Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
હસ્તિફડીના લેખે.
(૩૧૮) આ ઉપગી શિલાલેખ, “એપિગ્રાફિઆ ઈન્ડિકા” ના ૧૦ મા ભાગમાં (પૃષ્ઠ ૧૭-૨૦) જોધપુર નિવાસી પંડિત રામકરણ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. લેખનું સ્થાન, તેને ઈતિહાસ અને તેમાં આવેલી હકીકત સંબધે ઉક્ત પંડિતજીએ જે વિવરણ આપેલું છે, તેને સારાંશ આ પ્રમાણે છે
આ લેખ ઉપર એક ન્હાને નિબંધ મહેમ છે. કિલહોર્ન સાહેબે લખ્યું હતું પરંતુ તે લેખ સંપૂર્ણ રીતે પ્રફટ કરવામાં
૬૦૯
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થના લેખે. ન. ૩૧૮ ]
(૨૦૨).
અવલોકન.
આવેલ ન હોવાથી, અને લેખની ઉપગિતા તરફ લક્ષ્ય કરતાં આ લેખ ફરીથી, મૂળ શિલાલેખની સાથે, જે હાલમાં જેધપુર મહારાજાની પરવાનગીથી અજમેરના સંગ્રહસ્થાન (મ્યુઝીયમ) માં મેકલી આપવામાં આવે છે, મેળવી, બની શકે ત્યાં સુધી એની પૂર્ણ અને શુદ્ધ નકલ તૈયાર કરવા માટે શ્રીયુત ડી. આર. ભાંડારકરે મહને લલચાવ્યું છે. .
પ્રારંભમાં આ શિલાલેખ કૅપ્ટન બટે, ઉદયપુર (મેવાડ) થી આબુ પર્વતની નજીકમાં આવેલા શીહી સહેર જતાં, રસ્તામાં, જોધપુર રાજ્યના વાલી પરગણુ (ગેડવાડ પ્રાંત) ના બીજાપુર નામના ગામથી બે માઈલ દૂર આવેલા એક જૈન મંદિરના અંદરના દરવાજા પાસેથી ખોળી કાઢયે હતો. પછી એ લેખ ત્યાંથી બીજાપુરના જૈન મહાજનની ધર્મશાલામાં લઈ જવામાં આવ્યું અને ત્યાંથી રાજ્યના ઐતિહાસિક શોધખેળ કરનાર અધિકાર વિભાગમાં આણવામાં આવ્યો. ત્યાંથી છેવટે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે અજમેરના સંગ્રહસ્થાનમાં મેકલી દેવામાં આવ્યું છે.
આ લેખની એકંદર ૩૨ પંક્તિઓ છે, અને લગભગ ૨ કુટ ૮ ઇંચ પહોળી અને ૧ ફુટ ૪ ઈંચ ઉંચી એટલી જગ્યામાં એ લખાયેલું છે. લેખ જો કે ઘણું સારી રીતે સચવાયેલું છે તે પણ કાળની અસરના લીધે કેટલાક ભાગ ખવાઈઘસાઈ ગએલે છે અને પહેલી અને બીજી પંક્તિઓ વધારે ખરાબ થએલી છે. તથા કેટલાક બીજા પણ અક્ષરે આમતેમ છેકાઈ ગએલા છે. અક્ષરને માપ સરાસરી રૂ” છે, અને લિપિ નાગરી હેઈ છે. કલહેર્નના બતાવ્યા પ્રમાણે વિક્રમ સંવત્ ૧૦૮૦ ના વિગ્રહરાજના હર્ષલેખને મળતી છે. ૨૨ મી અને ૩૨ મી પંક્તિમાંના થોડાક ભાગ શિવાય બધો લેખ સંસ્કૃત પદ્યમાં છે.
