Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana- sammata AtmA kA svarUpavivecana saMskRta vibhAga esa. DI. DigrI kAleja maThalAra (devariyA) 'sarve gatyarthAH jJAnArthAH ' isa vacana ke anusAra 'gamana' kA artha - DaoN. ema0 pI0 paTeriyA 'jJAna' hotA hai / isa AdhAra para 'atati - gacchati jAnAti iti AtmA' - yaha vyutpatti 'AtmA' kI kI gaI hai arthAt, zubha-azubharUpa kAyika, vAcika evaM mAnasika vyApAra yathAsambhava tIvra-manda Adi rUpoM meM, samagrataH jJAna Adi guNoM meM rahate haiN| jJAnAdiguNa jIva/AtmA dravya ke haiM / ataH ukta vyutpatti, inhIM guNoM ke AdhAra para kI gaI mAnI jA sakatI hai / athavA, 'utpAda vyaya - dhrauvya kA trika jisameM hai, vaha AtmA hai / " 'jIva' vaha hai, 'jo cAra-prANoM se jIvita hai, jIvita thA, aura jIvita rahegA / ' arthAta, 'jIvita rahane kA guNa jisameM kAlika / sArvakAlika hai, vaha jIva hai / prANoM ke yadyapi daza prakAra haiM / kintu ve mUlataH cAra hI mAne gaye haiM / ye haiM -bAla prANa, indriya-prANa, Ayu prANa aura zvAsocchvAsa / inameM se bala prANa ke tIna prakAra haiMkAyabala, manobala aura vAk-bala / sparzana, rasana, ghrANa, cakSa aura zrotra bhedoM se indriya-prANa ke pA~ca prakAra hote haiM / ina AThoM ke 185 66 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana le bhArata ke dArzanika cintana-kSitija meM Atma-vicAraNa ke dyotaka do maulika siddhAnta, sarvaprathama prakAzyamAna dikhalAI par3ate haiN| ye haiM(1) bhUtacaitanyavAda, aura (2) svatantra jIva / Atma-vAda ! inameM prathama bhUta caitanyavAdI cintana kA vikAsa vistAra, kaI prakAra ke avAntara siddhAntoM meM parisphurita huA, to dUsare svatantra jIva / AtmavAdI cintana ne vividha cintanaparaka svatantra vicAraNAoM kI kaI papaparAe~ vikasita kIM / ina sabakI saiddhAntika carcA aura samIkSAtmakavicAraNA ke lie sAdhvIratna puSpavatI abhinandana graMtha meM prakAzita mere lekha ko dekhA jA sakatA hai / unhIM carcAoM ke sandarbha meM, jaina dArzanika Atma- siddhAntoM ke antargata jIva AtmA kA svarUpa- astitvavivecana isa lekha kA lakSya hai / jainadarzana meM chaH dravya mAne gaye haiM-jIva, dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala / inameM 'jIva' pramukha dravya hai / zeSa pA~coM dravya 'ajIva' haiM / ina ajIva dravyoM ke sAtha jaba jIva kA sambandha jur3atA hai, taba, vizva kA vistAra hotA hai; aura isa jagat kI samagra prakriyA satat gatimAna banI rahatI hai| jaina dArzanikoM ne 'jIva' dravya ke liye 'AtmA' zabda kA bhI prayoga kiyA hai / ataH jahA~-jahA~ bhI 'jIva' kI vivecanA kI gaI hai, use 'AtmA' kI bhI vivecanA mAnanA cAhie / tathApi, 'jIva' aura 'AtmA' do alaga-alaga zabda haiM / ina donoM zabdoM kA arthavodha eka hI dravya meM kaise hotA hai ? yaha jAnane ke liye donoM zabdoM kI vyutpatti, lakSaNa aura vyAkhyA bhI apekSita hai / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha zvAsaucchvAsa ko milAkara, prANoM kI daza jIva kA svarUpa saMkhyA ho jAtI hai| jIva kA svarUpa do prakAra kA hai-zuddha svarUpa ukta cAra-prANoM se yukta 'jIva' hai, yaha kathana, aura azuddha svarUpa / vibhinna prakAra ke karmoM ke sAtha vyAvahArika dRSTi se kiyA gayA hai| nizcayadRSTi jaba taka jIva kA sambandha hai aura janma-maraNa-Adi se to 'jIva' vaha hai jisameM 'cetanA' pAI jaaye| yaha karmajanya vibhAva paryAyoM ke rUpa meM usakA pariNamana. cetanA, tInoM kAloM meM nidhi aura avicchinna rUpa jaba taka ho rahA hai, taba taka vaha 'azuddha svarUpa' / se jIva meM rahatI hai / isa AdhAra para hama yaha kaha vAlA rahatA hai| kintu, jaba gupti, samiti-Adi sakate haiM-indriya-Adi daza prakAra ke prANa pudgala rUpa saMvara-nirjarA ke dvArA ghAtikarmoM kA kSaya karake dravyamaya haiM / ataH ve 'dravya prANa' haiM; aura 'cetanA' anantacatuSTaya se yukta ho jAtA hai, taba vaha vizuddha' bhAva prANa hai / mukta-AtmAoM meM daza prakAra ke dravya svarUpa vAlA ho jAtA hai, aura, bAkI bace cAra prANa nahIM rhte| tathApi cetanA rUpa bhAva prANoM aghAti