Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika sahiSNutA aura jaina dharma ataH dhArmika sahiSNutAH Aja kI AvazyakatA vijJAna aura takanIka kI pragati ke nAma para hamane mAnava jAti Aja kA yuga bauddhika vikAsa aura vaijJAnika pragati kA yuga ke lie vinAza kI citA taiyAra kara lI hai| yadi manuSya kI isa hai| manuSya ke bauddhika vikAsa ne usakI tArkikatA ko painA kiyA unmAdI pravRtti para koI aMkuza nahIM lagA, to koI bhI choTI sI ghaTanA hai| Aja manuSya pratyeka samasyA para tArkika dRSTi se vicAra karatA isa citA ko cinagArI de degI aura taba hama saba apane hAthoM taiyAra hai, kintu durbhAgya yaha hai ki isa bauddhika vikAsa ke bAvajUda bhI eka kI gayI isa citA meM jalane ko majabUra ho jaayeNge| asahiSNutA aura ora aMdhavizvAsa aura rUr3hivAditA barAbara kAyama hai, to dUsarI ora varga-vidveSa-phira cAhe vaha dharma ke nAma para ho, rAjanIti ke nAma vaicArika saMgharSa apanI carama sImA para pahu~ca gayA hai| dhArmika evaM para ho, rASTrIyatA ke nAma para ho yA sAmpradAyikatA ke nAma pararAjanItika sAmpradAyikatA Aja janatA ke mAnasa ko unmAdI banA rahI hameM vinAza ke garta kI ora hI liye jA rahe haiN| Aja kI isa sthiti hai| kahIM dharma ke nAma para, kahIM rAjanItika vicAradhArAoM ke nAma ke sambandha meM urdU ke zAyara 'cakabasta' ne ThIka hI kahA haipara, kahIM dhanI aura nirdhana ke nAma para, kahIM jAtivAda ke nAma para, miTegA dIna bhI aura AbarU bhI jaaegii| kahIM kAle aura gore ke bheda ko lekara manuSya-manuSya ke bIca bheda tumhAre nAma se duniyA ko zarma aaegii|| kI dIvAreM khIMcI jA rahI haiN| Aja pratyeka dharma-sampradAya, pratyeka ata: Aja eka aise dRSTikoNa kI AvazyakatA hai jo mAnavatA rAjanItika dala aura pratyeka varga apane hitoM kI surakSA ke lie dUsare ko durAgraha aura matAndhatA se Upara uThAkara satya ko samajhane ke lie ke astitva ko samApta karane para tulA huA hai| saba apane ko eka samagra dRSTi de sake, tAki vargIya hitoM se Upara uThakara samagra mAnava-kalyANa kA ekamAtra ThekedAra mAnakara apanI satyatA kA dAvA mAnavatA ke kalyANa ko prAthamikatA dI jA ske| kara rahe haiM aura dUsare ko bhrAnta tathA bhraSTa batA rahe haiN| manuSya kI asahiSNutA kI vRtti manuSya ke mAnasa ko unmAdI banAkara pArasparika dhArmika matAnyatA kyoM? ghRNA, vidveSa aura bikharAva ke bIja bo rahI hai| eka ora hama pragati dharma ko aMgrejI meM 'rilIjana' (Religion) kahA jAtA hai| rilIjana kI bAta karate haiM to dUsarI ora manuSya-manuSya ke bIca dIvAra khar3I zabda rilIjera se banA hai| isakA zAbdika artha hotA hai--phira se karate haiN| 'ikabAla' isI bAta ko lekara pUchate haiM jor3a denaa| dharma manuSya ko manuSya se aura AtmA ko paramAtmA se fikeMbandI hai kahIM, aura kahIM jAte haiM, jor3ane kI kalA hai| dharma kA avataraNa manuSya ko zAzvata zAnti aura kyA jamAne meM panapane kI yahI bAte haiM? sukha dene ke lie huA hai, kintu hamArI matAndhatA aura unmAdI vRtti yadyapi vaijJAnika takanIka se prApta AvAgamana ke sulabha sAdhanoM ke kAraNa dharma ke nAma para manuSya-manuSya ke bIca bheda kI dIvAreM ne Aja vizva kI dUrI ko kama kara diyA hai, hamArA saMsAra simaTa khar3I kI gayIM aura use eka-dUsare kA pratispardhI banA diyA gyaa| rahA hai; kintu Aja manuSya-manuSya ke bIca hRdaya kI dUrI kahIM adhika mAnava jAti ke itihAsa meM jitane yuddha aura saMgharSa hue haiM, unameM dhArmika jyAdA ho rahI hai| vaiyaktika svArthalipsA ke kAraNa manuSya eka-dUsare matAndhatA eka bahuta bar3A kAraNa rahI hai| dharma ke nAma para manuSya ne ko kaTatA calA jA rahA hai| Aja vizva kA vAtAvaraNa tanAvapUrNa evaM aneka bAra khUna kI holI khelI hai aura Aja bhI khela rahe haiN| vizvavikSubdha hai| eka ora ijarAyala aura araba meM yahUdI aura musalamAna itihAsa kA adhyetA isa bAta ko bhalIbhA~ti jAnatA hai ki dhArmika lar3a rahe haiM, to dUsarI ora islAma dharma ke hI do sampradAya ziyA asahiSNutA ne vizva meM jaghanya duSkRtya karAye haiN| Azcarya to yaha hai aura sutrI irAka aura IrAna meM lar3a rahe haiN| bhArata meM bhI kahIM hindU ki damana, atyAcAra, nRzaMsatA aura raktaplAvana kI ina ghaTanAoM ko dharma aura musalamAnoM ko, to kahIM hindU aura sikhoM ko eka-dUsare ke kA jAmA pahanAyA gayA aura aise yuddhoM ko dharmayuddha kahakara manuSya ko virUddha lar3ane ke lie ubhAr3A jA rahA hai| aphrIkA meM kAle aura eka-dUsare ke virUddha ubhAr3A gayA, phalataH zAnti, sevA aura samanvaya kA gore kA saMgharSa cala rahA hai, to sAmyavAdI rUsa aura pU~jIvAdI saMyukta pratIka dharma hI azAnti, tiraskAra aura varga-vidveSa kA kAraNa bana gyaa| rAjya amerikA eka-dUsare ko nestanAbUda karane para tule hue haiN| Aja yahA~ hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki dharma ke nAma para jo kucha mAnavatA usa kagAra para Akara khar3I ho gaI hai, jahA~ se usane yadi kiyA yA karAyA jAtA hai, vaha saba dhArmika nahIM hotaa| ina sabake apanA rAstA nahIM badalA to usakA sarvanAza nikaTa hai| 'ikabAla' pIche vastuta: dharma nahIM, dharma ke nAma para palane vAlI vyakti kI svArthaparatA spaSTa zabdoM meM hameM cetAvanI dete hue kahate haiM kAma karatI hai| vastuta: kucha loga apane kSudra svArthoM kI pUrti ke lie agara aba bhI na samajhoge to miTa jAoge duniyA~ se| manuSyoM ko dharma ke nAma para eka-dUsare ke virodha meM khar3A kara dete tumhArI dAstA~ taka bhI na hogI dAstAnoM meN|| haiN| dharma bhAvanA-pradhAna hai aura bhAvanAoM ko ubhAr3anA sahaja hotA hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika sahiSNutA aura jaina dharma 357 ata: dharma hI eka aisA mAdhyama hai jisake nAma para manuSyoM ko eka apane sAthI prANiyoM ke sukha-duHkha ko apanA sukha-duHkha samajha ske| dUsare ke virUddha jaldI ubhAr3A jA sakatA hai| isIlie matAndhatA, yadi yaha saba usameM nahIM hai to vaha manuSya hI nahIM hai, to phira usake unmAdI aura svArthI tattvoM ne dharma ko sadaiva hI apane hitoM kI pUrti dhArmika hone kA prazna hI nahIM uThatA, kyoMki koI pazu dhArmika yA kA sAdhana banAyA hai| jo dharma manuSya ko manuSya se jor3ane ke lie adhArmika nahIM hotA, manuSya hI dhArmika yA adhArmika hotA hai| yadi thA, usI dharma ke nAma para apane se virodhI dharmavAloM ko utpIr3ita mAnavIya zarIra ko dhAraNa karane vAlA vyakti apane pazutva se Upara karane aura usa para atyAcAra karane ke prayatna hue haiM aura ho rahe haiN| nahIM uTha pAyA hai, to usake dhArmika hone kA prazna to bahuta dUra kI kintu dharma ke nAma para hiMsA, saMgharSa aura varga-vidveSa kI jo bhAvanAe~ bAta hai| mAnavIyatA dhArmikatA kI prathama sIr3hI hai| use pAra kiye binA ubhAr3I jA rahI haiM, usakA kAraNa kyA dharma hai? vastutaH dharma nahIM, koI dharmamArga meM praveza nahIM kara sktaa| manuSya kA prathama dharma apitu dharma kA AvaraNa DAlakara mAnava kI mahatvAkAMkSA, usakA ahaMkAra mAnavatA hai| aura usakI kSudra svArthaparatA hI yaha saba kucha karavA rahI hai| yathArtha vastuta: yadi hama jaina dharma kI bhASA meM dharma ko vastu-svabhAva meM yaha dharma kA nakAba DAle hae adharma hI hai| mAne to hameM samagra cetana sattA ke mUla svabhAva ko hI dharma kahanA hogaa| bhagavatIsUtra meM AtmA kA svabhAva samatA-samabhAva kahA gayA dharma ke sAratattva kA jJAna : matAnyatA se mukti kA mArga hai| usameM gaNadhara gautama bhagavAn mahAvIra se prazna karate haiM ki AtmA . durbhAgya yaha hai ki Aja janasAmAnya, jise dharma ke nAma para kyA hai aura AtmA kA sAdhya kyA hai? pratyuttara meM bhagavAn kahate sahaja hI ubhAr3A jAtA hai, dharma ke vAstavika svarUpa se anabhijJa hai, haiM-AtmA sAmAyika (samatvavRtti) rUpa hai aura usa samatvabhAva ko vaha dharma ke mUla hArda ko nahIM samajha pAyA hai| usakI dRSTi meM kucha prApta kara lenA hI AtmA kA sAdhya hai| AcArAGgasUtra bhI samabhAva karmakANDa aura rIti-rivAja hI dharma hai| hamArA durbhAgya yaha hai ki hamAre ko hI dharma kahatA hai| sabhI dharmoM kA sAra samatA tathA zAnti hai| tathAkathita dhArmika netAoM ne hameM dharma ke mUla hArda se anabhijJa rakhakara, manuSya meM nihita kAma, krodha, ahaMkAra, lobha aura unake janaka rAgaina rIti-rivAjoM aura karmakANDoM ko hI dharma kahakara samajhAyA hai| dveSa aura tRSNA ko samApta karanA hI sabhI dhArmika sAdhanAoM kA mUlabhUta vastuta: Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki manuSya dharma ke vAstavika lakSya rahA hai| isa sambandha meM zrI satyanArAyaNa jI goyanakA ke nimna svarUpa ko smjhe| Aja mAnava samAja ke samakSa dharma ke usa sArabhUta vicAra draSTavya haiM-'krodha, IrSyA, dveSa Adi na hindU haiM, na bauddha, na tattva ko prastuta kiye jAne kI AvazyakatA hai, jo sabhI dharmoM