Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka navIna nATakanI upalabdhi jaina granthabhaDArAmAMthI haye keTalAka ajJAta granthA lAgelI 'rAjImatI prAdha'2 nAmanI sa MskRta nATakakRti vizenI AgaLa rajU karavI ceAgya dhAruM chuM. ahIM huM e nATakanA kartA ane temanI kRtio vize upalaka daSTie paricaya karAvuM. " rAjImatI proAdhanATaka 'nA kartAnuM nAma che yazazcandra. te 12mI zatAbdImAM vidyamAna hatA. temaNe 'mudritakumudacandraprakaraNa' nAme racelA ane zrI. yazovijaya jaina pAThazALA, kAzIthI vIra sa'. 2432mAM prasiddha thayelA aitihAsika nATakathI vidyAnA paricita che. temanuM A khIju` nATaka bha. neminAtha ane rAjImatInA ghaTanAprasaganuM citra rajU kare che. A be nAnI nATyakRtithI paNa yazazcandra eka viziSTa mahAkavi tarIke ApaNI sAme tarI Ave che. tee emanA samayanA zratadhara AcAyaeN vAdI zrI devasUrinA paramabhakta ane parama jaina hatA. mahArAja siddharAja jayasiMhanI vidvatsabhAnA pramukha prajJAcakSu mahAkavi zrIpAlanA dhaniSTha sabaMdhamAM hatA, jemanA tee mAnabhera ullekha kare che, paNa vidvatsabhAmAMnA potAnA adhikAra vize kazA ullekha karatA nathI. akhAlAla premacaMdna zAha maLI Ave che te paikI mane hAtha hakIkatA Aje sAhityarasanA teo dhaTava'zIya (dhaTaverAvAridhisudhAroniH) vidvAn dhanadevanA putra mahAkavi padmacaMdranA putra hatA. e eka rAmAMcaka vAta che ke, kavi yazazcandranuM kavitva temanA pitA ane dAdAthI vArasAgata UtarI AvyAnuM kathana 'mudritakumudacaMdraprakaraNa ' pR. 2mAM kavi pote paripAAdhaka ane sUtradhAranA mukhathI (pUrvapuruSaparamparAntaH suvitAntiH) jaNAve che. [ 2 ] 'mudritakumudacandranATaka 'thI jaNAya che ke, mahAkavi yazazcandranA dAdA dhanadeva eka vidvAna hovA chatAM zAkaMbharInA rAjAnA mukhya adhikArI vargamAM hatA.4 kadAca temanA mahAmAtya 1 gujarAtI sAhitya pariSada adhivezana, dilhI, 1967mAM vaheMcAyelA nikha`dha. 2 A granthanuM saMpAdana huM karI rahyo chuM. 3 jaina prabaMdhA ane khInna granthAmAM zrIpAlane virAja, bhASAcakravartI, sidhdharAjapratipannabandhu tarIke oLakhAvelA che. temaNe vairAcanaparAjaya' nAmanA mahAprabandha racelA te Aje maLatA nathI. zrIpAle pote ja peAtAne mATe 'eka divasamAM mahAprabandha racyA ' (Th niSpannamahAtranamba ) eve ullekha karyA che. temanI keTalIka nAnI kRtie, sUktipadyo vagere maLI Ave che. 4 yasyArAdhanabuddhayupAgata mahAsAmantacakrollasadbAhUlIkAzvamukhAntarAlavigalallAlAjalaiH paGkilA | vezmadvAvasundharA pratidinaM tAvad babhUvAdbhutaM tat karNejapamandireSu kamalA bhraSTA skhalantI punaH //
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka navIna tAtakanI upalabdhi ] hatA; kemake temaNe zAkaMbharInA rAjAnI bAlyAvasthAthI ja rAjyaviSayaka unnati karavAmAM mukhya bhAga bhajavyuM hatuM ane e dhanadevane maLavA mATe temanA AMgaNe aneka mahAsAmaMtanI maMDaLInI bhIDa sadA jAmelI rahetI. temanI vidvattAne paricaya ApanArI koI kRti vize jANavA maLatuM nathI. A dhanadevanA putra ane mahAkavi yazazcandranA pitA padmacaMdra koI rAjyanA adhikAramAM saMkaLAyelA hoya e ullekha yadyapi kavi yazazcanTe karyo nathI chatAM teo temanA pitA dhanadevanI sAthe koI adhikArapade heya evuM anumAna karI zakAya. kadAca teo zAkaMbharInA rAjAnI visabhAnA mukhya adhikArI paNa hoya; paraMtu teo eka mahAvidvAna kavi hatA, jemanI rasika sUktio vidvAne khUba dhyAnathI sAMbhaLatA. (tA. suto maMgito vidbhakkanaircAvitu:) temanI koI kRti vize jANavA maLatuM nathI. ane ApaNuM kavi yazazcandra pitAne paricaya "mudritakumudacaMdraprakaraNa', pR. ramAM Apyo che, tene sAra e che ke, kavi yazazcanTe aneka prabadhagra racyA hatA. (jodhAnAm) ane temanI kavitA sAMbhaLavA mATe vidvAne sadA utkaMThita rahetA. (cakrU thavakhartirSi viravacana - vizvo manasvI banaH) - mahAkavi yazazcandra be mahAkAvyo ane cAra nATako racyAM hatAM evo ullekha paNa pite kare che. te paikI "mudritakumudacaMdraprakaraNa pragaTa thayAnuM agAu jaNAvyuM che, ane A rAjImatIprabodha' nAmanA bIjA nATaka vize navI hakIkata pragaTa thAya che. bAkInAM be nATako ane be mahAkAvya hajI prApta thayAM nathI. e sivAyanA bIjA graMtho racyA hoya te te vize jANavA maLyuM nathI. A baMne nATako uparathI mahAkavi yazazcandra ane temanA pUrvajoe vidyA tema ja rAjakAraNamAM ApelA phALAne nirdeza maLe che. kavi yazazcandranA samakAlIna mahAkavi zrIpAla, temanA putra mahAkavi ane maMtrI siddhapAla jemane kavio ane dAnIomAM mukhya (vInA vAtRor g) - evo ullekha maLe che, temaNe temaja temanA putra "draupadI svayaMvaranATaka'nA kartA mahAkavi vijayapAle paNa vidyA temaja rAjakAraNamAM karelA arpaNanI samAMtara tulanA karI zakAya ema che. * spaSTa che ke, mahAkavi zrIpAla ane emanA samakAlIna kavi yazazcaMdra karatAM lagabhaga poNI sadI agAu dhanadeva ane padmacaMdra jevI gRhastha jaina vidyAvibhUtionI paraMparA TheTha vijayapAla sudhI jovA maLe che. eTale lagabhaga 200-250 varSanA e gALAmAM (dhanadeva, pAcaMdra, yazazcaMdra -zrIpAla, siddhapAla ane vijayapAla) A che jaina gRhastha vidvAne thayAnuM citra ApaNI sAme jANe pratyakSa thAya che. ane kavi yazazcaMdra je samayamAM vidyamAna hatA te samayanA sAhityAkAzamAM eka tarapha vAdI zrI devasUri jevA prauDha dArzanika, bIjI tarapha A. hemacaMdrasUri jevA vyAkaraNa Adi vividha 1 mahAkAvyadvandvojjvalamasaNazRGgAtimatI kssrtkaavykssiiraamRtbhrcturnaattkkucaa| samunmIladvAkyAmRtalalitalAlalatikA yadIyA datte gaurahaha / kRtinaH kasya na mudam //
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [abAlAla premacaMda zAha viSayanA vidyAvizArada, rAmacaMdrasUri ane guNacaMdrasUri jevA svataMtra mijAjanA nATyakAra, devacaMdrasUri jevA pratibhAsaMpanna kavi, ratnaprabhasUri ane bhadrezvara sUri jevA sUkSamadarzI dArzanika kavio, mANijyacaMdrasUri jevA tIkhA prauDha vidvAna, sUrAcArya jevA udbhaTa vAdI ane abhayadevasUri jevA gaMbhIra Agamika vidvAnonI kRtio joIe chIe tyAre e samaya zatara namastarAmu-se so caMdronA prakAzathI jAjvalyamAna hoya evuM varatAya che. kaI kaInAthI, UtaratA vidvAna nathI tyAre yuvAna ane gRhastha evA yazazcaMdra jANe ekAda khUNAmAM camakatA dhruva tAralA jevAno kaI be zabdomAMya paricaya ApatA nathI. A svamAnI kavi pitAnI kakSA jevI madhura kRtione rasathALa lekasamakSa mUkIne annahita thaI jAya che. * [3] " mudritakumudacaMdraprakaraNamAM gUrjarapati siddharAja jayasiMhanI rAjasabhAmAM, jena tAMbarAcAryaziromaNi