Book Title: Dhyata Dhyan aur Dhyey
Author(s): Suprabhakumari
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211218/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAtA, dhyAna aura dhyeya / / AryA suprabhAkumArI 'sudhA' ema. e., sAhityaratna arcanArcana dhyAna eka sarvottama sAdhanA hai| sAdhanA kA kSetra bhI bar3A jaTila aura vistRta hai| nidiSTa sAdhya ko prApta karane ke lie sAdhanA karanA anivArya hai| kintu usakA lakSya jIvana ko nirmala, pavitra tathA ujjvala banAne kA honA cAhiye / prAntarika vikAroM kA zamana karanA dhyAna-sAdhanA kA mukhya lakSya hai| tattvacintana kI bhAvanA kA vikAsa karake mana ko kisI eka padArtha yA tattva ke cintana para sthira karanA dhyAna hai| dhyAna mAnasika prakriyA hai, jisake anusAra kisI vastu kI sthApanA apane mAnasa kSetra meM kI jAtI hai| mAnasika kSetra meM sthApita kI huI vastu hamAre cintana kA pradhAna kendra banatI hai tathA usakI ora mastiSka kI adhikAMza zaktiyAM khica jAtI haiN| phalasvarUpa eka sthAna para unakA kendrIyakaraNa hone lagatA hai| jisa prakAra cumbaka apane cAroM mora bikhare hue loha-kaNoM ko saba ora se khIMcakara apane pAsa jamA kara letA hai, isI prakAra dhyAna dvArA bikharI huI samasta citta-vRttiyAM eka hI kendra para simaTa pAtI haiN| eka choTI-sI kahAvata hai-"jaisI manasA, vaisI dshaa|" dhyAna ke viSaya meM bhI yahI bAta hai| jaisA dhyAna kiyA jAtA hai, manuSya vaisA hI banane lagatA hai| jisa prakAra kisI sA~ce meM gIlI miTTI ko dabAne se miTTI kI prAkRti sA~ce ke anusAra bana jAtI hai| kITa aura bhaGga kA udAharaNa bhI isI bAta ko spaSTa karatA hai| kahA jAtA hai-bhaGga jhIMgura ko pakar3a kara le pAtA hai aura usake cAroM ora lagAtAra guJjana karatA rahatA hai| jhIMgura usa guJjana ko tanmaya hokara sunatA rahatA hai aura bhaGga ke rUpa ko tathA usakI ceSTAnoM ko ekAgratApUrvaka nihAratA rahatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki jhIMgura kA mana bhRGgamaya ho jAne ke kAraNa usakA zarIra bhI usI DhAMce meM DhalatA jAtA hai aura usake rakta, mAMsa, nasa, nAr3I, tvacA, mana Adi meM parivartana prArambha ho jAtA hai| thor3e samaya meM hI jhIMgura mana aura zarIra se bhI asalI bhaGga ke samAna bana jAtA hai| isI prakAra dhyAnazakti ke dvArA sAdhaka kA sarvAGgapUrNa kAyAkalpa ho jAtA hai / isa prakAra koI Adarza, lakSya yA iSTa nirdhArita karake usameM lIna ho jAne ko hI 'dhyAna' kahate haiN| svAmI zivAnanda ke zabdoM meM-"dhyAna mokSa prApta karane kA ekamAtra rAjamArga hai| dhyAna eka rahasyamayI sIr3hI hai jo avanI aura ambara ko milAtI hai tathA sAdhaka ko brahma ke amaraloka kI ora le jAtI hai|" kisI anya vidvAn ne bhI kahA hai "dhyAna hI vaha gagana hai jahA~ gagana-mAnava mana ke amita balazAlI ArAdhya kI tasvIra khIMcane meM devI citere bhI asaphala hote pAe haiN|" . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAtA, dhyAna aura dhyeya / 57 zrAtmA meM ananta asAdhAraNa zaktiyAM chipI huI haiM, jinheM sAdhaka dhyAna Adi kriyAoM se prApta kara sakatA hai, ve kahIM bAhara se nahIM prAtI haiN| isI bAta ko bar3e sundara DhaMga se anyokti dvArA urdU ke kavi sImova ne kahA hai tU kyA samajhegA ai butasAja ! yaha parde kI bAteM haiN| tarAzA jisako bhI pahale se vaha tasvIra patthara meM // isakA bhAva yahI hai ki AtmA meM ananta zakti vidyamAna hai, kintu zrAvazyakatA hai use jAnane evaM vikasita karane kii| yaha tabhI ho sakatA hai jaba sAdhaka apanA eka uccatama lakSya banAye aura use kendra banAkara