajana yadi apane paudgalika zarIra ke tyAgapara 'mRtyu- mahotsava' manAyeM to koI Azcarya nahIM hai / ve apane rugNa, azakta, jarjarita, kucha kSaNoM meM jAnevAle aura vipadgrasta jIrNa-zIrNa zarIrako chor3ane tathA naye zarIrako grahaNa karanemeM usI taraha utsuka evaM pramudita hote haiM jisa taraha koI vyakti apane purAne, malina, jIrNa aura kAma na de sakanevAle vastrako chor3ane tathA navIna vastrake paridhAnameM adhika prasanna hotA hai / ' 1. ' jAtasya hi dhruvo mRtyudhru' vaM janma mRtasya ca / ' - gItA, 2-27 / 2. 3. 'saMsArAsaktacittAnAM mRtyurbhItyaM bhavennRNAm / modAyate punaH so'pi jJAna-vairAgyavAsinAm // ' - mRtyumahotsava, zlo0 17 / 4. 'jJAnin ! bhayaM bhavetkasmAtprApte mRtyu- mahotsave / svarUpasthaH puraM yAti dehAddehAntara sthitiH // - mRtyu mahotsava, zlo0 10 / 5. jIrNaM dehAdikaM sarvaM nUtanaM jAyate yataH / sa mRtyuH kiM na modAya satAM sAtotthitiryathA // - mRtyumahotsava, zlo0 15 / gItA meM bhI isI bhAvako pradarzita kiyA gayA hai / yathA vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNAti naro'parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI // gItA, 2- 22 / - 203 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI tathyako dRSTimeM rakhakara saMvegI jaina zrAvaka yA jaina sAdhu apanA maraNa sudhAraneke lie ukta paristhitiyoMmeM sallekhanA grahaNa karatA hai / vaha nahIM cAhatA ki usakA zarIra-tyAga rote-vilapate, saMkleza karate aura rAga-dveSakI agnimeM jhulasate hue asAvadhAna avasthAmeM ho, kintu dRr3ha, zAnta aura ujjvala pariNAmoMke sAtha vivekapUrNa sthitimeM vIroMkI taraha usakA zarIra chuTe / sallekhanA mumukSa zrAvaka aura sAdhu donoMke isI uddezyakI pUraka hai / prastutameM usIke sambandhameM kucha prakAza DAlA jAtA hai / sallekhanA aura usakA mahattva 'sallekhanA' zabda jaina-dharmakA pAribhASika zabda hai| isakA artha hai-'samyakakAya-kaSAya-lekhanA sallekhanA'-samyak prakArase kAya aura kaSAya donoMko kRza karanA sallekhanA hai / tAtparya yaha ki maraNasamayameM kI jAnevAlI jisa kriyA-vizeSameM bAharI aura bhItarI arthAta zarIra tathA rAgAdi doSoMkA, unake kAraNoMko kama karate hae prasannatApUrvaka binA kisI dabAvake svecchAse lekhana arthAt kRzIkaraNa kiyA jAtA hai usa uttama kriyA-vizeSakA nAma sallekhanA hai| usIko 'samAdhimaraNa' kahA gayA hai| yaha sallekhanA jIvana bhara Acarita samasta vratoM, tapoM aura saMyamako saMrakSikA hai| isalie ise jaina-saMskRtimeM 'vratarAja' bhI kahA hai| apane pariNAmoMke anusAra prApta jina Aya, indriyoM aura mana, vacana, kAya ina tIna baloke saMyogakA nAma janma hai aura unhIM ke kramaza: athavA sarvathA kSINa honeko maraNa kahA gayA hai / yaha maraNa do prakArakA hai-eka nityamaraNa aura dUsarA tadbhava-maraNa / pratikSaNa jo Ayu AdikA hrAsa hotA rahatA hai vaha nitya-maraNa hai tathA uttaraparyAyakI prAptike sAtha pUrva paryAyakA nAza honA tadbhava-maraNa hai| nityamaraNa to nirantara hotA rahatA hai, usakA Atma-pariNAmoMpara vizeSa prabhAva nahIM par3atA / para tadbhava-maraNakA kaSAyoM evaM viSaya-vAsanAoMkI nyanAdhikatAke anusAra Atma-pariNAmoMpara acchA yA burA prabhAva avazya par3atA hai| isa tadbhava-maraNako sudhArane aura acchA banAneke liye hI paryAyake anta meM 'sallekhanA' rUpa alaukika prayatna kiyA jAtA hai / sallekhanAse ananta saMsArakI kAraNabhUta kaSAyoMkA Avega upazamita athavA kSINa ho jAtA hai tathA janma-maraNakA pravAha bahuta hI alpa ho jAtA athavA bilakula sUkha jAtA hai / jaina lekhaka AcArya zivArya sallekhanAdhAraNa para bala dete hue kahate haiM ki 'jo bhadra eka paryAyameM samAdhimaraNapUrvaka maraNa karatA hai vaha saMsArameM sAta-ATha paryAyase adhika paribhramaNa nahIM karatA-usake bAda vaha avazya mokSa pA letA hai|' Age ve sallekhanA aura sallekhanA-dhArakakA mahattva batalAte hue yahA~ taka / (ka) 'samyakkAya-kaSAya-lekhanA sllekhnaa| kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApana___ krameNa samyaglekhanA sallekhanA |'-puujypaad, sarvArthasiddhi 7-22 / (kha) 'mAraNAntikI sallekhanAM jyoSitA'-A0 gRddhapiccha, tattvArthasU0 7-22 / 'svAyuridriyabalasaMkSayo maraNam / svapariNAmopAttasyAyuSaH indriyANAM balAnAM ca kAraNavazAt saMkSayo maraNamiti manyante manISiNaH / maraNaM dvividhama, nityamaraNaM tadabhavamaraNaM ceti / tatra nityamaraNaM samaye samaye svAyurAdInAM nivRttiH / tadbhavamaraNaM bhavAntaraprAptyanantaropazliSTaM pUrvabhavavigamanama / ' -akalaGkadeva, tattvArthavA0 7-22 / 3. 'egammi bhavaggahaNe samAdhimaraNeNa jo mado jiivo| Na ha so hiMDadi bahuso sattaTU-bhave pamattUNa ||'-bhgvtii ArA0 / -204
