Book Title: Drushtivad ka Swarup
Author(s): Hastimal Maharaj
Publisher: Z_Jinavani_003218.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229821/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTivAda kA svarUpa AcAryapravara zrI hastImala jI ma.sA. bArahavA~ aMga Agama dRSTivAda isa samaya anupalabdha hai| isake pA~ca vibhAgoM kA ullekha milatA hai- 1. parikarma, 2. sUtra, 3. pUrvagata, 4. anuyoga aura 5. cUlikA samprani upalabdha srotoM ke AdhAra para prastuta Alekha meM dRSTivATa kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| yaha lekha AcAryazvara zrI hastImala jI mahArAja dvArA racita "jaina dharma kA maulika itihAsa, bhAga-2" se sAbhAra uddhRta kiyA gayA hai| -sampAdaka - diTThivAya-dRSTivAda-dRSTipAta-yaha pravacanapuruSa kA bAharavAM aMga hai, jisameM saMsAra ke samasta darzanoM aura nayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| athavA jisameM samyaktva Adi dRSTiyoM arthAt darzanoM kA vivecana kiyA gayA hai| dRSTivAda nAmaka yaha bArahavAM aMga vilupta ho cukA hai, ata: Aja yaha kahIM upalabdha nahIM hotaa| vIra nirvANa saM. 170 meM zrutakevalI AcArya bhadrabAhu ke svargagamana ke pazcAt dRSTivAda kA hAsa prArambha huA aura vI.ni. saM 1700 meM yaha pUrNata: (zabda rUpa se pUrNata: aura ardha rUpa meM adhikAMzata:) vilupta ho gyaa| sthAnAMga meM dRSTivAda ke dasa nAma batAye gaye haiM jo isa prakAra haiM1. dRSTivAda 2. hetuvAda 3. bhUtavAda 4. tathyavAda 5. samyakvAda 6. dharmavAda 7. bhASAvicaya athavA bhASAvijaya 8. pUrvagata 9. anuyogagata aura 10. sarvaprANa- bhuutjiivsttvsukhaavh| samavAyAMga evaM nandIsUtra ke anusAra dRSTivAda ke pAMca vibhAga kahe gaye haiM. . parikarma, sUtra, pUrvagata, anuyoga aura cuulikaa| ina pAMcoM vibhAgoM ke vibhinna bhedaprabhedoM kA samavAyAMga evaM nandIsUtra meM vivaraNa diyA gayA hai, jinakA sArAMza yaha hai ki dRSTivAda ke prathama vibhAga parikarma ke antargata lipivijJAna aura sarvAMgapUrNa gaNita vidyA kA vivecana thaa| isake dUsare bheda sutravibhAga meM chinna-cheda naya, achinna-cheda naya, trika naya tathA caturnaya kI paripATiyoM meM se prathama- chinna cheda naya aura caturtha caturnaya ye do paripATiyAM nirgranthoM kI aura achinna chedanaya evaM trikanaya kI paripATiyAM AjIvikoM kI kahI gayI hai| dRSTivAda kA tIsarA vibhAga--- pUrvagata vibhAga anya saba vibhAgoM se adhika vizAla aura bar3A mahattvapUrNa mAnA gayA hai| isake antargata nimnalikhita 14 pUrva the1. utpAdapUrva- isameM saba dravya aura paryAyoM ke utpAda (utpatti) kI prarUpaNA kI gaI thii| isakA padaparimANa 1 koTi mAnA gayA hai| 2. agrAyaNIyapUrva- isameM sabhI dravya, paryAya aura jIvavizeSa ke Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jinavANI-- jainAgama-sAhitya vizeSAka agraparimANa kA varNana kiyA gayA thaa| isakA par3ha parimANa 69 lAkha pada mAnA gayA hai| 3. vIryapravAda- isameM sakarma evaM niSkarma jIva tathA ajIva ke vIryazaktivizeSa kA varNana thA / isakI pada saMkhyA 70 lAkha mAnI gaI hai| 4. astinAstipravAda pUrva-- isameM vastuoM ke astitva tathA nAstitva ke varNana ke sAtha sAtha dharmAstikAya Adi dravyoM kA astitva aura khapuSpa Adi kA nAstitva tathA pratyeka dravya ke svarUpa se astitva evaM pararUpa se nAstitva kA pratipAdana kiyA gayA thaa| isakA padaparimANa 60 lAkha pada batAyA gayA hai ! 