meM jaina, na pArasI, na muslima, na iisaaii| vaise inase vimukta rahanA bhI sAmAnyatayA upasthita hai aura unakI mUlabhUta ekatA kA sUcaka hai| na hindU hai na bauddha; na jaina hai na pArasI; na muslima hai na iisaaii| Aja dharma ke mUla hArda aura vAstavika svarUpa ko samajhe binA hamArI vikAroM se vimukta rahanA hI zuddha dharma hai| kyA zIlavAna, samAdhivAna dhArmikatA surakSita nahIM raha sakatI hai| yadi Aja dharma ke nAma para aura prajJAvAna honA kevala bauddhoM kA hI dharma hai? kyA vItarAga, vItadveSa vibhAjita hotI huI isa mAnavatA ko puna: jor3anA hai to hameM dharma ke aura vItamoha honA jainoM kA hI dharma hai? kyA sthitaprajJa, anAsakta, una mUlabhUta tattvoM ko sAmane lAnA hogA, jinake AdhAra para ina TUTI jIvana-mukta honA hinduoM kA hI dharma hai? dharma kI isa zuddhatA ko huI kaDiyoM ko puna: jor3A jA ske| samajheM aura dhAraNa kreN| (dharma ke kSetra meM) nissAra chilakoM kA avamUlyana ho, unmUlana ho; zuddhasAra kA mUlyAMkana ho, pratiSThApana ho|' jaba dharma kA marma yaha sthiti AyegI, dhArmika sahiSNutA sahaja hI prakaTa hogii| yaha satya hai ki Aja vizva meM aneka dharma pracalita haiN| kintu yadi hama gambhIratApUrvaka vicAra kareM to ina vividha dharmoM kA mUlabhUta sAdhanAgata vividhatA : asahiSNutA kA AdhAra nahIM lakSya hai-manuSya ko eka acche manuSya ke rUpa meM vikasita kara use tRSNA, rAga-dveSa aura ahaMkAra adharma ke bIja haiN| inase mAnasika paramAtma tattva kI ora le jaanaa| jaba taka manuSya, manuSya nahIM banatA aura sAmAjika samabhAva bhaMga hotA hai| ataH inake nirAkaraNa ko sabhI aura usakI yaha manuSyatA devatva kI ora agrasara nahIM hotI, taba dhArmika sAdhanA-paddhatiyA~ apanA lakSya banAtI haiN| kintu manuSya kA taka vaha dhArmika nahIM kahA jA sktaa| yadi manuSya meM mAnavIya guNoM ahaMkAra, manuSya kA mamatva kaise samApta ho, usakI tRSNA yA Asakti kA vikAsa hI nahIM huA hai to vaha kisI bhI sthiti meM dhArmika kA uccheda kaise ho? isa sAdhanAtmaka pakSa ko lekara hI vicArabheda nahIM hai| 'amana' ne ThIka hI kahA hai prArambha hotA hai| koI parama sattA yA Izvara ke prati pUrNa samarpaNa meM insAniyata se jisane bazara ko girA diyaa| hI Asakti, mamatva aura ahaMkAra ke visarjana kA upAya dekhatA hai, yA raba! vaha bandagI huI yA abatarI huii|| to koI usake lie jagat kI duHkhamayatA, padArthoM kI kSaNikatA aura mAnavatA ke binA dhArmikatA asambhava hai| mAnavatA dhArmikatA anAtmatA kA upadeza detA hai, to koI usa Asakti yA rAgabhAva kI kA prathama caraNa hai| mAnavatA kA artha hai-manuSya meM viveka vikasita vimukti ke lie Atma aura anAtma arthAt sva-para ke viveka ko ho, vaha apane vicAroM, bhAvanAoM aura hitoM para saMyama rakha sake tathA dhArmika sAdhanA kA pramukha aMga mAnatA hai| vastuta: yaha sAdhanAtmaka .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 bheda hI dharmoM kI anekatA kA kAraNa hai| kintu yaha anekatA dhArmika hai kiasahiSNutA yA virodha kA kAraNa nahIM bana sktii| AcArya haribhadra je AsavA te parissavA, je parissavA te aasvaa| ne yogadRSTisamuccaya meM dhArmika sAdhanA kI vividhatAoM kA sundara jo Asrava arthAt bandhana ke kAraNa haiM, ve hI parisrava arthAt vizleSaNa prastuta kiyA hai| ve likhate haiM mukti ke kAraNa ho sakate haiM aura isake viparIta jo mukti ke kAraNa yadvA tattatrayApekSA ttkaalaadiniyogtH| haiM, ve hI bandhana ke kAraNa bana sakate haiN| aneka bAra aisA hotA hai RSibhyo dezanA citrA tanmUlaiSApi tttvtH||| ki bAhya rUpa meM hama jise anaitika aura adhArmika kahate haiM, vaha arthAt pratyeka RSi apane deza, kAla aura paristhiti ke AdhAra deza, kAla, vyakti aura paristhitiyoM ke AdhAra para naitika aura dhArmika para bhinna-bhinna dharmamArgoM kA pratipAdana karate haiN| deza aura kAlagata ho jAtA hai| dhArmika jIvana meM sAdhanA kA bAhya kalevara itanA mahattvapUrNa vividhatAe~ tathA sAdhakoM kI ruci aura svabhAvagata vividhatAe~ dhArmika nahIM hotA jitanA usake mUla meM rahI huI vyakti kI bhAvanAe~ hotI sAdhanAoM kI vividhatAoM ke AdhAra haiN| kintu isa vividhatA ko haiN| bAhya rUpa se kisI yuvatI kI paricaryA karate hue eka vyakti apanI dhArmika asahiSNutA kA kAraNa nahIM banane denA caahie| jisa prakAra manobhUmikA ke AdhAra para dhArmika ho sakatA hai, to dUsarA adhaarmik| eka hI nagara ko jAne vAle vividha mArga paraspara bhinna-bhinna dizAoM vastuta: paricaryA karate samaya paricaryA kI apekSA bhI jo adhika meM sthita hokara bhI virodhI nahIM kahe jAte haiM; eka hI kendra ko yojita mahattvapUrNa hai, vaha usa paricaryA ke mUla meM nihita prayojana, preraka yA hone vAlI paridhi se khIMcI gayI vividha rekhAe~ cAheM bAhya rUpa se manobhUmikA hotI hai| eka vyakti niSkAma bhAvanA se kisI kI sevA virodhI dikhAyI deM, kintu yathArthataH unameM koI virodha nahIM hotA hai; karatA hai, to dUsarA vyakti apanI vAsanAoM athavA apane kSudra svArthoM usI prakAra paraspara bhinna-bhinna AcAra-vicAra vAle dharmamArga bhI vastutaH kI pUrti ke lie kisI kI sevA karatA hai| bAhara se donoM sevAe~ virodhI nahIM hote| yaha eka gaNitIya satya hai ki eka kendra se yojita eka haiM, kintu unameM eka naitika aura dhArmika hai, to dUsarI anaitika hone vAlI paridhi se khIMcI gayIM aneka rekhAe~ eka-dUsare ko kATane aura adhaarmik| hama dekhate haiM ki anekAneka loga laukika eSaNAoM kI kSamatA nahIM rakhatI haiM, kyoMki una sabakA sAdhya eka hI hotA kI pUrti ke lie prabhu-bhakti aura sevA karate haiM kintu unakI vaha sevA hai| vastuta: unameM eka-dUsare ko kATane kI zakti tabhI AtI hai jaba dharma kA kAraNa na hokara adharma kA kAraNa hotI hai| ata: sAdhanAgata ve apane kendra kA parityAga kara detI haiN| yahI bAta dharma ke sambandha bAhya vibhinnatAoM ko na to dhArmikatA kA sarvasva mAnanA cAhie aura meM bhI satya hai| eka hI sAdhya kI ora unmukha bAhara se paraspara virodhI na una para itanA adhika bala diyA jAnA cAhie, jisase pArasparika dikhAI dene vAle aneka sAdhanA-mArga tattvata: paraspara virodhI nahIM hote vibheda aura bhinnatA kI khAI aura gaharI ho| vastuta: jaba taka deza haiN| yadi pratyeka dhArmika sAdhaka apane ahaMkAra, rAga-dveSa aura tRSNA aura kAlagata bhinnatAe~ haiM, jaba taka vyakti kI ruci yA svabhAvagata kI pravRttiyoM ko samApta karane ke lie, apane kAma, krodha aura lobha bhinnatAe~ haiM, taba taka sAdhanAgata vibhinnatAe~ svAbhAvika hI haiN| AcArya ke nirAkaraNa ke lie, apane ahaMkAra aura asmitA ke visarjana ke haribhadra apane grantha yogadRSTisamuccaya meM kahate haiMlie sAdhanArata hai, to phira usakI sAdhanA-paddhati cAhe jo ho, vaha citrA tu dezanaiteSAM syAd vineyaanugunnytH| dUsarI sAdhanA-paddhatiyoM kA na to virodhI hogA aura na ashissnnu| yasmAdete mahAtmAno bhAvyAdhi bhissgvraaH|| yadi dhArmika jIvana meM sAdhyarUpI ekatA ke sAtha sAdhanArUpI anekatA arthAt jisa prakAra eka acchA vaidya rogI kI prakRti, Rtu Adi rahe to bhI vaha saMgharSa kA kAraNa nahIM bana sktii| vastuta: yahA~ hameM ko dhyAna meM rakhakara eka hI roga ke lie do vyaktiyoM ko alaga-alaga yaha vicAra karanA hai ki dharma aura samAja meM dhArmika asahiSNutA kA auSadhi pradAna karatA hai, usI prakAra dharmamArga ke upadeSTA RSigaNa bhI janma kyoM aura kaise hotA hai? bhinna-bhinna svabhAva vAle vyaktiyoM ke lie alaga-alaga sAdhanA-vidhi vastuta: jaba yaha mAna liyA jAtA hai ki hamArI sAdhanA-paddhati prastuta karate haiN| deza, kAla aura rucigata vaicitrya dhArmika sAdhanA hI ekamAtra vyakti ko antima sAdhya taka pahu~cA sakatI hai taba dhArmika paddhatiyoM kI vibhinnatA kA AdhAra hai| vaha svabhAvika hai, ata: use asahiSNutA kA janma hotA hai| isake sthAna para yadi hama yaha svIkAra asvIkAra bhI nahIM kiyA jA sakatA hai| dharmakSetra meM sAdhanAgata vividhatAe~ kara leM ki ve sabhI sAdhanA-paddhatiyA~ jo sAdhya taka pahuMcA sakatI sadaiva rahI haiM aura raheMgI, kintu unheM vivAda kA AdhAra nahIM banAyA haiM, sahI haiM, to dhArmika saMgharSoM kA kSetra sImita ho jAtA hai| deza jAnA caahie| hameM pratyeka sAdhanA-paddhati kI upayogitA aura aura kAlagata vividhatAe~ tathA vyakti kI apanI pravRtti aura yogyatA anupayogitA kA mUlyAMkana una paristhitiyoM meM karanA cAhie jisameM Adi aise tattva haiM, jinake kAraNa sAdhanAgata vividhatAoM kA honA unakA janma hotA hai| udAharaNa ke rUpa meM, mUrtipUjA kA vidhAna aura svAbhAvika hai| vastuta: jisase vyakti kA AdhyAtmika vikAsa hotA mUrtipUjA kA niSedha do bhinna dezagata aura kAlagata paristhitiyoM kI hai, vaha AcAra ke bAhya vidhi-niSedha yA bAhya aupacArikatAe~ yA dena haiM aura unake pIche viziSTa uddezya rahe hue haiN| yadi hama una