Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillI kA aitihAsika jaina sArthavAha nala sAha : naTTala AcArya zrI kundanalAla jaina sArthavAha zabda kI vyAkhyA karate hue amarakoSa ke TIkAkAra kSIrasvAmI ne likhA hai 'jo pUMjI ke dvArA vyApAra karanevAle pAnthoM kA aguA ho vaha sArthavAha hai|" prAcIna bhArata kI sArthavAha paramparA kA guNagAna DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla ne isa prakAra kiyA hai, "koI eka utsAhI vyApArI sArtha banAkara vyApAra ke lie uThatA thA / usake sAtha meM aura loga bhI sammilita ho jAte the jisake nizcita niyama the / sArthaM kA uThanA vyApArika kSetra kI bar3I ghaTanA hotI thI / dhArmika tIrtha yAtrA ke lie jaise saMgha nikalate the aura unakA netA saMghapati (saMghavaI, saMghavI ) hotA thA vaise hI vyApArika kSetra meM sArthavAha kI sthiti thI / bhAratIya vyApArika jagat meM jo sone kI khetI huI usake phUle puSpa cunanevAle vyakti sArthavAha the / buddhi ke dhanI, satya meM niSThAvAn, sAhasa ke bhaMDAra, vyAvahArika sUjha-bUjha meM page hue, udAra, dAnI, dharma aura saMskRti meM ruci rakhane vAle naI sthiti kA svAgata karane vAle, deza-videza kI jAnakArI ke koSa... rIti-nIti ke pArakhI - bhAratIya sArthavAha mahodadhi ke taTa para sthita tAmralipti se sIriyA kI antAkSI nagarI taka, yaba dvIpa aura kaTAha dvIpa se colamaMDala ke sAmudrika pattanoM aura pazcima meM yamana barjara dezoM taka ke vijJAna jala thala para chA gae the|" " sArthavAhoM kI gauravazAlI paramparA kA zaktizAlI rAjyoM ke abhAva, kendriya sattA ke bikharAva, jIvana kI asurakSA evaM arAjakatA ke kAraNa lopa hone lagA thA / isa samAptaprAyaH paramparA meM vikram samvat 1986 ( I0 san 1932) meM dillI ke ekaprasiddha jaina dharmAnuyAyI dhAvaka ziromaNi naTTala sAhU ke darzana ho jAte haiN| unakI prazaMsA meM vibudha zrIdhara nAmaka apabhraMza ke zreSTha kavi ne apanI "pAsaNAha cariu" nAmaka sarvotkRSTa racanA meM bar3e gaurava ke sAtha vibhinna sthaloM para ullekha kiyA hai| unhoMne unake nAma kA naTTala, NaTTalu, naTTaNa, naTTalu, naTTaNu, naTula Adi rUpoM meM ullekha kiyA hai / 1 agravAla vaMzI naTTala sAhU ke pitA kA nAma jejA tathA mAtA kA nAma memaDiya thA / jejA sAhU ke rAghava, sor3hala aura naTTala nAma se tIna putra utpanna hue the, jinameM se tRtIya putra naTTala sAhU bar3A pratApI evaM tatkAlIn sarvazreSTha samRddha vyApArI evaM dhArmika niSThA se paripUrNa rAjanItijJa bhI yA zrI harihara dvivedI ne jejA ko naTTala kA mAmA likhA hai' jo saMbhavataH koI aura vyakti rahA hogA / isI taraha unhoMne naTTala ke prazaMsaka alhaNa ko unakA pitA batAyA hai| yaha bhI pramANasiddha nahIM hai kyoMki kavi vibudha zrIdhara jaba hariyANA se dillI padhAre to ve alhaNa sAhU ke yahAM Thahare the jo tatkAlIna rAjamaMtrI the aura unheM apanI prathama racanA 'caMdapyaha cariu sunAI thI jisase prabhAvita hokara alhaNa sAhU ne kavi se anurodha kiyA thA ki vaha nala sAhU se avazya hI mile| isa para kavi ne kahA thA ki 'isa saMsAra meM durjanoM kI kamI nahIM hai aura mujhe kahIM apamAnita na honA par3e isalie jAne ke lie jhijhaka rahA hUM, parantu jaba alhaNa sAhU ne naTTala sAhU ke guNoM kI prazaMsA kI aura use apanA mitra batAyA taba kavivara alhaNa ke anurodha para naTTala sAhU se milane gaye / jaba nala sAhU ne kavivara kA ucita sammAna aura Adara kiyA aura zraddhAbhaktipUrvaka unase anurodha kiyA ki 'pAsanAhacariu' kI racanA kareM to phira kavivara ne mArgazIrSa kRSNA aSTamI ravivAra ko dillI meM saM0 1986 meM 'pAsaNAha cariu sArvavAha lekhaka DaoN0 motIcandra meM DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla kI bhUmikA se pR0 1 168 1. 2. 1. vahI pRSTha 2 dillI ke tomara, pR0 76 AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana pranyaH
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI racanA samApta kI / yaha grantha itihAsa kI dRSTi se bar3A mahattvapUrNa hai| isameM tatkAlIna tomaravaMzI rAjA anagapAla tathA usake zAsana kA prAmANika varNana milatA hai| isake sAtha hI tatta lIna sAma jika, dhArthika evaM Arthika paristhitiyoM kA bhI vistRta aitihAsika vivecana milatA hai| yaha anaMgapAla kauna thA--dvitIya yA tRtIya, isa para vidvAnoM meM paryApta matabheda hai| naTTala sAhU ne dillI meM bhagavAn zrI AdinAtha kA bhavya mandira banavAyA thA aura kavi zrIdhara kI preraNA se candraprabhu svAmI kI pratimA pratiSThita karAI thI aura mandira para paMcaraMgI dhvajA phaharAI thii| naTTala sAhU jahAM samRddha aura dhanI vyakti the, vahAM udAra, dhamika evaM paropakArI jIva bhI the| unakA vyApAra aMga-baMga, kaliMga, gaur3a, kerala, karnATaka, cola, dravir3a, pAMcAla, siMdha, khasa, mAlavA, lATa, laTa, loTa, nepAla, dhvaka, koMkaNa, mahArASTra, jhadAnaka, hariyANA, magadha, gurjara, saurASTra Adi dezoM se hotA thA tathA vahAM ke rAjA naTTala sAhU kA bar3A bharosA aura Adara karate the| ve bar3e bhArI sArthavAha the aura ho sakatA hai, unhoMne mahArAjA anaMgapAla ke saMdezavAhaka rAjadUta ke rUpa meM bhI vistRta khyAti ajita kI ho / kisI kA mata hai ki naTTala sAhU ne AdinAtha kI jagaha pArzvanAtha kA mandira banavAyA thA; kintu isakA koI prAmANika ullekha nahIM milatA / jo kucha bhI ho, kAlAntara meM yaha mandira dhvasta kara diyA gayA jisake avazeSa aba bhI maharaulI meM kutubamInAra ke pAsa upalabdha hote haiN| naTTala ko anaMgapAla kA maMtrI bhI kahA jAtA haiM, para aisA kahIM ullekha nahIM haiM / saMbhavatayA usake pratApa evaM samRddhi ke kAraNa use anaMgapAla kA maMtrI mAna liyA gayA ho / naTTala ke bAre meM kavi ne nimna saMskRta zloka bhI likhe haiM AsIdatra purA prasanna-vadano vikhyAta-datta-zrutiH, zuzrUSAdiguNairalaMkRtamanA deve gurau bhAktikaH / sarvajJaH krama-kaMja-yugma-nirato nyAyAnvito nityazo, jejAkhyo'khilacandrarociramalasphUz2aMdyazobhUSitaH // yasyAMgajo'jani sudhIriha rAghavAkhyo, jyAyAnamaMdamatirujjhita-sarba-doSaH / aprotakAnvaya-nabhoGgaNa-pArvaNoMduH, guNa-raMjita-cAru-cetAH // tato'bhavatsoDhala nAmadheyaH suto dvitIyo dviSatAmajeyaH / dharmArthakAmatritaye vidagdho jinAdhipa-proktavRSaNa mugdhaH // pazcAdbabhUva zazimaMDala-bhAsamAnaH, khyAtaH kSitIzvarajanAdapi labdhamAnaH / saddarzanAmRta-rasAyana-pAnapuSTa: zrInaTTalaH zubhamanA kSapitAriduSTa: // tenemudattamadhiyA pravicitya citte, svapnopama jaladazeSamasArabhUtaM / zrIpArzvanAthacaritaM duritApanodi, mokSAya kAritamitena mudaM vyalekhi // yenArAdhya vizudhya dhIramatinA devAdhidevaM jinaM, satpuNyaM samupAjitaM nijaguNaH saMtoSitA bAMdhavAH / jaina caityamakAri sundarataraM jainI pratiSThA tathA / sa zrImAnviditaH sadaiva jayatAtpRthvItale naTTalaH // upayukta zlokoM meM zrI naTTala sAhU kI pratiSThA aura vizeSatA kA jJAna saralatA se ho jAtA hai| zrI naTTalasAhU tatkAlIna dillI ke jaina samAja kA eka sarvapramukha zreSTha aitihAsika puruSa thA jisakI kIrti didigaMta taka vyApta thii| kavivara vibudha zrIdhara ne apane grantha meM naTTala sAhU ke viSaya meM apabhraMza meM jo kucha likhA hai, use bhI mUla rUpa meM prasaMgavaza yahAM uddhRta karanA upayukta hogA jisase pAThakoM ko isa zreSTha zrAvaka ke caritra ke udAtta gugoM aura sUkSmAtisUkSma vizeSatAoM kA paricaya mila sake aura ve usase prerita ho jaaeN| tahiM kula-gayaNaM gaNesiya payaMgu, sammatta vihUsaNa bhUsiyaMgu / gurubhatti Naviya telloka-NAhu, diTThau alhaNa NAmeNa sAhu / teNa vi Nijjiya caMdappahAsu, NisuNevi cariu caMdappahAsU / jaMpiu siriharu te dhaNNaMta, kulabuddhi vihavamANa siriyavaMta / aNavarau bhamaI jagi jAhiM kitti, dhavalaMtI giri-sAyara-dharitti / sA puNu havei sukaittaNeNa, bAeNa sueNa sukittaNeNa / jaina itihAsa, kalA aura saMskRti
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jA avirala dhArahi jaNamaNa hArahiM dijjai dhaNu vadIyaNahaM / tA jIva NiraMtari bhuaNabhaMtari bhamaI kitti suMdara jaNahaM / / putteNa vilacchi-samiddhaeNa, Naya-viNaya susIla-siNiddhaeNa / kittaNu vihAi dharaNiyali jAma, sisirayara-sarisu jasu ThAi tAma / sukaitteM puNu jA salila-rAsi, sasi-sUra-meru-Nakkhatta-rAsi / suka ittu vi pasarai bhaviyaNAha~, saMsaggeM raMjiya jaNa-maNAha~ / iha jejA NAmeM sAhu Asi, ai Nimmalayara-guNa-rayaNa-rAsi / siri-ayaravAla-kula-kamala-mittu, sui-dhamma-kamma-paviyaNNa-vittu / memaDiya NAma taho jAya bhajja, sIlAharaNAlaMkiya salajja / baMdhava-jaNa-maNa-saMjaNiya-sokkha, haMsIva uhaya-suvisuddha pakkha / taho paDhama puttu jaNa vayaNa rAmu, huu Arakkhi tasajIva gaamu| kAmiNi-mANasa-viddavaNa-kAmu, rAhau savvattha pasiddha NAmu / puNu bIyau vivuhANaMda-heu, guru bhattie saMthua aruha-deu / viNayAharaNAlaMkiya-sarIru, soDhala-NAmeNa subuddhi dhIru / puNa tijjau NaMdaNu NayaNANaMdaNu jage NaTTalU NAmeM bhaNiuM / jiNamai NIsaMkiu puNNAlaMkiu jasu buhehi guNa gaNu gaNiuM // jo suMdara bIyA iMdu jema, jaNa-vallahu dullahu loya tema / jo kula-kamalAyara-rAyahaMsu, vihuNiya-cira-viraiya-pAva-paMsu / titthayaru payaTTAviyau jeNa, paDhamau ko bhaNiyaiM sarisu teNa / jo dei dANu vaMdIyaNAhaM, viraevi mANu saharisa maNAhaM / para-dosa-payAsaNa-vihi-viuttu, jo ti-rarayaNa-yaNAharaNa-jutta / jo ditu caubvihu dANu bhAI, ahiNau vaMdhU avayariu nnaaii| jasu taNiya kitti gaya dasa disAsu, jo ditu Na jANaI sau sahAsu / jasu guNa-kittaNu kaiyaNa kuNaMti, aNavarau vaMdiyaNa Niru thuNaMti / jo guNa-dosahaM jANaiM viyAru, jo paraNArI-rai NibviyAru / jo rUva-viNijjiya-mAra-vIru, paDivaNNa-vayaNa-dhura-dharaNa-dhIru / somahu uvaroheM Nihaya viroheM NaTTalasAhu guNoha-Nihi / dIsai jAeppiNU paNau kareppiNu uppAiya bhabvayaNadihi // taM suNivi payaMpiu sirihareNa, jiNa-kabva-karaNa-vihiyAyareNa / savvau jaM jaMpiu purau majjhu, pai sabbhAveM buha mai asajjhu / parasaMti etthu vibuhahaM vivakkha, bahu kavau-kUTa-posiya savakkhu / amarisa dharaNIdhara sira vilagga, Nara sarUva tikkha muha kaNNalagga / asahiya paraNara guNa garua raddhi, duvvayaNa haNiya para kajja siddhi / kayaNA sA moDaNa mattha rilla, bhUmiu DibhaMgi Nidiya guNilla / ko sakkajJa raMjaNa tAhaM citta, sajjaNa payaDiya suaNatta ritta / tahi lai mahu kiM gamaNeNa bhavva, bhabvayaNa baMdhu parihariya-gavva / taM suNivi bhaNiuM guNa-rayaNa-dhAmu, alhaNa NAmeNa maNohirAmu / pau bhaNiuM kAI paI aruhabhatta, kiM muNahi Na NaTTalu bhUrisattu / 151 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo dhamma-dhuraMdharu uNNaya-kaMdharu suaNa-sahAvAlaMkariu / aNudiNu NiccalamaNu jasu baMdhavayaNu karai vayaNu NehAvariu / jo bhavvabhAva payaDaNa samatthu, Na kayA vi jAsu bhAsiu Niratthu / NAiNNai vayaNaI dujjaNAha, sammANu karai para sajjaNAhaM / saMsaggu samIhai uttamAhaM, jiNadhamma vihANe NittamAhaM / Niru karai goThThi sahuM buyaNehiM, satthattha-viyAraNa hiya-maNehiM / kiM bahuNA tujjhu samAsieNa, appau appeNa pasaMsieNa / mahu vayaNu Na cAlai so kayAvi, jaM bhaNami karai lahu taM sayAvi / taM NisaNivi siriharu caliu tetthu, uvaviThThau NaTTalu ThAI jetthu / teNavi taho Ayaho vihiu mANu, sapaNaya taMbolAsaNa samANu / jaM puvva jammi paviraiu kiMpi, iha vihivaseNa pariNavai taMpi / khaNu ekka siNeheM galiu jAma, alhaNa NameNa pautta tAma / bho NaTTala Niruvama dhariya kulakkama, bhaNami kiMpi paI parama suhi / para samayaH parammuha agaNiya dummaha pariyANiya jiNa samaya vihi / kArAvevi NAheyaho Nikeu, paviiNNu paMca vaNaM sukeu / paI puNu paiTTha paviraiya jema, pAsaho caritta, jai puNavi tema / virayAvahi tA saMbhavai sokkhu, kAlaMtareNa puNu kammamokkhu / sisarayara-vive Niya jaNaNa NAmu, paI hoi caDAviu caMda-dhAmu / tujjhu vi pasarai jaya jasu rasata, dasa disahi sayala asahaNa hsNtu| taM NisuNivi NaTTalu bhaNaI sAhu, saivAlI piya yama taNauM NAhu / bhaNu khaMDa rasAyaNu suha yAsu, ruccai Na kAsu yataNu payAsu / etthaMtari siriharu vutta teNa, NaTTalu NAmeNa maNohareNa / bho tahu mahu payaDiya NehabhAu, tuhaM para mahu pariyANiya sahAu / tuhuM mahu jasa sarasIruha subhANu, tuhuM mahu bhAvahi NaM guNa-NihANu / paI hotaeNa pAsaho carittu, AyaNNami payaDahi pAvaritta / taM NisuNivi pisuNiuM kavivareNa, aNavarau laddha-sarasai-vareNa / virayami gayagAveM pavimala bhAveM tuha vayaNe pAsaho cariu / para dujjaNa NiyarahiM hayaguNa payarahiM gharu puru NayarAvaru bhariu / iya siripAsacaritaM raiyaM buha-sirihareNa guNa-bhariyaM / aNumaNiyaM maNNojjaM NaTTala-NAmeNa bhavveNa / vijayaMta-vimANAo vammAdevIi NaMdaNo jaao| . kaNayappahu caviUNaM paDhamo saMdhI prismtto| rAhava sAhuheM sammatta-lAhu, saMbhavau samiya saMsAra-dAha / soDhala nAmaho sayala vi dharitti, dhavalaMti bhamau aNavarau kitti / / tiNNi vi bhAiya sammatta-jutta, jiNabhaNiya dhamma-vihi karaNa dhutta / mahimeru jalahi sasi sUru jAma, sahuM taNuruhehiM NaMdaMtu tAma / cauvihu vitttharau jiNiMda-saMghu, parasamaya khuddavAihiM dulaMghu / / vittharau suyajasu bhuaNi pilli, tuTTau Ditti saMsAra-velli / vikkama NariMda supasiddha kAli, DhillI paTTaNi dhaNa kaNa visAli / / saNavAsi eyAraha saehi, parivADie varisahaM parigaehi / kasaNaTThamIhiM AgahaNamAsi, ravivAri samANiu sisira bhAsi / / jaina itihAsa, kalA aura saMskRti
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ siri pAsaNAha Nimmalu carittu, sayalAmala-guNa rayaNoya dittu / paNavIsa sayaiM gaMthaho pamANa, jANijjahiM paNavIsahiM samANu / jA canda divAyara mahiha rasAyara tA buhayaNahiM paDhijjau / bhaviyahiM bhAvijjau guNahiM thuNijjau varaleyahi lihijjau / / iya pAsacarittaM raiyaM, buha-sirihareNa guNabhariyaM / aNumaNNiyaM maNujjaM NaTTala-NAmeNa bhavveNa / / puvva-bhavaMtara-kahaNo pAsa-jiNidassa caaru-nivvaanno| jiNa-piyara-dikkha-gahaNo bArahamo saMdhI parisammatto / / aho jaNa Niccalu citta karevi, bhisaM visaesu bhamaMtu dharevi / khaNekka payaMpiu majjhu suNehu, ku bhAvaI savvaI hotaha Nehu / ihatthi pasiddhau DhillihiM ikka, Narutta muNaM avaiNNau~ sakku / samakkhami tumhaha~ tAsu guNAI, surAsura-rAya maNoharaNAi~ / sasaMka suhA samakittiha dhAmu, surAyale kiNNara gAiya nnaamu| maNohara-mANiNi-raMjaNa kAmu, mahAmahimAlau loyaha~ vAmu / jiNesara-pAya-saroya-durehu, visuddha maNogai jittai surehu / sayA guru bhattu giridu va dhIru, suhI-suhao jalahivva gahIru / adujjaNu sajjaNa sukkha-payAsu, viyANiya mAgaha loya payAsu / asesaha sajjaNa majjhi maNujja, nariMdaha~ citti payAsiya cojju / mahAma ivaMtaha~ bhAvai tema, saroyaNarAhaM rasAyaNu jema / savaMsa NahaMgaNa bhAsaNa-sUru, sabaMdhava-vagga maNicchiya pUru / suhoha payAsaNu dhammuya muttu, viyANiya jiNavara Ayamasuttu / dayAlaya vaTTaNa jIvaNa vAhu, khalANaNa caMda payAsaNa rAhu / piyA ai vallaha vAlihe NAhu vahuguNagaNajuttaho jiNapayabhattaho jo bhAsai guNa naTTalaho / so payahiM NahaMgaNu ramiya varaMgaNu laMghai sirihara haya khalaho / / paMcANuvvava dharaNu sa sayala suaNaI suhakAraNu / jiNamaya paha saMcaraNu visama visayAsA varaNu // vacchalla vihANa pavihANaya vittharaNu jiNa-muNi-paya-pujjAkaraNu / ahiNaMdau NaTTala sAhu ciru vivuhayaNaha~ maNa-dhaNa-haraNu / / dANavaMtu taki daMti dhariya tirayaNi ta ki senniuN| rUvatuta ki maya tija ya tAvaNu rai bhANiu // aigahIru ta ki jalahi garuya laharihi haya sukhahu / ai thirayaru ta ki meru vappa caya rahiyau ta ki nahu / / Nau daMti na seNiuM nau mayaNu Na jalahi meru Na puNu na nahu / sikhitu sAhu jejA taNauM jagi naTTalu supasiddha ihu / / aMga-vaMga-kAliMga-gaur3a-kerala-kaNNADahaM / coDa-daviDa-paMcAla-siMdhu-khasa-mAlava-lADahaM / / jaTTa-bhoTTa-NevAla-Takka-kuMkaNa-marahaTTahaM / bhAyANaya-hariyANa-magaha-gujjara-soraTTahaM / / iya evamAi desesu Niru jo jANiyai nariMdarhi / so naTTalu sAhu na vaNNiyai kahi sirihara kai vidahi // dahalakkhaNa jiNa-bhaNiya-dhamma dhura dharaNu viyakkhaNu / lakkhaNa uvalakkhiya sarIru paracittu va lakkhaNu / / suhi sajjaNa buhayaNa vihIu siisaalNkriyu| koha-loha-mAyAhi-mANa-bhaya-maya-parirahiyau / / gurudeva-piyara-paya-bhattiyaru ayaravAla-kula-siri-tilau / NaMdau siri NaTTalu sAhu ciru kai sirihara guNa-gaNa-nilau // gahira-ghosu navajalaharubva sura-selu va dhiiru| malabhara rahiyau nayaluvva jalaNihi va gahIrau // citiyayaru ciMtAmaNinva taraNi va teillau / mANiNi-maNahara raivaruvva bhavvayaNa piyallau / / gaMDIu va guNa gaNa maDiyau parinimmahiya alakkhaNu / jo so vaNiya na keu Na bhaNu naTTalu sAhu slkkhnnu|| AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya