Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 paNDita vizAlamUrti racita zrIdharaNavihAra caturmukhastava ma. vinayasAgara vizva prasiddha tIrthasthaloM meM AbU tIrtha ke atirikta zilpakalA kI sUkSmatA, koraNI aura stambhoM kI dRSTi se rANakapura kA nAma liyA jAtA hai| dharaNigazAha ne pahAr3oM ke bIca meM jahA~ kevala jaMgala thA vahA~ tribhuvanadIpaka nAmaka / dharaNikavihAra jaina mandira banavAkara tIrthayAtriyoM kI dRSTi meM isa tIrtha / sthAna ko amara banA diyA / amara banAne vAle zreSThI dharaNAzAha aura tapAgacchake AcArya somasundarasUri kA nAma yugoM-yugoM taka saMsmaraNIya banA rahegA / anusandhAna 45 isa tIrtha se sambandhita paNDita vizAlamUrti racita zrIdharaNavihAra caturmukha stava prApta hotA hai / jisakA saMkSipta varNana isa prakAra hai : pratikA mApa 25 x 11 se.mI. hai| patra saMkhyA 3 hai / prati pRSTha paMkti saMkhyA 13 haiM aura prati paMkti akSara lagabhaga 36 se 40 haiM / sthAnasthAna para paDImAtrA kA prayoga kiyA gayA hai / lekhana prazasti isa prakAra hai : saM0 lAkhAbhA0 lIlAde putrI zrA0 cAMpUThanArthaM / likhataM pUjyArAdhya paM0 samayasundaragaNiziSya paM0 caraNasundaragaNi ziSya haMsavizAlagaNinA / isakA samaya 16vIM zatAbdI kA pUrvArddha mAnA jA sakatA hai / prAnta puSpikA meM samayasundara gaNi kA ziSya caraNasundara likhA hai / guru aura ziSya donoM sundara haiM ataeva ye donoM kharataragaccha ke hoM aisI sambhAvanA nahIM hai / sambhavataH somasundarasUri ke samaya hI unakI ziSya-praziSya paramparA meM hoM / isa stava ke kartA paNDita vizAlamUrti ke sambandha meM koI paricaya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapTembara 2008 prApta nahIM hotA hai / kevala kRti padya 31 ke anusAra ye zrI somasundarasUri ke ziSya the / isa racanA ko dekhate hue mandira ke nirmANa aura pratiSThA meM inakI upasthiti ho aisA pratIta hotA hai / ataeva kRtikAra kA samaya 15vIM zatAbdI kA antima caraNa aura 16vIM zatAbdI kA prathama caraNa mAnA jA sakatA hai / inakI anya koI kRti bhI prApta ho aisA dRSTigata nahIM hotA hai| zrI somasundarasUri kA samaya isa zatAbdI kA svarNayuga aura AcAryazrI ko yugapuruSa kahA jA sakatA hai / tapAgaccha paTTa-paramparA ke anusAra zrI devasundarasUri ke (50 veM) paTTadhara zrIsomasundarasUri hue / inakA janma saMvat 1430, dIkSA saMvat 1447 tathA svargavAsa saMvat 1499 meM huA thA / AcAryazrI aneka tIrthoM ke uddhAraka, zatAdhika mUrtiyoM ke pratiSThApaka, sAhitya sarjaka aura yugapravartaka AcArya the / tapAgaccha paTTAvalI pRSTha 39 kI TippaNI ke anusAra unake AcArya ziSyoM kI nAmAvalI dI gaI hai / tadanusAra munisundarasUri, jayasundarasUri, bhuvanasundarasUri, jinasundarasUri, jinakIrtisUri, vizAlarAjasUri, ratrazekharasUri, udayanandIsUri, lakSmIsAgarasUri, somadevasUri, ratnamaNDanasUri, zubharatnasUri, somajayasUri