saMdarbho kriyAkANDa nahIM, mUlata: sAdhaka kI bhAvanA yA jIvana-dRSTi hai| meM unakA mUlyAMkana karate haiM, to ina do virodhI sAdhanA-paddhatiyoM meM prAcInatama jaina Agama AcArAMgasUtra meM spaSTa rUpa se kahA gayA bhI hameM koI virodha najara nahIM aayegaa| sabhI dhArmika sAdhanA-paddhatiyoM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika sahiSNutA aura jaina dharma kA eka lakSya hote hue bhI unameM deza, kAla, vyakti aura paristhiti karo, jhUTha mata bolo, corI mata karo, vyabhicAra mata karo, nazIle ke kAraNa sAdhanAgata vibhinnatAe~ AI haiN| udAharaNa ke rUpa meM, hindU padArthoM kA sevana mata karo, saMcayavRtti se dUra raho aura apane dhana dharma aura islAma donoM meM upAsanA ke pUrva evaM pazcAt zArIrika zuddhi kA dIna-duHkhiyoM kI sevA meM upayoga karo-ye saba sabhI dharmazAstroM kA vidhAna hai| phira bhI donoM kI zArIrika zuddhi kI prakriyA bhinna-bhinna meM samAna rUpa se pratipAdita haiM, lekina durbhAgya yaha hai ki hama ina hai| musalamAna apanI zarIrika zuddhi isa prakAra se karatA hai ki usameM mUlabhUta AdhAra stambhoM ko chor3akara una choTI-choTI bAtoM ko hI adhika jala kI atyalpa mAtrA kA vyaya ho, vaha hAtha aura mu~ha ko nIce se pakar3ate haiM, jinase pArasparika bheda kI khAI aura gaharI hotI hai| Upara kI ora dhotA hai, kyoMki isameM pAnI kI mAtrA kama kharca hotI jainoM ke sAmane bhI zAstra kI satyatA aura asatyatA kA prazna hai| isake viparIta hindU apane hAtha aura mu~ha Upara se nIce kI ora AyA thaa| kisI sImA taka unhoMne samyak-zruta aura mithyA-zruta ke dhotA hai| isameM jala kI mAtrA adhika kharca hotI hai| zArIrika zaddhi nAma para tatkAlIna zAstroM kA vibhAjana bhI kara liyA thA, kintu phira kA lakSya samAna hote hue bhI araba dezoM meM jala kA abhAva hone bhI unakI dRSTi saMkucita aura anudAra nahIM rhii| unhoMne ImAnadArIpUrvaka ke kAraNa eka paddhati apanAyI gaI, to bhArata meM jala kI bahulatA isa bAta ko svIkAra kara liyA ki jo samyak-zruta hai, vaha mithyA-zruta hone ke kAraNa dUsarI paddhati apanAyI gyii| ata: AcAra ke ina bAharI bhI ho sakatA hai aura jo mithyA-zruta hai vaha samyak-zruta bhI ho sakatA rUpoM ko lekara dhArmikatA ke kSetra meM jo vivAda calAyA jAtA hai, vaha hai| zruti yA zAstra kA samyak honA yA mithyA honA zAstra ke zabdoM ucita nahIM hai| cAhe prazna mUrtipUjA kA ho yA anya koI, hama dekhate para nahIM, apitu usake adhyetA aura vyAkhyAtA para nirbhara karatA hai| haiM ki una sabhI ke mUla meM kahIM na kahIM deza, kAla aura vyakti ke jaina AcArya spaSTarUpa se kahate haiM ki 'eka mithyAdRSTi ke lie rucigata vaicitrya kA AdhAra hotA hai| islAma ne cAhe kitanA hI butaparastI samyak-zruta bhI mithyA-zruta ho sakatA hai aura eka samyagdRSTi ke lie kA virodha kiyA ho kintu muharrama, kaba-pUjA Adi ke nAma para prakArAntara mithyA-zruta bhI samyak-zruta ho sakatA hai| samyak-dRSTi vyakti mithyA-zruta se usameM mUrtipUjA praviSTa ho hI gayI hai| isI prakAra islAma evaM anya meM se bhI acchAI aura sAratattva grahaNa kara letA hai, to dUsarI ora paristhitiyoM ke prabhAva se hindU aura jaina dharma meM amUrtipUjaka sampradAyoM eka mithyAdRSTi vyakti samyak-zruta meM bhI burAI aura kamiyA~ dekha sakatA kA vikAsa huaa| ata: dhArmika jIvana kI bAhya AcAra evaM rIti-rivAja hai| ata: zAstra ke samyak aura mithyA hone kA prazna mUlata: vyakti sambandhI daizika, kAlika aura vaiyaktika bhinnatAoM ko dharma kA mUlAdhAra ke dRSTikoNa para nirbhara hai| grantha aura isameM likhe zabda to jar3a hote na mAnakara, ina bhinnatAoM ke prati eka udAra aura vyApaka dRSTikoNa haiM, unako vyAkhyAyita karane vAlA to vyakti kA apanA manasa hai| rakhanA Avazyaka hai| hameM ina sabhI vibhinnatAoM ko unake udbhava kI ata: zruta samyak aura mithyA nahIM hotA hai, samyak yA mithyA hotA mulabhUta paristhitiyoM meM samajhane kA prayatna karanA caahie| hai unase artha-bodha prApta karane vAle vyakti kA mAnasika dRssttikonn| eka vyakti sundara meM bhI asundara dekhatA hai to dUsarA vyakti asundara zAkha kI satyatA kA prazna meM bhI sundara dekhatA hai| ata: yaha vivAda nirarthaka aura anupayogI dhArmikatA ke kSetra meM aneka bara yaha vivAda bhI pramukha ho jAtA hai ki hamArA zAstra hI samyak-zAstra hai aura dUsare kA zAstra mithyA-zAstra hai ki hamArA dharmazAstra hI saccA dharmazAstra hai aura dUsaroM kA dharmazAstra hai| hama zAstra ko jIvana se nahIM jor3ate haiM apitu use apane-apane saccA aura prAmANika nahIM hai| isa viSaya meM prathama to hameM yaha jAna DhaMga se vyAkhyAyita karake usa vicAra-bheda ke AdhAra para vivAda karane lenA cAhie ki dharmazAstra kA mUla srota to dharma-pravartaka ke upadeza kA prayatna karate haiN| parantu zAstra ko jaba bhI vyAkhyAyita kiyA jAtA hI hote haiM aura sAmAnyatayA prAcIna dharmoM meM ve maukhika hI rahe haiN| hai, vaha deza, kAla aura vaiyaktika ruci bheda se aprabhAvita hue binA jinhoMne unheM likhita rUpa diyA, ve deza aura kAlagata paristhitiyoM nahIM rhtaa| eka hI gItA ko zaMkara aura rAmAnuja do alaga-alaga se sarvathA aprabhAvita rahe, yaha kahanA bar3A kaThina hai| mahAvIra ke upadeza dRSTi se vyAkhyAyita kara sakate haiN| vahI gItA tilaka, araviMda aura unake parinirvANa ke eka hajAra varSa bAda likhe gaye-kyA itanI lambI rAdhAkRSNan ke lie alaga-alaga artha kI bodhaka ho sakatI hai| ata: kAlAvadhi meM usameM kucha ghaTAva-bar3hAva nahIM huA hogA? na kevala yaha zAstra ke nAma para dhArmika kSetra meM vivAda aura asahiSNutA ko bar3hAvA prazna jaina zAstroM kA hai apitu hindU aura bauddha dharma ke zAstroM kA denA ucita nahIM hai| zAstra aura zabda jar3a hai, usase jo arthabodha bhI hai| durbhAgya se kisI bhI dharma kA dharmazAstra, usake upadeSTA ke kiyA jAtA hai, vahI mahattvapUrNa hai aura yaha arthabodha kI prakriyA zrotA jIvanakAla meM nahIM likhA gyaa| na mahAvIra ke jIvana meM Agama likhe yA pAThaka kI dRSTi para nirbhara karatI hai; ata: mahattva dRSTi kA hai, gaye, na buddha ke jIvana meM tripiTaka likhe gaye, na IsA ke jIvana zAstra ke nire zabdoM kA nahIM hai| yadi dRSTi udAra aura vyApaka ho, meM bAibila aura na muhammada ke jIvana meM kuraan| punaH yadi pratyeka hamameM nIra-kSIra viveka kI kSamatA ho aura zAstra ke vacanoM ko hama dharmazAstra meM se daizika, kAlika aura vaiyaktika tathyoM ko alaga kara usa pariprekSya meM samajhane kA prayAsa kareM jisameM ve kahe gaye haiM, to dharma ke utsa yA mUlatattva ko dekhA jAye, to unameM bahuta bar3I bhinnatA hamAre vivAda kA kSetra sImita ho jaayegaa| jainAcAryoM ne nandIsUtra meM bhI dRSTigocara nahIM hotI hai| AcAra ke sAmAnya niyama-hatyA mata jo yaha kahA ki samyak-zruta mithyAdRSTi ke lie mithyA-zruta ho jAtA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 hai aura mithyA-zruta bhI samyak-dRSTi ke lie samyak-zruta hotA hai, jaina AcAryoM ne darzanamoha ko bhI tIna bhAgoM meM bA~TA hai--samyaktva usakA mUla Azaya yahI hai| moha, mithyAtvamoha aura mishrmoh| mithyAtva-moha kA artha to sahaja hI hameM samajha meM A jAtA hai| mithyAtva-moha kA artha hai-mithyA dhArmika asahiSNutA kA bIja-pAgAtmakatA siddhAntoM aura mithyA vizvAsoM kA Agraha arthAt galata siddhAntoM aura dhArmika asahiSNutA kA bIja tabhI vapita hotA hai, jaba hama apane galata AsthAoM meM cipake rhnaa| kintu samyaktvamoha kA artha dharma yA sAdhanA-paddhati ko hI ekamAtra aura antima mAnane lagate haiM sAmAnyatayA hamArI samajha meM nahIM AtA hai| sAmAnyatayA samyaktva-moha tathA apane dharma-guru ko hI ekamAtra satya kA draSTA mAna lete haiN| yaha kA artha samyaktva kA moha arthAt samyaktva kA AvaraNa-aisA kiyA avadhAraNA hI dhArmika vaimanasyatA kA mUla kAraNa hai| jAtA hai, kintu aisI sthiti meM vaha bhI mithyAtva kA hI sUcaka hotA __ vastuta: jaba vyakti kI rAgAtmakatA dharmapravartaka, dharmamArga aura hai| vastutaH samyaktvamoha kA artha hai-dRSTirAga arthAt apanI dhArmika dharmazAstra ke sAtha jur3atI hai, to dhArmika kadAgrahoM aura asahiSNutA mAnyatAoM aura vizvAsoM ko hI ekamAtra satya samajhanA aura apane kA janma hotA hai| jaba hama apane dharma-pravartaka ko hI satya kA ekamAtra se virodhI mAnyatAoM aura vizvAsoM ko asatya maannaa| jaina dArzanika draSTA aura upadezaka mAna lete haiM, to hamAre mana meM dUsare dharmapravartakoM yaha mAnate haiM ki AdhyAtmika pUrNatA yA vItarAgatA kI upalabdhi ke ke prati tiraskAra kI dhAraNA vikasita hone lagatI hai| rAga kA tattva lie jahA~ mithyAtvamoha kA vinAza Avazyaka hai vahA~ samyaktvamoha jahA~ eka ora vyakti ko kisI se jor3atA hai, vahIM dUsarI ora vaha arthAt dRSTirAga se Upara uThanA bhI Avazyaka