karmoM ko bhI jaba naSTa kara detA hai, taba, kA astitva unameM rahatA hai / isI AdhAra para unheM ATha ananta guNoM vAlA hokara 'paramAtmA' kahalAne bhI jaina dArzanika 'jIva' saMjJA kA vyavahAra kA hakadAra ho jAtA hai| isI avasthA meM use karate hai| 'siddha' kahA jAne lagatA hai|' jIva kA lakSaNa jIva kA pariNamana jaina dRSTi, jIva kA lakSaNa 'upayoga' mAnatI yaha jagat, para-pariNamanAtmaka hai / isameM, hai| upayoga vaha hai, jo yathAsambhava 'bAhya' aura jJAnAvaraNa-Adi karmoM ke udaya, upazama, kSaya, 'Abhyantara' donoM prakAra ke hetuoM kA sannidhAna kSayopazama ke anusAra krodha, mAna Adi rUpa jo rahane para, jJAtA ke caitanya ke anuvidhAyI-pariNAma saMkhyAtIta malina bhAva paidA hote haiM, unheM 'vabhAvika' rUpa meM prApta hotA hai| ukta donoM hetuoM ko aura 'svAbhAvika' do bhAgoM meM vibhAjita kiyA 'AtmabhUta' aura 'anAtmabhUta' do-do prakAroM meM gayA hai| arthAt jIva, saMsArI-avasthA meM, apanI vibhAjita kiyA gayA hai| AtmA se sambandhita vaibhAvika-zakti se karma nimitta ke anusAra krodha, zarIra kI cakSa Adi indriyA~ 'AtmabhUta bAhya hetu' mAna, mAyA-Adi vibhAva rUpoM meM pariNamita hotA Tal haiM, tathA dIpaka Adi 'anAtmabhUta bAhya hetu' haiN| hai; aura karmoM kA sarvathA nAza ho jAne para, apanI zarIra, vANI aura mana kI vargaNAoM ke nimitta se usI zakti se, mukta-avasthA meM bhI vaha kevalajJAnaAtmapradezoM meM parispandana paidA karane vAle dravya Adi svabhAvarUpa meM pariNamana karatA hai| isI yoga ko 'anAtmabhUta Abhyantara hetU' kahA gayA hai| AdhAra para jIva pariNamana ke ukta do prakAra kiye jabaki, isI dravya yoga ke nimitta se utpanna jJAnA- gaye haiN| vaibhAvika, saMkSepataH tIna prakAra kA haidirUpa 'bhAvayoga' ko tathA 'Atmavizuddhi' ko audayika, aupazamika aura kSAyopazamika / karmoM ke ? 'AtmabhUta Abhyantara hetu' kahA gayA hai| udaya se prApta gati'-Adi ikkIsa prakAra kA hai upayoga, do prakAra kA hai-jJAnopayoga aura audayikabhAva / jabaki karmoM ke upazama se utpanna darzanopayoga / darzanopayoga nirvikalpaka' tathA jJAno- aupazamika bhAva 'upazamasamyaktva' evaM 'upazamapayoga 'savikalpaka' hotA hai| ataH vyavahAradRSTi cAritrya' nAma se do prakAra kA hai| karmoM ke se jIva kA lakSaNa karate samaya kahA jAyegA-'jJAna kSayopazama se utpanna kSAyopazamika bhAva ke aThAraha aura darzana upayoga kA jo dhAraka hai, vaha 'jIva' prakAra hote haiN|11 hai|' kintu, zuddha nizcaya dRSTi se zuddha jJAna-darzana vibhAva-karmoM kA utpAdaka-karma mukta-avasthA meM / ko hI jIva kA lakSaNa mAnA jaayegaa| vidyamAna nahIM rhtaa| isa kAraNa vahA~ vibhAva186 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ORD For Private & Personal use only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ KE paryAya nahIM hote| vibhAva-paryAyoM ke bIjabhUta karma karatA / yaha usakA pAramArthika svabhAva hai / anya kA abhAva hone se mukta-avasthA meM vibhAva-paryAyeM jIva bhI apanI-apanI indriyoM ke dvArA ise nahIM kara utpanna hI nahIM hotii| balki anantAnanta-agaru- jAna pAte / kyoMki, eka to yaha atIndriya-padArtha laghu guNa ke kAraNa jIva kA pariNamana vahA~ 'sva- haiM; dUsare, sva-saMvedanajJAna se hI ise jAnA jAtA dharma' rUpa meM hI hotA hai| jisase mukta-AtmAoM meM hai| jisa prakAra dhuA-rUpa liGga-cihna ko dekha aura unake guNoM meM bhI SaDsthAna patita hAni-vRddhi kara 'agni' kA jJAna hotA hai, isa prakAra ke kisI ke kAraNa utpAda vyaya rUpa svAbhAvika-paryAya hI liMga 'cihra ko dekhakara, kisI bhI padArtha ko AtmA va utpanna hote haiM / nahIM jAnatA / balki, apane atIndriya-pratyakSajJAna jIva kI mUrtatA/amUrtatA ke dvArA hI yaha samasta padArthoM ko jAnatA hai / jaina darzana meM AtmA kI kathaJcita mUrtatA aura isI taraha, dUsare jIva bhI kisI indriyagamya liMga kathaJcit amUrtatA mAnI gaI hai| AtmA, anAdi- vizeSa ko dekhakara AtmA kA anumAna nahIM krte| kAla se hI pudgalarUpa karmoM ke sAtha nIra-kSIra jaisA isIliye indriyoM se agrAhyatA, zabdoM se