Adi AcAryoM ke nAma prApta hote haiN| tapAgaccha paTTAvalI pRSTha 65 ke anusAra inakA sAdhu samudAya 1800 ziSyoM kA thaa| isase aisA pratIta hotA hai ki usa samaya ke praur3ha evaM diggaja AcAryoM meM inakI gaNanA kI jAtI thI / zrIhIravijayasUrijI ke samaya meM bhI itane AcAryoM ke nAma prApta nahIM hote haiM / sAdhu samudAya adhika ho sakatA hai / vartamAna arthAt 20vIM zatAbdI ke AcAryoM meM sUrisamrATa zrIvijayanemisUri kA nAma liyA jA sakatA hai / jinake ziSyavRndoM meM dazAdhika AcArya the| samudAya kI dRSTi se tulanA nahIM kI jA sakatI hai ! varNya-viSaya kavi prathama padya meM nAbhinarezvaranandana ko namaskAra kara rANigapura nivAsI prAgvATa vaMzIya dharaNAgara kA nAma letA hai aura unake guru tapAgacchanAyaka zrIsomasundarasUri ko smaraNa karatA hai / unakI dezanA ko sunakara saMghapati dharaNAgara ne AcArya se vinati kI ki ApakI AjJA ho to meM caturmukha jina mandira kA nirmANa karavAnA cAhatA huuN| AcArya kI svIkRti prApta hone para kAva
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 anusandhAna 45 saMghapati ne jyotiSiyoM ko bulAyA aura unake AdezAnusAra saMvat 1495 mAgha sudi 10 ko isakA zilAnyAsa / khAda muhUrta karavAyA / mandira kI 460 gaja kI vizAlatA ko dhyAna meM rakhakara gajapITha kA nirmANa karavAyA gayA / (padya 1-6) bhavijanoM ke Ane-jAne ke lie mandira ke cAro dizAoM meM cAra daravAje bnvaae| pITha ke Upara devachanda banavAyA aura cAroM dizAoM meM siMhAsana sthApita kie / cAroM dizAoM meM 41 aMgulapramANa kI RSabhadeva kI pratimA sthApita kI aura saMvat 1498 phAlguna bahula paMcamI ke dina zrIsomasundarasUrijI se pratiSThA karavAI / (padya 7-9) cAroM zAzvata jinezvaroM kI pratimAe~ vimalAcala, rAyaNarUMkha, sammetazikhara, aSTApadagiri aura nandIzvaradvIpa kI racanA kara 72 bimba sthApita kie| dUsarI bhUmi meM devachanda aura mUla gambhAroM meM utanI hI pratimAeM sthApita kii| yahA~ 31 aMgula kI mUrtiyA~ thI / cAroM dizAoM aura vidizAoM meM AdinAtha bhagavAna kI mUrtiyA~ sthApita kI gaI / tRtIya bhUmi arthAt tIsarI maMjila para ikkIsa aMgula kI pratimAe~ virAjamAna kI gaI aura mUrtiyoM kA pASANa mammANI pASANa hI rahA / tRtIya maMjila ke zikhara para 36 gaja kA zikhara banAyA gayA / 11 gaja kA kalaza sthApita kiyA gayA aura lambI dhvajapatAkA para ghuMgharuoM kI ghaNTiyA~ lagAI gaI / ( 10-15) trAtra solaveM vastu chanda meM padyAGka 7 se 15 sArAMza diyA gayA hai / yaha mandira cahumukha hai / stambhoM kI koraNI kalAtmaka hai / maNDapa meM tIna cauvIsiyoM kI sthApanA kI gaI hai / mandira kI zobhA indravimAna ke samAna hai / 46 pUtaliyA~ lagAI gaI hai / anya dezoM ke yAtrI saMgha Ate haiM, mahotsava karate haiM aura prasanna hote haiM / megha maNDapa darzanIya hai| tIna maMjiloM para tIrthaMkaroM ne yahA~ avatAra liyA ho isa prakAra kA yahA~ pratIta hotA hai mandira meM bherI, bhuMgara, nizANa Adi kI pratidhvani gUMjatI rahatI hai / gandharva loga gIta - gAna karate haiM / aisA pratIta hotA hai ki mandira ke sanmukha bAraha devaloka kI gaNanA hI kyA hai ? (padya 17 - 21) 1
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapTembara 2008 uttara dizA meM aSTApada kI racanA kI gaI hai / nAlimaNDapa hai, jahA~ sahasrakUTa girirAja kI pratimAoM kA sthApana kiyA gayA hai / dakSiNa dizA meM nandIzvara aura sammetazikhara kI racanA kI gaI hai / aisA pratIta hotA hai ki yaha dharaNavihAra mahImaNDala kA siNagAra hai aura vindhyAcala ke samAna hai / vidizA meM 4 vihAra banAe gae haiN| pahalA vihAra ajitanAtha aura sImandharasvAmI se suzobhita hai jisakA nirmANa campAgara ne karavAyA / dUsarA vihAra mahAde ne karavAyA hai jahA~ zAntinAtha aura neminAtha vidyamAna haiN| tIsarA vihAra khambhAta ke zrIsaMgha ne karavAyA jisameM pArzvanAtha pramukha hai / cothA mahAvIra kA vihAra tolhAzAha ne banavAyA hai / ina logoM ne apanI lakSmI kA lAbha liyA hai| aisA mAlUma hotA hai ki tAraNagar3ha (tAraGgA), giranAra, thaMbhaNa aura sAMcora jo paJcatIrthI ke nAma se prasiddha hai ve yahA~ Akara virAjamAna ho gae hoM / cAroM dizAoM meM ATha pratimAe~ haiM jo 33 aMgula parimANa kI haiM / mandira meM 96 dehariyA~ haiM / 116 mUla jinabimba haiM / maNDapa 20 haiM / 368 pratimAaiM haiM / devavimAna ke samAna zobhita ho rahA hai aura rAya evaM rANA yaha socate haiM ki yaha kisI deva kA hI kAma ho isalie rANA ise tribhuvanadIpaka kahate haiM / pIche kI zAla zobhAyamAna hai / kaMguroM se zobhita hai / samavasaraNa, cArasAla ke Upara gajasiMhala hai / isa mandira meM sATha caturmukha zAzvata bimba haiM / dharaNAgara seTha ne ati ramaNIya mandira rANakapura meM banavAyA hai aura bar3e mahotsava ke sAtha dAnava, mAnava aura devatA pUjA karate haiM / (padya 22 - 30) 31veM padya meM kavi apanA paricaya detA huA kahatA hai ki paNDita vizAlamUrti tapAgaccha nAyaka yugapravara zrIsomasundarasUri ke caraNoM kI pratidina sevA karatA hai aura isa dharaNavihAra kA bhakti se smaraNa karatA hai| isakA smaraNa karane se zAzvata sukha prApta hote haiM / bhASA chanda Adi yaha racanA apabhraMza mizrita marugurjara meM likhI gaI hai / vastuchanda Adi prAcIna chandoM kA prayoga kiyA gayA hai / ThavaNI aura bhASA kisa chanda ke nAma haiM, jJAta nahIM ? padya 5-6 meM dharaNinda ke sthAna para dharaNiga hI samajheM / 61