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhate haiM' ki 'sallekhanA-dhAraka (kSapaka) kA bhaktipUrvaka darzana, vandana aura vaiyAvRtya Adi karane vAlA vyakti bhI devagatike sukhoMko bhogakara antameM uttama sthAna (nirvANa ) ko prApta karatA hai / ' terahavIM zatAbdI ke praur3ha lekhaka paNDitapravara AzAdharajIne bhI isI bAtako bar3e hI prAMjala zabdoM meM spaSTa karate hue kahA hai ki 'svastha zarIra pathya AhAra aura vihAra dvArA poSaNa karane yogya hai tathA rugNa zarIra yogya auSadhiyoM dvArA upacArake yogya hai / parantu yogya AhAra-vihAra aura auSadhopacAra karate hue bhI zarIrapara unakA anukUla asara na ho, pratyuta roga bar3hatA hI jAya, to aisI sthiti meM usa zarIrako duSTake samAna chor3a denA hI zreyaskara hai|' ve asAvadhAnI evaM AtmaghAta ke doSa se bacane ke lie kucha aisI bAtoMkI ora bhI saMketa karate haiM, jinake dvArA zIghra aura avazya maraNakI sUcanA mila jAtI hai| usa hAlata meM vratIko Atmadharmako rakSAke lie sallekhanAmeM lIna ho jAnA hI sarvottama hai / isI taraha eka anya vidvAn ne bhI pratipAdana kiyA hai ki 'jisa zarIrakA bala pratidina kSINa ho rahA hai, bhojana uttarottara ghaTa rahA hai aura rogAdikake pratIkAra karaneko zakti nahIM rahI hai vaha zarIra hI vivekI puruSoM ko yathAkhyAtacAritra (sallekhanA) ke samayako iMgita karatA hai" / mRtyu mahotsavakAra kI dRSTi meM samasta zrutAbhyAsa, ghora tapazcaraNa aura kaThora vratAcaraNakI sArthakatA tabhI hai jaba mumukSu zrAvaka athavA sAdhu viveka jAgRta ho jAnepara sallekhanApUrvaka zarIra tyAga karatA hai / ve likhate haiM : 'jo phala bar3e-bar3e vratI puruSoMko kAyaklezAdi tapa, ahiMsAdi vrata dhAraNa karanepara prApta hotA hai vaha phala anta samaya meM sAvadhAnIpUrvaka kiye gaye samAdhimaraNase jIvoMko sahaja meM prApta ho jAtA hai / arthAt jo Atma-vizuddhi aneka prakArake tapAdise hotI hai vaha anta samaya meM samAdhipUrvaka zarIra tyAgase prApta ho jAtI hai / ' 'bahuta kAlataka kiye gaye ugra tapoMkA, pAle hue vratoMkA aura nirantara abhyAsa kiye hue zAstra jJAnakA eka-mAtra phala zAnti ke sAtha AtmAnubhava karate hue samAdhipUrvaka maraNa karanA hai / ' 1. 'sallehaNAe mUlaM jo vaccai tivva-bhatti-rAeNa / bhottUNaya deva sukhaM so pAvadi uttamaM ThANaM // - bhagavatI ArA0 / 2. 'kAya: svastho'nuvartyaH syAtpratikAryazca rogitaH / upakAraM viparyasyastyAjyaH sadbhiH khalo yathA // ' - AzAdhara, sAgaradharmA0 8- 6 / 3. 'dehAdivaikRtaiH samyaknimittaistu sunizcite / mRtyAvArAdhanAmagnamaterdUre na tatpadam / / - sAgAradharmA0, 8-10 / 4. pratidivasaM vijahadbalamujjhadbhukti tyajatpratIkAram / vapureva nRNAM nigadati caramacaritrodayaM samayam || - Adarza salle0, pR0 19 / 5. yatphalaM prApyate sadbhirvratAyAsaviDambanAt / tatphalaM sukhasAdhyaM syAnmRtyukAle samAdhinA / taptasya tapasazcApi pAlitasya vratasya ca / paThitasya zrutasyApi phalaM mRtyuH samAdhinA // - mRtyumahotsava, zloka 21, 23 / - 205 -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikramako dUsarI-tIsarI zatAbdIke vidvAn svAmI samantabhadrakI mAnyatAnusAra jIvanameM Acarita tapoMkA phala vastutaH anta samayameM gRhIta sallekhanA hI hai| ataH ve use pUrI zaktike sAtha dhAraNa karanepara jora dete haiM" / AcArya pUjyapAda-devanandi bhI sallekhanAke mahattva aura AvazyakatAko batalAte hue likhate haiM ki 'maraNa kisIko iSTa nahIM hai / jaise aneka prakArake sonA-cAMdI, bahumUlya vastroM AdikA vyavasAya karanevAle kisI vyApArIko apane usa gharakA vinAza kabhI iSTa nahIM hai, jisameM ukta bahumUlya vastue~ rakhI huI haiM / yadi kadAcit usake vinAzakA kAraNa (agnikA laganA, bAr3ha AjAnA yA rAjyameM viplava honA Adi) upasthita ho jAya, to vaha usakI rakSAkA pUrA upAya karatA hai aura jaba rakSAkA upAya saphala hotA huA dikhAI nahIM detA, to gharameM rakhe hue bahumUlya padArthoMko bacAnekA bharasaka prayatna karatA hai aura gharako naSTa hone detA hai / usI taraha vrata-zIlAdi guNoMkA arjana karanevAlA vratI zrAvaka yA sAdhu bhI una vratAdiguNaratnoMke AdhArabhUta zarIrakI, poSaka AhAra auSadhAdi dvArA, rakSA karatA hai, usakA nAza use iSTa nahIM hai / para daivavaza zarIrameM usake vinAza kAraNa ( asAdhya rogAdi ) upasthita ho jAya~, to vaha unako dUra karanekA yathAsAdhya prayatna karatA hai / parantu jaba dekhatA hai ki unakA dUra karanA azakya hai aura zarIrakI rakSA aba sambhava nahIM hai, to una bahumUlya vrata-zIlAdi Atma- guNoMkI vaha sallekhanA -dvArA rakSA karatA hai aura zarIrako naSTa hone detA hai / ' ina ullekhoMse sallekhanAkI upayogitA, AvazyakatA aura mahattA sahajameM jAnI jA sakatI hai / jJAta hotA hai ki isI kAraNa jaina saMskRti meM sallekhanApara bar3A bala diyA gayA hai| jaina lekhakoMne akele isI viSaya para prAkRta, saMskRta, hindI Adi bhASAoM meM anekoM svataMtra grantha likhe haiM / AcArya zivAryakI 'bhagavatI ArAdhanA' isa viSayakA eka atyanta prAcIna aura mahattvapUrNa vizAla prAkRta grantha hai / isI prakAra 'mRtyu mahotsava', 'samAdhimaraNotsAhadIpaka', 'samAdhimaraNapATha' Adi nAmoMse saMskRta tathA hindImeM bhI isI viSayapara aneka kRtiyA~ upalabdha haiM / sallekhanAkA kAla, prayojana aura vidhi yadyapi Upara ke vivecanase sallekhanAkA kAla aura prayojana jJAta ho jAtA hai tathApi use yahA~ aura bhI adhika spaSTa kiyA jAtA hai / AcArya samantabhadrasvAmIne sallekhanA - dhAraNakA kAla (sthiti) aura usakA prayojana batalAte hue likhA haiM upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // -- ratnakaraNDa zrAvakA 0 5 - 1 | 1. antaH kriyAdhikaraNaM tapaHphalaM sakaladarzinaH stuvate / tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNe prayatitavyam / / - ratnakaraNDazrA0 5-2 / 2. 