avAcyatA mizrita hai / cUMki, pudgala kA svarUpa 'mUrta' hai; isa aura atIndriya-svabhAvatA hone ke kAraNa, AtmA dRSTi se jIva kI mUrtatA mAnI gaI haiN| vastutaH to kI aliMga grahaNatA siddha hotI hai / 14 AtmA atIndriya-indriyoM se agamya-padArtha hai |isii bandhana-baddhatA zuddha svarUpa kI apekSA se usameM amUrtatA bhI hai| yadyapi AtmA, vastutaH amUrta aura atIndriya * pudgala, rUpI-rUpavAn padArtha hai| usameM zveta, hai, tathApi jJAna darzana-svabhAvI hone ke kAraNa mUrta- 10 nIla, pIta, aruNa aura kRSNa pA~ca-varNa, tikta, kaTu, amUrta dravyoM kA draSTA aura jJAtA bhI hai| isa kaSAya, amla aura madhura pA~ca rasa, sugaMdha durgandha jAnane-dekhane se hI usakA anya dravyoM ke sAtha bandha II rUpa do-gandha, tathA zIta-uSNa, snigdha-rUkSa, mRdu- hotA hai / yadi yaha jJAtA-draSTA na hotA, to bandhana kakeza, garU-laghu rUpa ATha sparza bhI sadA vidyamAna ko bhI prApta na krtaa| cU~ki yaha dekhatA hai, INS rahate haiM / pudgala se saMyukta hone ke kAraNa sAre ke jAnatA hai, isI se bandhana meM baMdhatA bhI hai|15LNAD sAre varNa, rasa, gandha aura sparza kA yoga AtmA meM koI eka bAlaka, miTTI ke kisI khilaune ko | bhI ho jAtA hai| amarta-atIndriya jJAna se rahita AtmIyatA se dekhatA hai, aura use AtmIya/apanA (5) hone ke kAraNa, mUrta-paJcendriya viSayoM meM Asakta jAnatA/mAnatA hai| kintu vaha miTTI kA khilaunA, kara / hone ke kAraNa, mUrta-karmoM ko arjita karane ke kAraNa vastutaH usa bAlaka se sarvathA bhinna hai| usase tathA mUrta-karmoM ke udaya ke kAraNa vyAvahArika usakA kisI bhI prakAra kA koI sambandha nahIM apekSA se use marta mAnA jAtA hai|13 hotA; to bhI, usa khilaune ko yadi koI tor3atA zuddha nizcayadRSTi se to jIva AtmA, amUta- hai usase chInatA hai, to vaha bAlaka khinna ho jAtA svabhAva bAlA hI hai / rUpa, rasa, gandha, sparza, zabda hai| bAlaka aura khilaunA, donoM hI vastutaH alaga-5 -Adi pudgala bhAvoM se vaha rahita hai| 'caitanya' alaga haiN| taba phira khilaune ke TUTa-phUTa jAne, yA hone ke kAraNa dharma, adharma Adi cAra mUrta-padArthoM china jAne se bAlaka ko khinnatA kyoM hotI hai ? | se bhI vaha bhinna hai, aura ekamAtra zuddha-buddha-svabhAva caMki bAlaka, usa khilaune ko apanatva-bhAva se kA dhAraka hone se 'amUrta' bhI hai| dekhatA hai; arthAt, usa bAlaka kA jJAna, khilaune SMS atIndriyatA/aliMgagrahaNatA ke kAraNa, tadAkAra rUpa meM pariNata ho jAtA hai| AtmA, indriyoM ke dvArA padArthoM kA grahaNa nahIM isalie 'para-rUpa' khilaune ke sAtha usakA vyAvatRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 187 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha : For Private & Personal use only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA kartA hArika-sambandha jur3a jAtA hai| isI taraha AtmA rAga-Adi vikalpa-upAdhiyoM se rahita,niSkriya kA pudgala/dravya ke sAtha koI sambandha nahIM hai, aura parama caitanya bhAva se rahita jIva ne rAga Adi tathApi anAdikAla se pudgala-kSetra meM avagAhana ko utpanna karane vAle jina karmoM ko upArjita kara karate rahane ke kAraNa, usake prati rAga-dveSa-moha liyA hai, unakA udaya hone para, nirmala AtmajJAna rUpa azuddhopayoga bana jAtA hai| isI azuddha-upa- ko prApta karatA huA 'bhAvakarma' kahe jAne vAle . yoga ke kAraNa bhAvAtmaka rUpa meM pudgala/padArtha se rAga Adi vikalpa-rUpa cetana karmoM kA kartA, azuddha baMdha jAtA hai| isa bandhana ko hama 'bhAva-bandha' kaha nizcayadRSTi kI apekSA se kahalAtA hai| zuddha sakate haiN|16 nizcayadRSTi kI apekSA se to cetana karmoM kA hI azuddha-upayoga se utpanna rAga-dveSa-moha bhAvoM kartA hotA hai| se jaba-jaba bhI zeya-padArthoM ko AtmA dekhatA hai, chadma avasthA meM, zubha-azubha kAya-vAGa-manoyA jAnatA hai, taba-taba usakI cetanA meM vikAra yoga ke vyApAra se rahita, ekamAtra zuddha svabhAvapaidA hone lagatA hai| isI vikAra ke pariNAma-rUpa rUpa meM, jaba jIva kA pariNamana hotA hai, taba meM rAga-dveSa-moha utpanna hote haiM, jo 'bhAva-bandha' bhAvanA