ખરી રીતે જોતાં આ એક જ પત્થર ઉપર બે જુદા જુદા લેખ કેરેલા છે. પહેલે લેખ જે ૪૦ પદ્યમાં પૂરું થયું છે, તે વિકમ
૬૧૨
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ,
(૨૦૩ )
[ હસ્તિકુંડી
સંવત્ ૧૦૫૩ ને છે. અને બીજો જે ર૧ પદ્યમાં લખાએલે છે, તે વિ. સં. ૬ માં કેતરાએલે છે. પ્રથમ લેખની રર પંક્તિઓ છે અને બીજાની ૧૦ છે. ( [ એમ જણાય છે કે, મૂળ બંને લેખો જુદા જુદા કોતરવામાં આવેલા હશે પરંતુ તે જીર્ણ થઈ જવાથી અથવા તે બંનેને એક સાથે એજ શિલામાં સંગ્રહી રાખવાની ઈચ્છાથી, પાછળથી કોઈએ આ લેખેની ફરી નકલ કરી છે. અસલ લેખ નથી. નહિ તે વિ. સં. ૧૦૫૩ ના નીચે ૯૬ ને લેખ ક્યાંથી હોઈ શકે.-સંગ્રાહક.]
પહેલા લેખની રચના, છેવટના કાવ્યમાં જણાવ્યા પ્રમાણે, સૂર્યાચાર્યે કરી છે. પ્રારંભના બે કાવ્યમાં જિન–દેવની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. ૩ જા કાવ્યમાં રાજવંશનું વર્ણન છે. પરંતુ કમનસીબે તેનું નામ જતું રહ્યું છે. ૪થા કાવ્યમાં રાજા હરિવર્માનું અને ૫ મામાં વિશ્વરાજાનું વર્ણન છે. વિદ્રગ્ધરાજા માટે, આ શિલા લેખના બીજા ભાગમાં જણાવ્યું છે તે પ્રમાણે તે રાષ્ટ્રકૂટ (ઠેડ) વંશીય હતે. ૬ ઠા પદ્યમાં, એમ ઉલ્લેખ છે કે એ વિદ્રગ્ધરાજાએ વાસુદેવ નામના આચાર્યના ઉપદેશથી હસ્તિકુંડીમાં એક જૈનમંદિર બનાવ્યું હતું. છ મા લેકમાં કથન છે કે, એ રાજાએ પિતાના શરીરના ભાર જેટલું સુવર્ણદાન કર્યું હતું અને તે દાનના બે ભાગો દેવને અર્પણ કર્યા હતા અને એક ભાગ આચાર્યને ભેટ આપે હતે. ( અર્થાત્ આચાર્યના કથન પ્રમાણે તેને વ્યય કર્યો હતો. ) ૮ મા પદ્યમાં જણાવ્યા પ્રમાણે વિદગ્ધરાજાની ગાદીએ મંમટ નામને રાજા આવ્યું અને તેની ગાદિએ ધવલરાજ બેઠે. આ છેલ્લાના વિષયમાં લગભગ ૧૦ કાવ્ય લખવામાં આવ્યાં છે, જેમાં આના યશ અને શર્યાદિગુણ વર્ણવામાં આવ્યાં છે. ૧૦ મા શ્લેકમાં ઉલ્લેખ છે કે-જ્યારે મુંજરાજે મેદપાટ (મેવાડ) ના અઘાટ સ્થાન ઉપર ચઢાઈ કરી તેને નાશ કર્યો અને ગુર્જરેશને નસાડે ત્યારે તેમના સિન્યને આ ધવલરાજે આશ્રય આપ્યું હતું. આ મુંજરાજ તે પ્રેફેસર કિલહેર્નના જણાવ્યા
૬૧૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થના લેખે. ન. ૩૧૮ ]
(૨૦૪)
અવલેહ,