'maraNasyAniSTatvAt / yathA vaNijo vividhapaNyadAnAdAnasaMcayaparasya svagRhavinAzo'niSTaH / tadvinAzakAraNe ca kRtazcidupasthite yathAzakti pariharati / duSparihAre ca paNyavinAzo yathA na bhavati tathA yatate / evaM gRhastho'pi vratazIlapaNyasaMcaye pravartamAnastadAzrayasya na pAtamabhivAJchati / tadupaplavavakAraNe copasthite svaguNAvirodhena pariharati / dRSparihAre ca yathA svaguNavinAzo na bhavati tathA prayatate / ' - sarvArthasi0 7-22 / - 206 -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' aparihArya upasarga, durbhikSa, bur3hApA aura roga--ina avasthAoM meM Atmadharmako rakSAke lie jo zarIrakA tyAga kiyA jAtA hai vaha sallekhanA hai / ' smaraNa rahe ki jaina vratI - zrAvaka yA sAdhukI dRSTimeM zarIrakA utanA mahattva nahIM hai jitanA AtmAkA hai; kyoMki usane bhautika dRSTiko gauNa aura AdhyAtmika dRSTiko upAdeya mAnA hai / ataeva vaha bhautika zarIrakI ukta upasargAdi saMkaTAvasthAoMmeM, jo sAdhAraNa vyaktiko vicalita kara denevAlI hotI haiM, Atmadharma cyutana hotA huA usakI rakSA ke lie sAmyabhAvapUrvaka zarIrakA utsarga kara detA hai / vAstava meM isa prakArakA viveka, buddhi aura nirmohabhAva use aneka varSoMke cirantana abhyAsa aura sAdhanA dvArA hI prApta hotA hai / isIse sallekhanA eka asAmAnya asidhArA vrata hai jise ucca manaHsthitike vyakti ho dhAraNa kara pAte haiM / saca bAta yaha hai ki zarIra aura AtmAke madhyakA antara ( zarIra jar3a, heya aura asthAyI hai tathA AtmA cetana, upAdeya aura sthAyI hai) jAna lenepara sallekhanA dhAraNa kaThina nahIM rhtaa| usa antarakA jJAtA yaha spaSTa jAnatA hai ki 'zarIrakA nAza avazya hogA, usake lie avinazvara phaladAyI dharmakA nAza nahIM karanA cAhie, kyoMki zarIrakA nAza ho jAnepara to dUsarA zarIra punaH mila sakatA hai / parantu AtmadharmakA nAza ho jAnepara usakA punaH milanA durlabha hai' / ' ataH jo zarIra-mohI nahIM hote ve AtmA aura anAtmA ke antarako jAnakara samAdhimaraNa dvArA AtmAse paramAtmAkI ora bar3hate haiM / jaina sallekhanAmeM yahI tattva nihita hai / isIse pratyeka jaina devopAsanAke anta meM pratidina yaha pavitra kAmanA karatA hai - 'he jinendra ! Apa jagat bandhu honeke kAraNa maiM Apake caraNoMkI zaraNa meM AyA hU~ / usake prabhAvase mere saba duHkhoMkA abhAva ho, duHkhoMke kAraNa jJAnAvaraNAdi karmokA nAza ho aura karmanAzake kAraNa samAdhimaraNakI prApti ho tathA samAdhimaraNake kAraNabhUta samyak bodha (viveka) kA lAbha ho / ' jaina saMskRti meM sallekhanAkA yahI AdhyAtmika uddezya evaM prayojana svIkAra kiyA gayA hai / laukika bhoga yA upabhoga yA indrAdi padakI usameM kAmanA nahIM kI gaI hai / mumukSu zrAvaka yA sAdhune jo aba taka vrata-tapAdi pAlanakA ghora prayatna kiyA hai, kaSTa sahe haiM, Atma-zakti bar3hAI hai aura asAdhAraNa Atma-jJAnako jAgRta kiyA hai usapara sundara kalaza rakhaneke lie vaha antima samaya meM bhI pramAda nahIM karanA cAhatA / ataeva vaha jAgRta rahatA huA sallekhanAmeM pravRtta hotA hai / sallekhanAvasthA meM use kaisI pravRtti karanA cAhie aura usakI vidhi kyA hai ? isa sambandha meM bhI jaina lekhakoMne vistRta aura vizada vivecana kiyA hai / AcArya samantabhadrane sallekhanAkI nimna prakAra vidhi batalAI hai : 1. nAvazyaM nAzine hiMsyo dharmo dehAya kAmadaH / deho naSTaH punarlayo dharmastvatyantadurlabhaH // sA0 dha0, 8-7 / 2. dukkha khao kamma - khao samAhimaraNaM ca bohilAho ya / mama hou jagadabaMdhava ! tava jiNavara ! caraNasaraNeNa // - bhAratIya 0 jJAna0 pU0 pR0 87 / 3. snehaM saMgaM parigrahaM cApahAya zuddhamanAH / svajanaM parijanamapi ca kSAntvA kSamayetpriyairvacanaiH // Alocya sarvamenaH kRtakAritamanumataM ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam / / * 207 -
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanA-dhArI sabase pahale iSTa vastuoMmeM rAga, aniSTa vastuoMmeM dveSa, strI-putrAdi priyajanoMmeM mamatva aura dhanAdimeM svAmitvakA tyAga karake manako zuddha bnaaye| isake pazcAta apane parivAra tathA sambandhita vyaktiyoMse jIvanameM hae aparAdhoMko kSamA karAye aura svayaM bhI unheM priya vacana bolakara kSamA kre| ___ isake anantara vaha svayaM kiye, dUsaroMse karAye aura anumodanA kiye hiMsAdi pApoMkI nizchala bhAvase AlocanA (unapara kheda-prakAzana) kare tathA mRtyuparyanta mahAvratoMkA apane meM Aropa kare / isake atirikta AtmAko nirbala banAnevAle zoka, bhaya, avasAda, glAni, kaluSatA aura AkulatA jaise Atma-vikAroMkA bhI parityAga kare tathA Atmabala evaM utsAhako prakaTa karake amRtopama zAstravacanoM dvArA manako prasanna rakhe / isa prakAra kaSAyako zAnta athavA kSINa karate hue zarIrako bhI kRSa karaneke lie sallekhanAmeM prathamataH annAdi AhArakA, phira dUdha, chAcha Adi peya padArthoM kA tyAga kre| isake anantara kAMjI yA garma jala pInekA abhyAsa kare / antameM unheM bhI chor3akara zaktipUrvaka upavAsa kre| isa taraha upavAsa karate evaM paMcaparameSThIkA dhyAna karate hue pUrNa vivekake sAtha sAvadhAnI meM zarIrako chor3e / isa antaraGga aura bAhya vidhise sallekhanAdhArI Ananda-jJAnasvabhAva AtmAkA sAdhana karatA hai aura vartamAna paryAyake vinAzase cintita nahIM hotA, kintu bhAvI paryAyako adhika sukhI, zAnta, zuddha evaM ucca banAnekA puruSArtha karatA hai| nazvarase anazvarakA lAbha ho, to use kauna buddhimAn chor3anA cAhegA? phalataH sallekhanA-dhAraka una pAMca doSoMse bhI apaneko bacAtA hai, jinase usake sallekhanA-vratameM duSaNa laganekI sambhAvanA rahatI hai / ve pA~ca doSa nimna prakAra batalAye gaye haiM : sallekhanA le lene ke bAda jIvita rahanekI AkAMkSA karanA, kaSTa na saha sakane ke kAraNa zIghra maraneko icchA karanA, bhayabhIta honA, snehiyoMkA smaraNa karanA aura agalI paryAyameM sukhoMkI cAha karanA ye pAMca sallenAvratake doSa haiM, jinheM 'aticAra' kahA gayA hai| zokaM bhayamavasAdaM kledaM kAluSyamaratimapi hitvA / sattvotsAhamudIrya ca manaH prasAdyaM zrutairamRtaiH / / AhAraM parihApya kramazaH snigdhaM vivarddhayetpAnam / snigdhaM ca hApayitvA kharapAnaM pUrayetkramazaH / / kharapAna-hApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi zaktyA / paJcanamaskAramanAstanuM tyajetsarvayatnena ||-rtnk0 zrA0 5,3-7 / 1. jIvita-maraNAMzase bhaya-mitrasmRti-nidAna-nAmAnaH / sallekhanAticArAH paJca jinendraH samAdiSTAH ||-rtnk0 zrA0 5,8 / - 208 -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanAkA phala sallekhanA-dhAraka dharmakA pUrNa anubhava aura lAbha leneke kAraNa niyamase niHzreyasa athavA abhyadaya prApta karatA hai / samantabhadrasvAmIne sallekhanAkA phala batalAte hue likhA hai : 'uttama sallekhanA karanevAlA dharmarUpI amRtakA pAna karaneke kAraNa samasta duHkhoMse rahita hokara yA to vaha niHzreyasako prApta karatA hai aura yA abhyudayako pAtA hai, jahA~ use aparimita sukhoMkI prApti hotI hai|' vidvadvara paNDita AzAdharajo kahate haiM ki 'jisa mahApuruSane saMsAra-paramparAke nAzaka samAdhimaraNako dhAraNa kiyA hai usane dharmarUpI mahAn nidhiko parabhavameM jAneke lie apane sAtha le liyA hai. jisase vaha usI taraha sukhI rahe jisa prakAra eka grAmase dUsare grAmako jAnevAlA vyakti pAsameM paryApta pAtheya honepara nirAkula rahatA hai| isa jovane ananta bAra maraNa kiyA, kintu samAdhi-sahita puNya-maraNa kabhI nahIM kiyA, jo saubhAgyase yA puNyodayase aba prApta huA hai / sarvajJadevane isa samAdhi-sahita puNya-maraNakI bar3I prazaMsA kI hai, kyoMki samAdhipUrvaka maraNa karanevAlA mahAn AtmA nizcayase saMsArarUpI piMjareko tor3a detA haiM-use phira saMsArake bandhanameM nahIM rahanA par3atA hai / ' sallekhanAmeM sahAyaka aura unakA mahattvapUrNa karttavya ArAdhaka jaba sallekhanA le letA hai, to vaha usameM bar3e Adara, prema aura zraddhAke sAtha saMlagna rahatA hai tathA uttarottara pUrNa sAvadhAnI rakhatA huA Atma-sAdhanAmeM gatizIla rahatA hai| usake isa puNyakAryameM, jise eka 'mahAn-yajJa' kahA gayA hai, pUrNa saphala banAne aura use apane pavitra pathase vicalita na hone deneke lie niryApakAcArya (samAdhimaraNa karAnevAle anubhavI muni) usakI sallekhanAmeM sampUrNa zakti evaM Adarake sAtha use sahAyatA pahu~cAte haiM aura samAdhimaraNameM use susthira rakhate haiN| ve sadaiva use tattvajJAnapUrNa madhura upadeza karate tathA zarIra aura saMsArakI asAratA evaM kSaNabhaMguratA dikhalAte haiM, jisase vaha unameM mohita na ho, jinhe vaha heya samajhakara chor3a cukA yA chor3ane kA saMkalpa kara cukA hai, unakI punaH cAha na kre| AcArya zivAryane bhagavatI-ArAdhanA (gA0 650-676) meM samAdhimaraNa-karAnevAle ina niryApaka muniyoMkA bar3A sundara aura vizada varNana kiyA hai| unhoMne likhA hai : 've muni (niryApaka) dharmapriya, dRDhazraddhAnI, pApabhIru, parISaha-jetA, deza-kAla-jJAtA, yogyAyogyavicAraka, nyAyamArga-marmajJa, anubhavI, svaparatatva-vivekI, vizvAsI aura parama-upakArI hote haiN| unakI saMkhyA adhikatama 48 aura nyUnatama 2 hotI hai|' 1. niHzreyasamabhyudayaM nistIraM dustaraM sukhAmbu nidhim / niHpivati pItadharmA sarvairduHkhairanAlIDhaH ||-rtnk0 5-9 / 2. sahagAmi kRtaM tena dharmasarvasvamAtmanaH / samAdhimaraNaM yena bhava-vidhvaMsi sAdhitam // prAgjantunA'munA'nantAH prAptAstadbhavamRtyavaH / samAdhipuNyo na paraM paramazcaramakSaNaH / / paraM zaMsanti mAhAtmyaM sarvajJAzcaramakSaNe / yasminsamAhitA bhavyA bhajanti bhava-paJjaram ||-saadh0 7-58, 8-27, 28 / 27 - 209