rUpa se vivakSita ekadeza zuddha nizcayadRSTi kA AkAra grahaNa kara lete haiN| bhAva bandha kA kI apekSA se ananta-jJAna-sukha a ddha bhAvoM kA prArambha ho jAne para, tadanusArI dravya-karmoM kA baMdha kartA hotA hai / jabaki mukta avasthA meM, zuddhanizcaya bhI ho jAtA hai| dRSTi kI apekSA se jJAna Adi Azaya yaha hai, ki para-upAdhiyoM se utpanna, hotA hai| cetanA ke vikAra-rUpa rAga-dveSa-moha-pariNAmoM se jIva meM zuddha-azuddha bhAvoM ke pariNamana kA hI AtmA baMdhatA hai| inhIM pariNAmoM ke kAraNa, eka kartRtva mAnanA cAhie, na ki hAtha-paira Adi vyAhI kSetra/sthAna/AkRti meM 'jIva' aura 'karma' kA pAra rUpa pariNamana kaa| kyoMki, nitya, niraJjana, pArasparika bandha hotA hai / taba, pudgala karma-varga- niSkriya-svarUpa bhAva se rahita jIva meM hI karma Adi NAoM kI, yathAyogya snigdha-rUkSa guNoM ke anusAra kA kartRtva banatA hai / arthAt-AtmA, vyavahAra se ela honevAlI pArasparika baddhatA jo eka-piNDa AkRti pudgala karmoM kA, nizcaya se cetana karmoM kA aura na grahaNa karatI hai, use 'dravya-bandha' kahate haiM / zuddhanaya se zuddhabhAvoM kA hI kartA hotA hai / 19 kathaJcit kartRtva kaJcit akarta tva AtmA, vyavahAradRSTi kI apekSA se para-paryAyoM pariNAma' aura 'pariNAmI' meM paraspara abheda meM nimajjana karatA haA pUdgala karmoM kA, azuddha- hone se, pariNAmI apane hI pariNAmoM kA kartA nizcayadRSTi kI apekSA se rAga Adi cetana-bhAvoM/ hotA hai|20 ki, jIva kA pariNamana jIvana-kriyA karmoM kA, zuddha-dravyAthika-nizcayadRSTi kI apekSA rUpa meM hI hotA hai. isalie jIva kA pariNAma se zuddha-jJAna-darzana Adi AtmabhAvoM kA kartA hotA jIva hI hotA hai| jisa kisI dravya meM, jo bhI hai / yadyapi, ye jJAna-darzana-Adi bhAva se AtmA se pariNAma rUpa kriyAyeM hotI haiM, ina kriyAyoM ke sAtha / abhinna haiM; tathApi paryAyArthika dRSTi kI apekSA se vaha dravya tanmaya ho jAtA hai| isI taraha jIva ko bhinna-mvarUpa vAle hone ke kAraNa AtmA se bhinna bhI apanI kriyAoM meM tanmayatA ke kAraNa, ve bho| / isalie -AtmA, apane jJAna-darzana Adi kriyAe~/pariNAma bhI jovamaya bana jAte haiN| jo kA bhI kathaJcita kartA hotA hai| kriyAe~ jIva ke dvArA svatantratApUrvaka kI jAtI haiM, 188 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Pornvate Personal use only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ve 'karma' haiM | isalie AtmA, jaba rAga-dveSa Adi vibhAva-pariNAma vAlI apanI kriyAoM ke sAtha tanmaya ho jAtA hai, taba usakI 'tanmayatA' usakA 'bhAvakarma' banatI hai| isI AdhAra para AtmA bhAvakarmoM kA hI kartA ThaharatA hai, dravyakarmoM kA nahIM 122 cU~ki pariNAma aura pariNAmI meM ekalpatA hotI hai, aura pariNAmoM kA kartA bhI pariNAmI hI hotA hai / isalie pudgala kA pariNAma bhI pudgala hI hogA / pariNAma rUpa kriyAoM ke sAtha sAre ke sAtha dravya tanmaya bana jAte haiM / ataH pudgala kA pariNAma bhI pudgala kriyAmaya hai, yaha mAnanA caahie| jo 'kriyA' hai, vahI 'karma' hai / isalie pudgala meM pudgala dravya karmarUpa pariNAmoM kA hI kartRtva, eka svatantra kartA ke rUpa meM banatA hai, na ki jIva ke bhAvakarmarUpa pariNAmoM kA / isa taraha, pudgala rUpa dravyakarmoM kA kartRtva, pudgala meM hI ThaharatA hai / AtmA meM dravyakarmoM kA kartRvva vyavasthita nahIM ho pAtA 122 dvipradezI Adi pudgala paramANuoM ke skandha, snigdha-rukSa-guNoM kI pariNamana-zakti ke anusAra, svataH hI utpanna hote haiM / 'sUkSma' aura 'sthUla' jAti pRthvI - jala-agni vAyukAyika bhI, snigdha- rukSa bhAvoM ke pariNAmoM se, pudgala skandha paryAyoM meM utpanna hote haiM / ina pariNamanoM meM AtmA / jIva kI AvazyakatA raMcamAtra bhI apekSita nahIM hotI / 23 anAdibandha ke yoga se jIva azuddha bhAva meM pariNamana karatA hai / isa azuddha-pariNAma ke bahiraMga / bAhya-bandharUpa nimitta kAraNa ko prApta karake karma vargaNAe~, apanI hI antaraMga zakti ke bala para ATha karmoM ke rUpa meM pariNamita hotI haiN| cU~ki ye karmavagaMNAe~, svataH hI pariNamanazIla haiN| isa