પ્રમાણે માલવાને સુપ્રસિદ્ધ વાપતિ મુંજ હવે જોઈએ. કારણ કે તે વિ. સં. ૧૦૩૧ થી ૧૦૫૦ ની લગભગમાં વિદ્યમાન હતે. મેવાડના રાજાનું નામ છે કે સ્પષ્ટ રીતે આપેલું નથી પરંતુ તે વખતે ખુમાણ નામે ઓળખાતે રાજા રાજ્ય કરતા હોય તેમ જણાય છે. મેવાડનું અઘાટ તે હાલનું આહડ જ છે અને તે ઉદયપુરના નવા સ્ટેશનની નજદીકમાં આવેલું છે. આ સ્થાનથી જ ગહિત રાજપૂતની ઉત્પત્તિ છે અને તેઓ આહડિઆના નામે પણ હજી ઓળખાય છે. તેમજ ગુજરાતના નૃપતિનું નામ પણ આપવામાં આવેલું નથી પરંતુ સમયના સામિપ્યથી જણાય છે કે તે ચાલુક્ય વંશને પહેલે મુળરાજ હવે સંભવે છે, કે જેનું વર્ણન આગળના ૧૨ મા કાવ્યમાં કરેલું છે. ૧૧ મા કાવ્યમાં, ધવલરાજાએ, મહેન્દ્ર નામના રાજાને, દુર્લભરાજના પરાભવથી બચાવ્યાનું જણાવ્યું છે. પ્રેફેસર કીલહેર્ન દુર્લભરાજને, વિ. સં. ૧૦૩૦ માં લખાએલા હર્ષશિલાલેખમાંના ચાહાન રાજા વિગ્રહરાજને ભાઈ જણાવે છે. બીજેલિયા અને કનસરીઆ લેખમાં પણ દુર્લભ રાજનું નામ આવેલું છે. મહેન્દ્રરાજા પણ ઉક્ત પ્રેફેસરના મત મુજબ, નાડુલાના ચહાના લેખમાં જણાવ્યા પ્રમાણે લમણને પિત્ર અને વિગ્રહપાલને પુત્ર થતા હતે. ( ૧૨ મા કાવ્યમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે જ્યારે મુલરાજે ધરણીવરાહ ઉપર ચઢાઈ કરી તેના રાજ્યને નાશ કર્યો ત્યારે અનાશ્રિત એવા ધરણીવરાહને ધવલે આશ્રય આપી તેનું રક્ષણ કર્યું હતું. આમાં જણાવેલે મુલરાજ તે તે નિસ્યદેહ રીતે ઉપર જણાવેલ ચાલુ મુલરાજજ છે. પરંતુ આ ધરણીવરાહ કેણ છે તે નિશ્ચિત કળી શકાતું નથી. કદાચિત્ પરમારવંશને એ રાજા હશે અને તે દંતકથા પ્રમાણે તે નવકેટ મારવાડને રાજાને હતે. આ નવકેટ તેના જુદા જુદા ભાઈઓ વચ્ચે વહેંચી લેવામાં આવ્યા હતા એવી હકીક્ત કેટલાક જુના હિન્દી કાવ્યોમાં જોવામાં આવે છે. ૧૩થી ૧૮ સુધીના પામાં, સામાન્ય રીતે ધવલના ગુણે વર્ણવામાં આવ્યા છે. ઐતિહાસિક હકીકત કાંઈ નથી. ૧૯ મા પદ્યમાં, તેણે વૃદ્ધાવસ્થા આવેલી જાણું
૬૧૪
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ.
(૨૦૦૫)
[, હસ્તિ
ડાં
પિતાના પુત્ર બલપ્રસાદને રાજ્યપાટ ઉપર બેસાડી પોતે સંસારથી મુક્ત થયે, એમ જણાવેલું છે. ૨૦-૨૧ કાળે પણ સામાન્ય પ્રશંસા કરનારાં જ છે. ૨૨ મા શ્લોકમાં, એ રાજાની રાજધાનીનું નામ છે જે હસ્તિકુંડી (હથુંડી) ના નામે પ્રસિદ્ધ હતી. ૨૩ થી ર૭ સુધીનાં કાવ્યોમાં એ નગરીનું જ વર્ણન છે જે આલંકારિક ઈ ઐતિહાસિક હકીકતથી રહિત છે.