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 anusandhAna 45 vizeSa mere dvArA likhita kulapAka tIrtha mANikyadeva RSabhadeva nAmaka pustaka meM lekhAMka 11 se yaha to pramANita hai ki somasundarasUri ke pramukha bhakta zreSThI guNarAja ne saMvat 1481 meM kulApAkatIrtha kI yAtrA kI thii| isa lekha meM dharaNika kA nAma AtA hai| yaha dharaNika rANakapura mandira ke nirmAtA the yA guNarAja ke pUrvaja the yaha spaSTa nahIM hotA / lekhAMka 10a meM bhI guNarAja, sahasarAja kA nAma AtA hai / lekhAMka 7ba ke anusAra somasundarasUri ke ziSya bhuvanasundarasUri, jJAnaratnagaNi, sudhAharSagaNi, vijayasaMyamagaNi, rAjyavardhanagaNi, cAritrarAjagaNi, ratnaprabhagaNi, tIrthazekharagaNi, vivekazekharagaNi, vIrakalazagaNi aura sAdhvI vijayamatI, gaNinI saMvegamAlA Adi ke khaNDita zilAlekha prApta hotA haiM / lekhAMka 8 saMvat 1479 meM bhuvanasundarasUri kA nAma prApta hotA hai| lekhAMka 9 saMvat 1481 ke lekha meM zrIsomasundarasUri ne mANikyadeva AdinAtha kI yAtrA kI thI yaha ullekha bhI prApta hotA hai / yaha stava aitihAsika stava hai aura rANakapura AdinAtha mandira kA pUrNa paricaya detA hai ata: usakA mUla pATha diyA jA rahA hai : // 0 // paNamiya nAbhiraresara nandana, gAisu tihUaNa nayanAnandana cumukha dharaNa vihAra sohai surapura sama rANigapura, tihAM vasai saMghapati dharaNAgara prAgavaMza siNagAra // 1 // anukrami tavagacchanAyaka suhuguru, viharantA puhatA rANigapura surataruniya parisAra sirisomasundarasUri purandara, bhavikakamalavanabodhanadinakara jugavara kamalAgAra / / 2 / / amiya samANi tasu mukhi vANI, nisuNIya saMghapati niya mani ANI vinavaya joDI pANi bhagavana tuma upadeza Upanu, bhAva karAvA zrIcumukhanu hu mujha tuma pasAu // 3 //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapTembara 2008 pachai saMghapati lagana giNAyA, paNDita josI khevi teDAvyA ___ AvyA suhaguru pAsi saMvata caUda varisa paMcANu, mAha bahula navamInisi takkhaNu dasamI divasa muhANa // 4 // maNDiya dharaNinda bhiDa pUrAvai, visAsu gajapITha baMdhAvai ____ Avai ANaMda puri dina-dina vAdhai ati dIpantu, vIjha mahAgiri rai jIpantu kheyantu bhava dUri // 5 / / ___ vastu / cumukha kAraNi cumukha kAraNi bahuya vIstAra, visAsau gaja pihula paNi sATha cyAra sai paridhi vistAra iNa pari pITha bandhAvi kari harakha pUri dharaNinda sAdara somasundara suhuguru taNau nisuNIya vayaNa vicAra zuddha divasa maNDAviu sohai dharaNa vihAra / / 6 / / // ThavaNi || nIpanAM e atisuvizAla sohai cyArai bAraNAM e cihuM disiie AvatA jANi bhaviyaNa loaNa pAraNAM e dIpatAM e pITha Upari devachandai vistara ghaNA e cihudisiiM e maNDiya cyAri siMhAsaNa jiNavara taNAM e ||7|| cyArai e ekatAlIsa aMgulamANa jugAdijiNa thApivA e maNDi jaGga saGghapati pUchiya suddha diNa siriguru e tavagacharAya somasundarasUri karakamali pratiTThiyA e saMvat caUda aTThANu phAguNa bahulaI ...... ||8|| paMcamaI e paramANaMda candana kesari pUja kari jhalakatA e mUlanAyaka kaMcaNamaya AbharaNa bhariya thApiyA e cihudisiiM sAra paragarasi upari vAriyA e jANaiM e dharaNinda Aja kAja saveM maI sAriyA e // 9 //