lie, inake pariNAmoM kA kartA bhI AtmA nahIM hotA / huIM haiN| isase yaha spaSTa hotA hai ki loka ke haraeka pradeza / sthAna meM jIvoM kI sattA hai aura savatra hI karmabandha ke yogya pudgala vargaNAe~ bhI vidyamAna haiM / isalie jIva, jahA~ bhI jisa rUpa meM pariNamana karatA hai, vahA~, vaisI hI karmavargaNAe~, usake pariNAmAnusAra bandha jAtI haiN| isa sthiti se spaSTa hai ki AtmA, karmavaNAoM ko baMdhane ke lie prerita taka nahIM krtaa| kyoMki, jIva jahA~ hai, vahA~ ananta karmavargaNAe~ bhI haiM / ataH una donoM kA pAramparika bandha, svataH hI vahA~ ho jAtA hai / isalie, AtmA, na to pudgala piNDa rUpa kArmANavargaNAoM kA kartA ThaharatA hai, na hI unakA vaha preraka hotA hai | 24 kathaJcit bhoktRtva vyAvahArika dRSTi se AtmA ko sukha-duHkha rUpa pudgala karmaphaloM kA bhoktA mAnA jAtA hai / nizcayadRSTi se to cetana bhAva kA hI vaha bhoktA ThaharatA hai / 25 jo AtmA, sva-zuddha-AtmajJAna se prApta hone vAle pAramArthika-sukhAmRtarasa kA bhI bhoga nahIM karatA hai, vahI AtmA, upacarita asadbhUta vyavahAra dRSTi kI apekSA se, paMcendriya viSayoM se utpanna icchita / anicchita sukha-duHkhoM kA bhoktA hotA hai / isI taraha, anupacarita -asadbhUta vyavahAradRSTi kI apekSA se ananta sukha-duHkhoM ke utpAdaka dravyakarmarUpa sAtA - amAtA udaya ko bhogatA hai / yahI AtmA, azuddha-nizcayadRSTi kI apekSA se harSa - viSAda rUpa sukha-duHkha kA bhI bhoktA hai| jabaki zuddha nizcaya dRSTi kI apekSA se, paramAtmasvabhAva ke paricAyaka samyak zraddhAna- jJAna AcaraNa kA, aura inase utpanna avinAzI -Ananda-lakSaNa vAle sukhAmRta kA bhoktA hai / svadeha pramANatA AhAra, bhaya, maithuna, parigraha - prabhRti samasta rAga Adi vibhAva, deha meM mamatva ke kAraNa haiM / inameM 'loka' meM sarvatra aMnatAnaMta karmavargaNAe~ bharI Asakti hone ke kAraNa aura nizcayadRSTi se sva tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 186
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI dehabhinna, kintu kevalajJAna Adi anantaguNarAzi jhana ke vikalpa se rahita samAdhikAla meM AtmajJAna se abhinna zuddha-AtmasvarUpa ko prApta na kara pAne rUpa jJAna ke vidyamAna hone para bhI, bAhya-vizeSake kAraNa, jIva jisa 'nAmakarma' ko upAjita karatA rUpa indriyoM kA jJAna na ho pAne ke kAraNa AtmA hai, usakA udaya hone para, jisa guru-laghu-deha ko ko 'jar3a' bhI mAnA gayA hai| isI avasthA meM rAgaprApta karatA hai, usI ke pramANa vAlA vaha hotA dvaSa Adi vibhAva pariNAmoM kA abhAva ho jAne | hai / Atma-pradezoM ke upasaMhAra-prasarpaNa svabhAva se se use 'zUnya' bhI kahA jAtA hai| aura, ise aNu bhI usakI sva-deha pramANatA siddha hotI hai| mAtra zarIra vAlA kahane ke abhiprAya meM utsedhaSaif jaise eka dIpaka, choTe se kamare meM rakhane para, ghanAMgula-asaMkhyeya bhAgamAtra labdhi-apUrNasUkSma-nigoda sA usa choTe kamare meM rakhI huI samasta vastuoM ko zarIra ko hI grahaNa karane kA bhAva nihita hai na (BEL jisa taraha prakAzita karatA hai, usI taraha, lambe- ki pudgalaparamANu ke grahaNa kA bhaav| caur3e kamare meM use rakha dene para, usa pUre kamare meM yahA~ 'guru' zabda se eka sahasra yojana parimANa rakhI huI vastuoM ko bhI prakAzita karatA hai| isI vAle mahAmatsya zarIra kA, aura 'madhyama' zabda se taraha AtmA bhI guru-bar3e AkAra ke zarIra meM madhyama-AkAra vAle zarIroM kA hI grahaNa kiyA sthita rahakara apane prasarpaNa-svabhAva se guru deha jAtA hai| Azaya yaha hai ki vyavahAradRSTi se pramANatA kA dhAraka banatA hai| jabaki sUkSma-zarIra- AtmA, samudghAta avasthA ko chor3akara, apane sthiti meM upasaMhAra-svabhAva se sakSma-zarIra pramANatA saMkoca-vistAra svabhAva se guru-laghudeha pramANa vAlA kA dhAraka banatA hai / kintu, vedanA, kaSAya, hai| nizcayadRSTi se to loka-pramANa-asaMkhyeya vikriyA, AhAraka, mAraNAntika, taijasa aura kevalI pradeza vAlA hai| nAmaka samudghAta dazAoM meM usakI deha pramANatA dehAntaratA | nahIM raha jaatii| sAMsArika dazA meM, kramazaH hone vAlI vibhinna . 