Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIguNaratnagaNi ko tarkataraGgiNI [jitendra jeTalI ] anekAntavAda kA AcaraNa karane vAle jainAcAryoM ne isa tarkataraGgiNI ke abhyAsa se yaha spaSTa pratIta hotI apane sampradAya ke dArzanika granthoM para TIkA-TippaNa Adi hai ki "ii guNaratnagaNijI aneka zAstroM ke vidvAna hote kI racanA kI hai yaha Azcarya kI bAta nahIM hai kintu anya hue eka acche tArkika the / the kharataragaccha ke the isalie darzana ke granthoM para bhI prAmANika vyAkhyA rUpa TIkArye usa gaccha ke lie yaha atyanta gaurasa ko bAta hai| ve kisa likhI haiM / aisI racanAoM meM se zrIguNaratnagaNijI kI tarka- prakAra ke ucca zreNI ke tArkika the yaha tarkataraGgiNo se ho taraGgiNI bhI hai| jJAta hotA hai| zrIgaNaratnagaNi vinayasamadragaNi ke ziSya the| vinaya mudragANa ke ziSya the| vinaya- tarkataraGgiNI govardhana kI prakAzikA kI TIkA hone samudragagi jinamANikya ke ziSya the jo ki jinacandrasUri ke se sAmAnyata: carcA meM govardhana kA ve anusaraNa karate haiM phira samAnakAlIna the| jinacandrasUri zrIhIravijayasUri ke samAna- bhI ve jina siddhAntoM kI carcA govardhanajI ne nahIM kI hai kAlIna the| unakA samaya mogala samrATa akabara ke samaya una siddhAntoM kI carcA bhI samaya 2 para karate haiN| jaise ki kA hai kyoMki ve unake darabAra meM Amantrita huA karate the| govardhana maGgalavAdakI koI vizeSa carcA nahIM karate haiM zrI guNaratnagaNi ne tarkataraGgiNo ke uparAnta 'kAvyaprakAza' phira bhI gaNaratnagaNi apano tarkataraGgiNo meM anya naiyAyika ke Upara eka 10000 zlokapramANa kI sundara TIkA likhI hai| nihAloM kI bhAMti vidvAnoM kI bhAMti maGgalavAdako carcA viratAra se karate haiN| yaha TIkA unhoMne apane ziSya ratnavizAla ke lie likhii| isa carcA meM be udayanAcArya, gaGgaza, pakSadhara mitra Adi hai| isI taraha yaha tarkataraGgiNI bhI unhone usI ziSya ke ruDha prAcIna tathA arvAcIna f dvAnoM ko ve maGgala viSayaka vAste likho hai / tarkataraGgiNI pustikA meM yaha spaSTa nideza matoM kI AlocanA karake de gaGgaza upAdhyAya ke mata se hai / ve likhate hai ki sammata hote haiN| zrImadala vizAlAkhyasvaziSyAdhyayanahetave / maGgalavAda ke anantara ve nyAyasUtra ke pramANa prameya guNaratnagaNizcakre TokAM takaMtaraGgiNIm // Adi prathama sUtra ko lekara samAsavAda kI carcA karate haiM / yaha tarkataraGgiNI govardhana kI prakAzikA jo ki kezava yadyapi govardhana ne yaha carcA mokSavAda ke anantara kI hai| mizra kI tarkabhASA ke Upara TIkA hai usakI pratIka hai| parantu guNaratnagaNi ne yaha carcA yahIM para kI hai aura taraGgiNI kI samApti meM aura maGgala meM isa viSaya kA ucita sthAna bhI yahI hai kyoMki samAsavAda kI carcA se hI nirdeza kiyA gayA hai| nyAyasUtra ke pramANa ko lekara apavarga kA artha spaSTatara hotA 1 draSTavya 'janetara granthoM para jena vidvAnoM kI TokAe~' bhAratIya vidyA varSa 2 aGka 3 le0 agaracanda nAhaTA tathA saptapadArthI jinavaInasUri TIkA sahita prastAvanA pR0 7 se 6 / pra0 lA0 da0 bhAratIya vidyAmandira ahamadAbAda 2 draSTavya yugadhdhAna zrIjinacandrasUri pR0 163-164 zrI agara canda nAhaTA, bhaMvaralAla nAhaTA !