૨૮ માં પદ્યમાં કથન છે કે, એ સ્મૃદ્ધ અને પ્રસિદ્ધ નગરીમાં શાંતિભદ્ર નામના એક પ્રભાવક આચાર્ય રહેતા હતા જેમનો હેટા મોટા નૃપતિઓ પણ ગારવ કરતા હતા. ૨૯ મે લેક પણ એજ સૂરિની પ્રશંસાત્મક છે. ૩૦ માં કાવ્યમાં, શાંતિભદ્ર સૂરિને વાસુદેવ નામના આચાર્યની પદવી-ગાદી ઉપર પ્રતિષ્ઠિત થયેલા જણાવ્યા છે. આ વાસુદેવ તે, ઉપર ૬ કાવ્યમાં જણાવેલ વિગ્રહરાજના ગુરૂ વાસુદેવજ છે. ૩૧-૩૨ માં કાવ્યમાં શાંતિભદ્ર સૂરિની પ્રશંસાજ ચાલુ છે અને ૩૩ માં પદ્યમાં જણાવે છે કે, એ સૂરિના ઉપદેશથી, ત્યાંના ગોષ્ઠિ (ગેહી-સંઘ) એ પ્રથમ તીર્થંકર-રાષભદેવના મંદિરને પુનરૂદ્ધાર કર્યો. પછીના બે કલેકે એ મંદિરના આલંકારિક વર્ણન રૂપે લખાયેલા છે. ૩૬-૩૭ માં કાવ્યમાંથી આપણને જણાય છે કે એ મંદિર પૂર્વે વિદગ્ધ રાજાએ બંધાવ્યું હતું અને તે જીર્ણ થઈ જવાના લીધે તેને ઉદ્ધાર કરવામાં આવ્યું હતું. જ્યારે મંદિર ફરી તૈયાર થઈ ગયું ત્યારે સંવત્ ૧૫૩ ના માઘ સુદી ૧૩ ના દિવસે શાંતિસૂરિએ પ્રથમ તીર્થંકરની સુંદર મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિત–સ્થાપના કરી.
૩૮ માં પદ્યમાં, પૂર્વે વિદગ્ધરાજાએ પિતાના શરીરના ભાર પ્રમાણે સુવર્ણ તેલને દાન કર્યું હતું તેનું સ્મરણ કરાવ્યું છે તથા ધવલરાજાએ પોતાના પુત્રની સાથે વિચાર કરીને અરઘટ્ટ સહિત પીપલ નામને કુવે મંદિરને ભેટ કર્યો હતે, તે જણાવ્યું છે. ૩૯ માં પદ્યમાં મંદિરની યાવચંદ્ર-દિવાકરૌ સુધી વિદ્યમાનતા માટે પ્રાર્થના કરવામાં આવી છે અને અંતિમ એટલે ૪૦ માં કાવ્યમાં, આ પ્રશસ્તિ કર્તા સૂરાચાર્યનું નામ અને પ્રશસ્તિની પ્રશંસા કરેલી છે.
