Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38688003856580066880038885600000888560880588822086000000000000000003088888888888888885860233856566885288450586004856560-6808 hindI kAvya ke vikAsa meM jaina zramaNiyoM kA yogadAna 38880000000000000 * kanhaiyAlAla gaur3a 88888888 sAhitya manISiyoM ne Atma tathA anAtma bhAvanAoM kI bhavya-abhivyakti ko sAhitya kI saMjJA dI hai| yaha sAhitya kisI deza, samAja athavA vyakti kA sAmayika samarthaka nahIM, varan sArvadezika aura sArvakAlika niyamoM se prabhAvita hotA hai| mAnava mAtra kI icchAe~, vicAra dhArAe~ aura kAmanAe~ sAhitya kI sthAyI sampatti hai| sAhitya meM sAdhanA aura AnubhUti ke samanvaya se samAja aura jagat se Upara satya aura saundarya kA cirantana rUpa pAyA jAtA hai| hindI kI jaina zramaNiyoM ne apanI racanAoM meM AtmabhAva satyatA ke sAtha abhivyakta kiyA hai| jaina zramaNiyoM ne AdhyAtmika anubhUti kI saccAI ko anyokti aura samAsokti meM bar3I mArmikatA ke sAtha vyakta kiyA hai| ina zramaNiyoM kI AdhyAtmika bhAvanA meM hRdaya ko samatala para lAkara bhAvoM kA sAra samanvaya upasthita kiyA hai| jIvana ke sukha-duHkha, harSa-viSAda, AkarSaNa-vikarSaNa ko dArzanika dRSTikoNoM se prastuta karane meM mAnava bhAvanAoM kA gahana vizleSaNa kiyA gayA hai| hindI kI jaina zramaNiyoM ne samaya-samaya para hindI meM kavitA kA nirmANa kara hindI kAvya ke vikAsa meM mahatvapUrNa yogadAna diyA hai| ina jaina zramaNiyoM kA racanA kAla 14. vI-zatI se lekara 20vIM 21vIM zatI taka rahA hai jinakA yahA~ ullekha kiyA jA rahA hai| 1. guNasamRddhi mahattarA - yaha mahattarA khataragacchIya jinacandra sUri kI ziSyA thii| ina ke dvArA racita prAkRta bhASA meM 502 zlokoM meM nibaddha aMjaNA sundarI cariMya grantha vartamAna meM bhI jaisalamera ke bhaMDAra meM vidyamAna hai| isameM hanumAna jI kI mAtA aMjanA sundarI kA caritra varNita hai| isa racanA kI prazasti se jJAta hotA hai ki isakI racanA vi.saM. 1477 meM caitra sudI trayodazI ke dina jaiselamera meM kI gaIM - siri jaisalamera pure vikkamaca udasahasatuttare vrise| vIra jiNa janma diva se kiyamaMjaNi sundarI cariyaM // 492 // 1 2. sirimA mahattarA - ApazrI jinapati sUri kI AjJAnuvartI sAdhvI thiiN| inhoMne 20 gAthAoM kI eka racanA jinapati sUri badhAmaNA gItA saM. 1233 ke Asa pAsa likhaa| isameM saM. 1232 kI eka ghaTanA kA ullekha hai "AsI nayari baghAvaNaDa Ayau jiNapita sUri" jina caMda sUri sIsu AzyA lo vaghAvaNau bjaavi-| suguru jiNapati sUri AviyA lo AMkaNI-1 1 . munidvaya abhinandana grantha (vyAvara) pR. 302
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ hariyA gobari gohaliyA motIya cauku parehu / hAle mahattaro ima bhaNai saMghaha manoraha puuri| isakI bhASA TheTha grAma pracalita loka gItoM kI bhASA hai| eka nArI dvArA prayukta yaha bhASA tatkAlIna marugurjara kA bar3A prAkRtika svarUpa pAThakoM ke samakSa prastuta karatI hai| " 3. rAjalakSmI - yaha tapa gacchIya zivacUlA mahattarA kI ziSyA thii| Apane saM. 1500 ke AsapAsa zivacUlA gaNinI vijJapti (gAthA 20) kI racanA kI hai| poravAr3a vaMzIya gehA kI patnI vilhaNade kI kukSi se jinakIrti sUri aura rAjalakSmI paidA hue the| saM. 1493 meM devalavAr3e (mevADa) meM zivacUlA sAdhvI ko mahattarA pada pradAna kiyA gayA thaa| usI samaya ratnazekhara ko vAcaka pada pradAna kiyA gayA thaa| isa avasara para mahAdeva saMghavI ne bar3A utsava kiyA thaa| yaha pada mahattarA pada pradAnotsava ke avasara para likhA gayA hai| drupadi tArA mRgAvatIe, sItAya mandodarI sarasatI e| sIlasatI sAnidha kare ie, bhaNavAthI-zrI saMgha duriyA hri| isameM gaNinI zivacUlA kA carita carcita hai| bhASA sarala evaM kAvyatva sAmAnya koTi kA hai|' 4. padmazrI - Apane saM. 1540 meM cArudatta caritra nAmaka caritra kAvya likhA hai| isake maMgalA caraNa meM sarasvatI kI vandanA kI gaI hai - devi sarasati deva sarasati ati vANi Apu mani Ananda kari ghariya bhAva bhAsura cittihiN| paya paMkaja paNa sadA, mayaharaNI bholIya bhatti hiN| cAru datta kammaha carI, paNisu tumha pasAya, bhAviyA bhAvihiM sAMbhalu, parahari parahu pmaay| isameM prAyaH caudaha chanda kA prayoga huA hai| isakA antima chanda isa prakAra hai - bhaNai bhaNAvai bhAsura bhatti, athavA jeu suNai nijacitti, teha dhari nava nidhi hui niramalI, bhaNai padamazIya vaMchita phlii| sAmAnyatayA jisa prakAra anya jaina kAvyoM kA anta hotA hai usI prakAra isameM bhI aMtataH cArudatta saMyama dhAraNa karake uttama caritra kA udAharaNa prastuta karatA hai aura svayaM uccaloka ko prApta karatA hai|" 5- vinayacUlA gaNinI - yaha sAdhvI AgamagacchIya hemaralasUri ke samudAya kI hai| inhoMne saM. 1513 ke AsapAsa zrI hemaratna sUri-guruphAgu nAma kI 11 padyoM meM racanA banAI hai| isameM amarasiMha sUri ke paTTa ghara hemaratna sUri kA paricaya diyA gayA hai| isa racanA ke anusAra hemaratna sUri khevasI vaMzIya ! - hindI jaina sAhitya kA vRhada itihAsa le. a. zitikaMTha mizra pR. 145 / - vahI - pR. 274 - 275 " vahI - pR. 420 (52)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhImaga ke putra the| ina kI mAtA kA nAma rAMmalI thaa| unhoMne vAlyAvasthA meM hI virakta hokara amarasiMha sUri se dIkSA grahaNa kI aura bAda meM AcArya bnii| inakI racanA kA prArambhika padya isa prakAra haiM - ahe juhArisa jagatraya adhipati, manupati sumati jiNaMda, __ ahe gAyasuM raMgi dhanAgama, Agama gaccha munniNd| zrI hemaratna sUri bhagatihiM, vigatihiM guNa varNave su, guru pada paMkaja seviya, jAviya saphala kare su| antima chanda dekhie - iNipari suha guru sevau, kevau nahIM bhavavAsi, durlabha narabhava lAghau, sAdhau siddhi ulhaas| racanA kAvya kI dRSTi se sAmAnya koTi kI hai| 5 6. hemazrI - ye sAdhvI bar3atapa gaccha ke nayanasundara jI. kI ziSyA thInA jaina gurjara kavio bhAga-1 ke pRSTha-286 para inakI eka racanA kanakAvatI AkhyAna kA ullekha milatA hai yaha 367 chandoM kI racanA hai| isakA nirmANa samvat 1644 vaizAkha sudI 7 maMgalavAra ko kiyA gyaa| racanA isa prakAra sarasati sarasa sakomala vANI-re, sevaka upari bahu hIta AMNI re| zrI