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 10, hai isa vAste yaha carcA yahAM kI jAya yaha adhika tarkasaMgata nyAyasUtra ke vAtyasyApana bhASya meM zAstra kI vividha pratIta hotA hai| pravRtti, uddeza, lakSaNa tathA parIkSA nirdiSTa hai / tarkabhASAkAra ___ samAsavAda meM govardhana ne nyAyasUtra ke prathamasUtra meM ita- ina tInoM kA lakSaNa dete haiN| prakAzikA ke kartA govardhana retara dvanda samAsa kahakara sUtra ko samajhAyA hai / guNaratlaga Ni ne ina tInoM viSaya kI vistRta carcA karate haiN| unhIM kA bhinna-bhinna dvandva samAsoM kI carcA pANini ke sUtra ke AdhAra anusaraNa karate hue guNaratna ina viSayoM kI ora vistRta para kI hai| ve karmadhArAya aura dvandva ke bheda ko samajhakara carcA karate haiN| unakI isa carcA meM unakA navyanyAya satra meM itaretara dvandva samAsa kyoM hai isa viSaya ko spaSTa kA pANDitya spaSTa pratIta hotA hai| karate haiN| isa carcA se guNaratnagaNi acche vaiyAkaraNa the yaha bhI pratIta hotA hai| uddeza, lakSaNa aura parIkSA ina tInoM kI carcA ke pIche __ samAsavAda ke anantara prakAzikAkAra mokSavAda ko carcA pramANa vagairaha solaha padArtho kA vicAra zurU hotA hai / vistAra se karate haiN| nyAya ke solaha padArthoM kA tatvajJAna pramANa kA krama prathama hone se svAbhAvika rUpa se pramANa kA mokSa kA kAraNa kisa taraha hotA hai yaha samajhAne kA prayala lakSaNa aura parIkSA ko jAtI hai / guNaratna pramANa ke lakSaNa karate haiM / ve zAstra tathA tatvajJAna ko mokSa kA sIdhA kAraNa meM pramA kI yathArthatA kyA hai isako carcA govardhana kA anuna mAnakara zAstra tathA tatvajJAna mokSa ke prayojaka haiM aisA saraNa karate hue vistAra se karate haiN| yathArthatva ko samasiddha karate haiM / 5 guNaratna prakAzikA ke prAmANika TokA- jhAte hue tadvati tatprakArAtva meM guNaratna 'tadvati' pada ke kAra honese govardhana kI isa bAta kA samarthana karate hue ise artha meM jitane bhI dirodhi artha haiM unakA yukti se khaNDana vistAra se samajhAte haiM aura kisa taraha zAstra aura tatvajJAna karate haiN| pramA kA karaNa pramANa hai aisA lakSaNa karane mokSa kA sIdhA janaka na hokara prayojaka haiM ise spaSTa karate meM jaise pramA ke lakSaNa kI carcA karanI hotI hai usI haiN| isa carcA meM guNaratnaga Ni kAzImaraNa se mukti hotI hai taraha karaNa kI bhI carcA svAbhAvika rUpase karanI par3atI yA nahIM isakI bhI carcA karate haiM aura naiyAyika matAnasAra hai| govardhana pramA karaNa pramANa ko samajhAte hue kAzImaraNa se tatvajJAna hotA hai aura tatvajJAna mokSakA 'anubhavatvavyApyAjAtyavacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayatve prayojaka hai isa bAta ko ve siddha karate haiN| yahAM kAzI sati pramAkaraNatvam pramAvaM' aisI pramANa kI vyAkhyA maraNa jaisA sarala mArga ko chor3akara zAstrabhyAsa jaisA kaThina dete haiN| guNaratna navyanyAya kI paddhati se vistAra se mArga kyoM liyA jAya ? jaise pUrvapakSa kA khaNDana guNaratna pramANa ke isa lakSaNa kA pakRtya karake samajhAte haiN|' prAmANika TIkAsAra ke nAte karate haiN| ve cAhate to isa kAraNa ke lakSaNa ko samajhAte hue unhoMne pAMcoM viSaya kA acchI taraha khaNDana kara sakate the para prAmANika anyathAsiddhi ko bhI vistAra se spaSTa kiyA hai| TIkAsAra honase hI unhoMne aisA yahAM nahIM kiyA hai| tadanantara tInoM prakAra ke karaNa tathA samavAyi kAraNa aura 3 draSTavya maGgalavAda tarkataraGgiNI pR0 1 se 8 saM0 DaoN0 vasanta pArIkha 4 draSTavya vahI pR0 10 7 , vahI pR0 37-51 8 draSTavya vahI pR058 5 draSTavya tarkataraGgiNI mokSavAda pR0 23-28 , , pR0-67-71 tathA pRSTha 78-84 6 , vahI pR0 30 10 , pR0 84-60