5. jJAnapravAdapUrva - isameM matijJAna Adi 5 jJAna tathA inake bheda - prabhedoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA thaa| isakI padasaMkhyA 1 karor3a mAnI gaI hai| 6. satyapravAdapUrva - isameM satyavacana athavA saMyama kA pratipakSa (asatyoM ke svarUpoM) ke vivecana ke sAtha-sAtha vistArapUrvaka varNana kiyA gayA thaa| isameM kula 1 karor3a aura 6 pada hone kA ullekha milatA hai| 7 7. AtmapravAdapUrva - isameM AtmA ke svarUpa usakI vyApakatA, jJAtRbhAva tathA bhoktApana saMbaMdhI vivecana aneka nayamatoM kI dRSTi se kiyA gayA thaa| isameM 26 karor3a pada mAne gaye haiN| 8. karmapravAdapUrva - isameM jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA, unakI prakRtiyoM, sthitiyoM, zaktiyoM evaM parimANoM Adi kA baMdha ke bheda - prabheda sahita vistArapUrvaka varNana thA / isa pUrva kI padasaMkhyA 1 karor3a 80 hajAra pada batAI gaI hai| 9. pratyAkhyAnapravAdapUrva isameM pratyAkhyAna kA, isake bheda-prabhedoM ke sAtha vistAra sahita varNana kiyA gayA thaa| isake atirikta isa nauveM pUrva meM AcAra saMbaMdhI niyama bhI nirdhArita kiye gae the / isameM 84 lAkha pada the| 10. vidyAnuvAdapUrva- isameM aneka atizaya zaktisampanna vidyAoM evaM upavidyAoM kA unakI sAdhanA karane kI vidhi ke sAtha nirUpaNa kiyA gayA thaa| jinameM aMguSTha praznAdi 700 laghu vidyAoM, rohiNI Adi 500 mahAvidyAoM evaM antarikSa, bhauma, aMga, svara, svapna, lakSaNa, vyaMjana aura chinna ina ATha mahAnimittoM dvArA bhaviSya jAnane kI vidhi kA varNana kiyA gayA thaa| isa pUrva ke padoM kI saMkhyA 1 karor3a 10 lAkha batAI gaI hai| 11. avandhyapUrva - vandhya zabda kA artha hai niSphala athavA mogha / isake viparIta jo kabhI niSphala na ho arthAt jo amogha ho use avandhya kahate haiN| isa avadhyapUrva meM jJAna, tapa Adi sabhI satkarmoM ko zubhaphala dene vAle tathA pramAda Adi asatkarmo ko azubha phaladAyaka batAyA gayA thA / zubhAzubha karmoM ke phala nizcita rUpa se amogha hote haiM, kabhI kisI bhI dazA meM niSphala nahIM hote| isalie isa gyArahaveM pUrva kA nAma avandhyapUrva rakhA gyaa| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTivAda kA svarUpa ................ 243) isako padasaMkhyA 26 karor3a batAI gaI hai| ___ digambara paramparA meM gyArahaveM pUrva kA nAma "kalyANavAda pUrva' mAnA gayA hai| digambara paramparA kI mAnyatAnusAra kalyANavAda nAmaka gyAhaveM pUrva meM tIrthakaroM, cakravartiyoM, baladevoM, vAsudevoM aura prativAsudevoM ke garbhAvataraNotsavoM, tIrthakara nAmakarma kA upArjana karane vAlI solaha bhAvanAoM evaM tapasyAoM kA tathA candra va sUrya ke grahaNa, graha-nakSatroM ke prabhAva, zakuna, unake zubhAzubha phala Adi kA varNana kiyA gayA thaa| zvetAmbara paramparA kI taraha digambara paramparA meM bhI isa pUrva kI pada saMkhyA 26 karor3a hI mAnI gaI hai| 12. prANAyu pUrva- isa pUrva meM zvetAmbara para jarA kI mAnyatAnusAra Ayu aura prANoM kA bheda-prabheda sahita varNana kiyA gayA thaa| digambara paramparA kI mAnyatAnusAra isameM kAya-cikitsA pramukha aSTAMga, Ayurveda, bhUtikarma, jAMguli, prakrama, sAdhaka Adi Ayurveda ke bheda, ilA, piMgalAdi prANa, pRthvI, jala, agni, vAyu Adi tatvoM ke aneka bheda, daza prANa, dravya, dravyoM ke upakAra tathA apakAra rUpoM kA varNana kiyA gayA thaa| zvetAmbaraparamparA kI mAnyatAnusAra prANAyupUrva kI pada saMkhyA 1 karor3a 56 lAkha aura digambara mAnyatAnusAra 13 karor3a thii| 13. kriyAvizAlapUrva- isameM saMgItazAstra, chanda, alaMkAra, puruSoM kI 72 kalAeM, striyoM kI 64 kalAeM, caurAsI prakAra ke zilpa, vijJAna, garbhAdhAnAdi kAyika kriyAoM tathA samyagdarzana kriyA, munIndravandana, nityaniyama Adi AdhyAtmika kriyAoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA thaa| laukika evaM lokottara sabhI kriyAoM kA isameM varNana kiyA jAne ke kAraNa isa pUrva kA kalevara ati vizAla thaa| zvetAmbara aura