vAdI zrI devasUri ane jaina digaMbarAcArya zrI kumudacaMdra vacce vi. saM. 1181mAM thayelA aitihAsika vAdaprasaMgane paricaya maLe che. A sAMpradAyika vAdavivAdamAM zvetAMbara pakSane vijya ane digaMbara pakSane parAjaya thayo e ghaTanAnI AmAM rajUAta che. nATakanAM pAtronA mukhathI keTalAMka tatkAlIna sUcane paNa ApaNane jANavA maLe che.. mahArAjA siddharAja jayasiMhanI rAjasabhAnuM vAstavika citra, prajJAcakSu pahmASAkavicakravartI zrIpAlanuM prabhAvaka vyaktitva, vAdI zrI devasUrinI apratima vidvattA, kavitva ane dArzanika pratibhA, zrI devasarinA ziSya paikI zrI mANijyacaMdra, zrI vijayasena ane zrI azacaMdranI vAkpaTutA, zrI kumudacaMdrasUrinI asahiSNutA, gUrjaramaMtrI gAMgilanI kUTaprajJA, rAjavInI nyAyapriyatA ane pitAnA rASTravijyanI utkaMThA vize ghaNI jANavAyogya mAhitI maLe che. AmAMnAM lagabhaga badhAM pAtro aitihAsika che. eTale tatkAlIna etihAsika hakIkatene rajU karatuM A nATaka bIjAM nATakothI alaga tarI Ave che. A hakIkata uparathI kavi yazazcaMdra vi. saM. 1181 ane te pachInA samayamAM vidyamAna hatA eTaluM nakkI che. [4] tyAre rAjamatIprabaMdhanATaka' eka paurANika kavizruta prasaMgane AdhAra laIne raceluM paMcAMkI nATaka che. karuNa prasaMgamAMthI saMsAratyAga mATe "prabodha thavo" ane e dvArA rAjImatIne "prabaMdha karavo" e A nATakanI vastu che. eTale AmAMthI koI aitihAsika vigata jANavA na maLe e svAbhAvika che. ' , ' A nATakamAM je paurANika prasaMgane AdhAra levAmAM Avyo che te A prakAre che - zrI. kRSNa ane zrI neminAthane janma yAdavakuLamAM thayo hato. A yAdavakuLane vistAra mathurAnI AsapAsa hatA. mathurAmAM zrI kRSNa upara Aphata AvatAM teo badhA dvArikAmAM AvyA. zrI. kRSNanA pitA vasudeva ane zrI neminAthanA pitA samudravijaya baMne sagA bhAIo hatA.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka navIna nATakanI upalabdhi ] 331 zrI neminAthanI prakRti janmathI ja vairAgyazIla hatI. teo yauvanAvasthAmAM AvyA tyAre temanA pitA samudravijaya ane mAtA zivAdevIe neminAthane vivAha karavAne vicAra karyo tyAre neminAthe nA pADI dIdhI. eka prasaMge zrI kRSNa pAse mathurAthI eka gopALa kanyA AvI. zrI. kRSNa tene veza ane rItabhAta joIne rukimaNI vagere aMtaHpuranI strIo tene upahAsa karaze ema mAnI kaMIka saMkoca anubhavavA lAgyA tyAre zrI neminAthane A kanyAnuM svAbhAvika vartana khUba rucyuM. A uparathI neminAthane mATe egya kanyA zodhI kADhavA mATe samudravijaya, zrI kRSNa vagere vicAra karavA lAgyA tyAre satyabhAmAe ugrasenanI putrI rAmatI egya chevA vize prastAva mUko. kanyA jovA mATe vicakSaNa puruSane mekalavAmAM AvyA. balabhadra rAmatInAM rUpalAvaNya, yauvana ane vaya vize zrI neminAtha samakSa muktakaMThe prazaMsA karI. zrI. kRSNa paNa anumati ApI. neminAthe e vAta nachUTake svIkArI. neminAtha ugrasenane tyAM jAna laIne mAMDave AvyA tyAre neminAthane pazuonAM karuNa AkraMda saMbhaLAyAM. vADAmAM pUrelAM pazuone nemikumAre joyAM ne pUchayuM: "A zuM che?" javAba maLyo ke, "tamArA jAnaiyAonA Atithya (bhajana) mATe A pazuo che." zrI neminAthe tarata e vADAmAMthI badhAM pazuone choDI mUkyAM ane lagna karavAnI nA pADI. ' neminAthane temanA vaDerAo