'samudghAta' kA artha hotA hai-'apane mUla _ avasthAoM meM eka hI AtmA rahatA hai| cUMki, zarIra ko chor3e binA hI, AtmA ke pradezoM kA zarIra - eka zarIra meM eka hI AtmA kI pravRtti hotI hai, se bAhara nikalakara uttara deha kI ora jAnA 126 ; isalie, usa zarIra kI samasta paryAya-paramparA meM 10 spaSTa hai, samudghAta kI ukta sAtoM avasthAoM meM, vahI AtmA rahatA hai, koI nayA AtmA, alagaAtmA, apane zarIra meM hI sthita nahIM raha jAtA, alaga paryAyoM meM paidA nahIM hotaa| yadyapi vyavahAra varan tattat samudghAta dazA ke anurUpa, deha se bAhara dRSTi kI apekSA se AtmA aura zarIra, donoM hI, bhI nikala par3atA hai| eka hI zarIra meM nIra-kSIra kI taraha mizrita eka hI AkAra meM rahate haiN| tathApi, nizcayadRSTi kI loka-vyApakatA apekSA se vaha, deha meM mizrita hokara bhI ekarUpatA ___AtmA kI guru-laghu deha pramANatA, anupacarita prApta nahIM kara sktaa| kyoMki AtmA, apane asadbhUta vyavahAra-dRSTi kI apekSA se hI hai| svarUpa ke anusAra deha se bhinna hI hotA hai, kintu nizcayadRSTi se AtmA lokAkAza pramANa yA vahI AtmA, jaba zuddha-rAga-dveSa pariNAmoM se asaMkhyeya pradezapramANa hI hai / arthAt sva saMvitti saMyukta hotA hai, taba, jJAnAvaraNa-Adi karmoM se samutpanna kevalajJAna ko avasthA meM, jJAna kI apekSA malina hokara saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / 28 se AtmA ko, vyAvahArika dRSTi se 'loka vyApaka' yadyapi AtmA, zarIra Adi para-dravyoM se bhinna mAnA gayA hai| isI taraha, pA~coM indriyoM aura hai, tathApi, saMsArAvasthA meM anAdikama-sambandha se tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Y. aura vibhinna prakAra ke vibhAva bhAvoM kA dhAraNa jAtI hai| sattA-svarUpa ko dRSTi se to jIva rAzi karane se, naye-naye karmoM se baMdhatA rahatA hai| inhIM meM anantatA rahatI hI hai| karmoM ke kAraNa pUnaH eka deha se dUsarA deha prApta 'bhavya' aura 'abhavya' bheda se jIva ke do prakAra karatA rahatA hai| haiM / abhavya jIva ananta haiN| inase bhI anantaguNA LORD pradeza pramANatA adhika bhavya jIva haiM / ataH bhavya jIva bhI ananta pratyeka samaya meM ho rahI SaDguNa hAni vaddhi se haiM / anAdi karma sambandha ke kAraNa, AtmA azuddha ananta-gurulaghu guNoM kI utpatti hotI rahatI hai| ye bhAva se pariNamana karatA hai| isase vaha 'sAdiguNa, AtmA ke agurulaghusvabhAva se avinAbhAvI anta' aura 'sAdi-ananta' bhI hotA hai| kIcar3a hote haiM aura AtmA kI sthiti ke atisUkSma kAraNa milA jala azuddha hotA hai| kIcar3a ke 'sammizraNa' banate haiN| jitane bhI jIva haiM, ve sabhI, ina guNoM aura 'abhAva' kI sthitiyoM ke AdhAra para use se pariNata hote haiN| koI jIva aisA bhI nahIM hai. kramazaH 'azuddha' aura 'zuddha'-jala kahA jAtA hai| jisameM ye guNa na hoN| sabhI jIva loka pramANa isI prakAra, AtmA meM bhI karma sambandha kI 'saMyoga' asaMkhyeya pradezI haiN| inameM se kucha jIva, kisI aura 'viprayoga' sthitiyoM ke anusAra 'sAdiprakAra, daNDa kapATa Adi avasthAoM meM ghanAkAra antatA' Ara antatA' aura 'sAdi-anantatA' bana jAto hai / 29 rUpa samasta loka pramANatA ko prApta kara lete haiM. ina pUrvokta bhAva pariNatiyoM vAlA jIva, jaba aura samasta jAti karmoM ke udaya se lokapramANa manuSya Adi paryAya ko prApta karatA hai, taba vistAra ko prApta karate haiN| isI kAraNa, samud utpAda-vyaya kI apekSA se usameM 'vinAzAtmakatA' ghAta kI apekSA se, kucha jIvoM ko lokapramANa A jAtI hai| kyoMki, manuSya-Adi paryAya mAnA gayA hai / samudghAta kI abhAva dazA meM jIvoM 'vinAzI' haiN| aura, cUki deva-Adi paryAyoM ko ko asavaloka pramANa hI mAnA gayA hai| usane prApta nahIM kiyA hai, isase deva-Adi paryAyeM nityAnityatA usake lie 'utpAda' rUpa banI rahatI hai| i kAraNa usameM 'utpAdakatA' bhI banI rahatI pUrvalikhita lakSaNoM se yukta jIva ko sahaja zuddha hai| isa utpAda-vyayAtmakatA athavA vinAza-| caitanya pAriNAmika bhAvoM se anAdi-anantatA hotI utpAdakatA ke kAraNa bhI jIva meM 'anityatA' hai, aura apane svabhAva se tInoM hI kAloM meM