Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 hemacandrAcAryanI kAvya-vyutpatti-sUcaka eka vadhu udAharaNa ha. bhAyANI 'chandonuzAsa'nA sAtamA adhyAyamA apabhraMza chaMda siMhapadanuM hemacaMdrAcArye je svaracita udAharaNa ApeluM che, temAM kAlidAsakRtaM 'raghuvaMza'nA soLamA sarganA paMdaramA padmano pratizabda hovA bAbata meM dhyAna kheMcyuM che (juo, 'anusaMdhAna 1', 1993, pR. 8; tathA 'chandonuzAsana' no anuvAda, 1996, pR. 151-152). tyAM meM kahyu hatuM ke 'siMhapaya' nAma gUMthAya te rItanuM udAharaNapadya racavA mATe hemacaMdrAcAryane 'raghuvaMza'nA uparyukta padyanuM avalaMbana levA mATe saMsmaraNa thayu, jene temanA 'raghuvaMza'nA anuzIlananu, kAvyarasanA bhAvakatvarnu ane tIkSNa smRtinuM sUcaka gaNI zakIe. A vAtanuM samarthana karatuM eka bIjuM udAharaNa hamaNAM mArA lakSamAM Avyu. "dezInAmamAlA'nA chaThThA varganA 110mA sUtramA nIcenA dezya zabdo artha sAthe noMdhyA che : maMtella, mayaNasalAyA = sArikA; malhaNa -- lIlA; maMdhAo, mahAyatto = ADhya; maheDro -- paMka. A zabdone gUMthI laIne hemacaMdre racelI udAharaNa-gAthA ane teno artha (becaradAsa dozInA anuvAda anusAra) nIce pramANe cha : etammi mahAyatte malhaMtI Nava-maheDburuha-NayaNA / pADhai maMdhAya-vahU mayaNasalAyApiettha maMtellI / / 'jene sArikA-menA priya che evo e dhanasaMpanna priya jyAre Ave che tyAre mahAlatI-lIlA karatI, tathA tAjA kamaLanI jevAM nayanovALI e dhanADhyanI vahU ahIM sArikAne-menAne paDhAve che.' ApaNane tarata ja kAlidAsanA 'meghadUta'nA jANItA padya (suzIlakumAra denA saMpAdana pramANe kramAMka (82)nA uttarArdhanuM smaraNa thaze : pRcchaMtI vA madhuravacanAM sArikAM paMjarasthA kaccid bhartuH smarasi rasike tvaM hi tasya priyeti // sArikA vAcaka zabdano samAveza karatuM udAharaNa racatAM hemacaMdrAcAryanI smRtimAM A 'meghadUta'no saMdarbha jAgrata thAya che tethI tathA zarUmAM nirdiSTa udAharaNathI temanI kAlidAsaprIti pragaTa thatI hovAnu ApaNe jarUra mAnI zakIe /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[lil] 'prabandhacintAmaNi' gata eka anuprAsanI yuktivALu padya ha. bhAyANI merutuMganA 'prabaMdhaciMtAmaNi' mAM paramArarAjA bhojane lagatI daMtakathAomAM eka vAra ziyALAmAM ratricaryA nimitte nagaramAM nIkaLelA rAjAe eka devaLanI pAse koI daridra mANasane ThaMDIthI rakSaNa meLavavA tenI pAze kazuM sAdhana na hovAthI potAnuM duHkha eka padyamAM varNavato sAMbhaLyo. pachI rAta pUrI thatAM rAjAe ene savAre bolAvIne pUchya ke tuM rAtre ThaMDIthI thatuM duHkha vyakta karato hato, to tuM ziyALAnI TADha kaI rIte sahe che. pelAe je kadyaM te padya eka hastapratamAM nIce pramANe che : zItatrAna paTI, na cAgnizakaTI, bhUmau ca ghRSTA kaTI nirvAtA na kuTI, na taMdula-puTI. tuSTir na caikA ghaTI ! vRttir nArabhaTI, priyA na gumaTI, tan nAtha me saMkaTI. zrImada bhoja ! tava prasAdakaraTI bhaktAM mamApattaTIm // "ziyALAmAM potAnI durdazA varNavato dInadaridra kahe che : 'mArI pAse ThaMDIthI rakSaNa ApanArI godaDI nathI nathI sagaDI; nathI pavanane pesavA na de tevI baMdha madulI; nathI subhaTavRtti, nathI juvAna, gorI patnI; nathI cAvaLanI capaTI. ghaDIeka paNa zAMti maLatI nathI. mAre bhAre saMkaTa che, bhoMya para pITha ghasatAM huM rAta gALU chaM. to he mahArAja bhoja, tArI kRpAno gajarAja mArI ApattirUpI bhekhaDane toDI pADo.' Ama agiyAra 'TI'kAra vALA padyanuM paThana sAMbhaLIne bhojarAje tene agiyAra lAkha dAnamA ApyA. saMbhava che ke 'prabaMdha ciMtAmaNi'mAM maLatA A muktaka mATe 'hanumannATaka' nuM nIce ApeluM padya (3.22) preraka banyu hoya. hatotsAha amane prasanna karavA rAmalakSmaNe daMDakAraNyamAM ramaNIya parNakuTI banAvI. tenuM A lakSmaNe kareluM varNana eSA paMcavaTI raghUttama-kuTI yatrAsti paMcAvaTI pAMthasyaika-ghaTI puraskRta-taTI saMzleSa-bhittau vaTI /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [112 godA yatra naTI taraMgita-taTI kallola-caMcat-puTI divyAmoda-kuTI bhavAbdhi-zakaTI bhUta-kriyA-duSkuTI / AmAM bAra TIkArAnta zabdono prayoga karelo che. e pachI rAmanI stutirUpa 11 TakArAnta zabdo vAlu padya (3.23) nIce pramANe che : krIDA-kalpa-vaTaM visarpita-jaTaM vizvAMvujanmAvaTaM piSTAMDaugha-ghaTaM dhRtAMghri-zakaTaM dhvasta-kSamA-saMkaTam / vidyuccAru rudhA vidhUta-kapaTaM sItAdharA-laMpaTaM bhitrArIbha-ghaTaM virugNa-zakaTaM vaMde girAM durghaTam // 'siddhahema'nA eka apabhraMza dohA- arvAcIna rUpAMtara ha. bhAyANI hemacaMdrAcArye temanA vyAkaraNanA apabhraMza vibhAgamA udAharaNa rUpe, temane upalabdha sAhityamAMthI je dohA ApyA che, temAMthI keTalAka vadhateoche rUpAMtare uttarakAlIna jUnI gujarAtI-rAjasthAnI sAhityamAM tathA maukhika paraMparAnA cAraNI sAhityamA pracalita hovAnuM jANItuM che / mArA siddhahema'nA apabhraMza vibhAganA anuvAdamAM meM emAMthI keTalAMka noMdhyA che. ahIM tevA ja eka rasaprada udAharaNa pratye huM dhyAna khecuM chu / sUtra 430 nIce ApeluM trIjuM udAharaNa ane teno anuvAda nIce pramANe che. sAmI-pasAu sa-lajju piu, sImA-rudhiTi vAsu / pekkhivi bAhu-balullaDA, dhaNa melai nIsAsu // 'mAlikanI kRpA, zaramALa priyatama, sImADA bhegA thAya tyAM vasavATa ane priyatamanuM bAhubala e joIne priyA niHzvAsa mUke che.'
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 113] tAtparya evaM che ke ukta paristhitimAM game tyAre patine yuddha karavA javuM paDe ane yuddhamAM te khapI jAya. takhtadAna rohaDiyA saMpAdita 'duho dazamo veda' e paraMparAgata tema ja vartamAnamAM racAyela duhAonA saMgrahamAM kramAMka 32 tarIke Apelo nIceno duho uparyukta dohA sAthai sarakhAvavA jevo che : ari neDA piyu baMkaDo, sAyadhaNa he kuLa- zuddha / hAlo naNadI heLavA, (have ) ajaiyA kuMvara dUdha // artha : zatru nikaTamAM che, piyu baMko parAkramI che| ane huM tenI priyA zuddha kuLanI chu / he naNaMda, cAlo ApaNe kuMvarane bakarInA dUdhathI heLavIe' / tAtparya evaM che ke pati raNamAM khapI jaze pote UMcA kuLanI hovAthI pAchaLa satI thaze / eTale pachI bALa kuMvarane bakarInuM dUdha pAIne ucheravo paDaze / to tene atyArathI ja eno hevAyo karI daIe, jethI pAchaLathI tene e arucikara lAge na I jUnA dohAmA nAyikAno Dara vyakta thayo che, tene, badale ahIM e bhAvI nizcita hovAnuM ane evI paristhiti pahoMcI vaLavA atyArathI taiyArI karavAnuM nAyikAnA vacano vyakta kare che / A arvAcIna rUpAntaramAM je uddIpana vibhAva kavie yojyo che, te vAstavika paristhitine tAdRza karIne nAyakanI vIratA UMDA marmathI dhvanita kare che / bIjAM paNa be dohAnAM rUpAMtara e ja pustakamAMthI nIce ApuM huM : (1) ghAi vilaggI UMgaDI, siru lhasiu khaMdhara | to - vi kaTAi hatthauu, bali kijjauM kaMtassu (445, 3) AMtaraDuM page vaLagyuM che, zira skaMdha para DhaLI paDyuM che, paNa to ye hAtha kaTArI upara ja che : AvA kaMtha para huM balidAna rUpe apAuM chaM (= vArI jAuM chaM' / )
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [114] AnuM prAkRta rUpAMtara meM 'vajjAlagga 'mAMthI mArA 'siddhahema'nA apabhraMza vibhAganA anuvAdamAM meM noMdhyuM che. (pR. 183) (2) ammi payodhara vajjamA, niccu je saMmuka thaMti / mahu kaMto samaraMgaNa, gaya- ghaDa bhajjiu jaMti / ( 395, 5) A sAthai sarakhAvo nIcenA duhAno uttarArdha : leTAkara vita ApaNA, deto rajapUtAMha / dhaDa dharatI paga pAgaDe, AMtara godhaDIAMha || ('duho dazamo veda', kramAMka 366 ) 'mADI mArA stana vajra jevA che, kAraNa ke te sadaiva mArA kAntanI sanmukha rahe che, jyAre samarAMgaNamAM gajaghaTAo paNa mArA kAnta pAsethI hArIne bhAgI jAya che ? A sAdhe sarakhAvo : zaila dharmakA kyoM sahyA, kyoM sahiA gaja- daMta / kaThaNa payodhara khUMcatAM, tuM kaNakaNiyo' to kaMtha | ( ukta pustaka kramAMka 211 ) 'zatruMjayamaMDana - RSabhadeva stuti' : thoDI pUrti muni bhuvanacaMdrajI saMpAdita A kRti 'anusaMdhAna - 5' mAM (pR.40-43) mudrita thayelI che. tyAM enA kartA vijayadAnasUri ziSya 'vAsaNA' ( vAsaNa ? ) sAdhu jaNAvela che ane 'jaina gUrjara kavio' tathA 'gujarAtI sAhityakAro ( madhyakAla ) 'no havAlo ApavAmAM Avyo che. jayaMta koThArI 'anusaMdhAna - 6' mAM muni bhuvanacandrajI A kRtinI anya be hastapratonI mAhitI Ape che ane saMskRta TIkAvALI pratamAM AraMbhe spaSTa rIte vijayatilaka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ [115] upAdhyAyarnu kartA tarIke nAma che tethI "jaina gUrjara kavio" ane gujarAtI sAhityakoza'nI mAhitI parimArjanano viSaya bane cha ema yogya rIte ja kahe che. paraMtu A aMge thoDI spaSTatA ane pUrtine avakAza che : (1) 'jaina gUrjara kavio' (bIjI AvRtti) bhA.1, pR. 363 para A kRti 'AdinAtha stavana' e nAmathI vAsaNane nAme mukAyelI che paraMtu bhA. 7 pR. 804 para AnI zuddhi ApavAmAM AvI che ane kartA vijayatilaka hovArnu jaNAvAyuM che. (2) 'jaina gUrjara kavio' bhA. 1 pR. 468 para 'AdinAtha stavana' vijayatilaka upAdhyAyane nAme maLe ja che. tyAM praziyana sTeTa lAibrerInI traNa prata noMdhAyelI che jemAMnI be saMskRta avasUri sAthe che ane eka gujarAtI bAlAvabodha sAthe. saMskRta avasUri vijayatilaka upAdhyAya kartA tarIke spaSTa rIte nAma Ape che. (upara nirdiSTa zuddhino AdhAra A mAhitI ja che.) (3) uparAMta, A kRtinI ghaNI hastaprato . vijayatilakane nAme ja - lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda tathA hemacaMdrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNamAM prApya hovAnI paNa tyAM ja noMdha che. kRtinI ATalIbadhI hastaprato hovI ne enA para saMskRtamA TIkA ne gujarAtImAM bAlAvabodha racAvA te batAve che ke kRtinuM saMpradAyamA viziSTa ne mahatva, sthAna hatuM. A badhAM sAdhanono upayoga karIne saMskRta TIkA ane gujarAtI bAlAvabodha sAthe kRtinuM saMpAdana karavAnu, ane enI sAthe potAno abhyAsa joDavAyU~ koI vicAre to e zrama sArthaka haze ema lAge che. bhASAdRSTie paNa keTalIka mUlyavAna sAmagrI emAthI sAMpaDaze. (4) 'gujarAtI sAhityakoza (madhyakAla)'mAM vAsaNane nAme A kRti che te uparAMta 'vijayatilaka upAdhyAya ne nAme paNa A kRti che ! (pR. 401) Ano AdhAra, alabatta, praziyana sTeTa lAyabrerInI prato ja. 21 me 1996