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 anusandhAna 45 sAsatA e jiNavara cyAri jANe vimalAcala sahiya pheDai e rAyaNa rUkha dukha save pAsaI rahiya sohai e sirisammetasihara aTThAvai girivarU e abhinavAM e bahutarI bimba bAvana nandIsara varU e // 10 // etalA e savi avatAra devachanda imi bhAviyA e bIjA e je avatAra mUla gambhArai ThAviyA e anerAM e je chaI bimba bhAvaiM bhagatiiM te thuNIya cyAlyA e bAhiri heva jiNavara savi je tI bhaNIya // 11 // harakhiyA bIji bhUmi pAvar3iyA re tihiM caDaI e pUjivA e AvaI raMgi igatIsa aMgula vaDavar3ai e cihu~ disiI e tihiM avadhAri baiThA Adila viviha paraI usasaI e bhaviyaNa kAya dekhIya mUrati bhagati bharaI // 12 // trIjI e bhUmi vicAra igavIsa aMgula AdijiNa tiNiparaI e mana uhlAsi pUju paNamuM bhaviyajaNa bArai e mUlanAyaka mammANI pANI taNA e avatariyA e jANe bAra dinakara mahiyali dIpatAM e // 13 / / vidisaI e sikharasiMgAra bAra-bAra jiNa jUjUyA e sIlamaI e caMpakamAla sAsaya pUjA pUjiyA e uMcau e gaja chatrIsa anupama zikhara tribhUmivara joyatAM e sobhasaMbhAra bhaviyaNa maNa ulhAsakara // 14 // rAjatu e sovaMnavaMna igyArai gaja uMcapaNi jhalakatu e uMcau daMDa kalasa purisa parimANa puNa ghamaghamaI e ghUgharamAla laMba patAkA lahalahaI e nAcatI e jANe raMgi saMghapati kIrati gahagaI e // 15 / / // vastu // cAru caumukha cAru caumukha risahajiNanAha saMghapati dharaNiMda karevia, suguru pAsi paiiTTha sAria
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapTembara 2008 tIratha savi avatAra tiNi, devachaMda dippaMta kAria trihuM bhUme bhAsura sihara koraNI e suvizAla daMDakalaza sovanamai dIsaI atirhi jhamAla // 16 / / // ThavaNI // caumukha cihuM pakhi cAhIi tu bhamarulIbhara maha taNu vicAra putalI sohaI e navanavI tu bha0 jANe raMbhAkAra thaMbhe toraNa dhoraNI tu bha0 koraNI dIsaI sAra mUlamaMDapi java AviA tu bha0 manamohai apAra // 17 // trinni cauvIsI jiNai taNI tu bha0 maMDapa taNai vitAni tihaaNa sobhA saMkalI tu bha0 jANe iMdravimANa pUtalI chaitAlIsa karaI tu bha0 nitu nATaka raMgarola jANe apacharadeva tu bha0 Aviya karaI Takola // 18 // paMca vaMna sohAmaNI tu bha0 gUMhalI talagaTi caMga tihAM baisaI kulakAminI tu bha0 gAI jiNa guNaraMgi nitu nitu desa videsa taNA tu bha0 AvaI saMgha apAra snAtra mahotsava nitu karaI tu bha0 mahAdhaja dIjaiM sAra // 19 / / meghamaMDapa UmAhaDau tu bha0 karivA loaNasAra trihuM bhUme tribhuvana taNA tu bha0 jANe iMhi avatAra koraNI varaNanaI nahIM tu bha0 pUtalI nAnAkAra nATaka lakuTI rasaramaI tu bha0 bhaviyaNa trinhai vAra // 20 // bheri bhuMgala nIsANa taNu tu bha0 gAjaI guhiru nAda guNagAI ghaNA tu bha0 baisI madhurai sAdi triNi triNi maNDapa cihuM disaiM tu bha0 cumukhi iNi