TaGko- rahatI hai / tathApi vaha, manuSya-deva Adi paryAyoM meM tkIrNa vinAzI hokara audayika evaM kSAyopazamika 'jIva' rUpa se sadA vidyamAna rahatA hai| isase , bhAvoM se sAdi-sAntatA bhI hotI hai| AtmA kA usakI 'nityatA' bhI siddha hotI hai| jaise jala, svabhAva karmajanita hai, isa dRSTi se, karmajanita taraMga-kallola Adi kI apekSA se utpAda vyayA-5 audayika-Adi bhAva bhI usake haiN| karma kA maka svarUpa vAlA, ataeva 'anitya' kahA jAtA svabhAva hai baMdhanA aura nirjarita honA / ataH kama hai| paranta jalarUpa dravyAtmakatA ke kAraNa nitya' meM bho sAdi-sAntatA hai| isI apekSA se jIva meM bhI siddha hotA hai| ThIka isI prakAra, jIva bhI bhI sAdi-sAntatA bana jAtI hai / dravya dRSTi se 'nitya' hai| jabaki guNa-paryAyoM kI - yahI jIva, kSAyikabhAva kI apekSA se sAdi- dRSTi se 'anitya' hI hai / jIva/AtmA kI nityAananta bhI hotA hai| kSAyikabhAva, karmoM ke kSaya se nityatA kA yahI svarUpa hai / 30 utpanna hotA hai| ataH jIva meM sAditA ke sAtha dvividharUpatA anantakAlika sthiti bana jAne se anantatA bhI A dravya kI do zaktiyA~ haiM-kriyAvatI zakti tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 161 ON 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) 2400 For Private Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura bhAvavatI zakti / 'jIva' aura 'pudgala' meM ye donoM kI zaktiyA~ rahatI haiM / kintu zeSa cAroM padArthoM meM kevala bhAvavatI zakti hI hotI hai / inhIM zaktiyoM se dravyoM meM pariNamana hotA hai / bhAvavatI zakti se 'zuddha- pariNAma' aura kriyAvatI zakti se 'azuddha pariNAma' hotA hai / ataH bhAvavatI zakti ke nimitta se utpanna pariNAma ko 'zuddhaparyAya' kahA jAtA hai| jabaki kriyAvatI zakti ke nimitta se utpanna pariNAma ko 'azuddhaparyAya' kahA jAtA hai / isI AdhAra para 'jIva-pudgala ke zuddha - azuddha- pariNAma hote haiM / kintu zeSa cAra padArthoM meM kevala bhAvavatI zakti hI vidyamAna rahatI hai / jisase tajjanya-pariNAma | kevala zuddha paryAya rUpa meM hI hotA hai / jIva meM jo sva- pradeza mAtra pariNamana hotA hai 3 vaha usakI 'zuddha paryAya' hotI hai / karma sambandha ke | kAraNa jIva ko eka avasthA se dUsarI avasthA meM | rUpAntarita karane vAle pariNamana ko usakA azuddha paryAya kahA jAtA hai / inhIM do pariNamanoM ke AdhAra para, jIva ke 'saMsArI' aura 'mukta' do rUpa bana jAte haiM / 31 karmasahita jIvoM ko 'saMsArI' aura karmarahita jIvoM ko 'mukta' kahA jAtA hai / saMsAritva ananta jIva-samudAya meM anantAnanta - jIva aise haiM, jo anAdikAla se mithyAtva aura kaSAya ke saMyoga ke kAraNa saMsArI haiM / dehadhAriyoM ko nArakI - tiryaJca manuSya gatiyoM kA jo bhI zarIra prApta hotA hai, aura usa zarIra ke AkAra rUpa AtmapradezoM meM jo pariNamana hotA hai, use 'azuddha Atma paryAya' yA 'azuddha Atmadravya' kahA jAtA hai / isI ko 'azuddha-jIva' yA 'saMsArI' nAmoM se | bhI vyavahRta kiyA jAtA hai / kyoMki AtmA, karma - saMyoga ke nimitta se hI dezAntara, avasthAntara aura zarIrAntara ko prApta karatA hai / 32 AtmA kA jo 'atIndriya' - 'amUrtika' svabhAva hai, usake anubhava se utpanna sukhAmRta - rasa-bhAba ko 162 prApta na kara sakane vAle kucha hI jIva, indriya sukha kI abhilASA se, aura isa sukha kA jJAna ho jAne para isa sukha meM Asakti se ekendriya jIvoM kA ghAta karate haiM / isa ghAta se upArjita trasa - sthAvara nAma karma se udaya se saMsArI jIvoM ke do bheda'trasa' evaM 'sthAvara' ho jAte haiM / arthAt - ekendriya nAmakarma ke udaya se pRthivI - jala-teja- vAyu aura vanaspati jIva, ekamAtra sparzana-indriya vAlI 'sthAvara' saMjJA ko prApta karate haiM / jabaki do-tInacAra-pA~ca indriyoM ke dhAraka jIva' 'sa' nAmakarma ke udaya ke kAraNa, 'sa' saMjJA ko prApta karate haiM / saMsArI jIvoM kI yahI dvividhatA hai / siddhatva jo jIva, jJAnAvaraNa-Adi aSTavidha karmoM se rahita, ataeva janma-maraNa se rahita, samyaktva - Adi aSTavidhaguNoM ke dhAraka, ataeva saMsAra meM punaH vApisa na A sakane vAle svabhAva-yukta, amUrtika, ataeva