Book Title: Indriya Vigyan ki Bhumika
Author(s): Rameshmuni
Publisher: Z_Jayantsensuri_Abhinandan_Granth_012046.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210269/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | indriya-vijJAna kI bhUmikA zramaNa saMghIya pravartaka zrI ramezamunijI mahArAja bhAratIya darzanikoM ne mana-yoga ko kAphI carcA kA viSaya banAyA aura vidyuta sadRza bala-prANa haiM / donoM hai| bhinna-bhinna upamAoM se mana ko upamita kiyaa| isa sambandha meM ke sahayoga se hI kriyAoM kI niSpatti bhinna-bhinna abhivyaktiyA~ prastuta huiiN| alaga-alaga vidvAnoM-lekhakoM kiMvA pUrNatA hotI calI jAtI hai| dvArA vibhinna maMtavya ullikhita hue mana ke saMbaMdha meN| jaina darzana kA manovaijJAnika mAnA ki mana kA mahatva apane sthAna para hai| mana kA vega, mana tarka yathArtha dharAtala para eka naye kI pravRtti aura mana kA kAryakSetra kAphI vistRta rahA hai| usI prakAra AyAma ko udghATita karatA hai| indriyoM kA prabhAva bhI kama nahIM samajhanA cAhiye / iMdriyoM kI pravRtti usakA yaha udghoSa hai ki mana: paryApti aura indriyoM kA kAryakSetra bhI mana ke kArya kSetra kI apekSA kAphI ke pUrva hI isa pArthiva zarIra ke sAtha vistRta lokAkAza kI paridhi meM jIvANu jagat ke kSitija paryaMta sparzendriya, rasanendriya, cakSu-indriya jI ramezamuni mahArAja aura karNendriya isa prakAra pAMcoM parivyApta hai| samanaska aura amanaska jIva-jagata ko sparzita kiyA iMndriyoM ke udbhava kA eka vyavasthita krama anAdi kAla se cAlU rahA huA hai| mAnasika zakti ke abhAva meM sUkSma kiMvA sthUla zarIra aura hai| isa krama baddha vyavasthA praNAlI ko Aja kA vijJAna bhI mAnya zarIra ke avayavoM kA kAma rukA nahIM, apitu zarIra kI pravRtti satata karatA hai| ukta kramAnusAra hI indriyoM kA sambandha zarIra ke sAtha aura cAlU rahI hai| zarIra kA sambandha indriyoM ke sAtha cirakAla se jur3atA rahA aura paraMtu jJAtavya hai ki- aindriya (indriya-sambandhI) zakti ke abhAva bichur3atA rahA hai / ekendriya (pRthvI-apa-teu-vAya-vanaspati arthAta 52 meM bhautika zarIra kI sthiti ati zocanIya bana jAtI hai / indriya-bala lAkha jIva yonika) satvoM ke sAtha kevala sparzendriya kA, dvIndriya prANa kyA hai? merI dRSTi meM vidyuta taraMgoM kA eka samUha hai| eka taraha (choTe-choTe kITANu arthAt do lAkha jIvayonika) prANiyoM ke sAtha se negeTiva aura pojeTiva ke mizraNa kA rUpa hai| jaba vidyuta tarageM sparza aura rasanendriya kA trIndriya (kIr3e-makor3e-jU-lIka-khaTamala kendra ke sAtha jur3a jAtI haiN| tabhI prakAza kA vAtAvaraNa nirmita hotA ityAdi (do lAkha jIva yonika) prANiyoM ke sAtha sparza-rasanA evaM hai| donoM zaktiyA~ jahA~ taka alaga-thalaga kAryarata rahatI hai, vahA~ taka ghrANendriya kA, caturindriya (makkhI, macchara, biccha, pataMgeM ityAdi - do kendra meM idhara-udhara lage sabhI balba kArya karane meM sakSama nahIM hote lAkha jIva yonika) prANiyoM ke sAtha sparzana-rasanA,ghANa aura haiN| aMdhakAra kA eka chatra sAmrAjya phailA rahatA hai| cakSu-indriya kA isI prakAra