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ '48 muni kSapakakI isa prakAra sevA kreN| 4 muni kSapakako uThAne-baiThAne AdirUpase zarIrakI Tahala kreN| 4 muni dharma-zramaNa kraayeN| 4 muni bhojana aura 4 muni pAna kraayeN| 4 mani dekha-bhAla rakheM / 4 muni zarIrake malamUtrAdi kSepaNameM tatpara rheN| 4 muni vasatikAke dvArapara raheM, jisase aneka loga kSapakake pariNAmoMmeM kSobha na kara skeN| 4 muni kSapakakI ArAdhanAko sunakara Aye logoMko sabhAmeM dharmopadezadvArA santuSTa kareM / 4 muni rAtrimeM jAgeM / 4 muni dezakI U~ca-nIca sthitike jJAnameM tatpara raheM / 4 muni bAharase Aye-gayoMse bAtacIta kreN| aura 4 muni kSapakake samAdhimaraNameM vighna karane kI sambhAvanAse Aye logoMse vAda (zAstrArtha dvArA dharma-prabhAvanA) kreN| isa prakAra ye niryApaka muni kSa pakakI samAdhimeM pUrNa prayatnase sahAyatA karate haiN| bharata aura airAvata kSetroM meM kAlakI viSamatA honese jaisA avasara ho aura jitanI vidhi bana jAye tathA jitane guNoMke dhAraka niryApaka mila jAyeM utane guNoMvAle niryApakoMse bhI samAdhi karAyeM, atizreSTha hai| para eka niryApaka nahIM honA cAhie, kama-se-kama do honA cAhie, kyoMki akelA eka niryApaka kSapakakI 24 ghaNTe sevA karanepara thaka jAyagA aura kSapakakI samAdhi acchI taraha nahIM karA skegaa|' isa kathanase do bAteM prakAzameM AtI haiN| eka to yaha ki samAdhimaraNa karAneke lie dose kama niryApaka nahIM honA cAhie / sambhava hai ki kSapakakI samAdhi adhika dina taka cale aura usa dazAmeM yadi niryApaka eka ho to use vizrAma nahIM mila sktaa| ataH kama-se-kama do niryApaka to honA hI cAhie / dUsarI bAta yaha ki prAcIna kAlameM muniyoMkI itanI bahulatA thI ki eka-eka munikI samAdhi 48, 48 muni niryApaka hote the aura kSapakakI samAdhiko ve nirvighna sampanna karAte the / dhyAna rahe ki yaha sAdhuoMkI samAdhikA makhyataH varNana hai / zrAvakoMkI samAdhikA varNana yahA~ gauNa hai|| ye niryApaka kSapakako jo kalyANakArI upadeza dete tathA use sallekhanAmeM susthira rakhate haiM, usakA paNDita AzAdharajIne bar3A sundara varNana kiyA hai / vaha kucha yahA~ diyA jAtA hai : 'he kSapaka ! lokameM aisA koI pudgala nahIM, jisakA tumane ekase adhika bAra bhoga na kiyA ho, phira bhI vaha tumhArA koI hita nahIM kara sakA / paravastu kyA kabhI AtmAkA hita kara sakatI hai ? AtmAkA hita to usIke jJAna, saMyama aura zraddhAdi guNa hI kara sakate haiM / ataH bAhya vastuoMse mohako tyAgo, viveka tathA saMyamakA Azraya lo / aura sadaiva yaha vicAro ki maiM anya hU~ aura pudgala anya hai| 'maiM cetana hai, jJAtA-draSTA hU~ aura pudgala acetana hai, jJAna-darzanarahita hai| meM Anandaghana hU~ aura pudgala aisA nahIM hai|' piya-dhammA daDha-dhammA saMviggAvajjabhIruNo dhIrA / chaMdaNha paccaiyA paccakkhANammi ya vidaNha / / kappAkappe kusalA samAdhikaraNajjudA suda-rahassA / gIdatthA bhayavaMto ar3ayAlIsaM (48) tu NijjavayA / / NijjavayA ya doNNi vi hoti jahaNNaNa kAlasaMsayaNA / ekko NijjAvayao Na hoi kaiyA vi jiNasutte // -zivArtha, bhagavatI ArAdhanA gA0 662-673 / 2. sAgAradharmAmRta 8-48 se 8-107 / - 210 -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'he kSapakarAja ! jisa sallekhanAko tumane aba taka dhAraNa nahIM kiyA thA use dhAraNa karanekA suavasara tumheM Aja prApta huA hai / usa AtmahitakArI sallekhanAmeM koI doSa na Ane do| tuma parISahoMkSudhAdike kaSToMse mata dhbdd'aao| ve tumhAre AtmAkA kucha bigAr3a nahIM sakate / unheM tuma sahanazIlatA evaM dhIratAse sahana karo aura unake dvArA karmokI asaMkhyaguNI nirjarA kro|' 'he ArAdhaka ! atyanta duHkhadAyI mithyAtvakA bamana karo, sukhadAyI samyaktvakA ArAdhanA karo, paMcaparameSThIkA smaraNa karo, unake guNoMmeM satata anurAga rakho aura apane zuddha jJAnopayogameM lIna raho / apane mahAvratoMkI rakSA karo. kaSAyoMko jIto. indriyoMko vazameM karo. sadaiva AtmAmeM hI AtmAkA dhyAna karo, mithyAtvake samAna daHkhadAyI aura samyaktvake samAna sUkhadAyI tIna lokameM anya koI vasta nahIM hai / dekho, dhanadatta rAjAkA saMghazrI mantrI pahale samyagdaSTi thA. pIche usane samyaktvakI virAdhanA kI aura mithyAtvakA sevana kiyA, jisake kAraNa usakI A~kheM phaTa gaIM aura saMsAra-cakrameM use ghUmanA pdd'aa| rAjA zreNika tIvra mithyAdaSTi thA, kintu bAdako usane samyaktva prApta kara liyA, jisake prabhAvase usane apanI baMdhI huI narakakI sthitiko kama karake tIrthaGkara-prakRtikA bandha kiyA aura bhaviSyatkAlameM vaha tIrthaGkara hogaa|' ___ 'isI taraha he kSapaka ! jinhoMne parISahoM evaM upasargoko jIta karake mahAvratoMkA pAlana kiyA, unhoMne abhyudaya aura niHzreyasa prApta kiyA hai| sukamAlamuniko dekho, ve jaba vanameM tapa kara rahe the aura dhyAnameM magna the, to zRgAlinone unheM kitanI nirdayatAse khaayaa| parantu sukamAlasvAmI jarA bhI dhyAnase vicalita nahIM hue aura ghora upasarga sahakara uttama gatiko prApta hue| zivabhUti mahAmuniko bhI dekho, unake sirapara A~dhIse ur3akara ghAsakA Dhera Apar3A, parantu ve Atma-dhyAnase rattIbhara bhI nahIM Dige aura nizcala bhAvase zarIra tyAgakara nirvANako prApta hue| pA~coM pANDava jaba tapasyA kara rahe the, to kauravoMke bhAnaje Adine purAtana vaira nikAlaneke lie garama lohekI sAMkaloMse unheM bA~dha diyA aura kIliyA~ Thoka dIM, kintu ve aDiga rahe aura upasargoko sahakara uttama gatiko prApta