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1 ] upAdAna kAraNa meM kyA bheda hai isakI carcA bhI kI hai 11 / pramANa ke lakSaNa meM pratyakSa pramANa kI carcA meM tarka bhASAkAra aura prakAzikAkAra kA anusaraNa karate hue unhoMne bauddha aura momAMsaka ke pratyakSa lakSaNoM kI bhI vistAra se carcA karake khaNDana kiyA hai 12 / pratyakSa ke anantara anumAna pramANa ko carcA meM 'anumAna kA kAraNa liMga parAmarza ho hai' isa tarkabhASAkAra ora prakAzikAkAra ke mata kI guNaratna ne vizadatA se navyanyAya ke AdhAra para samajhAyA hai| isa carcA meM vyApti ke lakSaNa ko carcA govardhana ne adhika nahIM ko hai parantu guNaratna navyanyAya ke prasthApaka gaMgeza upAdhyAya ke vyApti ke lakSaNa ko lekara vyApti ke aneka lakSaNa prastuta karate haiM aura isase unake navyanyAya ke jJAna kI viziSTatA spaSTatayA gocara hotI hai14 / isa carcA meM ve upAdhi, tarka vagairaha kI carcA karate hue mImAMsaka jaise anya dArzanikoM ke matoM kI bhI vyAptigrAhyatva ke viSaya meM carcA karate haiM / cArvAka joki pratyakSa pramANa kA svIkAra hI nahIM karate haiM unake mata kA bhI guNarala ne naiyAyika paddhati se khaNDana kiyA hai 15 / anumAna meM vyApti kI carcA ke sAtha hetu kI carcA bhI anivArya hai / naiyAyika anvayavyatirekI kevalAnvayI aura kevalavyatirekI tInoM prakAra ke hetuoM kA svIkAra karate haiM / isa carcA meM guNaratna udayana ke mata kA anusaraNa 11 tarkataraGgiNI pR0 100 aura Age 12 13 14 15 16 17 "" draSTavya , " d. " " pR0 174 vahI pa0 pR0 pR pR0 wr 33 w" " 183-184 187 ora Age 242 272 275 karate hue kevalayatireka vyApti anvaya rUpa se bhI kaise ho sakatI hai use spaSTa karate haiM 16 / pakSatA kI carcA meM 'anumitsAviraha viziSTa siddhayabhAvaH pakSatA' ke lakSaNa meM viziSTAbhAva ke artha ko carcA ve vizadatAse aura vistAra se karate haiM 17 / anumAna kI carcA meM hetvAbhAsa kI carcA anivArya hai / guNaratna hetvAbhAsa kA govarddhana se prastuta lakSaNa kisa taraha pAMcoM hetvAbhAsoM ko AbUta karatA hai yaha eka prAmANika TIkAkAra ke nAte vistAra dikhAte haiN| ve pratyeka hetvAbhAsa meM kyA pharka hai, vizeSataH asiddha aura viruddha meM kyA antara hai isakA sUkSma nirUpaNa udayana ke mata kA anusaraNa karate hue dete haiN| sAtha meM eka hI sthAna para hetvAbhAsoM kA saMgraha ho jAya, arthAt aneka hetvAbhAsa hoM to usameM koI doSa nahIM hai, isa bAta ko bhI spaSTa rUpa se pratipAdita karate haiM? . I anumAna ke anantara upamAna kI carcA TIkAkAra govardhana ke anusAra atyanta saMkSepa meM karake ve zabdapramANa kI carcA karate haiM / govarddhana zabda pramANa ko carcA ko adhika vistAra se "etAvatprapaMcastha bAlabodhArthaM karaNAt' aisA kaha kara nahIM karate haiM, parantu guNaratna zabda pramANa kI