paMcendriya (jalacara, thalacara, khecara, urapara, usI prakAra pAMcoM indriyA~, vidyuta taraMgoM se vihIna balba ke bhujapara - manuSya - nairayika aura deva arthAta 26 lAkha jIva yonika) jIvoM ke sAtha sparza, rasanA ghrANa, cakSu aura karNendriya kA sambandha sadRza rahI huI haiN| bala-prANoM kI taraMgeM jyoMhI indriyoM ke sAtha jur3a jur3A huA hai| zarIra kI niSpatti ke sAtha hI indriyoM ke udgama kA jAtI haiM basa niSkriya niSpayojana banI ve indriyAM danAdana apane-apane zrI gaNeza ho jAtA hai| sUkSma kiMvA sthUla zarIra ho usakA mahatva kAryakSetra meM sakriya ho jAtI haiN| kyoMki - bala prANoM kA sAtha jo indriyoM ke hone para hI hai| varanA zarIra kA kyA mahatva? vaha kevala milaa| bala-prANa zakti ke abhAva meM prANiyoM ke pratyeka kArya kalApa mAMsa-piMDa hI mAnA jaayegaa| khatare ke biMdu ko chUne lagate haiM gati-zIla pravRttimoha meM avyavasthA vastuta: indriyoM ke sadbhAva meM manaH paryApti kI bhajanA hai| kA honA svAbhAvika hai| dila-dimAgoM meM ubhare hue vyakta yA avyakta, pragaTa kiMvA pracchanna, gopanIya yA agopanIya manobhAvoM kI abhivyaktiyAM, arthAt dravya mana ho bhI sakatA hai aura nahIM bhii| parantu mana kI sattA mAdhyama ke abhAva meM udghoSita udghATita honA saMbhava nhiiN| isI meM haTiyoM kA honA nizita jomana ke kArya kSetra ko vikasita karane prakAra vAka zakti kA pragaTIkaraNa kyA zakya hai? balba kA sahI meM Adeza ko zirodhArya karane meM Age bar3hAne meM, pratyakSa kiMvA parokSa sthiti meM rahanA utanA hI Avazyaka hai jitanA vidyuta taraMgoM kA bhii| rUpa meM, apane-apane kArya kSetra meM rahakara sabhI indriyAM pUrNata: sahayoga balba kI gar3abar3I taraMgoM ko pakar3a nahIM pAyegI aura taraMgoM kI karatI rahI haiM / to idhara indriyAM apane-apane kArya kSetra kI eka niyata zithilatA balba ko Alokita kaise karegI? donoM eka dUsare ke pUraka paridhi meM kAryarata rahI haiN| isa apekSA se indriyoM kA mahatva mana: rahe haiM / vastuta: donoM kA vyavasthita hote rahanA jarUrI hai| ThIka usI paryApti ke udbhava ke pUrva hI udghoSita aura udbhAsita mAnya kiyA prakAra balba sadRza indriyAM haiN| indriyoM kA svastha rahanA Avazyaka hai| zrImad jayaMtasenasUri abhinaMdana graMtha vAcatA 82 AjJArAdhana se sadA, Atma zakti abhirAma / jayantasena use mile, AtmArAma lalAma // Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana ke abhAva meM sAdhaka kyA karegA? sAdhya ko prApta karane hai| puNya-sakRta meM sevA-svAdhyAya meM jJAna-darzana-caritra kI abhivRddhi ke liye sAdhaka ko tatsambandhI sAdhanoM kA yathocita upayoga karanA meM, deva-guru kI bhakti meM sadvyaya karanA lAbhadAyaka siddha huA hai Avazyaka hai| bhale sAdhya-bhautika ho yA adhyAtma/svarga ho yA aura mukti kA hetu mAnA hai| apavarga / tadanusAra aindriya zakti ko bhI Avazyaka sAdhana mAnA hai| anyAya-anIti meM, hiMsA-hatyA meM, corI, zikArI, bhraSTAcAra. jinake dvArA dehadhArI bhale ve vikasita hoM yA avikasita, mUka hoM yA anAcAra mArgoM meM zakti ke strotoM kA durupayoga-dakhavardhaka, vadharUpa