૬૧૫
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થના લેખે. ન. ૩૧૮ ]
(૨૦૧૬)
અવલોકન
આ પછી એક પંક્તિ ગદ્યમાં લખેલી છે અને તેમાં પ્રતિષ્ઠાની મિતિ વગેરે જણાવી છે. જેમકે, સંવત્ ૧૫૩ ના માઘ સુદી ૧૩ રવિવાર અને પુષ્ય નક્ષત્રના દિવસે–પ્રો. કલહેર્નની ગણત્રી પ્રમાણે ઈ. સ. ૯૯૭ના જાનુઆરી માસની ૨૪ મી તારીખે–ષભદેવની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરી તથા મંદિરના શિખર ઉપર વજારેપણ કર્યું. આ મૂળનાયક આદિનાથની પ્રતિમા, નાહક, જિંદ, જસ, સંપ, પૂરભદ્ર અને ગમી નામના શ્રાવકોએ, કર્મબંધનના નાશને અર્થે અને સંસાર સમુદ્રથી પાર થવાના અથે પોતાના ન્યાયપાજિત દ્રવ્ય વડે કરાવી છે. ”
આના પછી બીજે લેખ પ્રારંભ થાય છે. આ લેખનાં એકંદર ૨૧ પદ્ય છે. આ લેખ ઉપરના લેખને મળજ છે. કારણ કે ઉપરના લેખમાં ઉક્ત મંદિર અને આચાર્યને રાજ્ય તરફથી જે ભેટ આપ્યાનું જણાવ્યું છે તેમનું જ આ લેખમાં જરાક વધારે સ્પષ્ટીકરણ કરેલું જેવામાં આવે છે.
પહેલા લેકમાં જૈન ધર્મની પ્રશંસા કરેલી છે. ૨ જા પદ્યમાં હરિવર્મ રાજાનું, ૩ જામાં વિદગ્ધ રાજાનું અને ૪ થામાં મંમટ રાજાનું વર્ણન છે. મંમટ રાજાએ પોતાના પિતાના દાનપત્રમાં પિતા તરફથી વળી કાંઈક વધારે ઉમેરો કરી, તેનું યથાવતું પાલન કરવા માટે ફરી નવું શાસન (આજ્ઞાપત્ર) કાઢયું હતું. બલભદ્ર આચાર્યની આજ્ઞાથી–ઉપદેશથી વિદગ્ધરાજે હસ્તિકુડીમાં એક મનહર મંદિર બનાવ્યું હતું. તે મંદિરમાં નાના દેશમાંથી આવેલા લોકોને બેલાવીને તેણે આ પ્રમાણે શાસનપત્ર કરી આપ્યું હતું (પ-૭) –(૧) વેચવા માટે માલ ભરી લાવ-જાવ કરનારા દરેક વીસ પિઠિયા દીઠ ૧ રૂપિઓ; (૨) માલ ભરેલી આવતી-જતી દરેક ગાડા દીઠ ૧ રૂપિઓ; (૩) તેલની ઘાણી ઉપર દર ઘડા દીઠ એક કર્મ, (૪) ભાટ પાસેથી પાન (નાગરવેલ) ની ૧૩ ચેલિકા; (૫) સરિઆ-જુગારિઓ
૬૧૬
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ.
(૨૦૭)
[ હરિતકુંડી
પાસેથી દર મનુષ્ય એક પલક; (૬) પ્રત્યેક અરઘટ્ટ (અરદૃ-કુવા) દીઠ ૪ શેર ગહુ તથા જવ; (૭) પ્રત્યેક પેડા પ્રતિ પાંચ પાંચ પળ; (૮) દર ભાર (૨૦૦૦ પળને એક ભાર) ઉપર વિપકા નામને એક ચલણ શિકો. (૯) કપાસ, કાંસુ, કુંકુમ અને મજીઠ વગેરે યાણાની દરેક ચીજના દર ભાર દીઠ દશ દશ પળ, (૧૦) ગડું, જવ, મગ, મીઠું, રાળ આદિ જાતની ચીજોના પ્રત્યેક દ્રોણે એક માણક; ઇત્યાદિ. આ પ્રમાણે વિદગ્ધરાજાએ દાન તરીકે આપ્યું હતું તેમાંથી ૩ ભાગ ભગવાન (મંદિર) માટે લઈ જવામાં આવતે અને
ભાગ આચાર્યને વિદ્યાધન તરીકે ખર્ચવામાં આવતે. ૮–૧૮) સંવત ૯૭૩ ના આષાઢ માસમાં આ પ્રમાણે વિદગ્ધરાજાએ શાસનપત્ર કર્યું હતું અને સં. ૯૯૬ ના માઘ માસની વદી ૧૧ ના દિવસે મમરાજાએ ફરી તેનું સમર્થન કર્યું હતું. (૧૯–૨૦) અંતિમ પદ્યમાં જણાવેલું છે કે, આ જગતમાં જ્યાં સુધી પર્વત, પૃથ્વી, સૂર્ય, ભારતવર્ષ, ગંગા, સરસ્વતી, નક્ષત્ર, પાતાલ અને સાગર વિદ્યમાન રહે ત્યાંસુધી આ શાસનપત્ર કેવશસૂરિની સંતતિમાં ચાલતું રહો. અંતે ફરી ગઘમાં ૯૭૩ અને ૯૯૯ ની સાલે આપી સત્યાગેશ્વર નામના સૂત્રધારે આ પ્રશસ્તિ કોતરી, એમ જણાવી લેખ સમાપ્ત કર્યો છે.
