Book Title: Jain Ayurved Parampara aur Sahitya
Author(s): Rajendraprasad Bhatnagar
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210594/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - Ayurveda paramparA aura sAhitya L] DaoN0 rAjendraprakAza bhaTanAgara, (prAdhyApaka, rAjakIya Ayurveda mahAvidyAlaya, udayapura) bhAratIya saMskRti meM cikitsA kA kArya atyanta mahatvapUrNa aura pratiSThita mAnA gayA hai, kyoMki prasiddha AyurvedIya grantha carakasaMhitA' meM likhA hai-na hi jIvitadAnAdi dAnamanyadviziSyate' (pa0ci0a0 1, pA04, zloka 91) arthAt jIvanadAna se bar3hakara anya koI dAna nahIM hai cikitsA se kahIM dharma kahIM artha (dhana) kahIM maitrI, kahIM yaza aura kahIM kArya kA abhyAsa hI prApta hotA hai, ataH cikitsA kabhI niSphala nahIM hotI 3 kvaciddharmaH kvacidarthaH kvacinmaitrI kvacidyazaH / karmAbhyAsaH kvaciccaiva cikitsA nAsti niSphalA // ++++ ataeva pratyeka dharma ke ASAyoM aura upadezakoM ne cikitsA dvArA lokaprabhAva sthApita karanA upayukta smjhaa| bauddhadharma ke pravartaka bhagavAn buddhako 'ya' kA vizeSaNa prApta thaa| isI bhAMti jaina tIrthakaroM aura AcAryoM ne bhI cikitsAkArya ko dhArmika zikSA aura nitya naimittika kAryoM ke sAtha pradhAnatA pradAna kii| dharma ke sAdhanabhUta zarIra ko svastha rakhanA aura rogI hone para rogamukta karanA Avazyaka hai| isalie jaina- paramparA meM tIrthaMkaroM ko bhI vANI ke rUpa meM prodbhAsita AgamoM aura aMgoM meM vaidyakavidyA ko bhI pratiSThApita kiyA gayA hai| ataH yaha dharmazAstra hai| adyAvadhi pracalita upAdhayA' (upAsarA) praNAlI meM jahAM jaina yati-muni sAmAnya vidyAoM kI zikSA, dharmAcaraNa kA upadeza aura paramparAoM kA mArgadarzana karate rahe haiM, vahIM ve upAzrayoM ko cikitsA kendroM ke rUpa meM samAja meM pratiSThApita karane meM bhI saphala hue haiN| prANAvAya: jaina Ayurveda ( cikitsAvijJAna ) Ayurveda zabda 'Ayu' aura 'veda' ina do zabdoM ko milAkara banA hai| Ayu kA artha hai-- jIvana aura beda kA jJAna / arthAt jIvana-prANa yA jIvita zarIra ke sambandha meM samagra jJAna Ayurveda se abhihita kiyA jAtA hai| jaina Agama sAhitya meM cikitsAvijJAna ko 'prANAvAya' kahate haiM / yaha pAribhASika saMjJA hai / jaina tIrthakaroM kI vANI arthAt upadezoM ko 12 bhAgoM meM bAMTA gayA hai| inheM jaina Agama meM 'dvAdazAMga' kahate haiN| ina bAraha aMgoM meM antima aMga dRSTivAda' kahalAtA hai / ' 'sthAnAMga sUtra' (sthAna 4 uddezaka 1) kI vRtti' meM kahA gayA hai ki dRSTivAda yA dRSTipAta meM dRSTiyA~ arthAt darzanoM aura nayoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai dRSTaya darzanAni nayA yA upa abhidhIyante patanti vA avatarasti yatrAso dRSTivAdI dRSTipAto vA / pravacana puruSasya dvAda 'pravacanasArovAra (dvAra 144) meM bhI kahA hai jisameM samyaktva Adi dRSTiyoM darzanoM kA vivecana kiyA gayA hai, use dRSTivAda kahate hai -- 20 . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa -. -. -- -.-. -.-.-.-.-. -.-. -.-.-.-.-................................. ... 'dRSTidarzanaM samyaktvAdi, vadanaM vAdo, dRSTInAM vAdo dRSTivAdaH / ' dRSTivAda ke pA~ca bheda haiM-1. pUrvagata, 2. sUtra, 3. prathamAnuyoga, 4. parikarma, 5. cuulikaa| pUrva caudaha haiM / inameM se vArahaveM pUrva kA nAma 'prANAvAya' hai| isa pUrva meM manuSya ke Abhyantara arthAt mAnasika aura AdhyAtmika tathA bAhya arthAt zArIrika svAsthya ke upAyoM, jaise--yama, niyama, AhAra, vihAra aura auSadhiyoM kA vivecana hai| sAtha hI isameM daivika, bhautika, Adhibhautika janapadodhvaMsI rogoM kI cikitsA kA vistAra se vicAra kiyA gayA hai| AThavIM zatAbdI ke digambara AcArya akalaMkadeva kRta 'tattvArthavAttika' (rAjavAttika) nAmaka granya meM prANAvAya kI paribhASA batAte hue kahA gayA hai---- kAyacikitsAdyaSTAMga AyurvedaH bhUtikarmajAMgulikaprakramaH prANApAnavibhAgo'pi yatra vistareNa vaNitastat prANAvAyam / (a01, sU0 20) arthAt-jisameM kAyacikitsA Adi ATha aMgoM ke rUpa meM sampUrNa Ayurveda, bhUtazAnti ke upAya, viSacikitsA (jAMguliprakrama) aura prANa-apAna Adi vAyuoM ke zarIradhAraNa karane kI dRSTi se vibhAjana kA pratipAdana kiyA gayA hai, use prANAvAya kahate haiN| Ayurveda ke ATha aMgoM ke nAma haiM- kAyacikitsA (meDisina), zalyatantra (sarjarI), zAlAkyatantra (Iara, noja, throTa-ApathelmolAjI) bhUtavidyA, kaumAra-bhRtya, agadatantra, rasAyanatantra aura vAjIkaraNatantra / cikitsA ke samasta viSayoM kA samAveza ina AThoM aMgoM meM ho jAtA hai| zvetAmbara mAnyatAnusAra dRSTivAda ke 'prANAyupUrva meM Ayu aura prANoM ke bheda-prabheda kA vistAra se nirUpaNa thaa| dRSTivAda ke isa 'pUrva' kI pada saMkhyA digambara mata meM 13 karor3a aura zvetAmbara mata meM 1 karoDa 56 lAkha thii| 'sthAnAMgasUtra' (ThA0 10, sUtra 742) meM dRSTivAda ke nimna dasa paryAya batAye gaye haiM dRSTivAda, hetuvAda, bhUtavAda, tathyavAda, samyagvAda, dharmavAda, bhASA-vicaya yA bhASAvijaya, pUrvagata, anuyogagata aura sarvaprANabhUtajIva-satvasukhAvaha / uparyukta paribhASA ke anusAra zarIrazAstra (Anatomy and Physiology) aura cikitsAzAstra-ina donoM viSayoM kA varNana 'prANAvAya' meM milatA hai| nizcaya hI, bAhyahetu-zarIra ko sabala aura upayogI banAkara Abhyantara-AtmasAdhanA va saMyama ke lie jaina vidvAnoM ne prANAvAya (Ayurveda) kA pratipAdana kara akAla jarA-mRtyu ko dUrakara dIrgha aura sazakta jIvana hetu prayatna kiyA hai / kyoMki dharma, artha, kAma aura mokSa-ina cAroM puruSArthoM kI prApti ke lie zarIra kA svastha rahanA anivArya hai--'dhamArthakAmamokSANAmArogyaM mUlamuttamam / jaina-grantha 'mUlavAtika' meM Ayurveda-praNayana ke sambandha meM kahA gayA hai-'AyurverapraNayanAnyathAnupattaH / arthAt akAla jarA (vArdhakya) aura mRtyu ko ucita upAyoM dvArA rokane ke lie Ayurveda kA praNayana kiyA gayA hai| ____ muni, AryikA, zrAvaka aura zrAvikA rUpI caturvidha saMgha ke lie cikitsA upAdeya hai / AgamoM kA abhyAsa, paThana-pAThana prArambha meM jaina yati-muniyoM taka hI sImita thA / jaina dharma ke niyamoM ke anusAra yati-muniyoM aura AyikAoM ke rugNa hone para ve zrAvaka-zrAvikA se apanI cikitsA nahIM karA sakate the| ve isake lie kisI se kucha na to kaha sakate the aura na kucha karA sakate the| ataeva yaha Avazyaka thA ki ve apanI cikitsA svayaM hI kareM athavA anya yatimuni unakA upacAra kreN| isake lie pratyeka yati-muni ko cikitsA-viSayaka jJAna prApta karanA jarUrI thA / kAlAntara meM jaba laukika vidyAoM ko yati-muniyoM dvArA sIkhanA niSiddha mAnA jAne lagA to dRSTivAda saMjJaka Agama, jisameM Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-Ayurveda : paramparA aura sAhitya 365 aneka laukika vidyAe~ zAmila thIM, kA paThana-pAThana-krama banda ho gyaa| zanaiH-zanai: usakA lopa hI ho gyaa| yaha paristhiti tIsarI-cauthI zatI meM AgamoM ke saMskaraNa aura pariSkAra ke lie huI 'mAthurI' aura 'vAllabhI' vAcanAoM se bahuta pahale hI ho cukI thI / ataH ina vAcanAoM ke kAla taka dRSTivAda ko chor3akara anya ekAdaza AgamAMgoM para to vicAra-vimarza huaa| para 'dRSTivAda' kI paramparA sarvathA lupta ho gayI athavA vikalarUpa meM kahIM-kahIM pracalita rhii| sampUrNa 'dRSTivAda' meM dharmAcaraNa ke niyama, darzana aura nIti-sambandhI vicAra, vibhinna kalAe~, jyotiSa, Ayurveda, zakunazAstra, nimittazAstra, yantra-tantra Adi vijJAnoM aura viSayoM kA samAveza hotA hai| durbhAgya se aba dRSTivAda kA koI grantha nahIM miltaa| bAda ke sAhitya meM unakA vikIrNarUpa se ullekha avazya milatA hai| mahAvIranirvANa (IsavIpUrva 527) ke lagabhaga 160 varSa bAda 'pUrvo' sambandhI grantha kramaza: naSTa ho gye| saba pUrvo kA jJAna antima zrutakevalI bhadrabAhu ko thaa| unake 151 varSa bAda hue vizAkhAcArya se dharmasena taka dasa pUrvo' (antima cAra pUrvo ko chor3akara) kA jJAna pracalita rhaa| usake bAda unakA jJAtA koI AcArya nahIM rahA / 'SaTkhaNDAgama' ke vedanAnAmaka adhyAya ke prArambhika sUtra meM dasapUrvo aura caudahapUrvo ke jJAtA muniyoM ko namaskAra kiyA gayA hai| isa sUtra kI TIkA meM vIrasenAcArya ne spaSTa kiyA hai ki pahale dasa pUrvo ke jJAna se kucha muniyoM ko aneka prakAra kI mahAvidyAe~ prApta hotI haiM, usase sAMsArika lobha aura moha utpanna hotA hai aura ve vItarAgI nahIM ho paate| lobha-moha ko jItane se hI zrutajJAna prApta hotA hai| samasta pUrvo ke ucchinna hone ke kAraNoM kI mImAMsA karate hue DA. hIrAlAla jaina ne likhA hai-"aisA pratIta hotA hai ki anta ke jina pUrvo meM kalAoM, vidyAoM, yantra-tantroM va indrajAloM kA nirUpaNa thA, ve sarvaprathama hI muniyoM ke saMyama rakSA kI dRSTi se niSiddha ho gaye / zeSa pUrvo ke vicchinna ho jAne kA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki unakA jitanA viSaya jaina muniyoM ke liye upayukta va Avazyaka thA, utanA dvAdazAMga ke anya bhAgoM meM samAviSTa kara liyA gayA thA, isIliye ina racanAoM ke paThana-pAThana meM samaya-zakti ko lagAnA ucita nahIM samajhA gayA gyaa|" Agama-sAhitya meM Ayurveda viSayaka sAmagrI digambara paramparA meM AgamoM ko naSTa huA mAnA jAtA hai, parantu zvetAmbara paramparA meM mahAvIra-nirvANa ke bAda 10vIM zatAbdI meM huI antima vAlabhI vAcanA meM pustaka rUpa meM likhe gaye 45 granthoM ko samaya-samaya para bhASA va viSaya sambandhI saMzodhana-parivartana ke hote rahane para aba taka upalabdha mAnA jAtA hai / Agama-sAhitya meM prasaMgavazAt Ayurveda-sambandhI aneka sandarbha Aye haiN| yahA~ unakA digdarzana mAtra karAyA jaayegaa| 'sthAnAMga sUtra' meM Ayurveda yA cikitsA (tegiccha-caikitsya) ko nau pApazrutoM meM ginA gayA hai| nizIthacUNi' se jJAta hotA hai ki dhanvantari isa zAstra ke mUla-pravartaka the| unhoMne apane nirantara jJAna se rogoM kI khoja kara vaidyakazAstra yA Ayurveda kI racanA kii| jina logoM ne isa zAstra kA adhyayana kiyA ve 'mahAvaidya' khlaaye| Ayurveda ke ATha aMgoM kA bhI ullekha ina Agama granthoM meM milatA hai-kaumArabhRtya, zAlAkya, zAlyahatya, kAyacikitsA, jAMgula (viSanAzana), bhUtavidyA, rasAyana aura vAjIkaraNa / cikitsA ke mukhya cAra pAda haiM-vaidya, rogI, auSadhi aura praticaryA (paricaryA) karane vAlA paricAraka / sAmAnyata: vidyA aura mantroM, kalpacikitsA aura 1. DaoN0 hIrAlAla jaina : bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR0 53. 