tanmayatApUrvaka apanI samasta cittavRttiyoM ko usa para sthira karake AtmA ko zaktizAlI banAne kA prayatna kare / sabhI mahApuruSoM ne apane-apane zabdoM meM eka hI bAta kahI hai- "apane andara dekho, apane Apako pahacAno, sAre vizva kA paricaya pA jAyoge / " rAmakRSNa paramahaMsa ne isI bAta ko isa prakAra kahA hai- "hiraNa kastUrI kA sugandhasrota jAnane ke lie sArI duniyA chAna mAratA hai, yadyapi vaha usake andara hI rahatA hai / " gItA meM bhI kahA hai- "dhyAna bauddhika jJAna se uttama hai / " jainadarzana ke mahAna dArzanika prAcArya amRtacandra ne kahA hai arthAt zrAtmA sAkSAt jJAna hai aura jJAna hI sAkSAt grAtmA hai| jJAna aura prAtmA do nahIM eka hI haiM / zrAtmA kI vyAkhyA karate hue jaina manISiyoM ne batAyA "AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM jJAnAdanyat karoti kim ?" zrAtmA ekamAtra kevalajJAna aura kevaladarzana svarUpa hai, saMsAra ke sarva padArthoM ko jAnanedekhane vAlA hai / vaha svabhAvataH ananta zakti kA dhAraka aura ananta sukhamaya hai / "kevalaNANasahAvo kevaladaMsaNasahAva suhamadao kevalasattisahAvo sohaM idi cintae NANI // vAstava meM dhyAna aisA vAyuyAna hai jo sAdhaka ko ananta aura akSaya zAMti ke sAmrAjya kI ora ur3A le jAtA hai| AvazyakatA sirpha isa bAta kI hai ki sAdhaka mana ko pUrNa rUpa se vazIbhUta karane kI zakti prApta kare aura buddhi meM caMcalatA na rkhe| tabhI vAstavika dhyAna ho sakatA hai / arthAt sAdhaka taka baiThane para bhI mana mana ko sthira rakhane ke sAtha hI sAtha dhyAna karate samaya sAdhaka kisa zrAsana se baiThe, isakA bhI dhyAna rakhanA caahie| yogazAstra meM kahA hai sukhAsanasamAsInaH nAsApanyastadudro, suzliSTAdharapallavaH / dantairdantAnasaMspRzan // prasannavadanaH pUrvAbhimukho vApyudaGa mukhaH / dhyAnodyato bhavet // apramattaH susaMsthAno dhyAtA athavA dhyAtA aise vicalita na ho| dhArAmadeha grAsana se baiThe ki jisase lambe samaya donoM proSTha mile hue hoN| netra nAsikA ke pra Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 58 arcanArcana bhAga para Tike hue hoN| Upara ke dAMta nIce ke dAMtoM kA sparza na karate hoN| mukha-maNDala prasanna ho| pUrva yA uttara meM muMha ho / pramAdarahita ho tathA merudaMDa bilakula sIdhA rahe ityaadi| isake lie paryaMkAsana, vIrAsana, vajrAsana, padmAsana, bhadrAsana, daMDAsana, utkaTikAsana, godohikAsana tathA kAyotsargAdi aneka prAsana batAye gaye haiN| agara zarIra nirbala ho to usa avasthA meM leTakara bhI dhyAna kiyA jA sakatA hai| dhyAna karane kI icchA rakhane vAle sAdhaka ko tIna bAteM jAnanI Avazyaka haiM(1) dhyAtA-dhyAna karane vAle meM kaisI yogyatA honI cAhie ? (2) dhyeya-jisakA dhyAna karanA hai, vaha vastu kaisI hai ? tathA (3) dhyAna-dhyAna kI sAmagrI kaisI hai ? jo sAdhaka prANa-nAza kA avasara A jAne para bhI saMyamaniSThA ko na chor3e, anya prANiyoM ko prAtmavat dekhe, sardI-garmI aura prAMdhI-pAnI se bhI vicalita na ho, kaSAyoM se rahita aura kAma-bhogoM se virakta rahe, mAnApamAna meM samabhAva rakhe, prANiyoM para karuNA tathA maitrIbhAva rakhe, pariSaha tathA upasargAdi pAne para bhI meru kI taraha aDiga rahe, vahI saccA va zreSTha dhyAtA hai, sAdhaka hai| dhyeya ko jJAnI puruSoM ne cAra prakAra kA mAnA hai / ye cAroM dhyAna ke pAlambana rUpa hote haiM-(1) piMDastha, (2) padastha, (3) rUpastha tathA (4) rUpAtIta / (1) piMDastha-piNDastha dhyAna piNDa se sambandhita hai / isameM pAMca dhAraNAe~ hotI haiM(1) pArthivI, (2) prAgneyI, (3) mAruti, (4) vAruNI tathA (5) tattvabhU / piNDa aneka taraha ke hote haiN| unameM caudaha rAjU loka kI upamA nAcate hue bhope ke rUpa meM dI hai / usa piNDa kA cintana karanA tathA heya-jJeya-upAdeya kA cintana kara, heya-jJeya ko yathAyogya jAnanA aura chor3anA, upAdeya jo AdhyAtmika nija svarUpa hai, usako grAhya karate hue samudra-manthana kI taraha loka-manthana kA niSkarSa prAdhyAtmika svarUpa ko abhivyakta karane kI dRSTi se lokarUpa piNDa kA cintana piNDasthadhyAna ke antargata prAtA hai| (2) padastha-nAbhi meM solaha paMkhur3I ke, hRdaya meM caubIsa paMkhur3I ke aura mukha para pATha paMkhur3I ke kamala kI taraha sthApanA karanA aura pratyeka paMkhur3I para paMca parameSThI maMtra ke akSaroM kI sthApanA karake unakA ekAgnatApUrvaka cintana karanA padasthadhyAna hai| (3) rUpastha-sazarIra arihanta bhagavAn kI zAntamudrA kA sthiracitta se dhyAna karanA rUpasthadhyAna hai| (4) rUpAtIta-rUpa rahita niraMjana, nirmala siddha bhagavAna kA dhyAna karanA rUpAtItadhyAna hai| ___ "uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam / '' arthAt uttama saMhanana vAle sAdhaka dvArA kisI eka viSaya meM antaHkaraNa kI vicAra 1. tattvArthasUtra, pra. 9 / 27 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAtA, dhyAna aura dhyeya / 59 dhArA ko sthApita karanA dhyAna kA lakSaNa hai / arthAt citta ko anya vikalpoM se haTAkara eka hI artha meM lagAne ko 'dhyAna' kahate haiN| prAcAryoM ne dhyAna ko saMsiddhi hetu prArambhika sAdhaka ko mana ekAgra karane kA sugama aura sarala upAya mantra japa Adi batAyA hai / cala adhyavasAya citta hai tathA sthira adhyavasAya dhyAna hai / dhyAna kA prathama rUpa citta kA nirodha karanA hai / dvitIya rUpa mana, vacana tathA kAyA kA pUrNa rUpa se nirodha karanA hai / sAdhAraNatayA mana kI vicAradhArA pratipala badalatI rahatI hai aura anya anya dizAoM meM pratikSaNa bahatI huI havA meM sthita dIpazikhA kI bhAMti asthira hotI hai| aisI cintanadhArA ko prayatnapUrvaka anya viSayoM se haTAkara eka hI viSaya meM rakhanA dhyAna hai| tattvArthasUtra ke racayitA vAcaka umAsvAti ne likhA hai "A muhUrtAt "" arthAt aisA dhyAna antarmuhUrta paryanta rahatA hai| dhyAna kA yaha svarUpa chadmastha meM hI saMbhava hai, isalie aisA dhyAna bArahaveM guNasthAna taka hotA hai| yogazAstra meM kahA hai muhUrtAtparatazcintA madrA dhyAnAntaraM bhavet / vahnarthasaMkrame tu syAddIrghA'pi dhyAna saMtatiH // arthAt antarmuhUrta se bhAge bhAlambana bheda se dhyAnAntara ho sakatA hai, kintu eka viSayaka dhyAna antarmuhUrta se adhika kAla taka nahIM ho sakatA / anya vastu para cintanadhArA kA saMkramaNa hone para dhyAna kI dhArA mrantarmuhUrta se adhika bhI cala sakatI hai| isIlie aisA kahA jAtA hai ki eka divasa yA eka ahorAtra taka athavA adhika kAla taka dhyAna kiyA / aMtomuhatamitta cittAvatthAmegavatthummi / iumatyAnaM zANaM joganiroho jiNANaM tu // arthAt eka vastu meM antarmuhUrta pramANakAla ke lie citta ko ekAgra karanA chAyasthika dhyAna hai aura yoganirodha prayogI jinoM kA dhyAna hai| dhyAna kI yogyatA prApta karane ke lie citta kI nirmalatA zrAvazyaka hotI hai / prastuta bindu ko sabhI darzanoM meM svIkAra kiyA hai| isake lie sarvaprathama ahaMkAra evaM mamakAra kA visarjana prAvazyaka hotA hai| isa sthiti kI prApti ke lie dhanuprekSAoM kA nirdeza kiyA gayA hai / ekatvabhAvanA kA abhyAsa karanevAlA zrahaM ke pAza se mukta ho jAtA hai / anityabhAvanA kA abhyAsa karanevAlA mamakAra ke pAza se mukta ho jAtA hai / 1 jaina Agama sAhitya meM