(૩૧૮–૩૨૨ ). આ નંબરવાળા લેખે હથુંડી ( હસ્તિકુડી ) ગામથી ૧ માઈલ દૂર આવેલા મહાવીર–મંદિરમાંના જુદા જુદા સ્તભ ઉપર કેરેલા છે, અને મહિને શ્રીયુત ડી. આર. ભાંડારકર એમ. એ. તરફથી મળેલા છે. એ સ્થાન ઘણું જુના કાલથી રાતા–મહાવીરના નામે પ્રસિદ્ધ છે. અને એક તીર્થ સ્થળ તરીકે ગણાય છે. ઉપરને હે શિલાલેખ પણ કર્નલ બર્ટને આજ મંદિરમાંની એક ભીંતમાંથી મળી આવ્યું હતું. ઉપરના લેખમાં જણાવ્યા પ્રમાણે આ સ્થળે મુખ્ય કરીને ઋષભદેવ-મંદિર હોવું જોઈએ પરંતુ વર્તમાનમાં તે મહાવીર–મંદિર વિદ્યમાન છે અને એ મહાવીર-મંદિર પણ ઘણા
૬૧૭
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
તો ના લેખા. ન. ૩૧૯-૩૨૨ ] ( ૨૦૮ )
અવલાત.
?
વર્ષાનું જુનુ હાય તેમ આ નીચેના લેખે ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાય છે. કારણ કે એ લેખામાં એજ મ`દિરના મુખ્ય ઉલ્લેખ છે. આ વિષયમાં વિજયધસૂરિ તરથી પ્રકટ થયેલા ઐતિહાસિક રાસ-સગ્રહ ' ના ખીજા ભાગના પરિશિષ્ટ ‘“ ” ની ટીપમાં કેટલીક હકીકત લખા ચલી છે, તે અત્ર ઉપયોગી હોવાથી ટાંકવામાં આવે છે.
*
“ વર્તમાનમાં આ ગામને હથુડી કહેવામાં આવે છે. પહેલાં આ નામ એક તીર્થ તરીકે મશહુર હતું. અહીંના મહાવીર સ્વામીનું નામ પ્રાચીન તા માળામાં કેટલેક સ્થળે મળે છે. મુનિરાજ શીલવિજયજીએ પેાતાની તીર્થમાળામાં લખ્યું છેઃ—
• રાતેાવીર પુરી મન આસ.
'
જિનતિલકસૂરિએ પેાતાની તી માલામાં, મહાવીરનાં મદિરે હાવામાં જે જે ગામેાનાં નામ લીધાં છે, તેમાં થુ'ડીનું નામ પણ લીધુ છે. આથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે અહિં મહાવીર સ્વામીનું મંદિર હતું. અત્યારે મહાવીરસ્વામીનું * મદિર છે, પરંતુ તે ગામથી અડધા ગાઉ દૂર છે. સસ્તંભવ છે કે ગામની દિન પ્રતિદિન પડતીના લીધે આ મંદિર જગલમાં પડી ગયુ હશે.