amUka, samanaska hoM yA amanaska arthAta-prANa-jIva-satva sabhI unhIM evaM adhogati kA pratIka mAnA hai| matalaba yaha ki saMgati kiMvA dargati indriyoM ke mAdhyama se apanI kAyika-vAcika aura mAnasika meM jIvAtmAoM ko dhakelane meM indriyA~ bhI kAraNa bhUta rahI haiM / indriyA~ AvazyakatAoM kI AMzika pUrti karane meM saphala hote haiM aura hitAhita ve nAliyA~ rahI haiM jina mArgoM se satata mithyAtva-avirata, pramAda, kaSAya jJAna-vijJAna se paricita bhI |yh nirvivAda satya hai ki caitanya zakti aura yogika pravRtti rUpI gaMdagI kA pravAha arthAta-pApasrava jIvana rUpI kA sahayoga pratipala pratikSaNa ke binA deha dhAriyoM ke dravyamana aura ghara meM ekatrita hotA rahatA hai| ukta viparIta pravRtti para jaba niyantA bhAva mana se prAdarbhuta acche bure saMkalpa-vikalpoM kI taraMgeM na sAkAra aMkaza lagAne meM saphala ho jAtA hai, taba satyaM zivaM-saMdaram kA pratIka ho pAtI hai aura na pragaTa hii....| saMvara dharma kI phasala hone lagatI hai| yaha sAdhaka kI sAmayika vivekatA vizva ke virATa koSAgAra meM pratikSaNa agaNita kriyAeM saMcAlita para nirbhara hai| haiN| kucha kriyAe~ kisI na kisI sAdhanA dvArA saMcAlita huA karatI indriya vijJAna ke sambandha meM jitanA gahana gaMbhIra haiN| yadyapi kriyAoM kA sambandha kartA ke sAtha jur3A huA hai| phira vizleSaNa-vivecana jainAgama vAGmaya meM upalabdha hotA hai. utanA anya bhI kartA kisI na kisI mAdhyama para AdhArita rahatA hai / vastuta: sAdhana dharma granthoM meM nahIM milatA hai| indriya-saMsthAna, indriya-grAhyazakti, agara zithila ho. kamajora ho to vaha kartA apanI yojanA meM saphala indriya viSayaka bheda-prabheda, indriya avagAhanA, indriyaavagAhita nahIM ho pAyegA bhale ve kriyAeM zArIrika, mAnasika yA vAcika hoM, AkAza pradeza, evaM kAmI indriya aura bhogI indriya ityAdi muddoM para isI prakAra ghara-parivAra - gAMva - nagara - deza sambandhI hoM yA adhyAtma savistAra ullekha milatA hai| sAdhanA se jur3I hoN| sajIva indriyoM ke mAdhyama se hI pUrNa hotI dekhI sparza- indriya jAtI haiN| maiM suna rahA huuN| dekha rahA huuN| sa~gha rahA huuN| cakha rahA hU~ aura sparzAnubhava kara rahA huuN| ukta kriyAeM indriyoM ke dvArA hI pUrNa sparzendriya kI parivyApti zarIra paryanta sabhI indriyoM meM pAI hotI haiN| jAtI hai| isa kAraNa isakA mahatva paryApta mAnA hai| karkaza-komala, pAMcoM indriyoM meM svAbhAvika bhinna-bhinna vizeSatA vAle bhinna-bhinna guru, laghu, zItoSNa aura snigdha-rukSa / sAmAnya tayA ukta AThoM viSayoM ke jJAnAjJAna kI anubhUti caitanya ko karavAnA, yaha sparzendriya kA apanA yaMtra niyojita haiN| eka vilakSaNa naisargika vyavasthA kA prAvadhAna hai| dharma hai| isakA yahI niyata kAryakSetra rahA hai| sparzendriya kI yaha karNendriya meM bala prANa rUpa yaMtra huA hai usakA kAma hai - zravyadhvaniyoM sImita paridhi inhIM ATha viSayoM meM rahI hai| isameM sUkSmatama naisargika kI taraMgoM ko apanI ora AkRSTa karanA, pakar3anA / nAka meM bhI eka aise yaMtra kI vyavasthA hai jo kevala gAMdhika pudgaloM