abhedya acchedya cetanadravya kI zuddhaparyAya yukta hote haiM, unheM 'siddha', muktajIva' yA 'vimala - AtmA' kahA jAtA hai | 33 ye siddha-jIva, UrdhvagAmI svabhAva se loka ke agrabhAga meM sthita rahate haiN| kyoMki jIva, jahA~kahIM para karmoM se viprayukta hotA hai, taba vaha vahIM para ThaharA nahIM raha jAtA, apitu, pUrva-prayoga, asaGgatA, bandha-viccheda tathA gati-parimANa rUpa cAra kAraNoM se, aviddha kulAlacakravat, byapagatalepaalambuvat, eraNDabIjavat aura agnizikhAvat, Urdhvagamana kara jAtA hai tathA lokAgra meM pahu~cakara Thahara jAtA hai / cU~ki, gati meM sahAyaka dharmAstikAya dravya kI sattA, loka se Age nahIM hai / ataH mukta - jIva bhI loka se Upara nahIM jA pAtA / yadyapi saMsAra ke kAraNabhUta dravya-prANa, siddha-mukta jIvoM meM nahIM pAye jAte, tathApi, bhAvaprANoM ke vidyamAna rahane se kathaJcit prANasattA rahatI hI hai / isI dRSTi se inheM 'amUrtika', 'zarIrarahita' aura 'avAggocara' Adi zabdoM se vyavahRta kiyA jAtA hai / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna abhinandana grantha vate & Personal Lise Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ trividhatA vAlA ho aura AtmadhyAnI ho| 'madhyama-antayadyapi, dravyAthika naya kI apekSA se AtmA rAtmA' ve jIva haiM, jo dezavratoM ke dhAraka gRhastha haiM, | eka hai, kintu pariNAmAtmaka paryAyAthika-naya kI athavA SaSTha-guNa-sthAnavartI nirgrantha-sAdhu haiM / jabaki (0 apekSA se vaha 'bahirAtmA', 'antarAtmA' aura 'para- caturthaguNasthAnavartI, vratarahita, samyagdRSTi jIva SAR mAtmA' bhedoM se tIna prakAra kA ho jAtA hai|34 'jaghanya antarAtmA' kahalAte haiM / tInoM hI antarAtmA saMsArI-jIva, zarIra-Adi para-dravyoM meM jaba antardRSTi vAle aura mokSamArga ke sAdhaka hote haiM / taka 'Atmabuddhi' banAye rakhatA hai, athavA mithyAtva 'paramAtmA' ke bhI do prakAra haiM-'sakala paradazA meM avasthita rahatA hai, tabhI taka use 'bahi- mAtmA' aura 'vikala prmaatmaa'| ghAti-karmoM ke rAtmA' kahA jAtA hai / kintu, jaba zarIra Adi vinAzaka, sampUrNa padArthoM ke vettA 'arhanta' ko sakala 30 meM se usakI Atmabuddhi aura mithyAtva bhI dUra ho paramAtmA' zabda se abhihita kiyA jAtA hai / jabaki TO jAtA hai, taba vaha 'samyagdRSTi' bana jAtA hai| aura ghAti-aghAti-samasta karmoM se rahita,azarIrI, 'siddha use 'antarAtmA' kahA jAne lagatA hai| parameSThI' ke lie "vikala-paramAtmA' zabda kA prayoga yaha antarAtmA bhI uttama, madhyama evaM jaghanya kiyA jAtA hai / sAMsArika jIva/AtmA, isI bhedoM se tIna prakAra kA hotA hai| 'uttama-anta- sthiti meM pahu~ca kara apane uccatama/unnata-svarUpa rAtmA' vaha AtmA hotA hai, jo samasta parigrahoM ko prApta karatA hai| jainadarzanasammata AtmA ke kA tyAga kara cukA ho, nispRha ho, zuddhopayoga svarUpa kA yahI saMkSipta-vivecana hai| - TippaNa-sandarbha 1. sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha 20. pravacanasAra-2/30 2. vRhadravyasaMgraha-57 21. samayasAra-102 3. paJcAstikAya-30 22. vahI-103 4. vRhadvya saMgraha-3 23. pravacanasAra-2/75 5. tatvArtha rAjavArtika-1/4/7 24. vahI-2/76 6. bRhadravyasaMgraha-6 25. vRhadadravyasaMgraha-10 7. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/4 26. gommaTasAra-jIvakANDa-668 8 vahI-3/7-8 27. pravacanasAra-2/44 6. tattvArthasUtra-1/6 28. paJcAstikAya-34 10. tattvArthasatra-1/3 26. vahI-53 11. vahI-1/5 30. vahI-54 12. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/6 31. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/8 13. dravyasaMgraha-7 32. vahI-3/11 14. pravacanasAra-2/80 33. vahI-3/10 15. vahI-2/82 34. mokSaprAbhRta-4 16. pravacanasAra-2/83 35. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/12 17. vahI-2/84 36. vahI 18. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/13 37. samAdhitaMtra-5 16. vRhadravyasaMgraha-8 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 193 . ..... ....... E... C A sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha