Book Title: Chand Drushti se Dashashrut Skandha Niryukti Path Nirdharan
Author(s): Ashok Kumar Singh
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229101/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa azoka kumAra siMha chanda kI dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti ke adhyayana se pUrva isakI gAthA saMkhyA para vicAra kara lenA Avazyaka hai| isa niyukti ke prakAzita saMskaraNoM evaM jaina vidyA ke vidvAnoM dvArA pradatta isakI gAthA saMkhyA meM antara hai / isake do prakAzita saMskaraNa upalabdha haiM- mUla aura cUrNi sahita maNivijayagaNi granthamAlA, bhAvanagara 1954 saMskaraNa aura 'niyuktisaGgraha' zIrSaka ke antargata sabhI upalabdha niyuktiyoM ke sAtha vijayajinendrasUri dvArA sampAdita lAkhAbAvala 1989 saMskaraNa / / bhAvanagara saMskaraNa meM gAthAoM kI saMkhyA 141 aura lAkhAbAvala saMskaraNa meM 142 hai| jabaki vAstava meM lAkhAbAvala saMskaraNa meM bhI 141 gAthAyeM hI haiM / prakAzana-truTi ke kAraNa kramAGka 111 chUTa jAne se gAthA kramAGka 110 ke bAda 112 mudrita hai| phalataH gAthAoM kI saMkhyA 141 ke badale 142 ho gaI hai, jo galata hai| adhika sambhAvanA yahI hai ki lAkhAbAvala saMskaraNa kA pATha, bhAvanagara saMskaraNa se hI liyA gayA hai| isalie bhI gAthA saMkhyA samAna honA svAbhAvika hai| 'Government Collections of Manuscripts meM eca. Ara. kApaDiyA ne isakI gAthA saMkhyA 154 batAI hai / 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga-1 meM bhI isakI gAthA saM. 154 hai / 'jinaratnakoza meM yaha saMkhyA 144 hai / kApaDiyA dvArA apanI pustaka 'A History of the Jaina Canonical literature of the Jainas' meM isa niyukti kI gAthA saMkhyA ke viSaya meM diyA gayA vivaraNa atyanta bhrAmaka hai / vahA~ dI gaI alaga-alaga adhyayanoM kI gAthAoM kA yoga 99 hI hotA hai / vastuta: 'Government Collections' meM prApta alaga-alaga adhyayanoM kI gAthAoM kA yoga 144 hI hai, 154 kA ullekha mudraNa-doSa ke kAraNa hai / isakA vivaraNa dekhane yogya hai - "....this work ends on fol. 5; 154 gathas in all; Verses of the different sections of this nijjutti corresponding to the ten sections of Dasasrutaskandha are separately numbered as under: asamAhiTThANanijjutti 11 Verses sabaladosanijjutti 3 Verses AsAyaNanijjutti 10 Verses gaNisaMpayAnijjutti 7 Verses cittasamAhiTThANanijjutti 8 Verses uvAsagapaDimAnijjutti 11 Verses bhikkhupaDimAnijjutti < Verses pajjosavaNAkappanijjutti 67 Verses mohaNijjaTThANanijjutti Verses AyatiTThANanijjutti 15 verses ...AcAradasANaM nijjuttI // cha // gAthA 154 // " (yoga 144) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 azoka kumAra siMha Nirgrantha jaina sAhitya kA bahad itihAsa, bhAga 1 kA vivaraNa bhI saMbhavataH isI srota para AdhArita hai| isalie 154 gAthAoM kA ullekha sahI arthoM meM 144 gAthAoM kA hI mAnA jAnA cAhie / kApaDiyA kA uttaravartI (Canonical Literature). vivaraNa nizcita rUpa se apane pUrvavartI vivaraNa para hI AdhArita hogaa| parantu mudraNa doSa ne vivaraNa ko pUrI taraha asaGgata banA diyA hai| unake vivaraNa se prathama dRSTi meM isa niyukti meM 12 adhyayana hone kA bhrama ho jAtA hai - 9, 11, 3, 10, 7, 4, 11, 8, 6, 7, 8 aura 15 / sAtha hI ina gAthAoM kA yoga bhI 99 hI hotA hai jabaki dhyAna se dekhane para patA cala jAtA hai ki yaha visaGgati nizcita rUpa se mudraNa-doSa se utpanna huI hai| isameM zuru kA 9 aura nauveM, dasaveM krama para ullekhita 6, 7 ke madhya kA virAma, anapekSita hai / isa 9 ko gaNanA se alaga kara dene aura 6, 7 ke sthAna para 67 pATha ho jAne para adhyayana saMkhyA 10 aura gAthA saMkhyA 144 ho jAtI hai aura kApaDiyA ke ukta donoM vivaraNa eka samAna ho jAte hai / uparyukta vivecana se spaSTa hai ki isa niyukti kI gAthAsaMkhyA 144 aura 141 ullikhita hai| yaha saMkhyA-bheda pA~caveM adhyayana meM kramaza: cAra (144) aura eka (141) gAthA prApta hone ke kAraNa hai| ... da. ni. kI gAthA saM. nirdhArita karane ke krama meM ni. bhA. cU. kA