Book Title: Itihas na Agnat Pradesh ma Swair Vihar Nirgranth Aetihasik Lekh Samucchaya
Author(s): Bhuvanchandravijay
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229587/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAvalokana itihAsanA ajJAta pradezamAM svairavihAra 'nirgrantha aitihAsika lekha samuccaya' muni bhuvanacaMdra itihAsa AlekhananI Adhunika paddhati bhale aMgreja / jarmana vidvAno thakI AviSkAra pAmI hoya, paNa have te vizvabharamA mAnya paddhati banI cUkI che. Ajano itihAsakAra mAtra caritro, kathAgraMtho ke rAsonA AdhAre itihAsa lakhato nathI. pramANabhUta itihAsa mATe AMtarika ane bAhya pramANonI AvazyakatA Aje susthApita thaI cUkI che; tulanA ane pRthakkaraNa-vizleSaNa paNa jarUrI che. pramANono srota mAtra sAhityamAM-likhita rUpamA ja sImita nathI hoto. likhita uparAMta zilAlekho, tAmrapatro, pratimAlekho, sikkAo, purAtAttvika niSkarSoM, vaijJAnika parIkSaNo- A badhuM paNa itihAsakAre tapAsavU paDe. likhita sAmagrImAM paNa keTaluM vaividhya hoya che ! mAtra itihAsagraMtho ja nahi, hastapratonI prazastio, puSpikAo, pravAsavarNano, lokagIto, dastAvejo, daMtakathAo vageremAM paNa itihAsanA aMzo vikharAyelA paDyA hoya che. AvA vibhinna srotomA itihAsakAre najara doDAvavI paDe che, bhUgoLa-khagoLa ke tattvajJAna-philosophI jevA viSayono paNa paricaya itihAsakAre rAkhavo paDe. kyAreka saiddhAMtika ullekhonA AdhAre koI vyakti ke ghaTanAno samayanirNaya thayo hoya evA dAkhalA che. itihAsakAranI pAse bhASA, vyAkaraNa ane sAhityanI vividha zAkhAo, paNa ucca kakSAnuM jJAna hovu joIe. A badhAthI upara, prabaLa smaraNazakti tathA phaladrUpa kalpanAzakti paNa hovA joIe. dareka kSetramA Aje to vizvabharamAM saMzodhako zodhakArya karatA ja rahetA hoya che. itihAsavida jo A badhAthI mAhitagAra na hoya to tenuM zodhakArya nabaDhu ja rahI jAya. pramANabhUta itihAsanA saMzodhana mATe AvI ne ATalI sajjatA apekSita hoya tyAre ucca kakSAnA itihAsa saMzodhako ke lekhako ochA hoya e dekhItuM che. jaina itihAsanI vAta karIe to Adhunika paddhatie itihAsamuM Alekhana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ January-2003 57 soeka varSathI zaru thayuM che. moTA gajAnA itihAsa-saMzodhakoe itihAsanA ghaNA badhA koyaDA ukelyA che, itihAsanI puSkaLa sAmagrI ekatra karI che. Ama chatAM, itihAsamAM umeravA jevU hajI ghaNuM bAkI rahe che. puNyavijayajI, jinavijayajI, nAthUrAma premI, mohanalAla da. desAI, pUranacaMda nAhara, agaracaMdajI nAhaTA, jayaMtavijayajI, vijayendrasUri, paM. sukhalAlajI, paM. becaradAsajI, darabArIlAla koThiyA jevA purogAmIoe aitihAsika tathyo ekatra karavAnuM ane itihAsanA aMkoDA meLavavAnuM kArya karyu che, chatAM temanA samaya pachI bahAra AvelI navI sAmagrInA AdhAre itihAsanA pariSkAra-parimArjanana kArya to UbhuM ja che. itihAsanA kaMTALAjanaka ane paDakArarUpa kSetre pravRtta hoya evA thoDA sArA saMzodhako sadbhAgye Aje paNa che. prA. madhusUdana DhAMkI AvA eka samartha-susajja-saMniSTha, tIkSNa dRSTi dharAvatA, bahumukhI pratibhAvALA itihAsavida che. emanuM kAryakSetra vyApaka che. AnaMdanI vAta e che ke jaina itihAsanA saMzodhanane emaNe potAnA kAryakSetramA samAvyuM che. jaina itihAsa viSayaka temanA lekhono saMgraha 'nirgrantha aitihAsika lekha samuccaya' evA nAme be bhAgamAM hamaNAM ja bahAra paDyo che. A lekho, parizIlana karatAM koIne paNa lAgaze ke zrI DhAMkInA rUpamAM eka samartha, javAbadAra itihAsakAra ApaNane sAMpaDyA che. 1966 thI zarU karI atyAra sudhImAM lakhAyelA 56 jeTalA lekho - nibaMdho A graMthamAM prakAzita thayA che. itihAsa saMbaMdhita sAmagrIthI A graMtha ThasoThasa bharelo che. viSayavaividhya, rajuAtanI zailI, zuddha aitihAsika dRSTikoNa ane lekhakanI sajjatA - A badhuM ahIM netradIpaka banI ApaNI sAme Ave che. upara jenI carcA karI che te kArya arthAt bahAra AvelI ne AvatI rahetI navI sAmagrInA AdhAre itihAsarnu parimArjanakArya Aje paNa cAlu che evo saMtoSa zrI DhAMkInA A be graMtha joIne jarUra thAya. itihAsanI zodhamAM nAnI nAnI vigato kevo moTo bhAga bhajave che ane evI vigatono samanvaya karavAmAM kevA kauzalyanI jarUra paDe che, e vAta A saMgrahamAMno eka-eka lekha jotAM vAcakane sArI rIte samajAze. lekho eTalA to sugrathita rUpe lakhAyA che ke saMzodhanAtmaka itihAsalekhananA Adarza Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 anusaMdhAna-22 namUnA tarIke kAma AvI zake. 'jIrNadurga - jUnAgaDha vize' (khaMDa-1, pR. 190), 'svAmI samantabhadrano samaya' (khaMDa-1, pR. 28), vAdI kavi bappaTTisUri' (khaMDa-1, pR. 59), 'siddharAjakArita jinamandiro' (khaMDa-2, pR. 122) Adi lekho itihAsanA vidyArthI mATe pAThyapustakanI garaja sAre evA subaddha, samRddha lekho che. zakya eTalI badhI ja vigato ekatra karavI, tenA para tulanAtmaka vicAra calAvavo, navAM pramANo dvArA tenuM khaMDana ke maMDana karavU, zakya virodho svayaM prastuta karI tenuM nirAkaraNa paNa pUruM pADavU ... A badhuM vistRta ane vigatapracura zailIo thayelaM A lekhomAM jovA maLaze. 'nAmUlaM likhyate kiJcit' - 'AdhAra vinAnuM kaI paNa na lakhavU' - e zAstrIya niyamane zrI DhAMkI kaThorapaNe anusare che ane AdhAro ... pramANo zodhavAno je zrama kare che te virala kakSAno che. AmAM emanI bahuzrutatA, prakhara smRti zakti ane viSaya paratvenI niSThA jaNAI Ave che. lekho to mAhitI sabhara che ja, lekhAMte joDelAM TippaNo paNa vistRta che - kyAMka kyAMka to 5-10 pAnAM sudhI laMbAya che. mInaLadevInuM kharaM nAma maiLaladevI hatuM e vidhAnanA TekAmAM cheka karNATakanA abhilekhono AdhAra lekhaka rajU kare che (khaMDa-1, pR. 135); 'vAlInAha' vyantaranA mULa nAma vize dantakathA, sAhitya, lokarUDhi, zilpazAstra jevA vibhinna srotomAMthI AdhArabhUta sAmagrI Ape che. lekhakanI zodha keTalI vyApaka che tenAM AvAM dRSTAnto granthamAM Thera Thera jovA maLe che. itihAsakAro paNa mAnavo hoya che, mAnavasahaja pramAda, pUrvagraha ke asUyAnA prabhAva heThaLa kyAreka lekhakanA hAthe itihAsane anyAya thaI jato hoya che. potAnA samakAlInonI ke purogAmIonI AvI kSatio zodhavAnIsudhAravAnI kaDavI pharaja paNa itihAsa-lekhake kyAreka bajAvavAnI thAya che. zrI DhAMkIne paNa Aq karavU paDyuM che. 'siddharAjakArita jinamandiro' (khaMDa2, pR.122) lekhamAM AQ thayuM che. purogAmI vidvAnanAM vidhAnono sacoTa pratikAra karavAmAM lekhake jarA paNa kasara choDI nathI, te sAthe e vidvAnanA pradAna ane anya vizeSatAono mAnabhera ullekha karavA- lekhaka cUkatA nathI. 'svAmI samantabhadrano samaya' (khaMDa-1, pR. 28) lekhamAM pUrvagrahagrasta vidvAnonA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ January-2003 59 tarkonAM chotarAM ukhADatI zrI DhAMkInI dalIlo kaTAkSa-Adara-paDakAranA mizraNathI rocaka banI che, paNa rucibhaMga nathI karatI. tAraMgAnA arhat ajitanAtha prAsAdanA kartA vize be samakAlIna vidvAnonI AlocanA karato lekha (khaMDa-2, pR. 169) itihAsakAranA uttaradAyitvanI chabI prastuta kare che. itihAsamAM aTakaLa para AdhAra na ja rAkhI zakAya, nakkara taMthyo ja sarvopari banI rahevAM joIe e muddo A lekhamAM sAro tarI Ave che. zrI DhAMkI zilpa-sthApatya-purAtattvanA vizeSajJa che tethI jinamandiro ane zilponA saMzodhanamA temanI dRSTi vizeSa kAma kare che. graMthano bIjo khaMDa zilpa-sthApatya-maMdira viSayaka lekhothI bharacaka che. dvitIya khaMDanA aMte citravibhAgamAM moTI saMkhyAmAM zilpa--mUrti AdinI chabIo apAI che, je najarANAM samAna che. 'gautamasvAmI stavanA kartA vajrasvAmI vize lekhamAM, prazastilekhanA vAcanamAM eka AMkaDo chuTI gayAnI kalpanA ane tenA samarthanamAM AdhAro ApyA che te temanA jevA A kSetranA sudIrgha anubhavIne ja sajhe evI vAta che. 'cikura dvAtriMzikA'nA kartA kumudacandra digaMbara vidvAna che ane 'kalyANamandira nA kartA paNa e ja che, siddhasena divAkara nahi, AnA samarthanamAM sundara tarkazreNi lekhake ApI che. 'prabhAvakacarita' (khaMDa-2, pR. 95)nI eka khUTatI kaDI lekhake AbAda zodhI kADhI che. kalyANatraya (khaMDa-1, pR. 226) prakAranI zilparacanA upara A granthamA pahelIvAra prakAza pAr3e che. mudraNa, kAgaLa ane sajAvaTathI suMdara tathA citravibhAgathI samRddha evA A granthamAM prUphavAcananI kSatio jo ke rahI che. saMskRta-prAkRta sAmagrImAM AvI azuddhio vadhAre pramANamAM che je A kakSAnA- graMthamAM bAdhArUpa banI zake che, 0paNNarasa-cAsa (khaMDa-1,pR.94)-ahIM cAsa ne sthAne 'vAsa' sAco zabda che. dalasaMcaniyaM (khaMDa-1, pR.24), 'teo' (khaMDa-1, pR.33), "kiM bhaNiyo jANaDajjaM' (khaMDa-1, pR. 67) jevI azuddhio anya paNa ghaNI che. khaMDa-1, pR. 260 para ApelA 'raivatagiristotra'mAM AvI bhUlo sArA pramANamAM rahI che, temAMnI keTalI prUphavAcananI ane keTalI hastapratavAcananI haze, te to Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anusaMdhAna - 22 lekhaka ja kahI zake. 'vItarAgastuti 'no chaMda bhujaMgaprayAta jaNAvyo che (khaMDa1, pR. 255 ) paNa te vasantatilakA che. kyAMka geramArge dore evI bhUlo paNa che : prathama khaMDanA prathama lekhanA TippaNa kramAMka- 2mAM 'AcArAMga - prathama skaMdha : IsvI 430 - 300' ema chapAyuM che; ahIM 'I.sa.pUrve' ema hovuM joItu hatuM. baMne khaMDomAMnA lekhone anukramamAM kramAMka apAyA che paNa granthamAM lekhanAM zIrSako sAthe kramAMka apAyA nathI. A eka agavaDarUpa bane evI kSati che. vyaktinAmo, sthaLanAmo ane granthanAmonI akArAdi sUci bane bhAgamAM granthAnte ApI che. aitihAsika saMzodhananA kAryamAM A sUcio vidvAnone sahAyaka nIvaDaze. lekhonA aMte TippaNomAM lekhakanA vizALa avagAhananI sAkSI pUratI DhagalAbaMdha AnuSaMgika mAhitI saMgRhIta che. itihAsanA vidyArthIone AmAMthI mAhitI ane dRSTi bane maLe oma che. TippaNInAM vizeSanAmonI paNa akArAdi sUci hoya to khUba upayogI bane, paNa ekadAca zakya nathI banyuM, bane khaMDamAM zrI hariprasAda gaM. zAstrInA avalokanalekho che. prA. baMsIdhara bhaTTano Amukha prathama khaMDane prApta thayo che. graMthanA vAMcanamAMthI pasAra thatAM je thoDuMka najaramAM AvyuM te pUrtirUpe noMdhavAnI lAlaca rokI zakato nathI. khaMDa - 1, pR. 16, Ti.2mAM 'nokAra' parathI 'nokArasI zabda utarI AvyAnuM jaNAvyuM che paNa a zabda 'namukkArasahiyaM' nokArasahiyaM =nokArasI oma utarI Avyo hoya ovo saMbhava che. 'namukkArasahiyaM' zabda paracakhkhANamAM Ave che. khaMDa- 2, pR. 63, lekha kra. 2mAM luNAga0 che te lUNIga hovAno pUrepUro saMbhava che. 'NI' NA jevo vaMcAya avuM jUnI lipimAM banatuM hoya che. khaMDa- 2, pR. 83, prakRtA samarpitA ca- A zlokamAM samarpitA nahIM paNa samarthitA mULa pratimAM haze samarthitA bheTale pUrI karI. sam + artha dhAtu samAptinA arthamAM prayojAto hato. lipinI vicitratAne kAraNe thi arpi vacce guMcavADo hastapratavAMcanamAM thato hoya che. khaMDa-2, pR. 200, Ti. pAMcamAM lekhake 'nija daitA' no artha zuM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ January-2003 61 karavo avo prazna ko che. 'dayitA' zabda ja bhraSTa rUpamA ahIM 'daitA' thayo che. lalitAdevI vastupAlanAM patnI hatAM, o sandarbha paNa ahIM mArgadarzaka bane che. 'nirgrantha autihAsika lekha samuccaya' graMthamA zrImadhusUdana DhAMkInI viSayaniSThA tathA kSamatAnAM darzana to thAya ja che, sAthe sAthe zuSka viSayane rasika banAvatI zailI, mAnavIya pAsAne sparzatI dRSTi, kyAMka gaMbhIratA tathA kyAMka- ramUjanA chAMTaNAM dharAvatuM temanuM garavaM gujarAtI gadya vAcakanA manamAM zrI DhAMkInA praphulla-prakhara vyaktitvanI chApa upasAvI jAya che. prastuta grantha jaina itihAsanA keTalAya binduo para prakAza pAthare che. grantha, vAMcana dUra dUranA itihAsanA agocara pradezamA svaira vihAra karI AvyA jevI anubhUti vAcakane karAvI jAya che. nirgrantha aitihAsika lekha samuccaya-khaMDa 1, lekhaka : madhusUdana DhAMkI, prathama AvRtti, 2002, pR. DemI AThapejI 348 + 24, mUlya : rU. 400. khaMDa-2, prathama AvRtti, 2002,pR. DemI AThapejI 304 + 20 +80 ArTapleTsa, mUlya : rU. 500. prakAzaka : zreSThI kastUrabhAI lAlabhAI smAraka nidhi, prAptisthAna : zAradAbena cImanabhAI ejyukezana risarca senTara, 'darzana', rANakapura sosAyaTI sAme, zAhIbAga, amadAvAda-380004. jaina derAsara nAnIkhAkhara - 370435 ji. kaccha, gujarAta