parivAra devaloka bAraiM kisuM tu bha0 avatariyA khAkaI vAra // 21 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 45 // bhASA // uttaradisaI doi dIpatAM e mAlhaMtaDi aSTApada prAsAda bIju kalyANa traya taNu e mA0 cumukhasiM lii vAda nAlimaMDapa maMDAvIu e mA0 sahasakUTa girirAja pratimAM saha savi pUjatAM e mA0 sIjhaiM bhaviyaNa kAja // 22 // dakSiNa disi naMdIsarU e mA0 sammetasihara vihAra ima ima maMDapa bAraNai e mA0 doi doi mUrati sAra hasta siddhi suhaguru taNI e mA0 dini dini dharaNavihAra vAdhai vaMdhyAcala samu e mA0 mahimaMDali siNigAra // 23 / / vidisaI do mukha dIpatAe mA0 mahIdhara cyAri vihAra pahilaM caMpAgara taNu e ajiya sImaMdharasAmi bIju mahAde karevia tihiM saMti nemikumAra trIjai saMgha khaMbhAitu e mA0 vecaiM vitta apAra // 24 / / thApi pAsajiNesarU e mA0 cauthai tolhii sAhi vIrajiNaMda maMDAviu e mA0 lIdhu lachirnu lAha tAraNagaDha girinAravara mA0 thaMbhaNa sAcura sAmi jANe e avatAriyA e mA0 ki paMcatIratha nAmi // 25 / / e cihuM paDimA aTThavara mANa tetIsa aMgula aMga iga iga maMDapa bAraNai e mA0 kulagirinIya parisAra channU jiNa deharI taNA e mA0 dIsaI sobha saMbhAra jANe keli khaDokhalI e mA0 tihuaNajaNa suhakAra // 26 / / solottarasu mUlajiNa mA0 maMDapa vIsa udAra aThasaTThi adhikAM triNisaI e mA0 caumukhi caukI sAra sikhari sahasa sAta kalasA e mA0 paMnarasaI channU thaMbha paMcasaI causaThi pUtalI e mA0 sohaiM jima devaraMbha // 27 // cauvIsAsu toraNAM e mA0 koraNIe abhirAma tihuaNajaNa sohAmaNIya mA0 dekhIya ehavaM ThAma
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapTembara 2008 rAyarANA mani cItavaI e mA0 e kisuM deva kAma zAstra mAhi ima bolIi e mA0 tribhuvanadIpaka nAma // 281 pASa(?cha)li sAla sohAmaNu e mA0 kosIse suvisAla jANe mahiyali maMDiu e mA0 samosaraNa causAla tirhi Upari gajasiMhalA e mA0 sohaI cihuM disi poli tihiM Agali hiva cAhie e mA0 pAvaDiyA rAMuli // 29 // sAThi caturmukha sAsatAe mA0 te chai devahagammu tehajA mali ekasaTTimu e mA0 dharaNAgara atirammu rANigapuri maMDAvIu e mA0 nita nita ucchava raMga dAnava mAnava devatA e mA0 pUja racaI nitu caMga // 30 // tavagacchanAyaka yugapavara mA0 somasuMdarasUri sIsa vizAlamUrati paNDita taNA e mA0 sevita pai nisidIsa iNapari bhagataI vanniu e mA0 e zrIya dharaNavihAra bhaNatAM guNatAM saMpajaI e mA0 sAsai sukkha saMbhAra suNisuMdari // 31 // itizrIdharaNavihAracaturmukhastavaH / samAptaM / zubhaM bhavatu / / saM0 lAkhAbhA0 lIlAde putrI zrA0 cAMpUpaThanArthaM // likhataM pUjyArAdhya paM0 samayasundaragaNiziSya paM0 caraNasundaragaNi ziSya haMsavizAlagaNinA / / [noMdha : kAvya ke antima padya meM AnevAlI 'vizAlamUrati paNDita taNA e, sekti pai nisidIsa' isa pati se yaha racanA zrIvizAlamUrti ke ziSyane kI ho aisA pratIta hotA hai / -zI]