aneka vizeSatAoM kI carcA vistAra se karate haiM ( pR0 307 ) | ve gaGgadeza ke mata ko uddhRta karake govadhaMna ke diye hue lakSaNa ko vistAra se samajhAte haiM, aura Asatva kyA hai, tathA AkAMkSA, yogyatA Adi bhI kyA 18 'vAyurgandhavAn snehAn' isa hetvAbhAsa ke udAharaNa meM ve likhate haiM ki ekasyaiva 'snehasya anaikAntikaviruddhetyAdi paJcatvavyavahAraH kathamityAzaGkAyAmuttaram - upAdheyasaGkare'pyupAdhyasaGkara iti nyAyAddoSagata saMkhyAmAdAya duSTahetau paJcatvAdisaMkhyA vyavahAraH ' - tarkataraGgiNI saM0 DaoN0 parIkha, hastalikhita prati pR0 605-606 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] hai, yaha bhI saTa karate haiM / tarkabhASAkAra aura prakAzi kAkAra ne zabda ke anityatva kI carcA yadyapi nahIM ko hai kintu isakA mahattva samajhate hue guNaratna isa carcA ko cher3ate haiM, aura zabda- nityatva Adi momAMsaka ke mata kA khaNDana bhI karate haiM / isa carcA meM zabda kI zaktiyA~, abhitrA, lakSaNA aura vyaJjanA kI carcA bho samAviSTa ho jAtI hai ( pR0 35) / cAroM pramANoM kI sthApanA ke anantara arthApatti, anupalabdhi, kiMvA abhAva ye do pramANoM kA antarbhAva anumAna meM nyAya aura vaizeSika paramparA karatI hai| taraGgigIkAra bhI unakA anusaraNa karate hue ina pramANoM kA amAna meM antarbhAva karate haiN| pramANa ke antarbhAva kI isa carcA meM vizeSaNa vizeSya bhAva sambandha se abhAva kA pratyakSajJAna kaise hotA hai yaha bhI vizadatA se taraMgiNI meM samajhAyA gayA hai ( pR0 335-357) / pramANoM ko carcA meM tarkabhASAkAra ne prAmANyavAda kI carcA bhI kI hai / isa viSaya meM tarkabhASAkAra pUrva pakSa meM bhaTTamata ke siddhAnta ko rakhate haiM / prakAzikA kA svataH prAmANyavAdo mImAMsaka ke tInoM matoM ko lekara unakA khaNDana karate haiM / gugarala momAMsa aura naiyAyika donoM ke matoM ko samajhAkara prathama jJAnaprAmANya kyA hai, yaha vistAra se samajhAte haiM aura mImAMsaka ke pratyeka mata ko vizadatA se aura vistAra se carcA karate haiM ( pR0 36162) / yadyapi isa viSaya meM jaina siddhAnta nyAya vaizeSika ke siddhAnta se pRthak hai / phira bhI guNarala ise prAmANikatA se nyAya vaizeSika ke parataH prAmANyavAda kA sthApana aura maNData karate haiM / karIba AdhA grantha taraMgiNIkAra ne pramANa kI carcA meM upayukta kiyA hai / pramANako carcA ke anantara nyAya darzana ke bAraha prayoM kI carcA zurU hotI hai / ina bAraha prameyoM meM bhI se mukhya AtmA, zarIra, aura indriya kI AvyA carcA honI cAhie parantu pramANa-vicAra jitanI carcA ina prameyoM kI nahIM kI gaI hai / isa viSaya meM tarkabhASAkAra se lekara taraGgiNIkAra taka saba samAna haiM / zarIra kI carcA guNaratna ne zarIratva jAti hai yA nahIM isakI carcA cher3I hai ( pR0 438 - 36) aura sAGkarya doSa hote hue mI zarIratva jAti hai aisA svIkAra kiyA hai| meM caturtha prameya artha kI carcA meM vaizeSika mata ke sAtoM padArthoM kA nirUpaNa tarkabhASAkAra ne kiyA hai| isase kucha padArthoM ko carcA kI punarukti hotI hai / guNaratna isa vAste isa viSaya kI koI vistRta carcA nahIM karate haiM / yahAM 'evam' pada kA vicAra zrIguNaratna vistAra se karate haiM ( pR0 448 ) / carcA kA samApana karate hue 'eva' pada kA