dhyAna ke cAra prakAra batAye haiN| dhyAna ke vargIkaraNa meM prathama do dhyAna prAtaM aura raudra upAdeya nahIM haiM dharma evaM zukla ye aMtima do dhyAna upAdeya haiM / zrArttadhyAna meM kAmAzaMsA aura bhogAzaMsA kI pradhAnatA rahatI hai / prArttadhyAna ke cAra prakAra hai ( 1 ) zramanojJa vastu kA saMyoga hone para use dUra karane kA bAra-bAra cintana karanA / (2) manojJa ( priya) vastu kA saMyoga hone para usakA viyoga na ho, aisA vAra vAra cintana karanA / 1. tattvArthasUtra 928 2. yogazAstra, prakAza 4, zloka 116 3. cattAri jhANA paNNattA, taM jahA....! - sthAnAMgasUtra, sthAna 4/1, pU. 222 Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arcanArcana paMcama khaNDa | 60 (3) prAtaMka ghAtaka roga hone para usake dUra karane kA vAra vAra cintana karanA / - ( 4 ) bhaviSyatkAla meM prAgAmI janma meM viSayabhogoM yA aizvarya Adi ko prApti ke lie ekAgratApUrNa cintana karanA / saMdhyAna ke cAra lakSaNa kahe gaye haiM- (1) (2) prAkrandana karanA arthAt uccasvara se bolate hue ronA / zoka karanA -- dInatA prakaTa karate hue zoka karanA / - (3) A~sU bahAnA / (4) paridevanatA - karuNAjanaka vilApa karanA / " raudradhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai (1) hisAnubaMdhI - nirantara jisameM hiMsA kA anubandha ho / (2) mRSAnubandhI-asatya bhASaNa sambandhI ekAgratA / (3) steyAnubandhInirantara corI karane karAne kI pravRtti sambandhI ekAgratA / (4) saMrakSaNAnubandhI-parigraha santAna prAdi ke saMrakSaNa hetu dUsare kA upaghAta karane kI kaSAyamayI vRtti rakhanA arthAt jisameM viSayabhoga ke sAdhanoM kA anubandha ho / raudradhyAna ke cAra lakSaNa kahe gaye haiN| (1) utsannadoSa - prAya: hiMsA meM pravRtta rahanA / - (2) bahudoSa - hiMsAdi kI vividha pravRttiyoM meM saMlagna rahanA / (3) zrajJAnadoSa - prajJAnavaza hiMsAdi meM pravRtta honA / (4) AmaraNAntadoSa- maraNaparyaMta krUrakarmoM ke liye pazcAttApa na karanA arthAt hisAdi meM lagA rahanA / prastuta lakSaNa sthAnAMga, bhagavatI evaM dhyAnazataka ke anusAra krUratA kI pradhAnatA rahatI hai / raudradhyAnI dUsaroM ko duHkhI dekhakara evaM pAralaukika bhaya se rahita hotA hai| pApa karake prasanna hotA hai| ko tiryaggati kA kAraNa zraura raudradhyAna ko narakagati kA kAraNa prazasta evaM azubha dhyAna haiM / dharmadhyAna batAye haiM / raudradhyAna meM prasanna hotA hai / aihika jainAgamoM meM prAtaMdhyAna dharmadhyAna, zukladhyAna kI bhUmikA taiyAra karatA hai| zukladhyAna mukti kA sAkSAt kAraNa hai| sAtaveM guNasthAna taka dharmadhyAna rahatA hai / nAThaveM guNasthAna se zukladhyAna kA prArambha hotA hai / 1. sthAnAMga sUtra, 41 pR0 222 2. bahI. pR0 223 kahA gayA hai / ye donoM I dharmadhyAna ke prAjJAvicaya, prapAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnaviSaya, ye cAra prakAra haiM / dharmadhyAna ke cAra dhyeya batalAye gae haiM / ye anya dhyeyoM ke saMgrAhaka yA sUcaka haiM / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAtA, dhyAna aura dhyeya / 61 jitane dravya aura paryAya hote haiM, utane hI dhyeya hote haiN| yoM dhyeya ananta haiM, una ananta dhyeyoM kA uparyukta cAra prakAroM se samAsIkaraNa kiyA gayA hai / (1) zrAjJAvijaya prathama dhyeya hai| isameM pratyakSajJAnI dvArA pratipAdita sabhI tatva dhyAtA ke lie dhyeya bana jAte haiM / dhyAna kA artha tattva kI vicAraNA nahIM hai / usakA artha hai tattva kA sAkSAtkAra karanA / dharmadhyAna karane vAlA Agama meM nirUpita tattvoM kA zrAlambana lekara unakA sAkSAtkAra karane