ખીજી તરફ આ શિલાલેખ ઉપર વિચાર કરતાં આ ગામમાં ઋષભદેવસ્વામીનુ` મંદિર હેાવાનુ જણાય છે પરંતુ વર્તમાનમાં નથી. શું ઋષભદેવસ્વામીનું મંદિર તેજ આ મહાવીરસ્વામીનું મંદિર તે નહિ હોય ? આની પુષ્ટિમાં એક બીજું પણ કારણ મળે છે. તે એકે પહેલ વહેલાં કેપ્ટન અને આ શિલાલેખ, આ ( મહાવીરસ્વામીના ) મંદિરની ભીંતમાંથી મળ્યા હતા, આથી એમ કલ્પના થઈ શકે કે, પહેલાં આ મદિરમાં ઋષભદેવ ભગવાન હશે. અને પાછળથી મહા
# તી માળા આદિમાં જણાવેલું મંદિર તે આજ મ ંદિર છે- જી નથી. કારણ કે નીચેના લેખામાં, જે ચૈાદમીશતાબ્દીના જેટલા જુના છે, એ મંદિરને સ્પષ્ટ રીતે રાતા-મહાવીર ' તું મંદિર જણાવેલું છે.— સગ્રાહ્ક
૬૧૮
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૨૯).
[ હસ્તિની
વીરસ્વામી બિરાજમાન કર્યા હોય. કદાચિત એમ પણ હોઈ શકે કે આ મંદિર સિવાય બીજું એક મંદિર કષભદેવ સ્વામીનું હાય, અને તે મંદિર પડી જતાં હેમાને શિલા લેખ આ મંદિરમાં મુકવામાં આવ્યું હોય.
. આ ઉહાપોહની સાથે લાવણ્યસમયનું વચન પણ સરખાવવું જરૂરનું છે. લાવણ્યસમય બલિભદ્ર (વાસુદેવસૂરિ) રાસની અંદર લખે છે
હસ્તિકુંડ એહવઉ અભિધાન સ્થાપિઉ ગચ્છપતિ પ્રગટ પ્રધાન. મહાવીરકેરઈ પ્રાસાદિ વાજઈ ભૂગલ ભેરીનાદિ.
અહિ મહાવીરનું મંદિર હોવાનું કહે છે. આમાં પણ લગાર વિચારવા જેવું છે. લાવણ્યસમયના આ વચનથી, એ કલ્પનાઓ થાય છે. યા તે લાવણ્યસમયે બીજા કોઈ પ્રાચીન ગ્રન્થ લેખના આધારે મહાવીરસ્વામીના મંદિરનું નામ લખ્યું હશે. અથવા તે હેમના પિતાના સમયમાં મહાવીરસ્વામીનું મંદિર હેવાથી હેનું નામ લીધું હશે. | ગમે તેમ, પણ અત્યારે લેખમાં વર્ણવેલાં સાષભદેવસ્વામીની પ્રતિમાવાળું અહિં વર્તમાનમાં એક મંદિર નથી. અને જે છે તે ગામથી અડધે ગાઉ દૂર રાતા મહાવીરનું મંદિર છે. ગામમાં શ્રાવકનું માત્ર એકજ ઘર છે.
પહેલાં અહિં રાઠોડેનું રાજ્ય હતું. હેમાંના કેટલાક રાઠોડે જૈન થયા હતા, કે જેઓ હથુંડીયા કહેવાયા હતા. વાલી, સાદડી, સાંડેરાવ વિગેરે મારવાડનાં કઈ કઈ ગામોમાં આ હથુંડીયા શ્રાવકોની થોડી ઘણી વસ્તી જોવામાં આવે છે. વળી હસ્તિકુંડીના નામથી સ્થપાયેલા હસ્તિકુંડીગ૭માં થયેલા વાસુદેવાચા (ઉપરના લેખમાં વર્ણવેલ વાસુદેવાચાર્ય નહિ, પરંતુ હેમની પાટ પરંપરામાં થયેલ) સં. ૧૩૨૫ ના ફાલ્ગન સુદિ ૮ ને ગુરૂવારે કરેલી પ્રતિષ્ઠાવાળી શ્રીષભદેવસ્વામીની મૂતિ ઉદેપુરના બાબેલાના મંદિરમાં છે.”