artha anyonyAbhAva ho sakatA hai aise lIlAvatIkAra ke mata ko ve samarthita karate haiM / artha meM se dravya padArtha ke nirUpaNa meM pRthvI kA nirUpaNa AtA hai| isameM vizeSa carcA pAkaja prakriyA kI ko gaI hai / yaha carcA yahAM saMkSepa meM hI kI jAtI hai, kyoMki isa carcA kA ucita sthAna guNoM kI carcA meM hai / dravyoM kI carcA meM tejasa dravya suvarNa ko carcA bhI svabhAvataH kI jAtI hai / isa viSaya meM taraMgiNIkAra sUcana karate haiM ki yadyapi suvarNa meM tejasa rUpa tathA sparza utpanna hotA hai kintu pRthvI ke paramANu ko adhikatA hone se pArthivarUpa aura pArthiva svarza se abhibhUta ho jAte haiM ( pR0 452-54) / pRthvI, jala, teja aura vAyu ke nirUpaNa ke anantara cAroM dravyoM ke paramANuoM kI carcA meM paramANuvAda kI carcA kI jAtI hai ! jainadarzana ke pudgala aura nyAyavaizeSika ke paramANu bhinna hone para bhI zrI guNaratna yahAM kevala paramANuvAda kI carcA karate haiM / paramANuoM se sRSTisaMhAra kI prakriyA kaise hotI hai, yaha vaizeSika mata ke anusAra samajhAyA gayA hai| yahAM para pralaya ke samaya sAre paramANuoM kA vibhAjana kaise hotA ise vistAra se tarka
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraGgigomeM zrIguNacandra samajhAte haiM (pR0 455-56) / yahAM sati etevRttimAtravRttiguNecasAkSAdvyApyajAtikatvaM parimANapara prAcIna aura navIna naiyAyikoM ke matabhedameM guNaratna prAcIna tvam' (pR0 504 ) spaSTa lakSaNa dete haiM / 'pRthaktva' guNa naiyAyikoM ke mata ko samarthita karate hue samavAyi kAraNa ko samajhAte hue ve anyonyAbhAva se pRthaktva kisa taraha ke nAza se kArya kA nAza hotA hai, isa siddhAnta ko bhinna hai isakA spaSTokaraNa vizadatAse karate haiN| svIkAra karate haiN| dravya kI carcA meM gaNaratna AtmA kI tadanantara ve saMyoga ko samajhAte hue isakA bhI samucarcA prameya meM ho jAne ke kAraNa punarukti doSa ke vAraNa ke cita lakSaNa "vibhAgapratiyogikAnyonyAbhAvatve sati ekaliye nahIM karate haiN| vRttimAtravRttiguNatvasAkSAdvyApya jAtikatvaM sayogatvam" dete dravya ke anantara gaNa nirUpaNa meM tarkabhASAkAra guNa haiN| isa lakSaNa ko padakRtya zailI se samajhA kara saMyoga kA lakSaNa "sAmAnyavAnasamAdhikAraNamasyanyAtmA gaNa:" ke bheda ko bhI ve samajhAte haiN| isa viSaya meM naiyAyika aisA dete haiN| prakAzikAkAra govardhana isa lakSaNa meM 'karma- jo ki saMyoga ko avyApya vRtti kahate haiM unake sAtha dravyabhinnatve sati' aisA vizeSaNa bar3hAte haiN| guNaratna isa apanI asammati prakaTa karate hue zrIguNaratna saMyoga ko bhI vizeSaNa vRddhi ko vistAra se samajhAte haiM aura raghunAtha vyApya vRtti siddha karate haiN| apane mata ke samarthana meM ve ziromaNi ke guNa ke lakSaNa ko bhI uddhata karate haiM / guNa kI lIlAvatI ko uddhRta karate haiM (pR0 513-16) / saMyoga carcA meM rUpa ko carcA bhI kI jAtI hai| gaNaratna prAcona ke anaMtara svAbhAvika krama se vibhAga kA nirUpaNa AtA neyAyikoM ke mata ko puSTa karate hue citrarUpa ko Avazya- hai| vibhAga yaha saMyoga kA abhAva nahIM hai. kintu svataMtra katA samajhAte haiM (pR. 486) / rUpa, rasa, gandha aura sparza gaNa hai--yaha bAta eka acche tArkika kI taraha gaNaratna ina cAroM guNoM ke