hai| na kevala jaina paramparA use kahIM se tor3ane bhI lagatA hai| jaina paramparA meM dharma ke prati isa meM apitu bauddha paramparA meM bhI bhagavAn buddha ke antevAsI ziSya Ananda aikAntika rAgAtmakatA ko dRSTirAga kahA gayA hai aura isa dRSTirAga ke sambandha meM bhI yaha sthiti hai| Ananda bhI buddha ke jIvana kAla ko vyakti ke AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka bhI mAnA gayA hai| bhagavAn meM arhat avasthA ko prApta nahIM kara paaye| buddha ke prati unakI rAgAtmakatA mahAvIra ke prathama ziSya evaM gaNadhara indrabhUti gautama ko jaba taka bhagavAn hI unake arhat banane meM bAdhaka rhii| cAhe vaha indrabhUti gautama ho mahAvIra jIvita rahe, kaivalya (sarvajJatva) kI prApti nahIM ho sakI, ve yA Ananda ho, yadi dRSTirAga kSINa nahIM hotA hai, to arhat avasthA vItarAgatA ko upalabdha nahIM kara paaye| Akhira aisA kyoM huA? vaha kI prApti sambhava nahIM hai| vItarAgatA kI upalabdhi ke lie apane kauna sA tattva thA jo gautama kI vItarAgatA aura sarvajJatA kI prApti dharma aura dharmaguru ke prati bhI rAgabhAva kA tyAga karanA hogaa| meM bAdhaka bana rahA thA? prAcIna jaina sAhitya meM yaha ullikhita hai ki eka bAra indrabhUti gautama 500 ziSyoM ko dIkSita kara bhagavAn dhArmika matAnyatA ko kama karane kA upAya-guNopAsanA mahAvIra ke pAsa lA rahe the| mahAvIra ke pAsa pahu~cate-pahu~cate unake dhArmika asahiSNutA ke kAraNoM meM eka kAraNa yaha hai ki hama ve sabhI ziSya vItarAga aura sarvajJa ho cuke the| gautama ko isa ghaTanA guNoM ke sthAna para vyaktiyoM se jur3ane kA prayAsa karate haiN| jaba hamArI se eka mAnasika khinnatA huii| ve vicAra karane lage ki jahA~ mere dvArA AsthA kA kendra yA upAsya AdhyAtmika evaM naitika vikAsa kI avasthA dIkSita mere ziSya vItarAgatA aura sarvajJatA ko upalabdha kara rahe haiM vizeSa na hokara vyakti vizeSa bana jAtA hai, to vahA~ maiM abhI bhI isako prApta nahIM kara pA rahA huuN| unhoMne apanI se hI Agraha kA gherA khar3A ho jAtA hai| hama yaha mAnane lagate haiM isa samasyA ko bhagavAn mahAvIra ke sAmane prastuta kiyaa| gautama pUchate ki mahAvIra hamAre haiM, buddha hamAre nhiiN| rAma hamAre upAsya haiM, kRSNa haiM-he bhagavan! aisA kauna-sA kAraNa hai, jo merI sarvajJatA yA vItarAgatA yA ziva hamAre upAsya nahIM haiN| kI prApti meM bAdhaka bana rahA hai? mahAvIra ne uttara diyA-he gautama! ata: yadi hama vyakti ke sthAna para AdhyAtmika vikAsa kI bhUmikA tumhArA mere prati jo rAgabhAva hai, vahI tumhArI sarvajJatA aura vItarAgatA vizeSa ko apanA upAsya banAyeM to sambhavataH hamAre Agraha aura matabheda meM bAdhaka hai| jaba tIrthaMkara mahAvIra ke prati rahA huA rAgabhAva bhI kama ho sakate haiN| isa sambandha meM jainoM kA dRSTikoNa prArambha se hI vItarAgatA kA bAdhaka ho sakatA hai to phira sAmAnya dharmaguru aura dharmazAstra udAra rahA hai| jaina paramparA meM nimna namaskAra mantra ko parama pavitra mAnA ke prati hamArI rAgAtmakatA kyoM nahIM hamAre AdhyAtmika vikAsa meM gayA haibAdhaka hogI? yadyapi jaina paramparA dharmaguru aura dharmazAstra ke prati aisI namo arhtaannN| namo siddhaannN| rAgAtmakatA ko prazasta-rAga kI saMjJA detI hai, kintu vaha yaha mAnatI namo aayriyaannN| namo uvjjhaayaannN| hai ki yaha prazasta-rAga bhI hamAre bandhana kA kAraNa hai| rAga rAga hai, namo loe savva saahuunnN| phira cAhe vaha mahAvIra ke prati kyoM na ho? jaina paramparA kA kahanA pratyeka jaina ke lie isakA pATha Avazyaka hai, kintu isameM kisI hai ki AdhyAtmika vikAsa kI sarvocca avasthA ko prApta karane ke vyakti ke nAma kA ullekha nahIM hai| isameM jina pA~ca padoM kI vaMdanA lie hameM isa rAgAtmakatA se bhI Upara uThanA hogaa| ___ kI jAtI hai, ve vyaktivAcaka na hokara guNavAcaka haiN| arhata, siddha, jaina karmasiddhAnta meM moha ko bandhana kA pradhAna kAraNa mAnA gayA AcArya, upAdhyAya aura sAdhu vyakti nahIM hai, ve AdhyAtmika aura hai| yaha moha do prakAra kA hai--(1) darzanamoha aura (2) caaritrmoh| naitika vikAsa kI vibhinna bhUmikAoM ke sUcaka haiN| prAcIna jainAcAryoM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika sahiSNutA aura jaina dharma 361 kI dRSTi kitanI udAra thI ki unhoMne ina pAMca padoM meM kisI vyakti raMgane kA svapna na kevala divAsvapna haiM, apitu eka duHsvapna bhI hai| kA nAma nahIM jodd'aa| yahI kAraNa hai ki Aja jainoM meM aneka sampradAyagata mahAvIra ne sUtrakRtAMga meM bahuta hI spaSTa rUpa se kahA haimatabheda hote hue bhI namaskAra maMtra sarvamAnya banA huA hai| yadi usameM sayaM sayaM pasaMsaMtA garahaMtA paraM vyN| kahIM vyaktiyoM ke nAma jor3a diye jAte to sambhavata: Aja taka usakA je u tattha viussaMti saMsAre te viussiyaa||12 / svarUpa na jAne kitanA parivartita aura vikRta ho gayA hotaa| namaskAra arthAt jo loga apane-apane mata kI prazaMsA aura dUsare mata mahAmaMtra jainoM kI dhArmika udAratA aura sahiSNutA kA sabase mahattvapUrNa kI nindA karate haiM tathA dUsaroM ke prati dveSa kA bhAva rakhate haiM ve saMsAra pramANa hai| usameM bhI 'lamoM loe savva sAhUNaM" yaha pada to dhArmika meM paribhramaNa karate rahate haiN| jaina paramparA kA yaha vizvAsa rahA hai ki udAratA kA sarvocca zikhara kahA jA sakatA hai| isameM sAdhaka kahatA satya kA sUrya sabhI ke A~gana ko prakAzita kara sakatA hai| usakI hai ki maiM loka ke sabhI sAdhuoM ko namaskAra karatA huuN| vastuta: jisameM kiraNeM sarvatra vikIrNa ho sakatI haiN| jainoM ke anusAra vastuta: mithyaatv| bhI sAdhutva yA munitva hai vaha vandanIya hai| hameM sAdhutva ko jaina va asatyatA tabhI utpanna hotA hai, jaba hama apane ko hI ekamAtra satya bauddha Adi kisI dharma yA kisI sampradAya ke sAtha na jor3akara guNoM aura apane virodhI ko asatya mAna lete haiN| jaina Agama sAhitya meM ke sAtha jor3anA caahie| sAdhutva, munitva yA zramaNatva veza yA vyakti mithyAtva ke jo vividha rUpa batAye gaye haiM, unameM ekAnta aura Agraha nahIM hai, varan eka AdhyAtmika vikAsa kI bhUmikA hai, eka sthiti ko bhI mithyAtva kahA gayA hai| koI bhI kathana jaba vaha apane virodhI hai, vaha kahIM bhI aura kisI bhI vyakti meM ho sakatI hai| uttarAdhyayanasUtra kathana kA ekAntarUpa se niSedhaka hotA hai, mithyA ho jAtA hai aura meM kahA gayA hai ki jaba unhIM mithyA kahe jAne vAle kathanoM kI sApekSika satyatA ko svIkAra na vi muMDieNa samaNo na oMkAreNa bNbhnno| kara liyA jAtA hai to vaha satya bana jAtA hai| jaina AcAryoM ne jaina na muNI raNNavAseNaM kusacIreNa na taavso|| dharma ko mithyAmatasamUha kahA hai| AcArya siddhasena sanmatitarka prakaraNa samayAe samaNo hoi baMbhacereNa bNbhnno| meM kahate haiMnANeNa ya muNI hoi taveNa hoi taavso|11 bhaI micchAdasaNa samUhamaiyassa amysaarss| sira muMDA lene se koI zramaNa nahIM hotA, oMkAra kA jApa karane jiNavayassa bhagavao saMvigga suhaahigmmss|| 13 / / se koI brAhmaNa nahIM hotA, jaMgala meM rahane se koI muni nahIM hotA arthAt 'mithyAdarzanasamUharUpa amRtarasa pradAyI aura mumukSujanoM 'aura kuzacIvara dhAraNa karane se koI tApasa nahIM hotaa| samatA se ko sahaja samajha meM Ane vAle jinavacana kA kalyANa ho|' yahA~ jinadharma zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, jJAna se muni aura tapasyA se tApasa ko 'mithyAdarzanasamUha' kahane kA tAtparya hai ki vaha apane virodhI matoM kahalAtA hai| kI bhI satyatA ko svIkAra karatA hai| jaina dharma ko mithyAmatasamUha ___ dharma ke kSetra meM apane virodhI para nAstika, mithyAdRSTi, kAfira kahanA siddhasena kI vizAlahRdayatA kA bhI paricAyaka hai| vastuta: jaina Adi kA AkSepaNa hamane bahuta kiyA hai| hama sAmAnyatayA yaha mAna dharma meM yaha mAnA gayA hai ki sabhI dharmamArga deza, kAla aura lete haiM ki hamAre dharma aura darzana meM vizvAsa rakhane vAlA vyakti hI vaiyaktika-ruci-vaibhitrya ke kAraNa bhinna-bhinna hote haiM, kintu ve sabhI Astika, samyagdRSTi aura ImAnavAlA hai tathA dUsare dharma aura darzana kisI dRSTikoNa se satya bhI hote haiN| meM vizvAsa rakhane vAlA nAstika hai, mithyAdRSTi hai, kAphira hai, vastutaH ina sabake mUla meM dRSTi yaha hai- maiM hI saccA hU~ aura merA virodhI mukti kA dvAraH sabhI ke lie udghATita jhuutthaa| yahI dRSTikoNa asahiSNutA aura dhArmika saMgharSoM kA mUlabhUta vastuta: dhArmika asahiSNutA aura dhArmika saMgharSoM kA eka kAraNa kAraNa hai| hamArA durbhAgya isase bhI adhika hai, vaha yaha ki hama na yaha bhI hotA hai ki hama yaha mAna lete haiM ki mukti kevala hamAre dharma kevala dUsaroM ko nAstika, mithyAdRSTi yA kAfira samajhate haiM, apitu meM vizvAsa karane se yA hamArI sAdhanA-paddhati ko apanAne se hI sambhava unheM samyagdRSTi aura ImAnavAle banAne kI jimmedArI bhI apane sira hai yA prApta ho sakatI hai| aisI sthiti meM hama isake sAtha-sAtha yaha para or3ha lete haiN| hama yaha mAna lete haiM ki duniyA~ ko sacce rAste bhI mAna lete haiM ki dUsare dharma aura vizvAsoM ke loga mukti prApta nahIM para lagAne kA ThekA hamane hI le rakhA hai| hama mAnate haiM ki mukti kara sakate haiN| kintu yaha mAnyatA eka bhrAnta AdhAra para khar3I hai| hamAre dharma aura dharmaguru kI zaraNa meM hI hogii| isa eka aMdhavizvAsa vastuta: du:kha yA bandhana ke kAraNoM kA uccheda karane para koI bhI vyakti yA mithyA dhAraNA ne duniyA meM aneka bAra jihAda yA dharmayuddha karAye mukti kA adhikArI ho sakatA hai, isa sambandha meM jainoM kA dRSTikoNa haiN| dUsaroM ko Astika, samyagdRSTi aura ImAnavAlA banAne ke lie sadaiva hI udAra rahA hai| jaina dharma yaha mAnatA hai ki jo bhI vyakti hamane aneka bAra khUna kI holiyA~ khelI haiN| pahale to apane se bhinna bandhana ke mUlabhUta kAraNa rAga-dveSa aura moha kA prahANa kara sakegA, dharma yA sampradAya vAle ko nAstikatA yA kuphra kA phatavA de denA aura vaha mukti ko prApta kara sakatA hai| aisA nahIM hai ki kevala jaina hI phira usake sudhArane kI jimmedArI apane sira para or3ha lenA, eka mokSa ko prApta kareMge aura dUsare loga mokSa ko prApta nahIM kreNge| doharo mUrkhatA hai| duniyA ko apane hI dharma yA sampradAya ke raMga meM uttarAdhyayanasUtra meM, jo ki jaina paramparA kA eka prAcIna Agama grantha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 hai, 'anya liMgasiddha' kA ullekha prApta hotA hai arthAt saMsAra-paribhramaNa ke kAraNabhUta rAga-dveSa ke tattva jisake itthI purisasiddhA ya taheva ya npuNsgaa| kSINa ho cuke haiM use hamArA praNAma hai, vaha cAhe.brahmA ho, viSNu ho, saliMge analiMge ya gihiliMge taheva y||14 mahAdeva ho yA jin| 'anyaliMga' zabda kA tAtparya jainetara dharma aura sampradAya ke logoM vastuta: hama apane-apane ArAdhya ke nAmoM ko lekara vivAda se hai| jaina dharma ke anusAra mukti kA AdhAra na to koI dharma sampradAya karate rahate haiN| usakI vizeSatAoM ko apanI dRSTi se ojhala kara hai aura na koI vizeSa veza-bhUSA hii| AcArya ratnazekharasUri sambodhasattarI dete haiN| sabhI dharma aura darzanoM meM usa parama tattva yA parama sattA ko meM spaSTa rUpa se kahate haiM ki rAga-dveSa, tRSNA aura Asakti se rahita, viSaya-vAsanAoM se Upara seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho ya ahava anno vaa| uThI huI pUrNaprajJa tathA parama kAruNika mAnA gayA hai| hamArI dRSTi usa samabhAvabhAviappA laheya mukkhaM na sNdeho||15 parama tattva ke isa mUlabhUta svarUpa para na hokara nAmoM para TikI hotI arthAt jo bhI samabhAva kI sAdhanA karegA vaha nizcita hI mokSa hai aura isI ke AdhAra para hama vivAda karate haiN| jabaki yaha nAmoM ko prApta karegA phira cAhe vaha zvetAmbara ho yA digambara ho, bauddha ho kA bheda apane Apa meM koI artha nahIM rakhatA hai| AcArya haribhadra yA anya kisI dharma ko mAnane vAlA ho| isI bAta kA adhika spaSTa kahate haiM - pratipAdana AcArya haribhadra ke grantha upadezataraMgiNI meM bhI hai| sadAzivaH paraM brahma siddhAtmA tathAteti c| ve likhate haiM ki zabdaistad ucyate'nvarthAd ekaM evaivmaadibhiH||11 nAsAmbaratve na sitAmbaratve, na tarkavAde na ca tttvvaade| arthAt yaha eka hI tattva hai cAhe use sadAziva kaheM, parabrahma na pakSasevAzrayena mukti, kaSAya muktiH kila muktirev||16 kaheM, siddhAtmA kaheM yA tathAgata kheN| nAmoM ko lekara jo vivAda kiyA arthAt mukti na to sapheda vastra pahanane se hotI hai na digambara jAtA hai usakI nistAratA ko spaSTa karane ke lie eka sundara udAharaNa rahane se; tArkika vAda-vivAda aura tattvacarcA se bhI mukti prApta nahIM diyA jAtA hai| eka bAra bhinna bhASA-bhASI loga kisI nagara kI dharmazAlA ho sktii| kisI eka siddhAnta vizeSa meM AsthA rakhane yA kisI meM ekatrita ho gye| ve eka hI vastu ke alaga-alaga nAmoM ko lekara vyakti vizeSa kI sevA karane se bhI mukti asambhava hai| mukti to vastuta: paraspara vivAda karane lge| saMyoga se usI samaya usa vastu kA vikretA kaSAyoM arthAt, krodha, mAna, mAyA aura lobha se mukta hone meM hai| use lekara vahA~ aayaa| saba use kharIdane ke lie TUTa par3e aura apane eka digambara AcArya ne bhI spaSTa rUpa se kahA hai - vivAda kI nissAratA ko samajhane lge| dharma ke kSetra meM bhI hamArI saMgho ko vina tArai, kaTTho mUlo taheva nnippiccho| yahI sthiti hai| hama sabhI ajJAna, tRSNA, Asakti, yA rAga-dveSa ke appA tArai appA tamhA appA va jhaaehi|| tattvoM se Upara uThanA cAhate haiM, kintu ArAdhya ke nAma yA ArAdhanA arthAt koI bhI saMgha yA sampradAya hameM saMsAra-samudra se pAra nahIM vidhi ko lekara vyartha meM vivAda karate haiM aura isa prakAra parama AdhyAtmika karA sakatA; cAhe vaha mUlasaMgha ho, kASThAsaMgha ho yA nipicchikasaMgha anubhUti se vaMcita rahate haiN| vastutaH yaha nAmoM kA vivAda tabhI taka ho| vastutaH jo Atmabodha ko prApta karatA hai vahI mukti ko prApta rahatA hai jaba taka ki hama usa AdhyAtmika anubhUti ke rasa kA rasAsvAdana karatA hai| mukti to apanI viSaya-vAsanAoM se, apane ahaMkAra aura nahIM karate haiN| vyakti jaise hI vItarAga, vItatRSNA yA anAsakta kI amarSa se tathA rAga-dveSa ke tattvoM se Upara uThane para prApta hotI hai| bhUmikA kA sparza karatA hai, usake sAmane ye sAre nAmoM ke vivAda ata: hama kaha sakate haiM ki jainoM ke anusAra mukti para na to vyakti nirarthaka ho jAte haiN| satarahavIM zatAbdI ke AdhyAtmika sAdhaka Anandaghana vizeSa kA adhikAra hai aura na to kisI dharma vizeSa kA adhikAra kahate haiNhai| mukta puruSa cAhe vaha kisI dharma yA sampradAya kA rahA ho sabhI ke rAma kaho rahimAna kaho kou kANha kaho mahAdeva rii| lie vandanIya aura pUjya hotA hai| AcArya haribhadra lokatattvanirNaya pArasanAtha kaho kou brahmA sakala brahma svayameva rii|| meM kahate haiM bhAjana bheda kahAvata nAnA eka mRtikA kA rUpa rii| yasya anikhilAzca doSA na santi saveM guNAzca vidynte| tApe khaMDa kalpanAropita Apa akhaMDa arUpa rii|| brahmA vA viSNurvA haro jino vA nmstsmai|| 17 rAma-rahIma, kRSNa-karIma, mahAdeva aura pArzvanAtha sabhI eka hI arthAt jisake sabhI doSa vinaSTa ho cuke haiM aura jisameM sabhI satya ke vibhinna rUpa haiN| jaise eka hI miTTI se bane vibhinna pAtra guNa vidyamAna haiM, vaha phira brahmA ho, mahAdeva ho, viSNu ho yA phira alaga-alaga nAmoM se pukAre jAte haiM, kintu unakI miTTI mUlata: eka jina, hama use praNAma karate haiN| isI bAta ko AcArya hemacandra hI hai| vastuta: ArAdhya ke nAmoM kI yaha bhinnatA vAstavika bhinnatA mahAdevastotra meM likhate haiM nahIM hai| yaha bhASAgata bhinnatA hai, svarUpagata bhinnatA nahIM hai| ata: bhava-bIjAMkurajananA rAgAdyA kSayamupAgatA ysy| isa AdhAra para vivAda aura saMgharSa nirarthaka hai tathA vivAda karane vAle brahmA vA viSNurvA haro jino vA nmstsmai||18 logoM kI alpabuddhi ke hI paricAyaka haiN|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika sahiSNutA aura jaina dharma / 363 dhArmika saMgharSa kA niyaMtraka tattva-prajJA se nahIM bacA skeNge| zraddhA bhAvanA pradhAna hai, bhAvanAoM ko ubhAr3anA dharma ke kSetra meM anudAratA aura asahiSNutA ke kAraNoM meM eka sahaja hotA hai| ata: dharma ke nAma para apane nihita svArthoM kI siddhi kAraNa yaha bhI hai ki hama dhArmika jIvana meM buddhi yA viveka ke tattvoM meM lage hue kucha loga apane una svArthoM kI pUrti ke lie sAmAnya ko nakAra kara zraddhA ko hI ekamAtra AdhAra mAna lete haiN| yaha ThIka janamAnasa kI bhAvanAoM ko ubhAr3akara use unmAdI banA dete haiM tathA hai ki dharma zraddhA para TikA huA hai| dhArmika jIvana ke AdhAra hamAre zAstra meM se koI eka vacana prastuta kara use isa prakAra vyAkhyAyita vizvAsa aura AsthAe~ haiM, lekina hameM yaha dhyAna rakhanA hogA ki yadi karate haiM ki jisase logoM kI bhAvanAe~ yA dharmonmAda ubhar3e aura unheM hamAre ye vizvAsa aura AsthAe~ viveka-buddhi ko nakAra kara caleMge to apane nihita svArthoM kI siddhi kA avasara mile| ve yaha bhI kahate ve aMdhavizvAsoM meM pariNita ho jAyeMge aura ye aMdhavizvAsa hI dhArmika haiM ki zAstra meM eka zabda kA bhI parivartana karanA yA zAstra kI avahelanA saMgharSoM ke mUla kAraNa haiN| dhArmika jIvana meM viveka-buddhi yA prajJA ko karanA bahuta bar3A pApa hai| mAtra yahI nahIM, ve janasAmAnya ko zAstra zraddhA kA praharI banAyA jAnA cAhie, anyathA hama aMdha-zraddhA se kabhI ke adhyayana kA anadhikArI mAnakara apane ko hI zAstra kA ekamAtra bhI mukta nahIM ho skeNge| Aja kA yuga vijJAna aura tarka kA yuga saccA vyAkhyAtA siddha karate haiM aura zAstra ke nAma para janatA ko hai, phira bhI hamArA adhikAMza janasamAja, jo azikSita hai, vaha zraddhA mUrkha banAkara apanA hita sAdhana karate rahate haiN| dharma ke nAma para yugoM-yugoM ke bala para jItA hai| hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki zraddhA yadi viveka se janatA kA isI prakAra zoSaNa hotA rahA hai| ata: yaha Avazyaka pradhAna nahIM hotI to vaha sarvAdhika ghAtaka hotii| isIlie jaina AcAryoM hai ki zAstra kI sArI bAtoM aura unakI vyAkhyAoM ko viveka kI ne apane mokSamArga kI vivecanA meM samyagdarzana ke sAtha-sAtha samyagjJAna. tarAjU para taulA jaaye| unake sAre niyamoM aura maryAdAoM kA yugIna ko bhI Avazyaka mAnA hai| jaina paramparA meM bhI jaba AcAra ke bAhya sandarbha meM mUlyAMkana aura samIkSA kI jaaye| jaba taka yaha saba nahIM vidhi-niSedhoM ko lekara pArzvanAtha aura mahAvIra kI saMgha-vyavasthA meM hotA hai, taba taka dhArmika jIvana meM AyI huI saMkIrNatA ko miTA jo matabheda the, unheM sulajhAne kA prayatna kiyA gayA, taba usake lie pAnA saMbhava nahIM hai| viveka hI eka aisA tattva hai jo hamArI dRSTi zraddhA ke sthAna para prajJA arthAt viveka-buddhi ko hI pradhAnatA dI gyii| ko udAra aura vyApaka banA sakatA hai| zraddhA Avazyaka hai kintu use uttarAdhyayanasUtra ke teIsaveM adhyayana meM pArzvanAtha kI paramparA ke tatkAlIna viveka kA anugAmI honA caahie| vivekayukta zraddhA hI samyak zraddhA pamukha AcArya kezI mahAvIra ke pradhAna ziSya indrabhUti gautama se yaha hai| vahI hameM satya kA darzana karA sakatI hai| viveka se rahita zraddhA prazna karate haiM ki eka hI lakSya kI siddhi ke lie prayatnazIla pArzvanAtha aMdha-zraddhA hogI aura hama usake AdhAra para aneka aMdhavizvAsoM ke zikAra aura mahAvIra ke AcAra-niyamoM meM yaha antara kyoM hai? isase samAja bneNge| Aja dhArmika udAratA aura sahiSNutA ke lie zraddhA ko viveka meM matibhrama utpanna hotA hai ki se samanvita kiyA jAnA caahie| isalie jainAcAryoM ne kahA thA ki pannA samikkhae dhammaM tattaM tttvinnicchy|20 samyagjJAna aura samyagdarzana (zraddhA) meM eka sAmaMjasya honA caahie| __ arthAt dhArmika AcAra ke niyamoM kI samIkSA aura mUlyAMkana prajJA ke dvArA karanA caahie| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki dhArmika jaina dharma meM dhArmika sahiSNutA kA AdhAra-anekAntavAda jIvana meM akelI zraddhA hI AdhArabhUta nahIM mAnI jAnI cAhie, usake jaina AcAryoM kI mAnyatA hai ki paramArtha, sat yA vastutattva aneka sAtha-sAtha tarka-buddhi, prajJA evaM viveka ko bhI sthAna milanA caahie| vizeSatAoM aura guNoM kA puMja hai| unakA kahanA hai ki 'vastutattva bhagavAn buddha ne AlArakalAma ko kahA thA ki tuma kisI ke vacanoM anantadharmAtmaka' hai| 22 use aneka dRSTiyoM se jAnA jA sakatA hai aura ko kevala isalie svIkAra mata karo ki inakA kahane vAlA zramaNa kahA jA sakatA hai| ata: usake sambandha meM koI bhI nirNaya nirapekSa hamArA pUjya hai| he kalAmoM! jaba tuma AtmAnubhava se apane Apa hI aura pUrNa nahIM ho sakatA hai| vastutattva ke sambandha meM hamArA jJAna aura yaha jAna lo ki ye bAteM kuzala haiM, ye bAteM nirdoSa haiM, inake anusAra kathana donoM hI sApekSa hai arthAt ve kisI sandarbha yA dRSTikoNa ke calane se hita hotA hai, sukha hotA hai, tabhI unheM svIkAra kro| eka AdhAra para hI satya haiN| AMzika evaM sApekSa jJAna/kathana ko yA apane anya bauddha grantha tattvasaMgraha meM bhI kahA gayA hai se virodhI jJAna/kathana ko asatya kahakara nakArane kA adhikAra nahIM tApAcchedAcca nikaSAt suvarNamiva pnndditaiH| hai| ise hama nimna udAharaNa se spaSTatayA samajha sakate haiM- kalpanA parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco na tu gaurvaat||21 kIjie ki aneka vyakti apane-apane kaimaroM se vibhinna koNoM se eka jisa prakAra svarNa ko kATakara, chedakara, kasakara aura tapAkara vRkSa kA citra lete haiN| aisI sthiti meM sarvaprathama to hama yaha dekheMge parIkSA kI jAtI hai, usI prakAra se dharma kI bhI parIkSA kI jAnI caahie| ki eka hI vRkSa ke vibhinna koNoM se, vibhinna vyaktiyoM ke dvArA use kevala zAstA ke prati AdarabhAva ke kAraNa svIkAra nahIM karanA hajAroM-hajAra citra liye jA sakate haiN| sAtha hI ina hajAroM-hajAra citroM caahiye| dhArmika jIvana meM jaba taka viveka yA prajJA ko vizvAsa aura ke bAvajUda bhI vRkSa kA bahuta kucha bhAga aisA hai jo kaimaroM kI pakar3a AsthA kA niyaMtraka nahIM mAnA jAyegA, taba taka hama mAnava jAti ko se achUtA raha gayA hai| puna: jo hajAroM-hajAra citra bhinna-bhinna koNoM dhArmika saMgharSoM aura dharma ke nAma para khelI jAne vAlI khUna kI holI se lie gaye haiM, ve eka-dUsare se bhinnatA rakhate haiN| yadyapi ve sabhI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 usI vRkSa ke citra haiN| kevala usI sthiti meM do citra samAna hoMge jaba mAna liyA jAtA hai to vaha asatya bana jAtA hai aura ise hI jainoM unakA koNa aura vaha sthala, jahA~ se vaha citra liyA gayA hai-eka kI paramparAgata zabdAvalI meM mithyAtva kahA gayA hai| jisa prakAra hI ho| apUrNatA aura bhinnatA donoM hI bAteM ina citroM meM haiN| yahI alaga-alaga koNoM se liye gaye citra paraspara bhinna-bhinna aura virodhI bAta mAnavIya jJAna ke sambandha meM bhI hai| manuSya kI jJAnendriyoM kI hokara bhI eka sAtha yathArtha ke paricAyaka hote haiM, usI prakAra kSamatA aura zakti sImita hai| vaha eka apUrNa prANI hai| apUrNa ke alaga-alaga saMdarbho meM kahe gaye bhinna-bhinna vicAra paraspara virodhI hote dvArA pUrNa ko jAnane ke samasta prayAsa AMzika satya ke jJAna se Age hue bhI satya ho sakate haiN| satya kevala utanA nahIM hai, jitanA hama nahIM jA sakate haiN| hamArA jJAna, jaba taka ki vaha aindrikatA kA atikramaNa jAnate haiN| ata: hameM apane virodhiyoM ke satya kA niSedha karane kA nahIM kara jAtA, sadaiva AMzika aura apUrNa hotA hai| isI AMzika adhikAra bhI nahIM hai| vastuta: satya kevala tabhI asatya banatA hai, jJAna ko jaba pUrNa satya mAna liyA jAtA hai, to vivAda aura vaicArika jaba hama usa apekSA yA dRSTikoNa ko dRSTi se ojhala kara dete haiM, saMgharSoM kA janma hotA hai| uparyukta udAharaNa meM vRkSa ke sabhI citra usake jisameM vaha kahA gayA hai| jisa prakAra citra meM vastu kI sahI sthiti kisI eka aMza vizeSa ko hI abhivyakta karate haiN| vRkSa ke ina sabhI ko samajhane ke lie usa koNa kA bhI jJAna apekSita hotA hai, usI apUrNa evaM bhinna-bhinna aura do virodhI koNoM se liye jAne ke kAraNa prakAra vANI meM prakaTa satya ko samajhane ke lie usa dRSTikoNa kA kisI sImA taka paraspara virodhI aneka citroM meM hama yaha kahane kA vicAra apekSita hai jisameM vaha kahA gayA hai| samagra kathana saMdarbha sahita sAhasa nahIM kara sakate haiM ki yaha citra usa vRkSa kA nahIM hai athavA hote haiM aura una sandarbho se alaga haTakara unheM nahIM samajhA jA sakatA yaha citra asatya hai| isI prakAra hamAre AMzika dRSTikoNoM para AdhArita hai| jo jJAna sandarbha sahita hai, vaha sApekSa hai aura jo sApekSa hai, vaha sApekSa jJAna ko yaha adhikAra nahIM hai ki vaha apane se virodhI mantavyoM apanI satyatA kA dAvA karate hue bhI dUsare kI satyatA kA niSedhaka ko asatya kahakara nakAra de| vastuta: hamArI aindrika kSamatA, tarkabuddhi, nahIM ho sakatA hai| satya ke sambandha meM yahI eka aisA dRSTikoNa hai zabdasAmarthya aura bhASAyI abhivyakti sabhI apUrNa, sImita aura sApekSa jo vibhinna dharma aura saMpradAyoM kI sApekSika satyatA evaM mUlyavattA haiN| ye sampUrNa satya kI eka sAtha abhivyakti meM sakSama nahIM haiN| mAnava ko svIkAra kara unameM paraspara sauhArdra aura samanvaya sthApita kara sakatA buddhi sampUrNa satya kA nahIM, apitu usake ekAMza kA grahaNa kara sakatI hai| anekAnta kI AdhArabhUmi para hI yaha mAnanA sambhava hai ki hamAre hai| tattva yA sattA ajJeya to nahIM hai, kintu binA pUrNatA ko prApta aura hamAre virodhI ke vizvAsa aura kathana do bhinna-bhinna pariprekSyoM meM hue use pUrNarUpa se jAnA bhI nahIM jA sktaa| AinsTIna ne kahA eka sAtha satya ho sakate haiN| AcArya siddhasena divAkara sanmatitarka thA- hama sApekSa satya ko jAna sakate haiM, nirapekSa satya ko to koI meM kahate haiMnirapekSa draSTA hI jaanegaa| jaba taka hamArA jJAna apUrNa, sImita yA sApekSa NiyayavayaNijjasaccA savvanayA paraviyAlaNe mohaa| hai taba taka hameM dUsaroM ke jJAna aura anubhava ko, cAhe vaha hamAre jJAna te uNa Na diTThasamao vibhayai sacce va alie vaa||24 kA virodhI kyoM na ho, asatya kahakara niSedha karane kA koI adhikAra arthAt sabhI naya (arthAt sApekSika vaktavya) apane-apane nahIM hai| AMzika satya kA jJAna dUsaroM ke dvArA prApta jJAna kA niSedhaka dRSTikoNa se satya haiN| ve asatya tabhI hote haiM, jaba ve