૬૧૯
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થના લેખે. ન. ૩૧૦-૩૨૨ ] ( ૧૦ )
. . . ' અવકન,
- ૩૧૯ નબરવાળે લેખ રાતા મહાવીરના મંદિરના સભામંડપમાંના એક સ્તંભ ઉપર ૧૪ પંકિતઓમાં કતરેલો છે. સંવત્ ૧૩૩૫ ને શ્રાવણ વદિ ૧ ના દિવસે સમીપાટિ (સેવાડી) નામના ગામની મંડપિકા (માંડવી-જ્યાં આગળ જકાત વિગેરે ચુકવવામાં આવે છે) માં, ભાંપા હટ, ભાવા પયરા, મહ૦ સજનઉ, મહં. ધીણું મોં ધણસીનઉ અને ઠઠ દેવસીહ આદિ પંચકુલે (પ) શ્રીરાતા મહાવીરના નેચા માટે વર્ષેદહાડે ૨૪ દમ આપવાનું ઠરાવ્યું છે, તેથી સમીપાટિની મંડપિકાવાળા દરેક પંચકુલે તે આપતા રહેવું એમ જણાવવામાં આવેલું છે.
આજ લેખની નીચે ૬ પંક્તિમાં એક બીજો લેખ કેરેલે છે, તેની મિતિ ૧૩૩૬ ની છે, અર્થાત્ ઉપરના લેખ પછી બીજી વર્ષે આ છેતરવામાં આવ્યું છે. આમાં જણાવેલું છે કે ઉપરના લેખમાં જે ૨૪ દ્રમ્મ આપવાનું ઠરાવ્યું છે તેમાં અરસિંહ નામના શેઠે, નાગ નામના શેઠના શ્રેય માટે ૧૨ દ્રમ્પને વધારે ઉમેરે કર્યો અને એમ, દર વર્ષે ૩૬ પ્રશ્ન ઉકત મંદિર ખાતે આપવાનું સમિયાટીની મંડપિકામાંથી ઠરાવ્યું.
૩ર૦ નંબરને લેખ પણ એજ સભામંડપના એક બીજા સ્તંભ ઉપર ખેલે છે. તેની ૨૧ પંક્તિઓ છે. હકીકત આ પ્રમાણે છે:--- સંવત્ ૧૩૪પના પ્રથમ ભાદ્રવા વદ ૯ શુકવારના દિવસે, નાડેલના (ચાહમાન) સામંતસિંહના રાજ્યકાલમાં, સમીપાટિના હાકેમ અને લલનાદિ પંચકુલે ઠરાવ કર્યો છે કે--સમિપાટિની મંડપિકામાં, સા. હેમાકે, હથુંડી ગામના શ્રી મહાવીર દેવના નેચા માટે દર વર્ષે ૨૪ ટ્રમ્પ આપવાનું ઠરાવ્યું છે, તેથી તે પ્રમાણે આપતા રહેવું. કે (3) ષ્ણ વિજયે આ લખ્યું છે.
૩૨૧ નંબરને લેખ, એજ મંદિરની પૂર્વ બાજુની પરસાલ નીચે કરેલ છે. સં. ૧૨૯ ના ચૈત્ર સુદી ૧૧ શુક્રવારના દિવસે, રત્નપ્રભ ઉપાધ્યાયના શિષ્ય પૂર્ણચંદ્ર ઉપાધ્યાયે બે આલક (ગોખલા) અને શિખરે કરાવ્યાં, એમ ઉલ્લેખ છે,
૬ ૨૦
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ. (211) [ સેવાડી ૩રરને લેખ, અપૂર્ણ છે અને એજ મંદિરમાંના એક બીજા તંભ ઉપર કરેલ છે.