2. sthAnAMgasUtra, 6. 678. 3. nizIthacUNi, pR0 512. 4. (ka) sthAnAMgasUtra, 8, pR0 404 (kha) vipAka sUtra, 7, pR0 41. 5. uttarAdhyayana, 20. 23; sukhabodha, patra 266. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana prantha : paMcama khaNDa vanauSadhiyoM (jar3I-bUTiyoM) se cikitsA kI jAtI thI aura isake AcArya yatra-tatra mila jAte the| cikitsA kI aneka paddhatiyA~ pracalita thiiN| inameM paMcakarma, vamana, virecana Adi kA bhI vipula pracalana thaa| rasAyanoM kA sevana karAkara bhI cikitsA kI jAtI thii| cikitsaka ko prANAcArya kahA jAtA thaa| pazucikitsaka bhI huA karate the| niSNAta vaidya ko 'daSTapAThI' (pratyakSakarmAbhyAsa dvArA jisane vAstavika adhyayana kiyA hai) kahA gayA hai / 'nizIthacUNi' meM unake zAstroM kA nAmataH ullekha milatA hai| tatkAlIna aneka vaidyoM ke nAma kA bhI ullekha Agama-granthoM meM milatA hai / 'vipAkasUtra' meM vijayanagara ke dhanvantari nAmaka cikitsaka kA varNana hai| rogoM kI utpatti vAta, pitta, kapha aura sannipAta se batAyI gayI hai| roga kI utpatti ke nau kAraNa batAye gaye haiM-atyanta bhojana, ahitakara bhojana, atinidrA, atijAgaraNa, purISa kA nirodha, mUtra kA nirodha, mArgagamana, bhojana kI aniyamitatA, kAma vikAra / deg purISa ke vega ko rokane se maraNa, mUtra-vega rokane se dRSTihAni aura vamana ke vega ko rokane se kuSTharoga kI utpatti hotI hai|" __'AcArAMga sUtra' meM 16 rogoM kA ullekha hai-gaMjI (gaMDamAlA), kuSTha, rAjayakSmA, apasmAra, kANiya' (kANya, akSiroga), jhimiya (jar3atA), kuNiya (hInAMgatA), khujjiya (kubar3Apana), udararoga, mUkatva, sUNIya (zotha), gilAsaNi (bhasmakaroga), bevaI (kampana), pIThasaMdhi (paMgutva), silIvaya (zlIpada) aura madhumeha / 12 isI prakAra Agama sAhitya meM vyAdhiyoM kI auSadhi-cikitsA aura zalyacikitsA kA bhI varNana milatA hai| sarpakITa Adi ke viSoM kI cikitsA bhI varNita hai| suvarNa ko uttama viSanASaka mAnA gayA hai / gaMDamAlA, arza, bhagaMdara, vraNa, AghAta yA AgantujavraNa Adi ke zalyakarma aura sIvana Adi kA varNana bhI hai| mAnasika rogoM aura bhUtAveza-janya rogoM meM bhautika cikitsA kA bhI ullekha milatA hai| jaina Agama-granthoM meM ArogyazAlAoM (tecchiyasAla=cikitsA zAlA) kA ullekha milatA hai| vahA~ vetanabhogI cikitsaka, paricAraka Adi rakhe jAte the / vAstava meM sampUrNa jaina Agama sAhitya meM upalabdha AyurvedIya sandarbho kA saMkalana aura vizleSaNa kiyA jAnA apekSita hai| jaina-paramparA jainadharma ke mUla pravartaka tIrthakara mAne jAte haiN| kAlakrama se ye caubIsa hue-RSabha, ajita, sambhava, abhinaMdana, sumati, padbhaprabha, supArzva, caMdaprabha, puSpadaMta, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAMti, kunthu, araha, malli, munisuvrata, nami, nemi, pArzvanAtha, vardhamAna yA mhaaviir| inameM prathama tIrthaMkara RSabhanAtha aura antima mahAvIra hue| mahAvIra kA nirvANa vikrama saMvat se 470 varSa pUrva, zaka saMvat se 605 varSa pA~ca mAha pUrva tathA IsavI san se 527 varSa pUrva huA thA / vartamAna pracalita jaina dharma kI 1. uttarAdhyayana, 20. 22; sukhabodha, patra 266. 3. bRhadvati, patra 11. 5. vahI, patra 462. 7. nizIthacUNi, 11. 3436. 6. AvazyakacUrNi, pR0 385. 11. bRhatkalpabhASya, 3. 4380. 13. jJAtRdharmakathA, 13, pR0 143. 2. uttarAdhyayana, 15. 8. 4. vahI, patra 475. 6. nizIthacUNi, 7. 1757. 8. vipAkasUtra 7, pR0 41. 10. sthAnAMgasUtra, 6. 667. 12. AcArAMgasatra, 6.1.173. : Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-Ayurveda : paramparA aura sAhitya 367 nIMva mahAvIra ke upadezoM se par3I / unhoMne janasaMgha ko cAra bhAgoM meM bA~TA-muni, AyikA, zrAvaka aura zrAvikA / pahale donoM varga gharabAra chor3akara parivrAjaka vrata dhAraNa karane vAle aura zeSa donoM gRhasthoM ke varga haiN| ise 'caturvidha-saMgha' kahate haiM / parivrAjakoM aura gRhasthoM ke lie alaga-alaga AcAra-niyama sthApita kiye| ye niyama va vyavasthAe~ Aja paryanta jaina-samAja kI pratiSThA ko banAye hue haiN| mahAvIra ke bAda gaNadhara va pratigaNadhara hue, unake bAda zrutakevalI bhaura unake ziSya-praziSya AcArya hue| prANAvAya ke avataraNa ko paramparA __ sAmAnya jana-samAja taka prANAvAya kI paramparA kaise calI, isakA spaSTa varNana digambarAcArya ugrAditya ke 'kalyANakAraka' nAmaka prANAvAyagrantha ke prastAvanA aMza meM milatA hai / usameM kahA gayA hai bhagavAn AdinAtha ke samavasaraNa meM upasthita hokara bharata cakravartI Adi bhavyoM ne mAnavoM ke vyAdhirUpI duHkhoM kA varNana kara unase chuTakAre kA upAya puuchaa| isa para bhagavAn ne apanI vANI meM upadeza diyaa| isa prakAra prANAvAya kA jJAna tIrthaMkaroM se gaNadhara, pratigaNadharoM ne, unase zrutakevaliyoM ne aura unase bAda meM hone vAle anya muniyoM ne kramaza: prApta kiyaa| jainoM dvArA pratipAdita aura mAnya AyurvedAvataraNa (prANAbAyAvataraNa) kI yaha paramparA AyurvedIya caraka, suzruta saMhitAoM meM prApta paramparAoM se sarvathA bhinna aura navIna hai| prANAvAya kI yaha prAcIna paramparA madhyayuga se pUrva hI lupta ho cukI thii| kyoMki prANAvAya ke paramparAgata zAstroM ke AdhAra para yA unake sArarUpa meM I0 AThavIM zatAbdI ke anta meM dakSiNa ke Andhra prAnta ke prAcIna cAlukyarAjya meM digambarAcArya ugrAditya ne 'kalyANakAraka' nAmaka grantha kI racanA kI thii| yahI eka mAtra aisA grantha milatA hai jisameM prANAvAya kI prAcIna paramparA aura zAstragranthoM kA paricaya prApta hotA hai| isa kAla ke bAda kisI bhI AcArya yA vidvAn ne 'prANAvAya' kA ullekha apane grantha meM nahIM kiyaa| madhyayuga meM prANAvAya paramparA ke lupta hone ke aneka kAraNa ho sakate haiN| prathama, cikitsA-zAstra eka laukika vidyA hai| aparigrahavrata kA pAlana karane vAle jaina sAdhuoM aura muniyoM ke lie isakA sIkhanA niSprayojana thA, kyoMki ve bhramaNazIla hone se eka sthAna se dUsare sthAna para vicaraNa karate rahate the, zrAvaka-zrAvikAoM kI cikitsA karanA unake lie niSiddha thA, kyoMki isase moha aura parigrahavRtti utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai| muni yA sAdhu kevala sAdhuvarga kI cikitsA hI kara sakate the| saMyamazIla sAdhuoM kA jIvana vaise hI prAyaza: nIroga aura dIrghAyu hotA thaa| ataH sAdhuoM aura muniyoM ne cikitsA kArya ko sIkhanA dhIre-dhIre tyAga diyaa| pariNAmasvarUpa jaina-paramparA meM prANAvAya kI paramparA kA kramazaH lopa hotA gayA / dakSiNa bhArata meM to phira bhI IsavIya AThavIM zatAbdI taka prANAvAya ke grantha milate haiM / parantu uttarI bhArata meM to vartamAna meM eka bhI prANAvAya kA pratipAdaka prAcIna grantha prApta nahIM hotaa| isase jJAta hotA hai ki yaha paramparA uttara meM bahuta kAla pahale hI lupta ho gaI thii| phira, IsavIya terahavIM zatAbdI se hameM jaina zrAvakoM aura yati-muniyoM dvArA nirmita AyurvedIya grantha upalabdha hote haiM / ye grantha prANAvAya-paramparA ke nahIM kahe jA sakate, kyoMki inameM kahIM para bhI prANAvAya kA ullekha nahIM hai| inameM pAye jAne vAle roganidAna, lakSaNa, cikitsA Adi kA varNana Ayurveda ke anya granthoM ke samAna hai| ye grantha saMkalanAtmaka aura maulika--donoM prakAra ke haiN| kucha TIkAgrantha haiM--jo prAcIna AyurvedIya granthoM para dezIbhASA meM yA saMskRta meM likhe gaye haiN| kucha grantha padyamaya bhASAnuvAda mAtra haiM / vartamAna meM pAye jAne vAle adhikAMza grantha isa prakAra ke haiN| jainaparamparA ke antargata zvetAmbarI sAdhuoM meM yatiyoM aura digambarI sAdhuoM meM bhaTTArakoM ke AvirbhAva ke bAda isa prakAra kA sAhitya prakAza meM AyA / yatiyoM aura bhaTTArakoM ne anya paramparAtmaka jaina sAdhuoM ke viparIta sthAnavizeSa meM apane nivAsa banAkara, jinheM upAzraya (upAsare) kahate haiM, lokasamAja meM cikitsA, tantra-mantra (jhAr3A-phUMkI) aura jyotiSa vidyA ke bala para pratiSThA prApta kii| jaina sAdhuoM meM aisI paramparAe~ prArambha hone ke pIche tatkAlanI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa 100. ........................................... sAmAjika vyavasthA kAraNIbhUta thii| bhAratIya samAja meM nAthoM, zAktoM Adi kA prabhAva laukika vidyAoM--cikitsA, rasAyana, jAdU-TonA, jhAr3A-phUMkI, jyotiSa, tantra-mantra Adi ke kAraNa vizeSa bar3hatA jA rahA thaa| aise samAja ke sammukha apane sammAna aura mAnyatA ko kAyama rakhane hetu zrAvakoM ko prabhAvita karanA Avazyaka thA, jo ina laukika vijJAnoM aura vidyAoM ke mAdhyama se adhika sarala aura spaSTa thaa| ata: sarvaprathama digambaramata meM bhaTTArakoM kI paramparA sthApita huI, bAda meM usI ke anusaraNa para zvetAmbaroM meM yatiyoM kI paramparA prArambha huii| inake upAsare jahA~ zrAvakoM ke baccoM ko laukika-vidyAoM kI zikSA aura dharmopadeza dene ke kendra the to vahIM dUsarI ora cikitsA, tantra-mantra aura jyotiSa Adi ke sthAna bhI the| ina yatiyoM aura bhaTTArakoM ne yoga aura tantra-mantra ke bala para aneka siddhiyA~ prApta kara lI thIM, cikitsA aura rasAyana ke adbhuta camatkAroM se janasAmAnya ko camatkRta aura AkarSita kiyA thA aura jyotiSa kI mahAn upalabdhiyA~ prApta kI thiiN| dakSiNa meM bhaTTArakoM kA prabhAva vizeSa parilakSita huaa| inhoMne rasAyana ke kSetra meM vizeSa yogyatA prApta kii| kucha aMza meM prANAvAya paramparA ke samaya 8vIM zatI taka hI rasAyanacikitsA arthAt khanija dravyoM aura pArada ke yoga se nirmita auSadhiyoM dvArA roganAzana ke upAya adhika pracalita hue| dakSiNa ke siddhasampradAya meM yaha cikitsA vizeSa rUpa se prasiddha rahI / dasavIM zatAbdI taka uttarI bhArata ke AyurvedIya granthoM meM dhAtusambandhI cikitsAprayoga svalpa milate haiM, jabaki AThavIM zatAbdI ke 'kalyANakAraka' nAmaka grantha meM aise saikar3oM prayoga ullikhita haiM, kucha prayoga to kinhIM prAcIna granthoM se uddhRta kiye gaye haiN| kAlAntara meM yaha rasacikitsA siddhoM aura jaina bhaTTArakoM ke mAdhyama se uttarI bhArata meM bhI prasArita ho gaI aura yahA~ bhI rasagrantha race jAne prArambha ho gye| vastuta: rasacikitsA-sambandhI yaha dena dakSiNavAsiyoM kI hai, isameM bahulAMza jaina-vidvAnoM kA bhAga hai| isa prakAra prANAvAya kI paramparA meM athavA bAda meM anya kAraNoM se jaina yati-muniyoM, bhaTTArakoM aura zrAvakoM ne Ayurveda ke vikAsa aura AyurvedIya granthoM kI racanA meM mahAn yogadAna kiyaa| ye grantha rAjasthAna, paMjAba, gujarAta, mahArASTra, karnATaka, madrAsa Adi ke hastalikhita granthAgAroM meM bhare par3e haiN| durbhAgya se inameM se adhikAMza grantha aprakAzita haiM aura kucha to ajJAta bhI haiN| inameM se kucha kAla-kavalita bhI ho cuke haiN| jaina-vaidyaka-grantha jaina vaidyaka-granthoM ke apane sarvekSaNa se maiM jisa niSkarSa para pahuMcA hU~, usake nimna tIna pahalU haiM eka-jaina vidvAnoM dvArA nirmita upalabdha vaidyaka sAhitya adhikAMza meM madhyayuga meM (I0san kI 13 vIM zatI se 16 vIM zatI taka) race gaye the| kucha grantha dakSiNa meM 7-8vIM zatI ke bhI, dakSiNa ke Andhra aura karnATaka kSetroM meM milate haiM, jaise-kalyANakAraka Adi / parantu ye bahuta kama haiN| dvitIya-upalabdha sampUrNa vaidyaka-sAhitya meM jainoM dvArA nirmita sAhitya usake eka-tihAI se bhI adhika hai| tRtIya----adhikAMza jaina vaidyakagranthoM kA praNayana pazcimI bhArata meM, jaise--paMjAba, rAjasthAna, gujarAta, kaccha, saurASTra aura karnATaka meM huA hai| kucha mAne meM rAjasthAna ko isa sandarbha meM agraNI hone kA gaurava aura zreya prApta hai| rAjasthAna meM nirmita aneka jaina-vaidyakagranthoM, jaise vaidyavallabha (hastiruci gaNi kRta), yogacitAmaNi (harSakItisUrikRta) Adi kA vaidya-jagat meM bAhulyena pracAra-prasAra aura vyavahAra pAyA jAtA hai| inameM se adhikAMza grantha madhyayugIna prAdezika bhASAoM jaise paMjAbI, rAjasthAnI, gujarAtI, karNATakI (kannar3a) meM tathA saMskRta meM prApta haiN| jaina vidvAnoM dvArA mukhyatayA nimna tIna prakAra se vaidyakagranthoM kA praNayana huA-- 1. jaina yati-muniyoM dvArA aicchika rUpa se grantha-praNayana / 2. jaina yati-muniyoM dvArA kisI rAjA athavA samAja ke pratiSThita aura dhanI zreSThI puruSa kI preraNA yA AjJA se grantha-praNayana / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-Ayurveda : paramparA aura sAhitya 366 ...............................................-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.. 3. svatantra jaina zrAvaka vidvAnoM aura cikitsakoM dvArA grantha-praNayana / nimna paMktiyoM meM bhAratavarSa ke kucha prasiddha jaina vaidyaka-manISiyoM aura unake granthoM kA paricaya diyA jA rahA hai yahA~ prArambha karNATaka ke jaina Ayurveda sAhitya ke varNana se karege, kyoMki upalabdha jaina Ayurveda granthoM meM prAcInatama grantha meM vahIM para upalabdha haiN| _ 'kalyANakAraka nAmaka prANAvAya' grantha IsavIya ATavIM zatAbdI ke anta kA milatA hai| usameM isa paramparA ke prAcIna vidvAnoM aura unake granthoM kA ullekha hai-"pUjyapAda ne zAlAkya para, pAtrasvAmI ne zalyatantra para, siddhasena ne viSa aura ugra graha zamanavidhi sambandhI, dazarathaguru ne kAyacikitsA para, meghanAda ne bAlarogoM para, siMhanAda ne vAjIkaraNa aura rasAyana para vaidyaka granthoM kI racanA kI thii|" (kalyANakAraka, pariccheda 20, zloka 85) / kalyANakAraka meM yaha bhI kahA gayA hai ki "samantabhadra ne vistArapUrvaka Ayurveda ke AThoM aMgoM para jo kahA thA, saMkSepa meM maiM (ugrAditya) ne apanI zakti ke anusAra yahA~ (isa grantha meM) pUrNarUpa se kahA hai|" (ka0 kA0, pariccheda 20, zloka 86) / uparyukta vivaraNa se jJAta hotA hai ki ugrAditya ke kalyANakAraka grantha kI racanA se pUrva dakSiNa meM (vizeSakara karNATaka meM, jaisA ki hama Age calakara dekheMge ukta sabhI vaidyaka vidvAn karnATaka ke hI the) jaina prANAvAya-Agama ke vidvAnoM kI eka sudIrgha paramparA rahI thI aura unake dvArA vibhinna grantha bhI race gaye the| durbhAgya se aba inameM se koI grantha nahIM milatA / kevala ugrA dityAcArya kA kalyANakAraka upalabdha hai| yaha saMskRta meM hai aura solApura se hindI anuvAda sahita prakAzita bhI ho cukA hai| samaMtabhadra kA kAla I0 3 se 4thI, zatAbdI mAnA jAtA hai| vartamAna meM inakA vaidyaka grantha nahIM miltaa| "puSpa Ayurveda" nAmaka koI grantha inake nAma se karnATaka milatA hai, parantu vaha sandigdha hai| ugrAditya ne inake aSTAMgasambandhI vistRta grantha kA ullekha kiyA hai| pUjyapAda-inakA kAla 5vIM zatAbdI hai| inakA prArambhika nAma devanandi thA, parantu bAda meM buddhi kI mahattA ke kAraNa yaha jinendrabuddhi kahalAye tathA devoM ne jaba inake caraNoM kI pUjA kI, taba se yaha 'pUjyapAda' kahalAne lge| mAnavajAti ke hita ke lie inhoMne vaidyakazAstra kI racanA kI thii| yaha grantha aprApya hai| kalyANakAraka meM aneka sthAnoM para 'pUjyapAdena bhASita:' aisA kahA gayA hai / Andhra pradeza meM racita 15vIM zatAbdI ke 'vasavarAjIya' nAmaka grantha meM pUjyapAda ke aneka yogoM kA ullekha milatA hai| pUjyapAda ke adhikAMza yoga dhAtu-cikitsA sambandhI haiN| inakA grantha 'pUjyapAdIya' kahalAtA thaa| yaha saMskRta meM rahA hogA / karnATaka meM pUjyapAda kA eka kannar3a meM likhita padyamaya vaidyaka grantha milatA hai / 'vaidyasAra' nAmaka grantha bhI pUjyapAda kA likhA batAyA jAtA hai, jo jaina-siddhAnta-bhAskara meM prakAzita ho cukA hai, parantu ye donoM hI grantha vastutaH pUjyapAda ke nahIM haiN| __ AThavIM zatAbdI ke anta meM digambarAcArya ugrAditya ne 'kalyANakAraka' nAmaka aSTAMga grantha kI saMskRta meM racanA kI thii| yaha rAmagiri (vartamAna vizAkhApaTTana jile meM hai) ke nivAsI the| parantu rAjanaitika uthala-puthala se inheM bAda meM havIM zatI ke prArambha meM rASTakUTa rAjA nRpatuga amoghavarSa prathama ke rAjya meM Azraya lenA pdd'aa| nRpatuga ke darabAra meM upasthita hokara unhoMne mAMsa niSedha para eka vistRta bhASaNa diyA thA, jo kalyANakAraka grantha ke anta meM 'hitAhita' adhyAya ke rUpa meM sammilita kiyA gayA hai| ___ saMskRta granthoM ke atirikta kannar3a bhASA meM bhI grantha race gaye / jaina maMga(la)rAja ne sthAvara viSa kI cikitsA para 'khagendramaNivarpaNa' nAmaka eka bar3A grantha likhA thaa| yaha prArambhika vijayanagara sAmrAjya kAla meM rAjA harihararAja ke samaya meM vidyamAna thaa| inakA kAla I0 san 1360 ke AsapAsa mAnA jAtA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa devendramuni ne bAlagracikitsA para grantha likhA thaa| zrIdharadeva (1500 I0) ne 'vaidyAmata' kI racanA kI thii| isameM 24 adhikAra haiN| bAcarasa (1500 I0) ne 'azvavaidyaka' kI racanA kii| isameM azvoM kI cikitsA kA varNana hai / padmarasa yA padmaNNa paNDita ne 1627 I0 meM 'hayasArasamuccaya' (azvazAstra) nAmaka grantha kI racanA kI thii| isameM ghor3oM kI cikitsA batAyI gaI hai / rAmacandra aura candrarAja ne azvavaidyaka, kIrtimAna ne gocikitsA, vIrabhadra ne pAlakAppa ke hastyAyurveda kI kannar3a TIkA, amRtanandi ne vaidya kanighaNTu nAmaka zabdakoza, sAlva ne rasaratnAkara aura vaidyasAMgatya, jagadeva ne mahAmantravAdi nAmaka grantha kI racanA kI thii| tamila Adi bhASAoM meM jaina vaidyaka granthoM kA saMkalana nahIM ho pAyA hai| karnATaka ke prAcInatama sAhitya ke bAda gujarAta kA anukrama prApta hotA hai / saurASTra ke DhaMkagiri (dhanyukA) meM pAdalitAcAryasUri kA nivAsa thaa| inakA kAla 3 se 4thI zatI mAnA jAtA hai| inheM rasAyanavidyA meM siddhi prApta thii| inake ziSya nAgArjuna hue| inhoMne hI valabhI meM eka muni-sammelana bulAkara AgamoM kA pATha saMkalita karAyA thaa| ye hI Agamagrantha Aja taka pracalita haiM / inako bhI rasAyanasiddhi prApta thii| inako uttarIbhArata meM rasAyanavidyA kA prArambha aura utkarSa kiye jAne kA tathA rasAyanacikitsA kA pracalana karane kA zreya prApta hai| paNDita guNAkarasUri nAmaka zvetAmbara sAdhu ne nAgArjuna dvArA viracita 'AzvayogamAlA' para saM0 1216 (I. san 1156) meM saMskRta TIkA-vRtti likhI thii| I0 san 1666 ke lagabhaga tapAgacchIya sAdhu harSako ti sUri ne 'yogavitAmaNi' nAmaka prasiddha cikitsAgrantha kI racanA kI thii| isameM yogoM kA saMgraha hai| isameM phiraMgaroga aura kabAbavInI kA ulekha milatA hai| tapAgacchIya kanaka ke ziSya narbudAcArya yA narmadAcArya ne saMvat 1656 meM 'kokakalA caupaI' nAmaka kokazAstra (kAmazAstra) para gujarAtI meM padyabaddha grantha likhA thaa| zrIkaMThasari nAmaka jaina AcArya ne 'hitopadeza' nAmaka pathyApathya sambandhI grantha likhA hai| mehatuMga nAmaka jaina sAdhu ne I0 1386 meM eka prAcIna rasagrantha 'kaMkAlIyarasAdhyAya' para saMskRta TIkA likhI thii| mANikyacandra jaina ne 'rasAvatAra' nAmaka rasagrantha kI racanA kI / nayanarobara aMvalagacchIya pAlItANA zAkhA ke vaidyakavidyA meM niSNAta muni the| inhoMne saMvat 1736 meM 'yogaratnAkaracaupaI' nAmaka gujarAtI caupaI padyoM meM likhita vaidyakagrantha kI racanA kI thii| yaha bahuta bar3A aura upayogI grantha hai / kesarAja ke putra zrAvaka nayanasukha ne saMvat 1646 meM 'vaidyabhanotsava' nAmaka prasiddha grantha kI racanA kI thii| tapAgacchIya lakSmIkuzala ne saMvat 1664 meM 'vaidyakasAraratna-prakAza' nAmaka grantha IDara ke pAsa oDA nAmaka grAma meM racA thaa| kacchakSetra ke antargata aMjAra nagara ke nivAsI Agamagaccha ke sAdhu kavi vizrAma ne vipopaviSa-zAnti, dhAtuzodhanakAraNa aura rogAnupAna ke sambandha meM saMvat 1842 meM 'anupAna-maMjarI' aura vyAdhiyoM kI cikitsA para saMvat 1838 meM 'vyAdhinigraha' nAmaka grantha kI racanA kii| rAjasthAna meM sabase adhika vaidyaka granthoM kA praNAyana huA thaa| paNDita AzAdhara nAmaka jaina zrAvaka ne I0 1240 ke lagabhaga aSTAMga hRdaya para udyotinI nAmaka saMskRta TIkA likhI thii| yaha sapAdalakSakSetra ke mAMDalagar3ha jilA bhIlavAr3A rAjasthAna ke nivAsI the, jo bAda meM muhammada gorI ke ajamera para Adhipatya kara lene para muslima AkramaNoM meM trasta hokara mAlavA ke zAsaka viMdhyavarmA kI dhArAnagarI meM rahane lage the| bAda ye nAlachA meM basa gye| inakA yaha TIkAgrantha aba upalabdha nahIM hai| pITarsana ne apanI sUvI meM isakA ullekha kiyA hai| sambhavataH kharataragacchIya varddhamAna sUri ke ziSya haMsarAja muni ne 17vIM zatI meM bhiSakracitotsava' nAmaka rogAnidAna sambandhI saMskRta meM zlokAtmaka grantha likhA thaa| ise 'haMsarAjanidAnam' bhI kahate haiN| kRSNavaidya ke putra mahendra jaina ne vi0 saM0 1706 meM dhanvantarinighaNTu ke AdhAra para udayapura meM 'dravyAvalI samuccaya' grantha kI racanA kI thii| yaha dravyaguNazAstra sambandhI grantha hai / tapAgacchIya hastirucigaNi ne saM0 1726 meM saMskRta meM 'vaidyavallabha' nAmaka rogacikitsA sambandhI grantha racA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Ayurveda paramparA aura sAhitya thaa| isameM jvara, sthIroga, kAsakSayA viroga, dhAturoga, atisArAdi roga, kuSThAdiroga, zirakarNAkSaroga ke pratikAra tathA stambhana viSayaka kula 8 adhyAya haiN| meghabhaTTa ne saM0 1720 meM isa para saMskRta TIkA likhI thI / " kharataragacchIya jinacanda kI paramparA meM vAcaka sumatimeru ke bhrAtR pAThaka vinaya merugaNi ne 18vIM zatI meM 'vidvanmukhamaNDanasArasaMgraha' nAmaka yogasaMgraha grantha likhA thaa| isameM rogoM kI cikitsA dI gaI hai| inake freya muni mAnajI ke rAjasthAnI meM likhe hue 'kavipramoda', 'kavivinoda' Adi vaidyakagrantha milate haiM / yaha bIkAnera kSetra ke nivAsI the / 371 ++++ bIkAnera ke nivAsI aura dharmazIla ke ziSya rAmalAla mahopAdhyAya ne 'rAmanidAnam' yA 'rAmaRddhisAra' nAmaka choTe se grantha kI saMskRta meM racanA kI thI / isameM saMkSepa meM saba rogoM ke nidAna kA varNana hai| isakI kula zloka saMkhyA 712 hai / kharataragacchIya bhUmi dadAtilaka ke ziSya dIpakacandra vAcaka ne jayapura meM mahArAjA jayasiMha ke zAsanakAla meM 'laMghanapathyanirNaya' nAmaka pathyApathya sambandhI grantha kI racanA kI thii| isakA racanAkAla saM0 1762 hai / bAda meM isa grantha kA saMzodhana zaMkara nAmaka brAhmaNa ne saMvat 1885 meM kiyA thA / saMskRta meM racita uparyukta vaidhaka granthoM ke atirikta rAjasthAnI bhASA meM bhI jaina vidvAnoM ne kaI vaidyaka grantha race the / kharataragacchIya pati rAmacandra ne baiThaka sambandhI 'rAmavinoda' (racanAkAla saM0 1020) tathA vaidyavinoda' ( racanAkAla saM0 1726 ) nAmaka granthoM kI racanA kI thI / yaha auraMgajeba ke zAsanakAla meM maujUda the / ye donoM grantha cikitsA para haiM / 'vaidyavinoda' grantha zArGgadharasaMhitA kA padyamaya bhASAnuvAda hai / inake 'nAr3I parIkSA' aura 'mAnaparimANa' nAmaka grantha bhI milate haiM, jo vAstava meM 'rAmavinoda' ke hI aMza hai| zvetAmbarI vega gaccha ke AcArya janasamudrasUri ne 'vaidyacintAmaNi' nAmaka grantha 17vIM zatI meM likhA thaa| isa grantha ke anya nAma 'vaidyakasA roddhAra,' 'samudra siddhAnta' aura 'samudra prakAzasiddhAnta' bhI milate haiM / isameM rogoM ke nidAna aura cikitsA kA baccoM meM saMgraha hai| hai / isakA racanAkAla saM0 1740 diyA gayA hai| isameM vibhinna rogoM meM agnikarma cikitsA kA varNana hai / bIkAnera ke batIya dharmasI yA dharma kI 'kiyA' nAmaka 21 pathoM meM choTI sI racanA milatI kharataragacchIya zAkhA ke upAdhyAya lakSmIkIti ke ziSya lakSmIvallabha ne zambhunAthakRta saMskRta ke 'kAlajJAnam' kA saMvat 1471 meM padyamaya bhASAnuvAda kiyA thaa| inakI dUsarI kRti 'mUtraparIkSA' nAmaka hai jo atisaMkSipta, kevala 37 padyoM meM milatI hai| isakA racanAkAla saM0 1751 hai / lakSmIvallabha bIkAnera ke rahane vAle the / niyamena ke ziSya munimAna kI rAjasthAnI padyoM meM likhita do vaidyaka racanAe~ milatI haiM--kavivinoda' aura 'kavipramoda / ' 'kavi vinoda' meM rogoM ke nidAna aura auSadhi kA varNana hai| isameM do khaNDa haiM- prathama meM kalpanAe~ haiM aura dUsare meM cikitsA dI gaI hai| isakA racanAkAla saM0 1745 hai / 'kavipramoda bahuta bar3I kRti hai / isakA racanAkAla saM0 1746 hai / yaha kavitta aura dohA chandoM meM hai / isameM vAgbhaTa, suzruta, caraka Adi granthoM kA sAra saMkalita hai / bIkAnera ke nivAsI tathA mahArAja anUpasiMha ke rAjyAzrita va sammAnita zvetAmbara jaina josIrAma mathena ke putra jogIdAsa (anya nAma 'dAsakavi') ne mahArAjakuMvara jorAvarasiMha kI AjJA se saM0 1762 meM 'vaidyakasAra' nAmaka cikitsA grantha kI racanA kI thii| zvetAmbara kharataragacchIya matiratna ke ziSya samaratha ne saM0 1755 ke lagabhaga zAlinAtha ( vaidyanAtha ke putra) dvArA praNIta saMskRta 'rasamaMjarI' nAmaka rasa grantha para padyamaya bhApATIkA likhI thI . Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha paMcama khaNDa jayapura ke dIpakacandra vAcaka ne kalyANadAsa kI saMskRta racanA 'bAlatantra' para 'bAlatantra bhASAvacanikA' nAmaka rAjasthAnI gadya meM TIkA likhI thii| dIpakacandra vAcaka kI saMskRta racanA 'laMghanapathyanirNaya' kA Upara ullekha kiyA jA cukA hai| kharataragacchIya jinadattasUri zAkhA ke lAbhanidhAna ke ziSya sukhapati ne vaika para do prattha rAjasthAnI meM likhe the prathamopadevakRta taralokI kI rAjasthAnI dasa meM 'satarato kI bhASA TIkA' saM0 1820 meM tathA dvitIya lolimbarAja ke suprasiddha grantha vaidyajIvana para 'vaidyajIvanaTabA' cainamukhayati phatehapura (sIkara, zekhAvATI) ke nivAsI the / malUkacanda nAmaka jaina dhAvaka ne tAnI vitri ke prasiddha grantha tithya sahAvI kA bhASA meM padyamaya anuvAda 'vaidyahulAsa' (tibba sahAbI bhASA) nAma se kiyA thaa| yaha bIkAnera kSetra ke nivAsI the| zrI agaracanda nAhaTA ne inakA samaya 16vIM zatAbdI mAnA hai / paMjAba ke kisI bahuta prAcIna vaidyakantha kA mujhe ullekha prApta nahIM huA / saM0 1818 meM jAlandhara jile ke phagavADAnagara meM meghamuni ne purAnI hindI ke dohe-caupAiyoM meM 'mevavinoda' nAmaka eka bahuta upayogI grantha kI racanA kI thii| isameM cikitsopayogI saba bAtoM kA eka sAtha saMgraha hai| sAtha hI katipaya navIna rogoM kA varNana bhI kiyA hai| mahArAjA raNajItasiMha ke zAsanakAla meM gaMgArAma nAmaka jainayati ne saM0 1878 meM amRtasara meM 'gaMgayatinidAna' nAmaka grantha kA nirmANa kiyA thaa| isameM jvara, atisAra Adi rogoM ke nidAna, lakSaNa Adi kA sundara vivecana hai| ina donoM granthoM kA hindI bhASAbhASya kara kavirAja narendranAtha zAstrI ne lAhaura se prakAzita karAyA thaa| samIkSA jaina paramparA meM racita Ayurveda sAhitya kI khoja karate hue mujhe jina hastalikhita, prakAzita aura aprakAzitagranthoM kA paricaya prApta huA unameM se kucha ke sambandha meM saMkSepa meM Upara kahA gayA hai| ina vaidyaka granthoM meM varNita viSaya kA vizleSaNa karane para jo vizeSatAe~ dRSTigocara hotI haiM, ve nimna haiM 1. ahiMsAbAdI jainoM ne pravacchedana praNAlI aura satyacikitsA ko hiMsaka kArya mAnakara cikitsA kSetra meM unheM apracalita kara diyaa| pariNAmasvarUpa zarIra sambandhI jJAna zanaiH-zanaiH kSINa hotA gayA aura zalyacikitsA chUTatI gyii| 2. jahAM eka aura jaina vidvAnoM ne matyacikitsA kA niSedha kiyA, yahAM dUsarI ora unhoMne rasayogoM aura siddhayogoM kA bAhulyena upayoga prArambha kiyaa| eka samaya aisA AyA ki jaba saba rogoM kI cikitsA siddhayogoM dvArA hI kI jAne lagI, jaisA ki Ajakala ailopaithika cikitsA meM saba rogoM ke lie peTenTa yoga prayukta kiye jA rahe haiM / navIna siddhayoga aura rasayoga (pArada aura dhAtuoM se nirmita yoga) bhI pracalita hue| ye siddhayoga svAnubhUta aura prAyogika pratyakSIkRta the / 2. bhAratIya vaidyakazAstra kI paramparAoM ke AdhAra para roga nidAna ke lie nAr3I parIkSA, mUtra- parIkSA Adi ko jaina vidvAnoM ne vizeSa mAnyatA pradAna kI, yaha unake dvArA ina viSayoM para racita aneka granthoM se jJAta hotA hai| 4. jaina vidvAnoM ne apane dhArmika siddhAntoM ke AdhAra para hI mukhya rUpa se cikitsAzAstra kA pratipAdana kiyA hai| jaise ahiMsA ke Adarza para unhoMne madya, mAMsa aura madhu ke prayoga kA sarvayA niSedha kiyA hai, kyoMki isameM pratyakSa yA parokSa rUpa se aneka prANiyoM kI hiMsA hotI hai| isa ahiMsA kA ApatkAla meM bhI pUrNa vicAra rakhA gayA hai / 'kalyANakAraka' meM to mAMsabhakSaNa ke niSedha kI yuktiyukta vistRta vivecanA kI gaI hai| 5. cikitsA meM unhoMne vanaspati khanija, kSAra, lavaNa, ratna, uparatna, Adi kA vizeSa upayoga batAyA hai| isa prakAra kevala vAnaspatika aura khanija dravyoM se nirmita yogoM kA jaina vidvAnoM dvArA cikitsA kArya meM vizeSa pracalana kiyA gayA / yaha Aja bhI sAmAnya vaidyajagat meM parilakSita hotA hai / . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-Ayurveda : paramparA aura sAhitya 373 -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. 6. zarIra ko svastha, hRSTapuSTa aura nIroga rakhakara kevala aihika sukha bhoganA hI antima lakSya nahIM hai, apitu zArIrika svAsthya ke mAdhyama se Atmika svAsthya va sukha prApta karanA hI jainAcAryoM ko abhipreta thaa| isake lie unhoMne bhakSyAbhakSya, sevyAsevya Adi padArthoM kA upadeza diyA hai| 7. jaina vaidyakagrantha, adhika saMkhyA meM prAdezika bhASAoM meM upalabdha haiN| phira bhI, saMskRta meM racita jaina vaidyaka granthoM kI saMkhyA nyUna nahIM hai| aneka jaina vaidyoM ke cikitsA aura yogoM sambandhI guTake (paramparAgata nusakhoM ke saMgraha, jinheM 'AmnAya grantha' kahate haiM) bhI milate haiM, jinakA anubhUta prayogAvalI ke rUpa meM avazya hI bahuta mahattva hai| jaina Agama sAhitya meM Ayurveda sambandhI varNana bhI prApta hote haiM, una para svatantra rUpa se vistAra se adhyayana kiyA jAnA apekSita hai| isa prakAra jaina vidvAnoM dvArA Ayurveda sambandhI jo racanAeM nirmita kI gaI haiM, una para saMkSepa meM Upara prakAza DAlA gayA hai|| __ saMkSepa meM, jaina vidvAnoM aura yati-muniyoM dvArA janasamAja meM cikitsA-kArya aura vaidyaka grantha praNayana dvArA tathA aneka udAramanA jaina zreSThiyoM dvArA dharmArtha (niHzulka) cikitsAlaya aura auSadhAlaya yA puNyazAlAeM sthApita kiye jAne se bhAratIya samAja ko sahayoga prApta hotA rahA hai| nizcita hI, yaha dena sAMskRtika aura vaijJAnika raSTi se mahattvapUrNa kahI jA sakatI hai| vihitaM sAdhujanaH samastai?rAparAdhaM hi muSApravAda / antardaridra nitarAmabhadra, samAdriyante na kadApi santaH // -varddhamAna zikSA saptazatI (candanamuni racita) asatya bhASaNa sabhI satpuruSoM dvArA nindita hai, ghora aparAdha hai, usameM dAridraya-dainya antanihita hai, vaha atyanta abhadra hai| uttama puruSa use kabhI nahIM apanAte /