kA prayatna karatA hai| isameM vItarAga prabhu kI AjJA ke prati bahumAna / rakhate hue isa prakAra cintana kiyA jAtA hai ki yaha vItarAga-vANI parama satya hai, tathya hai, nizaMka hai / ( 2 ) apAyavicaya dvitIya dhyeya hai / isameM dravyoM ke saMyoga aura unase utpanna vikAra yA vaibhAvika paryAya dhyeya banate haiN| arthAt doSoM ke duSpariNAmoM kA cintana karanA aura unase bacane kI bhAvanA rakhanA apAyavicaya hai| (3) vipAkavicaya meM dravyoM ke kAla saMyoga Adi sAmagrIjanita paripAka, pariNAma yA phala dhyeya banate haiN| vaise anubhava meM dhAne vAle karmaphaloM meM se kauna sA phala kisa karma ke kAraNa hai, kauna-se karma kA kyA phala hai, isake vicAra meM mana ko ekAgra karanA vipAkavicaya hai / ( 4 ) saMsthAnavicaya caturthaM dhyeya hai / yaha prAkRti viSayaka Alambana hai / isameM paramANu se lekara vizva ke azeSa dravyoM ke saMsthAna dhyeya banate haiM / dharmAstikAya Adi dravya aura unakI paryAya, jIva, prajIva ke prakAra, loka dvIpa, sAgara, jIva-gati prAgati, lokasthiti, naraka, vimAna, bhavana prAdi ke AkAra ke cintana meM citta ko ekAgra karanA saMsthAnavicaya hai / dharmadhyAna karane vAlA ukta dhyeyoM kA Alambana lekara parokSa ko pratyakSa kI bhUmikA meM avatarita karane kA abhyAsa karatA hai / dharmadhyAna ke adhikArI-avirata, dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata, ina sabako dharma dhyAna karane kI yogyatA prApta ho sakatI hai / dharma ko dhyeya banAne vAlA dhyAna dharmadhyAna kahalAtA hai / athavA tattvoM aura zrutacAritrarUpa dharma ke sambandha meM satata cintana dharmadhyAna kahalAtA hai / tattva sambandhI vicAraNA, heyopAdeya sambandhI vicAradhArA tathA deva guru-dharma kI stuti Adi dharmadhyAna ke aMga haiM, zarta yaha hai ki isameM tallInatA ho / dharmadhyAna ke cAra lakSaNa haiM- AjJAruci, nisargaruci, sUtraruci aura avagAharuci yA upadezaruci / tattvArtha kA zraddhAna dharmadhyAna kA mukhya lakSaNa hai| vItarAga deva evaM sAdhu munirAja ke guNoM kA kathana karanA, bhaktipUrvaka zruta, zIla evaM saMyama meM anurAga rakhanA - ye dharmadhyAna ke cihna haiM / inase dharmadhyAna kI pahacAna hotI hai / dharmadhyAna ke pAra mAlambana-vAcanA, pRcchanA, parivartanA evaM anupekSA haiM / dharmadhyAna kI cAra anupekSAe~ kahI gaI haiM ( 1 ) ekatvAnuprekSA - akelepana kA cintana karanA / (2) anityAnuprekSA-padArthoM kI pranityatA kA cintana karanA / Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arcanArcana (3) azaraNAnupekSA - prazaraNadazA kA anucintana karanA / (4) saMsArAnuprekSA - saMsAraparibhramaNa kA cintana karanA / zukladhyAna zukladhyAna ke cAra caraNa haiM / unameM prathama do caraNoM - pRthaktvavitarka - savicAra zrIra ekatvavitarka - zravicAra ke adhikArI zrutakevalI (caturdazapUrvI) hote haiN|' isa dhyAna meM sUkSma dravyoM aura paryAyoM kA zrAlambana liyA jAtA hai, isalie sAmAnya zrutadhara ise prApta nahIM kara sakate haiM / zrAtmA para lage zrATha karmarUpI maila ko dhokara jo usako svaccha, dhavala banA detA hai, vaha zukladhyAna hai / zukladhyAna ke cAra pAye kahe haiM / jaise paMcama khaNDa | 62 1. pRthaktvavitarka - savicAra jaba eka dravya ke aneka paryAyoM kA aneka nayoM se cintana kiyA jAtA hai aura pUrva - zruta kA zrAlambana liyA jAtA tathA zabda se artha meM aura artha se zabda meM evaM mana, vacana tathA kAyA meM se eka-dUsare meM saMkramaNa hotA rahatA hai, zukladhyAna kI usa sthiti ko pRthaktva - vitarka - savicAra kahA jAtA hai| pRthaktvavitarka - savicAra nAmaka yaha zukladhyAna kA prathama bheda hai / 2. ekatva vitarka - avicAra jaba dravya ke kisI eka paryAya kA prabheda dRSTi se cintana kA zrAlambana liyA jAtA hai, jahA~ para zabda artha tathA mana, meM saMkramaNa ruka jAtA zukladhyAna kI prastuta sthiti meM pRthaktvavitarka - savicAra dhyAna kI apekSA adhika phala kevalajJAna kI prApti hai / kiyA jAtA hai aura pUrvazruta vacana, kAyA meM se eka dUsare ekatva vitarka - zravicAra hai / isa dhyAna sthiratA A jAtI hai / isa dhyAna kA 3. sUkSmakriya anivRtti jaba mana aura vANI ke yogoM kA pUrNa rUpa se nirodha ho jAtA hai, kintu kAyayoga kA pUrNa nirodha nahIM hotA hai, zvAsocchvAsa jaisI sUkSma kriyA pravazeSa rahatI hai, usa avasthA ko sUkSmakriya kahA jAtA hai| isakA nivartana - hrAsa nahIM hotA, isalie yaha anivRtti hai / 4. samucchinnakriya - apratipAti jaba sUkSmakriyA kA bhI nirodha ho jAtA hai, dhyAna kI usa antima evaM sarvotkRSTa avasthA ko samucchinnakriya kahA jAtA hai| isakA patana nahIM hotA, isalie yaha apratipAti hai / yaha dhyAna mukti kA sAkSAt kAraNa hai / upAdhyAya yazovijayajI ne haribhadrasUri-kRta yogabindu ke AdhAra para zukladhyAna ke prathama do caraNoM kI tulanA saMprajJAta-samAdhi se kI hai| saMprajJAta-samAdhi ke cAra prakAra haiM1. zukle cAdye pUrvavidaH / - tattvArtha sUtra 9 39 2. tatra pRthaktvavitarkasavicA raikatvavitarkAvicArAkhya zukladhyAnabhedadvaye saMprajJAta.... samyak ..... prakarSarUpeNa, vRtyarthajJAnatastathA / jainadRSTyA parIkSitapAtaJjalayogadarzanam 1 / 17,18 -- yogabindu 418 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAtA, dhyAna aura dhyeya / 63 vitarkAnugata, vicArAnugata, aAnandAnugata aura asmitAnugata / ' unhoMne zukladhyAna ke zeSa do caraNoM kI tulanA asaMprajJAta samAdhi se kI hai| prathama do caraNoM meM pAe hue vitarka aura vicAra zabda jaina, bauddha aura yogadarzana tInoM ko dhyAnapaddhatiyoM meM samAna rUpa se milate haiM / jaina sAhitya ke anusAra vitarka kA artha zrutajJAna aura vicAra kA artha saMkramaNa hai / / AcArya akalaMka ne dhyAna ke parikarma kA bahuta sundara varNana kiyA hai| unhoMne likhA hai-uttama zarIrasaMhanana hokara bhI pariSahoM ke sahane kI kSamatA kA AtmavizvAsa hue binA dhyAnasAdhanA nahIM ho sakatI hai| pariSahoM kI bAdhA sahakara hI dhyAna prArambha kiyA jA sakatA hai| parvata, guphA, vRkSa kI khoha, nadI, taTa, zUnyAgAra Adi kisI sthAna meM vyAghra, siMha, maga, manuSya prAdi ke agocara, nirjantu, samazItoSNa, ativAyurahita, varSA, prAtapa Adi se rahita pavitra bhUmi para sukhapUrvaka palyaGkAsana meM baiThanA caahie| usa samaya zarIra ko sama, Rju aura nizcala rakhanA caahie| bAeM hAtha para dAhinA hAtha rakhakara na khule hue aura na banda, kintu kucha khule hue dAMtoM para dAMtoM ko rakhakara sIdhI kamara va prasannamukha aura animiSa sthira saumyadaSTi hokara nidrA, Alasya, kAmarAga, rati, arati, hAsya, bhaya Adi chor3akara manda zvAsocchavAsa lene vAlA sAdhaka dhyAna kI taiyArI karatA hai| vaha nAbhi ke Upara hRdaya, mastaka yA nAsAgra para cittavRtti ko sthira rakhane kA prayatna karatA hai| isa taraha ekAgracitta hokara dravya-paryAyoM kA dhyAna karatA huaA vitarka kI sAmarthya se yukta ho artha aura vyaJjana tathA mana, vacana, kAya kI pRthak-pRthak saMkrAnti karatA hai| ____ dhyAna kI siddhi ke lie rAmasena ne guru kA upadeza, zraddhA, nirantara abhyAsa aura sthiramana, ye cAra bAteM prAvazyaka mAnI haiN| dhyAna kI uccatara sthiti meM cetanA