apane se virodhI nahIM ho sakatA hai| aisI sthiti meM yaha kahanA ki merI dRSTi hI satya dRSTikoNoM ke AdhAra para kiye gaye kathanoM kA niSedha karate haiN| isIlie hai, satya mere hI pAsa hai, dArzanika dRSTi se eka bhrAnta dhAraNA hI anekAnta dRSTi kA samarthaka yA zAstra kA jJAtA una paraspara virodhI hai| yadyapi jainoM ke anusAra sarvajJa yA pUrNa-puruSa saMpUrNa satya kA sApekSika kathanoM meM aisA vibhAjana nahIM karatA hai ki ye sacce haiM aura sAkSAtkAra kara letA hai, phira bhI usakA jJAna aura kathana usI prakAra ye jhUThe haiN| kisI kathana yA vizvAsa kI satyatA aura asatyatA usa nirapekSa (apekSA se rahita) nahIM ho sakatA hai, jisa prakAra binA kisI sandarbha athavA dRSTikoNa vizeSa para nirbhara karatI hai jisameM vaha kahA koNa ke kisI bhI vastu kA koI bhI citra nahIM liyA jA sakatA gayA hai| vastuta: yadi hamArI dRSTi udAra aura vyApaka hai, to hameM paraspara hai| pUrNa satya kA bodha cAhe saMbhava ho, kintu use na to nirapekSa rUpa virodhI kathanoM kI sApekSika satyatA ko svIkAra karanA caahie| se jAnA jA sakatA hai aura na kahA hI jA sakatA hai| usakI abhivyakti pariNAmasvarUpa vibhinna dharmavAdoM meM pArasparika vivAda yA saMgharSa kA kA jaba bhI koI prayAsa kiyA jAtA hai, vaha AMzika aura sApekSa koI kAraNa zeSa nahIM bctaa| jisa prakAra paraspara jhagar3ane vAle vyakti banakara hI raha jAtA hai| pUrNa-puruSa ko bhI hameM samajhAne ke lie hamArI kisI taTastha vyakti ke adhIna hokara mitratA ko prApta kara lete haiM, usI bhASA kA sahArA lenA par3atA hai jo sImita, sApekSa aura apUrNa usI prakAra paraspara virodhI vicAra aura vizvAsa anekAnta kI udAra hai| 'hai' aura 'nahIM hai' kI sImA se ghirI huI bhASA pUrNa satya kA aura vyApaka dRSTi ke adhIna hokara pArasparika virodha ko bhUla jAte prakaTana kaise kregii| isIlie jaina paramparA meM kahA gayA hai ki koI haiN|25 upAdhyAya yazovijaya jI likhate haiMbhI vacana (jinavacana bhI) naya (dRSTikoNa vizeSa) se rahita nahIM hotA yasya sarvatra samatA nayeSu tnyessviv| hai arthAt sarvajJa ke kathana bhI sApekSa haiM, nirapekSa nahIM hai| 23 jaina paramparA tasyAnekAntavAdasya kva nyuunaadhikshemussii|| ke anusAra jaba sApekSa satya ko nirapekSa rUpa se dUsare satyoM kA niSedhaka tena syAdvAdamAlaMbya srvdrshntulytaam| sAnA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika sahiSNutA aura jaina dharma 365 mokSoddezAvizeSeNa ya: pazyati sa shaastrvit|| sUtrakRtAMga kA hI udAharaNa leM, usameM aneka virodhI vicAradhArAoM mAdhyasthyameva zAstrArthoM yena taccAru sidhyti|| kI samIkSA kI gayI hai| kintu zAlInatA yaha hai ki kahIM bhI kisI sa eva dharmavAdaH syaadnydvaalishvlgnm|| dharmamArga yA dharmapravartaka para vaiyaktika chIMTAkazI nahIM hai| granthakAra kevala mAdhyasthyasahitaM hyekapadajJAnamapi prmaa| unakI vicAradhArAoM kA ullekha karatA hai, unake mAnane vAloM kA zAstrakoTivRthaivAnyA tathA coktaM mhaatmnaa||26 nAmollekha nahIM karatA hai| vaha kevala itanA kahatA hai ki kucha logoM arthAt saccA anekAntavAdI kisI bhI darzana se dveSa nahIM karatA kI yaha mAnyatA hai yA kucha loga yaha mAnate haiM, jo ki saMgatipUrNa hai| vaha sampUrNa dRSTikoNoM (darzanoM) ko isa prakAra vAtsalya dRSTi se hai| isa prakAra vaiyaktika yA nAmapUrvaka samAlocanA se, jo ki vivAda dekhatA hai, jisa prakAra koI pitA apane putra ko| eka sacce anekAnta- yA saMgharSa kA kAraNa ho sakatI hai, vaha sadaiva dUra rahatA hai|28 jainAgama vAdI kI dRSTi nyUnAdhika nahIM hotI hai| vaha sabhI ke prati samabhAva sAhitya meM hama aise aneka sandarbha bhI pAte haiM, jahAM apane se virodhI rakhatA hai arthAt pratyeka vicAradhArA yA dharma-siddhAnta kI satyatA kA vicAroM aura vizvAsoM ke logoM ke prati samAdara dikhAyA gayA hai| sarvaprathama vizeSa pariprekSya meM darzana karatA hai| Age ve puna: kahate haiM ki saccA AcArAMgasUtra meM jaina muni ko yaha spaSTa nirdeza diyA gayA hai ki vaha zAstrajJa kahe jAne kA adhikArI vahI hai jo syAdvAda arthAt udAra dRSTikoNa apanI bhikSAvRtti ke lie isa prakAra jAye ki anya paramparAoM ke kA Alambana lekara sampUrNa vicAradhArAoM ko samAna bhAva se dekhatA zramaNoM, parivrAjakoM aura bhikSuoM ko bhikSA prApta karane meM koI bAdhA hai| vastuta: mAdhyasthabhAva hI zAstroM kA gUr3ha rahasya hai aura yahI saccA na ho| yadi vaha dekhe ki anya paramparA ke zramaNa yA bhikSu kisI gRhastha dharmavAda hai| mAdhyasthabhAva arthAt udAra dRSTikoNa ke rahane para zAstra upAsaka ke dvAra para upasthita haiM to vaha yA to bhikSA ke lie Age ke eka pada kA jJAna bhI saphala hai, anyathA karor3o zAstroM kA jJAna prasthAna kara jAye yA phira sabake pIche isa prakAra khar3A rahe ki unheM bhI vRthA hai| bhikSAprApti meM koI bAdhA na ho| mAtra yahI nahIM yadi gRhastha upAsaka use aura anya paramparAoM ke bhikSuoM ke sammilita upabhoga ke lie jaina dharma aura dhArmika sahiSNutA ke prasaMga / jaina bhikSu ko yaha kaha kara bhikSA de ki Apa saba milakara khA lenA, jainAcAryoM kA dRSTikoNa prArambha se hI udAra aura vyApaka rahA to aisI sthiti meM jaina bhikSu kA yaha dAyitva hai ki vaha samAnarUpa hai| yahI kAraNa hai ki unhoMne dUsarI vicAradhArAoM aura vizvAsoM ke se usa bhikSA ko sabhI meM vitarita kre| vaha na to bhikSA meM prApta acchI logoM kA sadaiva Adara kiyA hai| isakA sabase mahattvapUrNa udAharaNa sAmagrI ko apane lie rakhe na bhikSA kA adhika aMza hI grahaNa kre|29 jaina paramparA kA eka prAcInatama grantha hai-Rssibhaassit| RSibhASita bhagavatIsUtra ke andara hama yaha dekhate haiM ki bhagavAn mahAvIra ke antargata una paiMtAlIsa arhat RSiyoM ke upadezoM kA saMkalana hai, ke jyeSTha antevAsI gaNadhara indrabhUti gautama ko milane ke lie unakA jinameM pArzvanAtha aura mahAvIra ko chor3akara lagabhaga sabhI jainetara paramparAoM pUrvaparicita mitra skandha, jo ki anya paramparA ke parivrAjakake rUpa ke haiN| nArada, bhAradvAja, nami, rAmaputra, zAkyaputra gautama, maMkhali gozAla meM dIkSita ho gayA thA, AtA hai to mahAvIra svayaM gautama ko usake Adi aneka dharmamArga ke pravartakoM evaM AcAryoM ke vicAroM kA isameM sammAna aura svAgata kA Adeza dete haiN| gautama Age bar3hakara apane jisa Adara ke sAtha saMkalana kiyA gayA hai, vaha dhArmika udAratA aura mitra kA svAgata karate haiM aura kahate haiM-he skandha! tumhArA svAgata sahiSNutA kA paricAyaka hai| ina sabhI ko arhat RSi kahA gayA hai27 hai, susvAgata hai|30 anya paramparA ke zramaNoM aura parivrAjakoM ke prati aura inake vacanoM ko AgamavANI ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| isa prakAra kA sammAna evaM AdarabhAva nizcita hI dhArmika sahiSNutA sambhavataH prAcIna dhArmika sAhitya meM yahI ekamAtra aisA udAharaNa hai, aura pArasparika sadbhAva meM vRddhi karatA hai| jahAM virodhI vicAradhArA aura vizvAsoM ke vyaktiyoM ke vacanoMko uttarAdhyayanasUtra meM hama dekhate haiM ki bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA AgamavANI ke rUpa meM svIkAra kara samAdara ke sAtha prastuta kiyA ke tatkAlIna pramukha AcArya zramaNakezI aura bhagavAn mahAvIra ke pradhAna gayA ho| gaNadhara indrabhUti gautama jaba saMyoga se eka hI samaya zrAvastI meM upasthita jaina paramparA kI dhArmika udAratA kI paricAyaka sUtrakRtAMgasUtra hote haiM to ve donoM paramparAoM ke pArasparika matabhedoM ko dUra karane kI pUrvanirdiSTa vaha gAthA bhI hai, jisameM yaha kahA gayA hai ki jo ke lie paraspara sauhArdrapUrNa vAtAvaraNa meM milate haiN| eka ora jyeSThakula apane-apane mata kI prazaMsA karate haiM aura dUsaroM ke matoM kI nindA kA vicAra kara gautama svayaM zramaNakezI ke pAsa jAte haiM to dUsarI karate haiM tathA unake prati vidveSabhAva rakhate haiM, ve saMsAracakra meM paribhramita ora zramaNakezI unheM zramaNaparyAya meM jyeSTha mAnakara pUrA samAdara pradAna hote rahate haiN| sambhavataH dhArmika udAratA ke lie isase mahattvapUrNa aura karate haiN| jisa sauhArdrapUrNa vAtAvaraNa meM vaha carcA calatI hai aura koI vacana nahIM ho sktaa| yadyapi yaha satya hai ki aneka prasaMgoM pArasparika matabhedoMkA nirAkaraNa kiyA jAtA hai, vaha saba dhArmika meM jaina AcAryoM ne bhI dUsarI vicAradhArAoM aura mAnyatAoM kI sahiSNutA aura udAra dRSTikoNa kA eka adbhuta udAharaNa hai|31 samAlocanA kI hai, kintu una sandarbho meM bhI kucha apavAdoM ko chor3akara dUsarI dharma paramparAoM aura sampradAyoM ke prati aisA hI udAra aura sAmAnyatayA hameM eka udAra dRSTikoNa kA paricaya milatA hai| hama samAdara kA bhAva hameM AcArya haribhadra ke graMthoM meM bhI dekhane ko milatA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 hai| haribhadra