hue| yudhiSThira, bhIma aura arjuna mokSa gaye tathA nakula aura sahadeva sarvArthasiddhiko prApta hue| vidyuccarane kitanA bhArI upasarga sahA aura usane sadgati paaii|' 'ataH he ArAdhaka ! tumheM ina mahApuruSoMko apanA Adarza banAkara dhIra-vIratAse saba kaSToMko sahana karate hue Atma-lIna rahanA cAhie, jisase tumhArI samAdhi uttama prakArase ho aura abhyudaya tathA niHzreyasako prApta kro|' isa taraha niryApaka muni kSapakako samAdhimaraNameM nizcala aura sAvadhAna banAye rakhate haiM / kSapakake samAdhimaraNarUpa mahAn yajJakI saphalatAmeM ina niryApaka sAdhuvaroMkA pramukha evaM advitIya sahayoga honekI prazaMsA karate hue AcArya zivAryane likhA hai : ___ 've mahAnubhAva (niryApaka muni) dhanya haiM, jo apanI sampUrNa zakti lagAkara bar3e Adarake sAtha kSapakakI sallekhanA karAte haiN|' 1. te ci ya mahANubhAvA dhaNNA jehiM ca tassa khvyss| savvAdara-sattIe uvavihidArAdhaNA sayalA |-bh0 A0, gA0 2000 / -211
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanAke bheda jaina zAstroMmeM zarIrakA tyAga tIna tarahase batAyA gayA hai / eka cyuta, dUsarA cyAvita aura tIsarA tykt| 1. cyuta-jo Ayu pUrNa hokara zarIrakA svataH chUTanA hai vaha cyuta tyAga (maraNa) kahalAtA hai / 2. cyAvita-jo viSa-bhakSaNa, rakta-kSaya, dhAtu-kSaya, zastra-ghAta, saMkleza, agni-dAha, jala-praveza, giri-patana Adi nimitta kAraNoMse zarIra chor3A jAtA hai vaha cyAvita tyAga (maraNa) kahA gayA hai| 3. tyakta-rogAdi ho jAne aura unakI asAdhyatA tathA maraNako AsannatA jJAta honepara jo vivekasa hita saMnyAsarUpa pariNAmoMse zarIra chor3A jAtA hai, vaha tyakta tyAga (maraNa) hai / ___ ina tIna tarahake zarIra-tyAgoMmeM tyaktarUpa zarIra-tyAga sarvazreSTha aura uttama mAnA gayA hai, kyoMki tyakta avasthAmeM AtmA pUrNatayA jAgRta evaM sAvadhAna rahatA hai tathA koI saMkleza pariNAma nahIM hotaa| isa tyakta zarIra-maraNako hI samAdhi-maraNa, saMnyAsa-maraNa, paNDita-maraNa, vIra-maraNa aura sallekhanAmaraNa kahA gayA hai / yaha sallekhanA-maraNa (tyakta zarIratyAga) bhI tIta prakArakA pratipAdana kiyA gayA hai:1. bhaktapratyAkhyAna, 2. iMginI aura 3. prAyopagamana / 1. bhaktapratyAkhyAna-jisa zarIra tyAgameM anna-pAnako dhIre-dhIre kama karate hue chor3A jAtA hai use bhakta-pratyAkhyAna yA bhakta-pratijJA-sallekhanA kahate haiM / isakA kAla-pramANa nyUnatama antarmuhUMta hai aura adhikatama bAraha varSa hai| madhyama antarmuhUMtase Upara tathA bAraha varSase nIcekA kAla hai| isameM ArAdhaka AtmAtirikta samasta para-vastuoMse rAga-dveSAdi chor3atA hai aura apane zarIrakI Tahala svayaM bhI karatA hai aura dUsaroMse bhI karAtA hai / 2. iMginI-jisa zarIra-tyAgameM kSapaka apane zarIrakI sevA-paricaryA svayaM to karatA hai, para dUsaroMse nahIM karAtA use iMginI-maraNa kahate haiN| isameM kSapaka svayaM uThegA, svayaM baiThegA aura svayaM leTegA aura isa taraha apanI amasta kriyAe~ svayaM hI kregaa| vaha pUrNatayA svAvalambanakA Azraya le letA hai| 3. prAyopagamana-jisa zarIra-tyAgameM isa sallekhanAkA dhArI na svayaM apanI sahAyatA letA hai aura na dUsarekI, use prAyopagamana-maraNa kahate haiN| isameM zarIrako lakar3okI taraha chor3akara AtmAkI ora hI kSapakakA lakSya rahatA hai aura AtmAke dhyAnameM hI vaha sadA rata rahatA hai / isa sallekhanAko sAdhaka tabhI dhAraNa karatA hai jaba vaha antima avasthAmeM paha~ca jAtA hai aura usakA saMhanana (zArIrika bala aura AtmasAmarthya) prabala hotA hai| bhaktapratyAkhyAna sallekhanAke do bheda inameM bhakta-pratyAkhyAna sallekhanA do tarahakI hotI hai:-(1) savicAra-bhakta-pratyAkhyAna aura (2) avicAra-pratyAkhyAna / savicAra-bhaktapratyAkhyAnameM ArAdhaka apane saMghako chor3akara dUsare saMghameM jAkara sallekhanA grahaNa karatA hai / yaha sallekhanA bahuta kAla bAda maraNa hone tathA zIghra maraNa na honekI hAlatameM grahaNa kI jAtI hai| isa sallekhanAkA dhArI 'arha' Adi adhikAroMke vicArapUrvaka utsAha sahita ise dhAraNa karatA hai| isIse ise savicAra-bhakta pratyAkhyAna-sallekhanA kahate haiN| para jisa ArAdhakakI Ayu adhika nahIM hai 1. A0 nemicandra, gommaTasAra karmakANDa, gA0 56, 57, 58 / 2. A0 nemicandra, go0 ka0 gA061 / - 212 -
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura zIghra maraNa honevAlA hai tathA dUsare saMghameM jAnekA samaya nahIM hai aura na zakti hai vaha muni dUsarI avicAra-bhakta-pratyAkhyAna-sallekhanA letA hai| isake bhI tIna bheda hai :-1. niruddha, 2. niruddhatara aura 3. paramaniruddha / 1. niruddha-dUsare saMghameM jAnekI pairoMmeM sAmarthya na rahe, zarIra thaka jAya athavA ghAtaka roga, vyAdhi yA upasargAdi A jAyeM aura apane saMghameM hI ruka jAya to usa hAlatameM muni isa samAdhimaraNako grahaNa karatA hai| isalie ise niruddha-avicAra-bhaktapratyAkhyAna-sallekhanA kahate haiM / yaha do prakArakI hai-1. prakAza aura 2. aprakAza / lokameM jinakA samAdhimaraNa vikhyAta ho jAye, vaha prakAza hai tathA jinakA vikhyAta na ho, vaha aprakAza hai| 