prAnanda kI ora bar3hatI hai| sAdhaka preraNA aura prakAza ke AyAmoM meM praveza karatA hai / dhyAna kI pariNati hai praatmsaakssaatkaar| yaha uccatara mana ke bhI pare hai| cetanA mana ke kSetra ko chor3akara sattA ke bIja-koSa prAtmA ke sAtha ekAkAra ho jAtI hai / yahI zuddha cetanA kI sthiti hai, jahAM pahuMcane para manuSya kA apanI kendrIya sattA se samparka sthApita hotA hai| dhyAna hamArI pUrvAjita sampatti hai| isakA anubhava hama sahaja hI kara sakate haiN| hama jo haiM aura jo cAhate haiM, unake bIca yadi aikya sthApita ho jAe, taba dhyAna sahaja hI laga sakatA hai| dhyAna eka nijI anubhava dhyAna na to nidrA hai, na sammohana hii| yaha inase pare eka atyanta svastha sthiti hai, jisameM manuSya apane andara cala rahe tanAvoM Adi ke prati sajaga hokara unheM samaya rahate dUra karane kA avasara pA jAtA hai| vyAdhi dUra karane kA yaha sarvazreSTha tarIkA hai| nitya 1. vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAt sNprjnyaatH| -pAtaJjalayogadarzana 1117 2. kSapakazreNiparisamApto....kevalI nosaMjJItyucyate / -jainadRSTyA parIkSitapAtaJjalayogadarzana 1 / 17,18 3. vicaaro'rthvynyjnyogsNkraantiH| -tattvArthasUtra 9 / 46 4. tattvArthavAtika 9 / 44 agasamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama _ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arcanArcana . paMcama khaNDa / 64 prAtaHkAla prAdhA ghaMTe kA dhyAna aisI sthiti lA detA hai ki dina bhara ke kAryoM kI rUparekhA hI badala jAtI hai| aAntarika zAnti aura santulana kA prabhAva hara kArya para par3ane lagatA hai| dhyAna se nirAzAvAditA, udAsI tathA tanAva prAdi kA nivAraNa honA avazyambhAvI hai| manuSya kI svAbhAvika sthiti mAnanda kI hai| dhyAna meM jo zArIrika evaM mAnasika vizrAma milatA hai, pAtA hai| dhyAna dvArA aneka bImAriyAM dUra kI jA sakatI haiN| sakatA hai / vaha hameM nIMda meM bhI nahIM mila apUrva svAsthya lAbha kiyA jA mAdhunika vyasta mAnava samAja, jo aneka zArIrika evaM mAnasika vyAdhiyoM kA zikAra banA huA hai, dhyAna kI vidhi dvArA unase mukti pA sakatA hai sarvaprathama dhyAna karane vAle sAdhaka ko dhyAna karane ke vidhAna ko bhalI-bhA~ti samajha lenA Avazyaka hai| dhyAna ke pAMca aGga hai-- sthiti saMsthiti, vigati, pragati, saMsmiti / sthiti se tAtparya hai sAdhaka kI dhyAna karate samaya kI sthiti / dhyAnArthI dhyAna karane ke lie ekAMta aura zAntipUrNa sthAna para zArIrika zuddhi karake sukhAsana se baitthe| usakA muMha pUrva yA uttara kI ora honA caahie| dhyAna kA dUsarA aMga hai saMsthiti isase abhiprAya hai sAdhaka apanI citta vRttiyoM ko kendrita kare / apane upAsya ke guNoM kA cintana karane ko vigati kahate haiN| yathA- arihantoM ke bAraha, siddhoM ke ATha, AcAryoM ke chattIsa, upAdhyAyoM ke paccIsa tathA sAdhu ke sattAIsa, isa prakAra nirdhArita guNoM kA bhAvanAnusAra cintana kare / upAsanA - kAla meM sAdhaka ke mana meM rahane vAlI bhAvanA pragati kahalAtI hai| sAdhaka guru, pitA, sahAyaka Adi jisa rUpa meM upAsya ko mAnanA cAhe, usa rUpa kI sthiratA ko pragAr3ha banAne ke lie apanI prAntarika bhAvanAoM ko vividha zabdoM tathA ceSTAnoM dvArA vyakta kare / jisameM sAdhaka aura sAdhya, upAsaka aura upAsya, bhakta aura bhagavAn ekarUpa ho jAte haiM, usa avasthA ko saMsmiti kahate haiN| donoM meM koI bheda nahIM rhtaa| upAsaka kI bhAvanA kA eka rAjasthAnI padya meM bar3A sundara citraNa kiyA gayA hai jala bIca kuMbha, kuMbha bIca jala hai, jala mAhe taraMga samAya / dhyAna ke icchuka sAdhaka meM isI prakAra kI tanmayatA aura dRDhatA honI caahie| saccA dhyAnArthI vahI hai jo prANa-nAza kA avasara zrA jAne para bhI saMyama-niSThA kA parityAga nahIM karatA, sardI, garmI aura vAyu se khinna hokara apane lakSya se cyuta nahIM hotA, rAgAdi doSoM se prAkrAnta nahIM hotA, mana ko zrAtma bhAva meM ramaNa karAtA huA yoga rUpI amRta rasAyana kA pAna karane kA icchuka hotA hai, zatru-mitra para samAna bhAva rakhatA huA saMsAra ke pratyeka prANI kI kalyANakAmanA karatA hai aura pariSaha upasarga Ane para bhI sumeru ke samAna aTala rahatA hai| aisA hI prazasta buddhi vAlA prabuddha sAdhaka prazaMsanIya aura zreSTha dhyAtA ho sakatA hai| dhyAna kA parama prakarSa hone para dhyAtA dhyeya rUpa ho jAtA hai, usakI zrAtmA paramAnanda ko prApta kara letI hai / sabhI vikalpa naSTa ho jAte haiM aura AtmA siddhapada ko prApta kara letI hai / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAtA, dhyAna aura dhyeya / 65 dhyAna kA sabase uttama samaya prAtaHkAla aura saMdhyAkAla hai| prAtaHkAla brahmamuharta meM binA hile-Dale pArAma se baiTha jAnA / sAre zarIra ke kaMpana ko chor3a denA aura rIDha ko ekadama sIdhA kara lenA cAhiye / aAMkheM banda karake bahuta dhImI zvAsa lenA, zvAsa ko dekhate rahanA, phira bar3I dhImI gati se zvAsa ko chor3anA caahiye| yadi baiThakara dhyAna karanA hai to merudaNDa sIdhA rahe, isa bAta kA pUrA dhyAna rahanA cAhiye / zarIra ekadama sthira rhe| dhyAna prArambha karane se pUrva pAMca-dasa minaTa taka sthira baiThanA / apane vicAroM ko rokanA nhiiN| vicAra ko prAne dIjie aura use dekhiye / pratyeka vicAra ko dekhanA, kintu sAkSI banakara hI dekhanA caahie| dhyAna do prakAra ke haiM-sakriya evaM niSkriya / (1) sakriya dhyAna-vAstava meM yoga kA uddezya yaha hai ki sAmAnya jIvana ke karmasampAdana meM bhI manuSya dhyAna kI avasthA meM raha ske| yahI sakriya dhyAna hai| isakA yaha artha nahIM ki vaha dainika kAryoM ke prati anyamanaska ho jAya, balki yaha hai ki vaha adhika tatparatA evaM dakSatA se kArya sampanna kre| niSkriya dhyAna ke mAdhyama se bhI sakriya dhyAna kA abhyAsa kiyA jA sakatA hai| (2) niSkriya dhyAna-niSkriya dhyAna meM eka prAsana meM baiThakara dhyAna kA abhyAsa kiyA jAtA hai| caMcala mana ko eka bindu para kendrita karanA hI isakA uddezya hai / niSkriya dhyAna se mana zAnta rahatA hai aura antarmukhatA pAtI hai / na sAmyena vinA dhyAnaM, na dhyAnena vinA ca tat / niSkampaM jAyate tasmAd dvayamanyonyakAraNam // -yogazAstra dhyAna ke lie samabhAva anivArya hai / samabhAva ke binA dhyAna nahIM hotA aura dhyAna ke binA samatA nahIM pAtI / donoM meM paraspara kArya-kAraNa bhAva hai| dhyAna AtmA ke lie mahAn hitakArI mAnA gayA hai / dhyAna se prAtmajJAna prApta hotA hai tathA prAtmajJAna se karmoM kA kSaya hotA hai| karmoM kA kSaya ho jAne se mokSa kI prApti hotI hai| zraddhayA pUjya guruvaryA mahAsatI zrI arcanAjI mahArAja prati dina tIna bAra dhyAna meM virAjate haiN| sadguruvaryA jo kendra banAkara dhyAna karate haiM, unakI do-do, tIna-tIna ghaNToM kI samAdhi laga jAtI hai| yaha merA vyaktigata anubhava hai| pratyeka mumukSu sAdhaka evaM sAdhikA ke lie dhyAnayoga atIva upakAraka hai| dhyAnasAdhanA se jIvana meM kalpanAtIta parivartana A jAtA hai aura jaba sAdhaka kA jIvana parivartita ho jAtA to samagra saSTi kA usake lie rUpAntaraNa ho jAtA hai / -adhyAtmajagat kI parama sAdhikA zrI umarAvakuvarajI ma. sA. 'arcanA' kI suziSyA 00 Asaaratha tama Atmastha mana tava ho sake Azvasta jama