lakSaNa ko padakRtya zailI se samajhA kara samajhAte haiM / pAcana prakriyA kI vistAra se carvA karate haiN| yahAM piThara- tadanantara paratna, aparatva ityAdi gagoM ko saMkSepa meM pAkavAdI naiyAyika aura pIlAAkavAdIpika ke matoM ko samajhA kara ve zabda nirUpaNa kI carcA vistAra se karate haiM / ve vistAra se aura vizadatA se niSpakSa rUpa se sthApita 'vocotaraGganyAya' kiMvA 'kadamba mukulanyAya' se naye-naye zabda karate haiN| isa prakriyA meM vibhAgaja vibhAga ko sahAyatA se kisa taraha utpanna hote haiM aura zrotrandriya meM ho utpanna paramANu meM rUpAdi kA pharka kaige hotA hai yaha bAta apane hokara zabda kA kisa prakAra grahaNa hotA hai ise ve vistAra ziSya ko spaSTatA ke vAste ve samajhAte haiM (pR0464)| se samajhAte haiM / zabda kA anityatva aura kevala tIna kSaNa cAra suNoM ke nirUpaNa meM saMkhyA kA nirUpaNa tarka- taka zabda kese rahatA hai yaha samajhAte hue buddhi kevala do kSaNa bhASAkAra karate haiM / guNaratnajI ne yahAM para govardhana ke lakSaNa taka hI rahatI hai aisA spaSTa karate haiN| zabda ke nAza ke ke sAtha asammati pragaTa karate hue kahA hai ki "vastutastu tadapi viSaya meM pUrva pakSa ke mata ko tarkabhASAkAra kA mata samalakSaNaM na saMbhavati tasya lakSaNatAvacchedakatvAt" / itanA kaha jhane meM bhala gaNaralajI ne yahA~ para kI hai| yaha kucha kezava mizra kI bAta ko samajhane meM galatI se ho gayA hai| kara ve apanI ora se "vyAsajyavRttitve sati pRthaktvAtma zabda ke anantara buddhi, dharma, adharma Adi AtmA ke gaNoM guNatvavyApyajAtimatvam" (pR0 466) aisA yathArtha lakSaNa kA nirUpaNa karate hue bhrama kiMvA anyathAkhyAti kA bhI dete haiN| yaha bAta unako sUkSmekSikA kI bodhaka hai| isI nirUpaNa ve karate haiM / isa nirUpaNa meM khyAtavAda aura taraha ve parimANa nAmaka gaNa kA bhI 'kAlavattivRttitve bhinna-bhinna khyAtiyoM kI carcA kI gaI hai (pR. 530) /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya aura guNa kI carcA ke anantara karma nirUpaNa meM haiN| yadyapi hemacandrasUri ne kevalavAda ko hI svIkAra jaina guNaratna karma kA svataMtra lakSaNa hI dete haiN| yaha hai "saMyoga- darzana ko dRSTi se pramANamImAMsA meM kiyA hai phira bhI yahAM vibhAgayoranapekSakAraNaM karma" (pR0 532) / yahAM ve prazasta- prAmANika TIkAkAra guNaratna tInoM ko acchI taraha samajhA pAda bhASya kA anusaraNa karate haiN| unheM tarkabhASAkAra kara tInoM ke bheda kI AvazyakatA bho samajhAte haiN| kathA kA aura govardhana kA diyA huA lakSaNa saMtoSa nahIM de ko carcA ke isa prasaMga meM nigrahasthAna kI carcA bhI samAsakA hai| sAmAnya, vizeSa samavAya aura abhAva ye cAroM viSTa hotI hai| kathA meM kevalavAdI aura prativAdI hI padArtha vaizeSika ke hI apane padArtha haiN| phira bhI yahA~ bhAga lete haiM isa mata kA khaNDana karate hue govardhana vAdI gaNaratna ina padArthoM kA khaNDana nahIM karate haiM sAmAnya aura prativAdI ke samUha arthAt eka se adhika vyakti bho meM sAmAnya yA jAti upAdhi se kisa taraha bhinna hai, yaha isameM bhAga le sakate haiM, guNarala unhIM kA anasaraNa karate samajhAte haiN| unake matAnusAra jAti saMkara se mukta honI haiN| isa viSaya meM ratnakozakAra