saMyoga se usa yuga meM utpanna hue jaba pArasparika ko protsAhita kiyA apitu zivamandira meM svayaM upasthita hokara apane AlocanA-pratyAlocanA apanI carama sImA para thii| phira bhI haribhadra udAravRtti kA paricaya bhI diyaa| hemacaMdra ke samAna isa udAra paramparA na kevala apanI samAlocanAoM meM saMyata rahe apitu unhoMne sadaiva hI kA nirvAha anya jainAcAryoM ne bhI kiyA thA, jisake abhilekhIya pramANa anya paramparAoM ke AcAryoM ke prati AdarabhAva prastuta kiyaa| Aja bhI ulabdha hote haiN| digambara jainAcArya rAmakIrti ne tokalajI zAstravArtAsamuccaya unakI isa udAravRtti aura sahiSNudRSTi kI paricAyaka meM maMdira ke lie aura zvetAmbara AcArya jayamaMgalasUri ne cAmuNDA ke eka mahattvapUrNa kRti hai| bauddha darzana kI dArzanika mAnyatAoM kI samIkSA mandira ke lie prazasti-kAvya likhe| upAdhyAya yazovijaya kI dhArmika karane ke uparAnta ve kahate haiM ki buddha ne jina kSaNikavAda, anAtmavAda sahiSNutA kA ullekha hama pUrva meM kara hI cuke hai| unakA yaha kahanA aura zUnyavAda ke siddhAntoM kA upadeza diyA, vaha vastuta: mamatva ke ki mAdhyastha yA sahiSNu bhAva hI dharmavAda hai, dhArmika sahiSNutA kA vinAza aura tRSNA ke uccheda ke lie Avazyaka hI thaa| ve bhagavAn mudrAlekha hai| isI prakAra jaina rahasyavAdI santakavi Anandadhana bhI buddha ko arhat, mahAmuni aura suvaidya kI upamA dete haiM aura kahate kahate haiMhaiM ki jisa prakAra eka acchA vaidya rogI ke roga aura prakRti ko dhyAna SaDadarzana jina aMgabhaNoje nyAyaSaDaMga je sAdhe re| meM rakhakara eka hI roga ke lie bhinna-bhitra rogiyoM ko bhinna-bhinna auSadhi namijinavaranA carama upAsaka SaDdarzana ArAdhe re|| pradAna karatA hai, usI prakAra bhagavAn buddha ne apane anuyAyiyoM ke arthAt sabhI darzana jina ke aMga haiM aura jina kA upAsaka sabhI vibhinna staroM ko dhyAna meM rakhate hue ina vibhinna siddhAntoM kA upadeza darzanoM kI upAsanA karatA hai| jainoM kI yaha udAra aura sahiSNuvRtti diyA hai| aisA hI udAra dRSTikoNa ve sAMkhya darzana ke prastotA mahAmuni vartamAna yuga taka yathArthataH jIvita hai| Aja bhI jainoM kI sarvapriya kapila aura nyAyadarzana ke pratipAdakoM ke prati bhI vyakta karate haiN| prArthanA kA prArambha isI udAra bhAva ke sAtha hotA haikapila ke lie bhI ve mahAmuni zabda kA prayoga kara apanA Adara jisane rAgadveSa kAmAdika jIte, saba jaga jAna liyaa| bhAva prakaTa karate haiN| 32 vibhinna virodhI dArzanika vicAradhArAoM meM kisa saba jIvoM ko mokSa mArga kA, nispRha ho upadeza diyaa| prakAra saMgati sthApita kI jA sakatI hai isakA eka acchA udAharaNa buddha vIra jina hari hara brahmA, yA usako svAdhIna kho| unakA yaha grantha hai| bhaktibhAva se prerita ho, yaha citta usI meM lIna rho| . 12 vIM zatAbdI ke pasiddha jainAcArya hemacandra ne bhI isI prakAra vastuta: yadi hama vizva meM zAnti kI sthApanA cAhate haiM, yadi mArmika sahiSNutA aura udAravRtti kA paricaya diyA hai| unhoMne na kevala hama cAhate haiM ki manuSya-manuSya ke bIca ghRNA aura vidveSa kI bhAvanAe~ bhagavAn ziva kI stuti meM mahAdevastotra kI racanA kI apitu zivamandira samApta hoM aura sabhI eka-dUsare ke vikAsa meM sahayogI baneM, to hameM meM jAkara ziva kI vandanA karate hue kahA- jisane saMsAra paribhramaNa AcArya amitagati ke nimna cAra sUtroM ko apane jIvana meM apanAnA ke kAraNabhUta rAga-dveSa ke tatvoM ko kSINa kara diyA hai, use maiM praNAma hogaa| ve kahate haiM33karatA hU~ cAhe vaha brahmA ho, viSNu ho, ziva ho yA jin| jainoM kI satveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpaaprtvm| isa dhArmika udAratA kA eka pramANa yaha bhI hai ki mahArAjA kumArapAla mAdhyastha bhAvaM viparItavRttau, sadA mamAtmA vidadhAtu dev|| aura viSNuvardhana ne jaina hokara bhI ziva aura viSNu ke aneka mandiroM he prabhu! prANImAtra ke prati maitrIbhAva, guNIjanoM ke prati samAdarabhAva, kA nirmANa karavAyA aura unakI vyavasthA ke lie bhUmidAna kiyaa| duHkha evaM pIr3ita janoM ke prati kRpAbhAva tathA virodhiyoM ke prati kumArapAla ke dharmaguru AcArya hemacandra ne na kevala usakI isa udAravRtti mAdhyasthabhAva-samatAbhAva merI AtmA meM sadaiva rhe| 1. AyANe ajjo sAmAie, AyANe ajjo sAmAiyassa aTThe- paM0 parameSThIdAsa nyAyatIrtha, prakA0 satsAhitya prakAzana evaM pracAra vyAkhyAprajJaptisUtra, saMpA0 madhukaramuni, prakA0 zrI Agama prakAzana vibhAga, zrI kundakunda mahAna jaina digambara tIrtha surakSA TrasTa, jayapura, samiti, byAvara, 1992, 1/9. 1988, 156 / samiyAe dhamme AriehiM paveie-AcArAMgasUtra, saMpA0 mudhakaramuni, 8. evAI micchaddiTThissa micchattapariggahiyAI micchasuyaM eyANi ceva prakA0 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, 1980, 1/8/3. sammadiTThissa sammattaparihiyAI sammasuyaM ahavA micchadiTThissa vi dharma jIvana jIne kI kalA-pR0 7-8. sammasuyaM kamhA? sammattaheuttaNao, jamhA te micchadiTThiyA tehiM ceva 4. yogadRSTisamuccaya, haribhadra, vijaya kamala kezara granthamAlA, khambhAt, samaehiM coiyA samANA kei sapakkhadiTThIo vayeti se taM micchsuyN| vi0saM0 1992, 137. nandIsUtra, prakA0 dharmadAsa jaina mitra maMDala, ratalAma, saM0 2005, AcArAMgasUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana 72 / samiti, byAvara, 1980, 1/4/2. 9a. bhagavatI-abhayadevakRta vRtti, prakA0 kezarImala jena, zvetAmbara yogadRSTisamuccaya, haribhadra, vijaya kamala kezara granthamAlA, samvat, saMsthA, sUrata, 1937, 14/7/ pR0 1188 / vi0saM0 1992, 133. " mukkhamagga pavannAnaM sineho vjjsiNkhlaa| NANAjIvA NANA kammaM NANAvihaM have lddhii| vIre jIvantae jAo goyama jaM na kevli|| tamhA vayaNavivAdaM sagaparasamaehi vjjijo|| -niyamasAra, anu0 -ughRtata kalpasUtra TIkA vinayavijaya, prakA0 hIrAlAla jaina, mi)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika sahiSNutA aura jaina dharma 367 jAmanagara, 1939, pR0 120 / 24. sanmatitarka, saMpA0 sukhalAla saMghavI, prakA0 pUMjIbhAI granthamAlA 10. sammattaM ceva micchattaM, sammAmicchattameva y| kAryAlaya, ahamadAbAda, 1932, 1.28 / eyAo tintripayaDIo mohaNijjassa dNsnne||- uttarAdhyayayana 25. savve samayaMti sammaM cegavasAo nayA viruddhA vi| saMpA0- sAdhavI candanA, prakA0 vIrAyatana prakAzana, AgarA, micca vavahAriNo iva, rAAdAsINa vsvttii|| 1972, 33/9 / -vizeSAbhASya, zrI jinabhadragaNikSamAzramaNa TIkA hemacandra, prakA0 11. vahI, 25/31-32 / harSacandra bhUrAbhAI, banArasa, saM0 2441, 2267 / 12. sUtrakRtAMgasUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana 26. adhyAtmopaniSad, yazovijaya, nyAyAcAra yazovijayakRta granthamAlA, samiti, byAvara, 1982, 1/1/2/23. prakA0 zrI jainadharma prakAraka sabhA, bhAvanagara, vi0saM0 1965, 13. sanmatitarkaprakaraNa, 3/69 / 61,70, 71,73 / 14. uttarAdhyayanasUtra, saMpA0 sAdhavI candanA, prakA0 vIrAyatana prakAzana, 27. arahatA isiNA buiyaM-isibhAsiyAI, saMpA0 mahopAdhyAya vinayasAgara, AgarA, 1972, 36/49 / prakA0 prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 1988, 1 / 15. sambodhasaptatikA, anu0 DaoN0 ravizaMkara mizra, prakA0 pArzvanAtha 28. evamege u pAsatthA te bhujjo vippgbdhiyaa| vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1986, 2 / evaM uvaTThitA saMtA Na te dukkhvimokkhyaa|| 16. upadezataraGgiNI, saMpA0 vijaya jinendrasUri, prakA0 zrI harSa puSpAmRta -sUtrakRtAMgasUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana jaina granthamAlA, saurASTra, 1986, 1/8 / samiti, byAvara, 1982, 1/2/31-32 / 17. lokatattvanirNaya, 140. 29. AcArAMgasUtra, saMpA0 madhukaramuni, prakA0 zrI Agama prakAzana 18. mahAdevastotra, 44. samiti, byAvara, 2/1/5/29 / 19. yogadRSTisammuccaya, haribhadra, prakA0 vijaya kamala kezara granthamAlA, 30. he khaMdayA! sAgayaM, khaMdayA ! susAgayaM- bhagavatIsUtra, saMpA0 ghAsI khambhAt , vi0saM0 1992, 130. lAla jI, prakA0 a0bhA0zve0sthA0 jaina zAstroddhAra samiti, 20. uttarAdhyayanasUtra, saMpA0 sAdhvI candanA, prakA0 vIrAyatana prakAzana, rAjakoTa, 1962 / AgarA, 1972, 23/25. 31. uttarAdhyayayana saMpA0 sAdhavI candanA, prakA0 vIrAyatana prakAzana, 21. tattvasaMgraha, saMpA0 dvArikA prasAda zAstrI, prakA0 bauddha bhAratI, AgarA, 1972, adhyAya 23 / vArANasI, 1968, 3588 / 32. dekheM-zAstravArtAsamuccaya, harabhidrasUri, prakA0 lAlabhAI, dalapatabhAI 22. anantadharmAtmakameva tatvam, 22-anyayogavyavacchedadvAtriMzikA, bhAratIya vidyA maMdira, ahamadAbAda, 1968, 3/206, 3/237, hemacaMdra, prakA0 jaina grantha prakAzana sabhA, bhAvanagara, vi0saM0 6/64-67 / 1996 / 33. sAmAyikapATha, saMpA0 premarAja bogAvata, prakA0 samyagjJAna pracAraka 23. natthi nayahivihUNaM suttaM atyo ya jiNavaye kiMci-Avayakaniyukti,544 maNDala, jayapura, 1975, 1 /