digambara donoM paramparAeM isakI pada saMkhyA 9 karor3a mAnatI haiN| 14. lokabindusAra- isameM laukika aura pAralaukika sabhI prakAra kI vidyAoM kA evaM sampUrNa rUpa se jJAna niSyAdita karAne vAlI sarvAkSarasannipAtAdi viziSTa labdhiyoM kA varNana thaa| akSara para bindu kI taraha saba prakAra ke jJAna kA sarvottama sAra isa pUrva meM nihita thaa| isI kAraNa ise lokabindusAra athavA trilokabindusAra kI saMjJA se abhihita kiyA gayA hai| zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM kI mAnyatA ke anusAra isako pada saMkhyA sADhe bAraha karor3a thii| uparyukta 14 pUrvo kI vastu (granthavicchedavizeSa) saMkhyA kramazaH 10, 14,8,18.12.2,16,30,20.15,12,13,30 aura 2 / ullikhita hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha pUrvo ke uparyukta granthaviccheda-vastu ke atirikta Adi ke 4 pUrvo kI kramaza: 4,12,8 aura 10 cUlikAeM (culla kSullaka) mAnI gaI haiN| zeSa 10 pUrvo ke culla arthAt kSulla nahIM mAne gaye haiN| jisa prakAra parvata ke zikhara kA parvata ke zeSa bhAga se sarvopari sthAna hotA hai usI prakAra pUrvo meM cUlikAoM kA sthAna sarvopari mAnA gayA hai| anuyoga-anuyoga nAmaka vibhAga ke mUla prathamAnuyoga aura gaNDikAnuyoga ye do bheda batAye gae haiN| prathama mUla prathamAnuyoga meM arahantoM ke paMcakalyANaka kA vistRta vivaraNa tathA dUsare gaMDikAnuyoga meM kulakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi mahApuruSoM kA caritra diyA gayA thaa| __ dRSTivAda ke isa caturtha vibhAga anuyoga meM itanI mahattvapUrNa vipula sAmagrI vidyamAna thI ki use jaina dharma kA prAcIna itihAsa athavA jaina purANa kI saMjJA se abhihita kiyA jA sakatA hai| __ digambara paramparA meM isa caturtha vibhAga kA sAmAnya nAma prathamAnuyoga pAyA jAtA hai| cUlikA-samavAyAMga aura nandIsUtra meM Adi ke cAra pUrvo kI jo cUlikAeM batAI gaI haiM, unhIM cUlikAoM kA dRSTivAda ke isa paMcama vibhAga meM samAveza kiyA gayA hai| yathA- "se ki taM cUliyAo? cUliyAo AillANaM cauNhaM puvvANaM cUliyA, sesAI acUliyAI, se taM cuuliyaao|' para digambara paramparA meM jalagata, sthalagata, mAyAgata, rUpagata aura AkAzagata-ye pAMca prakAra kI cUlikAeM batAI gaI haiN| saMdarbha1. dRSTayo darzanAni nayA vA ucyante abhidhIyante patanti vA avataranti yatrAsau dRSTivAdo, dRSTipAto vaa| pravacanapuruSasya dvAdaze'Gge -sthAnAMga vRtti ThA.4.u.1 2. dRSTidarzanaM samyaktvAdi, vadanaM vAdo, dRSTinA vAdo dRSTivAdaH -pravacana sArodvAra, dvAra 144 3. goyamA! jaMbUDhIve NaM dIve bhArahe vAse imose osappiNIe mamaM ega vAsasahassaM puvagae annusjjissi| -bhagavatIsUtra, zataka 20, 3.8, sUtra 677 suttAgame, pR. 804 4. diThivAyassa of dasa nAmadhijjA pnnnntaa| taM jahA diThivAei vA, hetuvAei vA, bhUyavAei vA. taccAvAeDa vA, sammAvAei vA, dhammAvAei vA, bhAsAvijaei vA, pubagaei vA, aNuogagaei vA, sabapANabhUyajIvasattasuhAvahei vaa|| -sthAnAMga sUtra ThA. 10 5. se ki diThivAe? se samAsao paMcavihe paNNate taM jahA parikamme, suttAI, puvvagae, aNuoge cUliyA (nandI) 6. paDhama uppAyapuvva, tattha sabvadavvANaM pajjavANa ya uppAyabhAvamaMgIkAuM paNNavaNA kyaa| (nandIcUrNi) 7 dasa trohasa aTTha aTThAraseva bArasa duve ya vtthuunni| solasa tIsA vIsA paNNarasa annuppvaaymmi| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArasa ikkArasame bArasame teraseva vtthuunni| tIsA puNa terasame coddasame paNNavIsA u|| 8. cattAri duvAlasa aTTha ceva dasa ceva cuulvtthuunni| AillANa cauNha sesANaM cUliyA nasthi -zrImannandIsUtram (pU. hastImala jI ma.sA. dvArA anUdita) pR. 148 9. te savvuvari ThiyA padijjati ya ato tesu ya pavvaya cUlA iva cuulaa| (nandIcUrNi)