ne kathA ke jo antara prakaTa cAhie (pR0 534) / "brAhmaNatva" jAti kisa taraha kiyA hai usakA khaNDana bhI guNaratna karate haiM / nigraha cAroM prakAra se zakya hotI hai yaha tArkika yukti se ve sthAna kI carcA meM hetvAbhAsa kI carcA eka bAra AcakI prastuta karate haiM / vizeSa kI khAsa carcA na karate hae samavAya hai ve isa vAste punarAvRtti nahIM karate haiN| chala aura gati kI carcA meM svarUpa sambandha se samavAya kisa taraha bhinna ke viSaya meM bhI ve adhika kucha vivaraNa nahIM karate haiM hai aura avayavI kevala avayavoM kA samUha na hokara avayavoM kyoMki kathA kI carcA meM ye saba A jAte haiN| se bhinna hai yaha nyAya vaizeSika kA siddhAnta ve acchI taraha ___ saMkSepa meM tarkabhASAkAra aura unake TIkAkAra prakApratipAdita karate haiM (pR0537 ) / zikAkAra govardhana ne jina viSayoM kI vizeSa carcA nahIM samavAya ke bAda abhAva kI carcA ve vizeSa rUpa se / kI hai, aise viSayoM kI carcA gaNaratna ne apanI tarkatarakarate haiN| anyonyAbhAva se saMsargAbhAva, jisake tIna GgiNI meM Adhunika prAmANika TIkAkAra kI taraha kI hai| prakAra haiM, vaha kaise pRthaka haiM ise vizadatA se aura vistAra ye viSaya haiM (1) maGgalavAda, (2) kAzImaraNa mukti, (3) se ve samajhate hai| ipo carcA meM pratyeka abhAva eka dUsare uddezya, lakSaNa aura parIkSA kA vistAra se vivaraNa, (4) se kyoM bhinna haiM yaha bhI ve acchI taraha samajhAte haiM (pR0. kAraNa lakSaNa (5) SoDhA sannikarSa (6) vyApti (7) avacche541-52) / mImAMsaka jo ki abhAva ko alaga nahIM dakatva (8) sAmAnyalakSaNA tathA jJAnalakSaNA pratyAsatti (6) mAnate haiM unakA khaNDana bhI ve nyAya vaizeSika ke siddhAntoM hetu ketIna prakAra (10) satpratipakSa aura saMdeha kA bheda (11) ke anusAra karate haiN| zabda kI anityatA (12) zabda zaktiyA~ (13) prAmANyavAda AtmA, zarIra, indriya aura artha ke nirUpaNa ke anantara meM mImAMsakoM ke tInoM mata kI AlocanA (14) zarIratva nyAya ke avaziSTa ATha prabhedoM meM ve atyanta saMkSepa karate jAti (15) pralaya (16) guNa kA lakSaNa (17) citrarUpa haiN| siddhAnta kI carcA meM gaNarala govardhana kA anusaraNa (18) pAkaja prakriyA (16) pRthaktva aura anyonyAbhAva kA karate haiM aura govardhana ne vArtikakAra ke matAnusAra tarka bheda (20) anyathAkhyAti aura abhAva ke prakAroM ke bheda bhASAkAra jo ki bhASyakAra vAtsyAyana ke mata kA ityAdi haiN| svIkAra karate haiM unakA khaNDana karate haiM / guNarala bhI usI taraha tarkabhASAkAra ke mata kA khaMDana vizeSata: abhyu- nyAya kI anya kRtiyoM meM zazadhara TippaNa vagairaha bhI pagama siddhAnta ke bheda ke viSaya meM karate haiN| siddhAnta ke unhoMne likhA hai| kAvyaprakAza kI bhI vistRta TIkA unako bAda tarka kA lakSaNa dekara prakAzikAkAra ke anusAra tarka kRti hai isa taraha kharataragaccha ke yaha vidvAna apane samaya ke prakAra samajhAte haiM (pR0 583-84) / ke padavAkyapramANajJa aise eka gaccha ke gaurava pradAna karane nyAya zAstra ke anya padArthoM ko vizeSa carcA na karate vAle vidvAna the| AzA hai kharatara gaccha ke zreSThI unakI hAve vAdajalpa aura vitaNDA ye tIna padArthoM ko samajhAte kRtiyoM ko prakAza meM lAne kA savizeSa prayatna karage / .