ke paramANuoM eka cumbakIya yaMtra lagA huA hai| vastukA sparza hote hI vaha yaMtra ko apanI ora khIMcatA rahatA hai| rasanendriya meM bhI vaha yaMtra hai jo sakriya banakara apane svAmI (jIva) ko sUcita karane meM tanika bhI dera nahIM karatA hai| vastuta: isako yogI indriya mAnA hai| isakA AyAma paMcavidha rasada pudgala paramANuoM kA jJAna karavAtA hai| sparzendriya meM niyojita yaMtra-halke bhArI, zIta, uSNa, rukSa snigdha, karkaza, komala viSkumbha (lambAI-caur3AI) jaghanyotkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pudgaloM kI anubhUti karavAtA rahatA hai / cakSu-indriya meM sthApita yaMtra evaM eka hajAra yojanAdhika mAnI hai| kI vilakSaNatA nyArI hai / dUrastha kiMvA samIpastha dRzya-mAna cIjoM kA uparyukta AThoM viSaya sacitAcita, mizra, zubhAzubha aura aMta meM rAga-dveSa kI pariNatiyoM meM pariNata hote hue Age calakara 86 vikArI jJAna karAtA calA jAtA hai| vikalpoM meM phaila jAte haiN| sparzendriya kA saMsthAna (AkAra) nAnA prakAra bala-prANa banAma yaMtra ke bigar3ane para yA usakI pakar3a zakti mAnA hai| isakI viSaya grAhya zakti kama se kama aMgula ke asaMkhyAtaveM zithila hone para ve prANI bahare, aMdhe, kAne, lale, laMgar3e-maka kI koTi bhAga, utkRSTa cArasau dhanuSya se lekara nau yojana dUrastha padArthoM ko meM gine jAte haiM phira unheM kRtrima sAdhanoM kA sahArA lenA hotA hai| AkRSTa karane kI kSamatA rahI huI hai / ukta vikArI pariNatiyoM se AtmA burAI bhalAI meM sukRta-vikRta meM, hiMsA, ahiMsA meM satyAsatya kA hita nahIM, ahita hI huA hai| zubha sparzoM se rAga kI niSpatti aura meM rAgAtmaka-dveSAtmaka pravRtti meM, Asrava-saMvara meM ukta pAMcoM indriyoM azubha sparzoM se dveSa bhAvoM kI vRddhi hotI rahI hai| jaisA ki Agama kA sakriya yogadAna rahA hai / vastuta: apekSA dRSTi se aindriya zakti kI meM kahA hai - UrjA dehadhAriyoM ke liye hAnikAraka bhI aura lAbhadAyaka bhI rahI zarIra, spoM ko grahaNa karatA hai aura sparza, zarIra kA grAhya rahA hai| sukhada sparza rAga kA aura dukhada sparza dveSa kA kAraNa hai| zrImad jayaMtasenasari abhinaMdana paMtha/vAcanA 83 amRta AjJArAdhanA, virAdhanA viSa jAna / jayantasena sudhA grahaNa ho sukhadA suvihANa // www.janelibrary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo prANI sukhada sparzoM meM ati Asakta hotA hai| vaha jaMgala jisa prakAra auSadhi kI sugandha se mUrcchita huA sarpa mArA jAtA ke sarovara ke ThaNDe pAnI meM par3e hue aura magara dvArA grase hue bhaiMse hai, usI prakAra gaMdha meM atyanta Asakta jIva akAla meM kAla kavalita kI taraha akAla meM hI mRtyu pAtA hai| hotA hai| rasanA- indriya cakSu- indriya rasanendriya ke mAdhyama se dvIndriya-trIndriya-caturindriya aura dRzyamAna vastuoM ko yathArUpa meM prastuta karanA, cakSuindriya kA paMcendriya prANI kavalAhAra grahaNa karate haiN| zarIra ke samasta kendroM kAma hai / dekhane kA mAdhyama A~kha hai| isake abhAva meM dehadhArI avayavoM evaM nAr3I saMsthAnoM ko isI indriya dvArA rasa milatA rahA hai| prANI andhe kahalAte haiM phira unake liye kadama-kadama para zArIrika rasada strota kA mAdhyama yahI indriya hai| isI prakAra vAk zakti kI kriyAoM meM vyavadhAna aura avarodha paidA honA svAbhAvika hai| abhivyakti isI se hotI hai| parAdhInatA kA jAla pUre zarIra para aura saMpUrNa jIvana paryanta phaila jAtA isakA saMsthAna (AkAra) kharapA jaisA mAnA hai| anaMta pradezI hai| mumukSu AtmA apane ArAdhya ke samakSa pratijJA sUtra samarpita karatA yaha asaMkhya AkAza pradezoM meM avagAhita hai| isakI cauDAI huA kahatA hai- bhaMte ! yugala netroM ke sivAya saMpUrNa zarIra Apa kI jaghanyotkaSTaaMgala ke asaMkhyAtaveM bhAga aura lambAI do se nau aMgala ArAdhanA meM tatpara rhegaa| A~khoM ke abhAva meM jIva dayA kI paripAlanA pramANa mAnI hai| yaha bhogI aura nyUnAdhika 64 dhanuSya se lagAkara 6 saMbhava nahIM / vastuta: isa anumAna se cakSu indriya ke mahatva ko bhalI yojana dUrastha vastuoM ko apanA grAhya viSaya banAne kI kSamatA rakhatI , prakAra samajha sakate haiN| isa-indriya kA saMsthAna masUra kI dAla jaisA gola mAnA hai| anaMta pradezI yaha AkAza ke asaMkhya pradezoM kI tIkhA-kar3avA, kaselA, khaTTA aura mIThA, ina pAMca viSayoM meM paridhi meM parivyApta hai| dRzyamAna cIjeM svata: isa indriya ke pAsa rasanA kI gati rahI hai| inhIM pAMca svAdoM kA parijJAna apane svAmI calakara nahIM AtI haiN| apitu cakSu kI darzana zakti kI paiTha utkRSTa jIva ko karavAtI rahatI hai / ukta pAMcoM bheda sacitAcitta, mizra zubhAzubha eka lAkha yojana paryanta rahI hai| isa kAraNa yaha kAmI indriya mAnI aura rAga dveSa ke rUpa meM pariNata hokara sATha vikArI pariNatiyoM meM rUpAMtarita hote haiN| rAga-dveSAtmaka paryAya hI saMsAra hai| kAlA, nIlA, lAla, pIlA aura sapheda ina pAMca taraha ke raMga-rUpoM rasa na kisI ko daHkhI aura na kisI ko sakhI karatA kiMta meM cakSu kI gati rahI hai| sacitAcitta, mizra, zubhAzubha aura rAga-dveSa jIva svayaM amanojJa rasoM meM dveSa karake apane hI kiye hue bhayaMkara dveSa ke paryAyoM meM pariNata hue bheda-prabheda sATha vikArI vikalpoM meM parivyApta se duHkhI hotA hai| jisa prakAra mAMsa khAne ke lAlaca meM phaMsA huA hote haiM / phalitArtha yaha huA ki abhISTa rUpa ke prati rAga aura aniSTa maccha kAMTe meM phaMsakara jIvana lIlA samApta kara detA hai usI prakAra rUpa ke prati dveSa paidA hotA hai| jaisA ki Agama meM kahA hai... rasoM meM Asakta jIva akAla meM mRtyu kA grAsa bana jAtA hai| rUpa ko grahaNa karane vAlI cakSa-indriya hai aura rUpa cakSu ke priya rasa rAga kA aura apriya rasa dveSa kA kAraNa hai| donoM grahaNa hone yogya hai| priya rUpa rAga kA aura apriya rUpa dveSa kA prakAra kI sthitiyoM meM vaha samabhAva rakhatA hai| vaha vItarAgI hai| kAraNa hai| yA jisa prakAra dRSTi ke rAga meM Atura hokara pataMgA mRtyu pAtA hai| ghrANa- indriya usI prakAra rUpa meM atyanta Asakta hokara jIva akAla meM hI mRtyu suMgadha kiMvA durgandha pudgaloM ko pakar3anA, yaha ghrANendriya kA pAte haiN| viSaya rahA hai| nAsikA isakA apara nAma hai| isI ke mAdhyama se alpajJa AtmAoM ko gaMdha kA viveka hotA hai| yaha anaMta pradezI zrotra - indriya bhogI indriya mAnI jAtI hai| asaMkhya lokAkAza pradezoM ko avagAhita sunane kI samasta kriyAeM isI indriya se saMpanna hotI haiM isakI karatI hai| AyAma, viSkumbha (laMbAI-caur3AI) kI dRSTi se nyUnAdhika kAryazIlatA ke abhAva meM ve nara-nArI bahare kahalAte haiN| pratyeka jIvoM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI mAnI gaI hai| isakA saMsthAna dhamanI ko yaha indriya prApta nahIM hai| kevala paMcendriya deha dhAriyoM ko hI jaisA mAnA hai| viSaya grAhya kSamatA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga prApta hai| ve hI sunane ke pAtra bane haiM aura unhIM jIvoM ko yugala karNa kI ora utkRSTa sau dhanuSya prabhRti nau yojana kI mAnI gaI hai| jor3I milI hai| zrotrendriya kA saMsthAna kadama phUla saddaza mAnA hai| isake donoM viSaya sugandha aura durgandha sacita, acita aura mizra anya indriyoM kI taraha yaha bhI anaMta pradezI aura asaMkhya paryAya meM pariNata hokara rAga-dveSa kI utpatti ke kAraNa bhUta banate haiN| AkAza-pradezoM meM avagAhita rahI hai| yaha kAmI indriya hai| zabdoM isa prakAra 12 vikArI paryAyoM meM pariNata hote rahate haiN| ko zravaNa kara kAmotpatti honA svAbhAvika hai| zabdoM kI gar3agar3AhaTa gaMdha ko nAsikA grahaNa karatI hai aura gaMdha nAsikA kA grAhya / jaba kAnoM meM lage yaMtra se TakarAtI hai taba tatkAla jJAna ho jAtA hai| hai| sugandha rAga kA kAraNa aura dargandha dveSa kA kAraNa hai| ki ni:sRta yaha zabdAvalI jIva-ajIva yA mizra tattva kI hai| zrImad jayaMtasenasUri abhinaMdana graMtha/vAcanA AjJA pAlana se sadA, hota ahaM kA nAza / jayantasena prIti sudhA, deta jIvana prakAza // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acchI-burI yA zubhAzubha hai / zabda taraMgoM ko pakar3ane kI kSamatA isakI jo sukha indriyoM se prApta hotA hai vaha parAzrita, bAdhA sahita, jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka yojana se 12 baMdha kA kAraNa aura viSama hone ke kAraNa vAstavika sukha nahIM, yojana paryanta rahI hai| zabdAvalI kabhI zabha rUpa meM to kabhI azubha duHkharUpa hai| rUpa meM parivartita hotI hai| tatpazcAta rAga aura dveSa kI pariNatiyoM meM indriya rUpI capala ghor3e nitya durgati mArga para daur3ate haiN| jisa pariNata hokara 12 vikArI bhedoM meM phaila jAtI haiN| kahA bhI hai - taraha kATha meM janma lene vAle ghUNa jaMtu kATha ko bhItara hI bhItara zabdoM meM mUrcchita huA prANI, manohara zabda vAle padArthoM kI kamajora kara dete haiN| usI prakAra manuSyoM ke caritra ko indriyA~ bhItara prApti, rakSaNa evaM vyaya meM tathA viyoga kI ciMtA meM lagA rahatA hai, vaha hI bhItara asAra kara detI hai| saMbhoga kAla meM bhI atRpta hI rahatI hai| phira use sukha kahA~ hai? jJAna-dhyAna aura tapobala se indriya-viSayoM-kaSAyoM ko balapUrvaka rokanA caahiye| jaisA ki lagAma ke dvArA ghor3o ko balapUrvaka rokA 'je guNe se AvaTTe jo AvaTTe se guNe' (AcArAMgasUtra) jAtA hai| vaza kiyA haA baliSTa ghor3A jisa prakAra bahuta lAbhadAyaka arthAta-zabda-rUpa-rasa-gaMdha aura sparza, ukta pAMcoM iMndriyoM ke maulika hotA hai usI prakAra dhairya rUpI lagAma dvArA vaza kI huI svayaM kI guNa haiM / saMsAra kA bhayaMkara bhramaNa zIla yaha jAla hai| jisake prabhAva se pAmara prANI bhavodadhi meM janma-maraNa kiyA karate haiN| pAMcoM indriyAM indriyA~ tere liye lAbhadAyaka hogii| ataeva indriyoM kA nigraha honA aura mana, donoM zabdAdi guNoM se prabhAvita hote rahate haiM aura isIse uttejanA aura tamoguNa kI vRddhi hotI hai / indriya janya viSayoM meM eka usI kA indriya nigraha prazasta hotA hai, jisakA mana aisA lubhAvanA mohAbhibhUta karane vAlA AkarSaNa rahA huA hai ki zabda-rUpa-gaMdha-rasa aura sparza meM na to anurakta hotA hai aura na dveSa dehadhArI bhramita hue binA nahIM rhtaa| indriyoM aura zabdAdi viSayoM karatA haiN| kA eka aisA sambandha hai jahAM indriyoM kI sattA kA sadbhAva hai| vahA~ mA indriya sambandhI isa nibandha kA adhyayana karake prabuddhaAtmAoM zabda rUpa-gaMdha-rasa-sparza ityAdi guNa rheNge| donoM ke bIca dehadhArI ko anAsakta bhAva kA AlaMbana lenA caahiye| anAsakta bhAva, bhavajaMtu ke zikAra hote rahe haiN| yathArtha jAnakArI ke abhAva meM jIvAtmAoM ko jitendriya banAne vAlA rAjamArga, dharma mArga hai aura murkha-ajJAnI AtmAe~ indriya janya sakhoM ko hI asalI sakha mAnatI mokSa-prApti meM pUrNa sahayogI bhii| rahI haiM - jaisA ki kahA bhI hai - caahiye| madhukara mauktikA svArtha adhama prakRti hai| svArthapanA adhama pravRtti hai aura AtmA kI avanati kA upAya hai| aisA malina svabhAva-aisI malina pravRtti bhava ko ni:zeSa samApta hone nahIM detii| isameM koI zaka nahIM hai ki jahA~ svArtha hai, vahA~ bhavasthiti apanA sAmrAjya majabUta karake rahatI jAgRti ke dinamaNi kA prakAza phailate hI Adhi, vyAdhi aura upAdhi kI rogatrayI palAyana kara jAne meM hI apanA bhalA mAnatI hai aura phira jIva ko parama artha kI anubhUti hone lagatI hai| yaha anubhUti use svabhAva ke zikhara para biThA detI hai| to aisI hai svArtha, parArtha aura paramArtha kI pgddNddii| prArthanA prArthanIya se kI jAtI hai| jo prArthanIya hai, usakA vizleSaNa bhI Avazyaka hai| sevaka-svAmitva ke bhAva ko samajha kara hRdaya meM use mUrtarUpa pradAna karanA bhI vAMchanIya hai| kUr3A-karakaTa dUra kiye binA raMga karma Tika nahIM sktaa| vastu meM jo teja AnA cAhiye-vaha A nahIM sktaa| isalie sApha saphAI karake dharAtala ko samatala banA lenA atyanta Avazyaka hai| prArthanA to janma janma se karate Aye haiM, phira bhI vaha Aja taka prabala na ho skii| kAraNa itanA hI hai ki hamane bhAva-svabhAva ko dhyAna meM lekara nahIM kI, apitu bhava kI tarapha dhyAna meM rakha kara kii| ***** 'vItarAga ! jagata meM paramottama ! puruSottama deva ! ApakI jaya ho| isIlie ki Apa jetA haiM, vijetA hai, trAtA haiM aura saMsAra ke prANI mAtra ko vijetA banane kA prabala sAmarthya pradAna karanevAle haiN| zrImada jayaMtasenasari abhinaMdana graMthAvAcanA deza kAla kA jagata meM, nahIM jise sad nANa / jayantasena mile nahIM, usa ko uttama ThANa // .