jinacaraNa sIsaja nAmI-re, sahi guru kerI sevA pAMmI re| sevA pAMmI sIsa nAMmI, gAuM manaha ulaTa ghnnii| kathA sarasa prabandha bhaNa sUM, sujana manaI aannNdnii| 7. hemasiddhi - inakA sambandha khatara gaccha se thaa| ina ke do gItoM meM pahalI racanA hai -lAvaNya siddhi pahuvaNI giitm| isa ranacA meM sAdhvI lAvaNya siddhi kA paricaya diyA gayA hai| ranacA ke anusAra lAvaNya siddhi vIkarAjazAha kI patnI gujarade kI ye suputrI thii| pahutaNIratra siddhi kI ye paTTadhara thii| jina candra sUri jI ke Adeza se ye vIkAnera AI aura vahIM anazana ArAdhanA kii| samvat 1662 meM svarga sidhArI racanA kA Adi anta isa prakAra hai - Adi bhAga - Adi jiNesara payanamI, samarI sarasatI mAta / guNa gAisuM guruNI taNA, tribhuvana mAMhI vikhyaat| anta bhAga - paratA pUraNa mana kerI, kalpataru thI adhikerii| hemasiddhi bhagati guNa gAvaiteM sukha sampatti, nitupaavi| 5 - hindI jaina sAhitya kA vRhada itihAsa le.DA. zitikaMTha mizra pR. 495 - 496
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ inakI dUsarI racanA somasiddhi nirvANa gItam hai| isameM 18 padya haiN| racanA ke anusAra somasiddhi kA prArambhika nAma saMgArI thaa| ye nAhara gotrIya narapAla kI patnI siMgAde kI putrI thii| votharA gotrIya jeThA zAha ke putra rAjasI se inakA vivAha huA thaa| 18 varSa kI Ayu meM inhoMne dIkSA lii| ye lAvaNyasiddhi ke pada para pratiSThita huiiN| inake bAda kavayitrI hemasiddhi paTTadhara bnii|yh racanA kavitvapUrNa hai| isameM kavayitrI kA somasiddhi ke prati gaharA sneha aura bhaktibhAva prakaTa huA hai| racanA kI paMktiyA~ dekhiye - .. morA nai vali dAdurAM bAvIhA nai mehore, cakavA ciMtavata rahai, caMdA upari neho re||16|| dukhIyAM dukha bhAMjIyai, tumha binA avarana koire| saha guruNI guNa gAvIyai, vAMdau dina-2 soI re // 17 // candra sUraja upamA dIjai (adhika) ANaM do re| pahutINI hemasiddhi ima bhaNai dejyo paramANaM do-re||18|| 4. viveka siddhi - ye lAvaNyasiddhi kI ziSyA thii| nAhaTA jI ne aitihAsika jaina kAvya saMgraha ke pR. 422 para unakI eka racanA vimala siddhi gItam prakAzita kI hai| isa racanA ke anusAra vimala siddhi mulatAna nivAsI mAlhU gotrIya zAha jayatasI kI patnI jagatAde kI putrI thii| bIkAnera meM inakA svargavAsa huaa-| racanA kA Adi aMta isa prakAra hai - Adi bhAga - guruNI guNavanta namIjai re, jisa sukha sampatti paamiijire| dukha dohaga dUri gayI jai re, para bhavi surasAthiramI jire| anta bhAga - vimala siddhi, guruNI, mahIyai re, jasu nAmai vAMchita lahIyai re| dina prati pUjai nara nArI re, viveka siddhi sukhakArI re| 39. vidyAsiddhi - aitihAsika jaina kAvya saMgraha ke pRSTha 214 para inakI eka racanA guruNI gItam / se prakAzita hai| prArambha kI paMkti na hone se guruNI kA nAma jJAta nahIM ho sakA hai| bAda kI paMktiyoM se sUcita hotA hai ki ye guruNI sAuMsukhA gotrIya karmacanda kI putrI thI aura jinasiMha sUri ne inheM pahutaNI pada diyA thaa| yaha racanA saMvat 1699 bhAdra kRSNA-2 ko racI gaI hai| 10. harakUbAI - inakA sambandha sthAnakavAsI paramparA se rahA hai| AcArya zrI vinayacanda jJAna bhaNDAra jayapura meM puSThA saM. 105 meM 88 vI racanA mahAsatI zrI amarujI kA caritra ina ke dvArA racita milatI hai| isakI racanA saMvat 1820 meM kizanagar3ha meM kI gii| inhIM kI eka racanA mahAsatI jI calaru jI sajjhAya nAma se nAhaTA jI ne aitihAsika kAvya saMgraha meM pRSTha saMkhyA 214-215 para prakAzita kI hai| 11. hulasA jI - yaha bhI sthAnakavAsI paramparA se sambandhita hai| AcArya vinayacandra jJAna bhaNDAra, jayapura meM puSThA saM. 218 meM 50 vIM racanA kSamA va tapa Upara stavana inakI racita milatI hai| isakI racanA saMvat 1887 meM pAlI meM huI thii|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. sarutAbAI - saM. 1900 ke lagabhaga ye sthAnakavAsI paramparA ke pUjya zrImalajI mahArAja se saMbaMdhita hai| nAhaTA jI ne aitihAsika kAvya saMgraha meM pR. 156 - 158 para inakI eka racanA pUjya zrI malajI kI sajjhAya prakAzita kI hai| 13. jar3Ava jI - ye sthAnakavAsI paramparA ke AcArya zrI ratanacandra jI mahArAja ke sampradAya kI pramukha raMbhA jI kI ziSyA thI / inakA janma saMvat 1898 meM seThAM kI riyA meM huA thA / saMvat 1922 meM ye dIkSita huI / netra jyati kSINa hone se saMvat 1972 taka ye jayapura meM hI sthiravAsI bana kara rahIM / inakI racanAoM kA eka saMkalana jaina stavanAvalI nAma se prakAzita huA hai| isameM inakI stavanAtmaka, kathAtmaka, upadezAtmaka aura tAtvika racanAe~ saMgrahita haiN| rupaka likhane meM unheM vizeSa saphalatA milI hai| eka udAharaNa dekhie - jJAna kA ghor3A cita kI cAbuka, vinaya lagAma lgaaii| tapa taravAra bhAva kA bhAlA, rivammA DhAla baMdhAI / sata saMjama, kA diyA moracA, kiriyA topa car3hAI | sajhAya paMca kA dArU sIsA, topA dIvI claaii| rAma nAma kA ratha siNagArayA dAna dayA kI phaujA / harakha bhAva se hAthI haude, baiThA pAvoM maujA / sAca sipAhI pAyaka pAlA, saMvara kA rakhavAlA / dharma rAya kA hukma huA jaba phaujA AgI cAlA | 14. AryA pArvatAjI inakA sambandha sthAnakavAsI paramparA ke pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja kI sampradAya se hai| inakA janma Agare ke nikaTa kher3A bhAMDa purI gA~va meM cauhAna rAjapUta baladeva siMha kI patnI dhanavatI kI kukSi se saMvat 1911 meM huaa| jaina muni kaMvara sena jI ke pratibodha se saMvat 1924 se inhoMne sAdhvI hIrAdevI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| bAda meM ye satI khambA jI kI ziSyA tapasvinI melo jI kI ziSyA bana gii| paMjAba kI sAdhvI paramparA meM inakA gaurava pUrNa sthAna rahA hai| inake dvArA racitra nimnalikhita cAra racanAoM kA ullekha hai / (1) vRta maNDalI (saMvat 1940) (2) ajita sena kumAra DhAla ( saMvat 1940) (3) sumati caritra (saMvat 1961) (4) aridamana caupAI (saMvat 1961 ) inakI hastalikhita pratiyA~ bIkAnera meM zrI pUjya jina cAritra sUri jI ke saMgraha meM hai| inakI kaI gadya kRtiyA~ bhI prakAzita haiN| 15. bhUra sundarI inakA sambandha bhI sthAnakavAsI paramparA se hai| inakA janma saMvat 1914 meM nAgara ke samIpa vuserI nAmaka gA~va meM huA / inake pitA kA nAma akhayacanda jI rAMkA tathA mAtA kA nAma rAmAbAI thaa| apanI bhuA se preraNA pAkara 11 varSa kI vaya meM sAdhvI caMpA jI se inhoMne dIkSA grahaNa kii| ye kavayitri hone ke sAtha-sAtha gadya lekhikA bhI thii| inake nimna likhita 6 grantha prakAzita ho cuke haiN| (2) bhUra sundarI jaina bhajanoM ddhAra (saMvat 1980), (2) bhUrasundarI viveka vilAsa (saMvat 1984), (3) bhUra sundarI bodha vinoda (saM. 1984), (4) bhUra sundarI adhyAtma bodha (saM. 1985), (5) bhUra sundarI jJAna prakAza (saM. 1986) (6) bhUra sundarI vidyAvilAsa (saM. 1986) (55)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 inakI racanAe~ mukhyataH stavanAtmaka aura upadezAtmaka hai| inhoMne paheliyA~ bhI likhI haiN| udAharaNa dekhie - Adi akhara vina jaga ko dhyAve, madhya akhara bina jaga sNhaare| anta akhara bina lAge mIThA, vaha sabake nayanoM meM diitthaa|| uttara = kAjala dAha vaha aMta daha raha madhya. arU maaNy| tuma darasana bina hota hai, darasana se jaay| uttara = darda 16 - ratnakuMvara jI - ye sthAnakavAsI paramparA ke pUjya zrI amolaka RSi jI mahArAja ke sampradAya kI pravartinI rahI haiN| saMvat 1992 meM 51 DhAloM meM nibaddha ina kI eka racanA zrI ratnacUr3a maNicUr3a cAritra prakAzita huI hai| ukta zramaNI kavayitriyoM ke atirikta zrAvikA kavayitriyoM meM campAdevI kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| ye dehalI-nivAsI lAlAsundara lAla ToMgyA kI dharma patnI thii| inake pitA alIgar3ha nivAsI zrI TanI the| inakA janma saMvata 1913 ke AsapAsa haA thaa| 66 varSa kI Aya meM ye bImAra par3a gii| taba ahaMda bhakti meM tanmaya ho kara inhoMne kaI pada likhe| jinakA saMgraha "campA zataka" nAma se DaoN. kastUracanda kAsalIvAla ne sampAdita kiyA hai| vartamAna meM bhI vibhinna sampradAyoM meM kaI jaina zramaNiyA~ kAvya sAdhanA meM lIna hai| terA paMtha. sampradAya kI hindI kavayitriyoM ke sambandha meM eka nibandha udayapura se prakAzita hone vAlI zodha patrikA meM prakAzita huA thaa| jisameM zramaNI jayazrI, zramaNI maMjUlA, zramaNI sneha kumArI zramaNI kamalazrI, zramaNI ratnazrI, zramaNI kAnakumArI, zramaNI phUlakumArI zramaNI kamalazrI, zramaNI ratnazrI, zramaNI kAna kumArI, zramaNI phUlakumArI zramaNI mohanA, zramaNI kanaka prabhA, zramaNI yazodharA, zramaNI sumanazrI tathA zramaNI kanakadhI kI kAvya racanAoM kA saMkSipta paricaya diyA hai| isa dRSTi se kahA jA sakatA hai ki jaina kAvya dhArA kA pratinidhitva karane vAlI ina zramaNI kavayitriyoM kA hindI kavayitriyoM meM eka viziSTa sthAna hai| inhoMne na to DiMgala kavayitriyoM kI bhA~ti aMtaHpura meM rahakara rAniyoM ke manovinoda ke liye kAvya racanA kI aura na kisI kI pratispardhA meM hI lekhanI ko mor3a diyaa| inhoMne prANimAtra ko apanA jIvana nirmala, nirvikAra aura sadAcAra banAne kA upadeza diyA hai| svAnubhUtiyoM se nisRta hone ke kAraNa inake upadeza sIdhe svayaM ko sparza karate haiN| 6 - muni dvaya abhinandana grantha (vyAvara) pRSTha 303 se 307 taka (56)