samudravijaya, vasudeva, zrI. kRSNa, balabhadra, zivAdevI vagere Thapako ApavA lAgyAM. ugrasena, dhAriNI vagerene bhAre pazcAttApa thaye. chevaTe rAjImatI viSAdabharyA mukhe zrI neminAthane maLavA AvI. zrI neminAthe pitAne nirNaya jAhera karI rAjImatIne vairAgyamaya upadeza Apyo. aMte rAjImatIe khuza thaIne zrI. neminAthane tIrthane udyota karavA vinaMti karI. baMnee giranAramAM sAdhanA karI AtmakalyANa karyuM. nATakanI racanA ucca koTinI viThA ane kalA mAgI le che. kavinI baMne kRtiomAMthI temanI vaidarbhIrItiyukta racanAnuM jJAna thAya che. vividha prasaMgomAMthI nave rasane AsvAda mANI zakAya che. teo vyAkaraNa, sAhitya, chaMda, keza, tiSa, cUDAmaNizAstra viSayanA ajoDa abhyAsI mAlUma paDe che. saMskRta ane prAkRta bhASA upara temanuM prabhutva jANu zakAya che. jenA AcAra ane siddhAMta viSayanuM teo DuM jJAna dharAvatA hovAnuM paNa jaNAya che. sAce ja kavi yazazcadrane temanAM baMne nATake sArI kIrti apAve evAM che emAM zaMkAne leza avakAza nathI. 1 sUtradhAraH-gRhyatA kasyApi phalasyAmidhAnam / naTI-karuNam / ..... sUtradhAraH-dagdhAntaHsvaro'yaM praznaH / Arye / na dRzyate prArabdhakAryasiddhiH /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ abAla maya sahas rAjImatIbedhanATaka'mAM temaNe eka sthaLe mahArASTrIya prAkRta bhASAmAM citrAtmaka paricaya ApatA phakara Ape che te ApaNane 12mI sadI jUnA prAkRta-apabhraMzane khyAla karAve che. nIce Apele phakaro bhASAzAstranI dRSTie atyaMta mahattva che. "nemiH-(mahArASTrikamukhamIkSate rAjA) deva / caturAMgulAcI jIhA mI kAI sAMghao, gomaTI muha phAphaTi, nilAi cApaTu, AkhaMDayAli tAhIcI vINI kAlI, na choTI na moTI, vAni cApAhUlI nAhI kAiM tAhi tUlI, nAhi uDI jANauM sukhakarI kuMDI, bolatI mahura vANi, cAlatI sujANi, rAula ! kharI ruDI amRtakarI, isI kUyaDI na, prabhudaM rupe, jANAmi / ' A nATakamAMthI ApaNane 12mI sadI jUnI apabhraMza bhASAne namUne paNa jovA maLe che- A "TgImatI-vima vArasoDu ghaNuduM jADu trATuM vaDuM sAmiya ! huMtu ku dosu timha amhAhu uvarijai // rAjI0- niThura nemikumAra pariNiu kalahi bahattarihiM / eva amhArI vAra tuhu ujalagiri caaliyu|| sohasi sAmala dhIra tuha nannehu na jayatilaya / / wtara kadavA [? na carina] punavinacadaM ." mahAkavi yazazcaMdra kaI rAjyamAM adhikArapade haze ke zuM? temaNe bIjAM sukRta kayAM karyA? kavi zrIpAla ane kavi yazazcaMdra vacce keI sagAIsaMbaMdha hato ke kema e jANavA mATe ke sUcana hajI maLyuM nathI. emanAM be mahAkAvya ApaNane prApta thayAM hatA te saMbhava che ke, A badhI hakIkatonA khulAsA jANI zakAta. alabatta, kavi yazazcaMdra pATaNathI khUba paricita che. mahArAjA siddharAja siMha ane kavi zrIpAla sAthe ghaniSTha saMbaMdhamAM rahetA hevAnAM sUcane "mudritakumudacaMdranATakamAMthI maLe che. teo vAdI zrI devasUrinI vidyApratibhAnA parama upAsaka hevAnuM paNa temanI racanAomAMthI phalita thAya che. uparyukta khulAsAne hakIkatenI sAmagrI ApaNane prApta thAya evI AzA rAkhIe. * yazazcandrakata "rAjImatI prabodha' nATakane sarvaprathama saMkSipta nirdeza zrI cimanalAla dalAle vasaMta', 5. 14 (saMvata 1971-72mAM pragaTa thayelA gujarAtanuM saMskRta nATaka sAhitya" e lekhamAM karelo che. -saMpAdaka