2. niruddhatara-sarpa, agni, vyAghra, mahiSa, hAthI, rIcha, cora, vyantara, mUrchA, duSTa-puruSoM Adike dvArA mAraNAntika Apatti AjAnepara AyakA anta jAnakara nikaTavartI AcAryAdikake samIpa apanI nindA, gardA karatA huA sAdhu zarIra-tyAga kare to use niruddhatara-avicAra-bhaktapratyAkhyAna-samAdhimaraNa kahate haiN| 3. paramaniruddha-sarpa, vyAghrAdike bhISaNa upadravoMke Anepara vANI ruka jAya, bola na nikala sake, aise samayameM manameM hI arahantAdi paMcaparameSThiyoMke prati apanI AlocanA karatA huA sAdhu zarIra tyAge, to use paramaniruddha-bhaktapratyAkhyAna-sallekhanA kahate haiN| sAmAnya maraNakI apekSA samAdhimaraNakI zreSThatA : AcArya zivAryane sataraha prakArake maraNoMkA ullekha karake unameM viziSTa pA~ca' tarahake maraNoMkA varNana karate hue tIna maraNoMko prazaMsanIya evaM zreSTha batalAyA hai| ve tIna maraNa ye haiM :-1. paNDitapaNDitamaraNa, 2. paNDitamaraNa aura 3. bAlapaNDitamaraNa / ___ukta maraNoMko spaSTa karate hue unhoMne likhA hai ki caudahaveM guNasthAnavartI ayogakevalI bhagavAnkA nirvANa-gamana 'paNDitapaNDitamaraNa' hai, AcArAGga-zAstrAnusAra cAritrake dhAraka sAdhu-muniyoMkA maraNa 'paNDitamaraNa' hai, dezavratI zrAvakakA maraNa 'bAlapaNDitamaraNa' hai, avirata-samyagdRSTikA maraNa 'bAlamaraNa' aura mithyAdaSTikA maraNa 'bAlabAlamaraNa' hai| Upara jo bhaktapratyAkhyAna, iMginI aura prAyopagamana-ina tIna samAdhimaraNoMkA kathana kiyA gayA hai vaha saba paNDitamaraNakA kathana hai / arthAta ve paNDitamaraNake bheda hai| 1. paMDidapaMDida-maraNaM paMDidayaM bAla-paMDidaM ceva / bAla-maraNaM cautthaM paMcamayaM bAlabAlaM ca / / -bha0 A0 gA0 26 / 2. paMDidapaMDida-maraNaM ca paMDidaM bAlapaMDidaM ceva / edANi tiNi maraNANi jiNA NiccaM pasaMsaMti // -bha0 A0 gA0 27 / 3. paMDidapaMDidamaraNe khINakasAyA maraMti kevaliNo / viradAviradA jIvA maraMti tadiyeNa maraNeNa // pAopagamaNa-maraNaM bhattappaNNA ya iMgiNI ceva / tivihaM paMDidamaraNaM sAhussa jahuttacariyassa / / aviradasammAdiTThI maraMti bAlamaraNe cautthammi / micchAdiTrIya paNo paMcamae bAlabAlammi ||-bh.aa. 28.29.30 / -213 -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhimaraNa kartA, kArayitA, anumodaka aura darzakoM kI prazaMsA : zivArya ne isa sallekhanA ke karane, karAne, dekhane, anumodana karane, usameM sahAyaka hone, AhAra - auSadhasthAnAdi dene tathA Adara bhakti prakaTa karanevAloMko puNyazAlI batalAte hue unakI bar3I prazaMsA kI hai| ve likhate haiM -: 've muni dhanya haiM, jinhoMne saMgha ke madhya meM jAkara samAdhimaraNa grahaNa kara cAra prakAra ( darzana, jJAna, cAritra aura tapa ) kI ArAdhanArUpI patAkAko phaharAyA hai / ' 've hI bhAgyazAlI aura jJAnI haiM tathA unhoMne samasta lAbha pAyA hai jinhoMne durlabha bhagavatI ArAdhanA (sallekhanA ) ko prApta kiyA hai / ' 'jisa ArAdhanAko saMsAra meM mahAprabhAvazAlI vyakti bhI prApta nahIM kara pAte, usa ArAdhanAko jinhoMne pUrNarUpa se prApta kiyA, unakI mahimAkA varNana kauna kara sakatA hai ?' 've mahAnubhAva bhI dhanya haiM, jo pUrNa Adara aura samasta zakti ke sAtha kSapakakI ArAdhanA karAte haiM / ' 'jo dharmAtmA puruSa kSapakakI ArAdhanAmeM upadeza, AhAra-pAna, auSadha va sthAnAdike dAnadvArA sahAyaka hote haiM, ve bhI samasta ArAdhanAoMko nirvighna pUrNa karake siddhapadako prApta hote haiM / ' 1. te sUrA bhayavaMtA AiccaiUNa saMgha- majjhammi / ArAdhaNA-paDAyA caupayArA dhidA jehi // te ghaNNA te NANI laddho lAbho ya tehi savrvvehi / ArAdhanA bhavadI paDivaNNA jehi saMpuNNA || kiM NAma tehi loge mahANubhAvehi hujja Na ya pattaM / ArAdhanA bhavadI sayalA ArAdhidA jehi // teci mahANubhAvA dhaNNA jehiM ca tassa khavayassa / savvAdara - sattI uvavihidArAdhaNA sayalA || jo uvavidhedi savvAdareNa ArAdhaNaM khu aNNassa / sapajjadi nivvigdhA sayalA ArAdhaNA tassa // vidatthA ghaNNA hu~ti je pAvakamma-mala-haraNe | yaMta khavaya-titthe savvAdara bhatti-saMjuttA // giri-nadiyAdipadesA titthANi tavodhaNehi jadi usidA / tithaM kathaM Na hujjo tavaguNarAsI sayaM khavao // puvva-risINaM paDimA vaMdamANassa hoi jadi puNNaM / khavayasya vaMdao kiha puNNaM viulaM Na pAvijja || jo alaggadi ArAdhayaM sadA tivvabhattisaMjutto / saMpajjadi NindigdhA tassa vi ArAdhaNA sayalA // - bha0 A0 gA0 1997 - 2005 / - 214 -
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 've puruSa bhI puNyazAlI haiM, kRtArtha haiM, jo pApakarmarUpI mailako chuTAnevAle kSapakarUpI tIrthameM sampUrNa bhakti aura Adarake sAtha snAna karate haiM / arthAt kSapakake darzana, vandana aura pUjanameM pravRtta hote haiM / ' 'yadi parvata, nadI Adi sthAna tapodhanoMse sevita honese 'tIrtha' kahe jAte haiM aura unakI sabhakti vandanA kI jAtI hai to tapoguNa kI rAzi kSapaka 'tIrtha' kyoM nahIM kahA jAvegA? arthAta usakI vandanA aura darzanakA bhI vahI phala prApta hotA hai jo tIrtha-vandanAkA hotA hai / ' 'yadi pUrva RSiyoMkI pratimAoMkI vandanA karanevAloMko puNya hotA hai, to sAkSAt kSapakakI vandanA evaM darzana karanevAle puruSako pracura puNyakA saMcaya kyoM nahIM hogA ? arthAt avazya hogaa|' _ 'jo tIvra bhaktisahita ArAdhakakI sadA sevA--vaiyAvRtya karatA hai usa puruSakI bhI ArAdhanA nirvighna sampanna hotI hai / arthAt vaha bhI samAdhipUrvaka maraNa kara uttama gatiko prApta hotA hai / ' sallekhanA Atma-ghAta nahIM hai : antameM yaha kaha denA Avazyaka hai ki sallekhanAko Atma-ghAta na samajha liyA jAyaH kyoMki AtmadhAta tIvra krodhAdike AvezameM Akara yA ajJAnatAvaza zastra-prayoga, viSa-bhakSaNa, agni-praveza, jala-praveza, giri-pAta Adi ghAtaka kriyAoMse kiyA jAtA hai, jaba ki ina kriyAoMkA aura krodhAdike AvezakA sallekhanAmeM abhAva hai / sallekhanA yojanAnusAra zAntipUrvaka maraNa hai, jo jIvana-sambandhI suyojanAkA eka aGga hai / kyA jainetara darzanoMmeM yaha sallekhanA hai ? yaha sallekhanA jaina darzanake sivAya anya darzanoMmeM upalabdha nahIM hotI / hA~, yogasUtra AdimeM dhyAnArthaka samAdhikA vistRta kathana avazya pAyA jAtA hai| para usakA antaHkriyAse koI sambandha nahIM hai / usakA prayojana kevala siddhiyoMke prApta karane athavA Atma-sAkSAtkArase hai| vaidika sAhityameM varNita solaha saMskAroM meM eka 'antyeSTi-saMskAra' AtA hai, jise aihika jIvanake antima adhyAyakI samApti kahA gayA hai aura jisakA dUsarA nAma 'mRtyu-saMskAra' hai| isa saMskArakA antaHkriyAke sAtha sambandha ho sakatA thaa| kintu mRtyu-saMskAra sAmAjikoM athavA sAmAnya logoMkA kiyA jAtA hai, siddha-mahAtmAoM, saMnyAsiyoM yA bhikSuoMkA nahIM, kyoMki unakA parivArase koI sambandha nahIM rahatA aura isIlie unheM antyeSTi-kriyAkI AvazyakatA nahIM rhtii| unakA to jala-nikhAta yA bhU-nikhAta kiyA jAtA hai / yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki hindudharmameM antyeSTikI sampUrNa kriyAoMmeM mata vyaktike viSaya-bhoga tathA sukha-suvidhAoMke lie hI prArthanAe~ kI jAtI haiM / hameM usake AdhyAtmika lAbha athavA mokSake lie icchAkA bahuta kama saMketa milatA hai| janma-maraNake cakrase mukti pAneke lie koI prArthanA nahIM kI jaatii| para jaina-sallekhanAmeM pUrNatayA AdhyAtmika lAbha tathA mokSa-prAptikI bhAvanA spaSTa sannihita rahatI hai, laukika eSaNAoMkI usameM kAmanA nahIM hotii| itanA yahA~ jJAtavya hai ki nirNaya-sindhukArane brahmacArI, gRhastha aura vAnaprastha ke atirikta Atura arthAt mumUrSu ( maraNAbhilASI) aura duHkhita arthAt cauravyAghrAdise bhayabhIta vyakti ke lie bhI 1,2. DA0 rAjabalI pANDeya, hindUsaMskAra pR0 296 / 3. DA0 rAjabalI pANDeya, hindUsaMskAra pR0 303 / 4. hindUsaMskAra pR0 303 tathA kamalAkarabhaTTakRta nirNayasindhu pR0 447 / 5. hindU saMskAra pR0 346 /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMnyAsakA vidhAna karanevAle katipaya matoMkA ullekha kiyA hai| unameM kahA gayA hai ki 'saMnyAsa lenevAlA Atura athavA duHkhita yaha saMkalpa karatA hai ki 'maiMne jo ajJAna, pramAda yA Alasya doSase burA karma kiyA use maiM chor3a rahA hai aura saba jIvoMko abhaya-dAna detA hU~ tathA vicaraNa karate hue kisI jIvakI hiMsA naha kruuNgaa|' kinta yaha kathana saMnyAsIke maraNAnta-samayake vidhi-vidhAnako nahIM batalAtA. kevala saMnyAsa lekara Age kI jAnevAlI caryArUpa pratijJAkA digdarzana karAtA hai| spaSTa hai ki yahA~ saMnyAsakA vaha artha vivakSita nahIM hai jo jaina-sallekhanAkA artha hai / saMnyAsakA artha yahA~ sAdhudIkSA-karmatyAga-saMnyAsanAmaka caturtha AzramakA svIkAra hai aura sallekhanAkA artha anta (maraNa) samayameM honevAlI kriyA-vizeSa ( kaSAya evaM kAyakA kRzIkaraNa karate hue AtmAko kumaraNase bacAnA tathA Acarita saMyamAdi Atma-dharmako rakSA karanA) hai / ataH sallekhanA jainadarzanakI eka vizeSa dena hai, jisameM pAralaukika evaM AdhyAtmika jIvanako ujjvalatama tathA paramocca banAnekA lakSya nihita hai| isameM rAgAdise prerita hokara pravRtti na hone ke kAraNa vaha zuddha AdhyAtmika hai| niSkarSa yaha hai ki sallekhanA Atma-sudhAra evaM Atma-saMrakSaNakA antima aura vicArapUrNa prayatna hai| 1. saMnyased brahmacaryAdvA saMnyasecca gRhAdapi / vanAdvA pravrajedvidvAnAturo vA'tha duHkhitaH / / utpanne saMkaTe ghore caura-vyAghrAdi-gocare / bhayabhItasya saMnyAsamaGgirA manurabravIt // yatkiMcidbAdhakaM karma kRtamajJAnato mayA / pramAdAlasyadoSAdyattattatsatyaktavAnaham / / evaM saMtyajya bhUtebhyo dadyAdabhayadakSiNAm / padbhyAM karAbhyAM viharannAhaM vaakkaaymaansH|| kariSye prANinAM hiMsAM prANinaH santu nirbhayAH / -kamalAkarabhaTTa, nirNayasindhu pR0 447 / 2. vaidika sAhityameM yaha kriyA-vizeSa bhRgu-patana, agni-praveza, jala-praveza Adike rUpameM milatI hai / jaisA ki mAghake zizupAlavadhakI TIkAmeM uddhRta nimna padyase jAnA jAtA hai :anuSThAnAsamarthasya vAnaprasthasya jIryataH / bhRgvagni-jala-sampAtaimaraNaM pravidhIyate ||-shishupaalvdh 4-23 ko TIkAmeM uddhRta / kintu jaina saMskRtimeM isa prakArakI kriyAoMko mAnyatA nahIM dI gaI aura unheM lokamUDhatA batalAyA gayA hai :ApagA-sAgara-snAnamuccayaH sikatAzmanAm / giripAto'gnipAtazca lokamUDhaM nigadyate // -samantabhadra, ratnakaraNDa0 1-22 /