vivaraNa bhI bahuta mahattvapUrNa hai / prastuta niyukti ke AThaveM 'paryuSaNAkalpa' adhyayana kI sabhI gAthAyeM ni. bhA. ke dasaveM uddezaka' meM usI krama se 'imA NijjuttI' kahakara uddhRta haiM / niyukti ke AThaveM adhyayana meM 67 gAthAyeM aura ni. bhA. ke dasaveM uddezaka ke sambaddha aMza meM 72 gAthAyeM haiN| isa prakAra niyukti gAthAoM ke rUpa meM uddhRta pA~ca gAthAyeM atirikta haiN| ni. bhA. meM inakA kramAGka 3155, 3170, 3175, 3192 aura 3209 hai| ina atirikta gAthAoM kA krama da. ni. meM gAthA saM. kramazaH 68, 82, 86, 101 evaM 109 ke bAda AtA hai| ni. bhA. meM ullikhita atirikta gAthAyeM nimna haiM - paNNAsA pADijjati, cauNha mAsANa majjhao / tato u sattarI hoi, jahaNNo vAsuvaggaho // 3155 // vigatIe gahaNammi vi, garahitavigatiggaho va kajjammi / garahA lAbhapamANe, paccayapAvappaDIghAto // 3170 // DagalacchAre leve, chaDaNa gahaNe taheva dharaNe ya / puMchaNa-gilANa-mattaga, bhAyaNa bhaMgAti hetU se // 3175 // causu katAsesu gatI, naraya tiriya mANuse ya devagatI / uvasamaha NiccakAlaM, soggaimaggaM viyANaMtA // 3192 // asive omoyarie, rAyaduDhe bhae va gelaNNe / addhANa rohae vA, dosu vi suttesu appabahuM // 3209 // isa sambandha meM mahattvapUrNa tathya yaha hai ki da. cU. (bhAvanagara) meM Upara ullikhita gAthA saM.68 evaM 86 kI cUNi ke rUpa meM prApta vivaraNa meM ni. bhA. cU. ke samAna hI gAthA saMkhyA 3155 aura 3175 kI cUrNi bhI prApta hotI haiM / gAthA saM. 82 ke aMza ni. bhA. kI 3169 aura 3170 donoM gAthAoM meM prApta hote haiM / 82 kI cUrNi bhI ni. bhA. cU. kI ina donoM gAthAoM kI samanvita cUrNiyoM ke samAna hai| jabaki gAthA saM. 101 kI cUrNi ke sAtha ni. bhA. 3192 kI cUrNi aura 118 kI cUrNi ke sAtha 3209 kI cUrNi da. cU. meM prApta nahIM hotI hai| tathya ko spaSTa karane ke lie donoM cUrNiyoM ke sambaddha aMza Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. III - 1997-2002 chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti... 269 ko yahA~ uddhata kiyA jA rahA hai - "kahaM puNa sattarI? cauNhaM mAsANaM savIsaM divasasataM bhavati, tato savIsatirAto mAso paNNAsaM divasA sodhitA sesA sattara divasA / je bhaddavayabahulassa dasamIe paJjosaveMti tesiM asIti divasA jeTThoggaho, je sAvaNaputrimAe paJjosarviti tesiM NaM Nautti divasA majjhi jeTThoggaho, je sAvaNabahuladasamIe ThitA tesiM dasuttaraM divasasataM jeTThoggaho, evamAdIhiM pagArehiM varisArattaM egakhette acchittA kattiyacAummAsie NigaMtavvaM / atha vAso na oramati to maggasire mAse jaddivasaM pakkamaTTiyaM jAtaM taddivasaM ceva NiggaMtavvaM, ukkoseNa tinni dasarAyA na niggaccheJjA / maggasirapunnimA ettiyaM bhaNiyaM hoi maggasiraputrimAe pareNa jai viplavaMtehiM tahavi NigaMtavvaM / adha na niggacchaMti tA caulahugA / evaM paMcamAsio jeTThoggaho / - da. cU.10 kahaM sattarI ? ucyate - cauNhaM mAsANaM vIsuttaraM divasasayaM bhavati - savIsatimAso paNNAsaM divasA, te vIsuttarasayamajjhAo sohiyA, sesA sattarI / / je bhaddavayabahuladasamIe pajjosaveMti tesi asItidivasA majjhimo vAsakAloggaho bhavati / je sAvaNapuNNimAe pajjosaviti tesiM Nauti ceva divasA majjhimo ceva vAsakAloggaho bhavati / je sAvaNa bahuladasamIe pajjosaveMti tesiM dasuttaraM divasasayaM majjhimo ceva vAsakAloggaho bhavati / je AsADhapuNNimAe pajjosarviti tesiM bIsuttaraM divasasayaM jeTTho vAsuggaho bhavati / sesaMtaresu divasapamANaM vattavyaM / evamAdipagArehiM varisArattaM egakhete acchitA kattiyacAummAsiyapaDivayAe avassaM NiggaMtavvaM / aha maggasiramAse vAsati cikkhallajalAulA paMthA to avavAteNa ekkaM ukkoseNaM tiNNi vA - dasa rAyA jAva tammi khette acchaMti, mArgasirapaurNamAsIyAvadityarthaH / maggasirapuNNimAe jaM parato jati vi sacikhallA paMthA vAsaM vA gADhaM aNuvarayaM vAsati jati viplavatehiM tahAvi avassaM NiggaMtavvaM ! aha Na NiggacchaMti to caugurugA! evaM paMcamAsito jeToggaho jAto // 3155 // - ni. bhA. cU.12 tAhe jAo asaMcaIAu ravIradahItogAhimagANiya tAo asaMcaiyAto gheppaMti saMcaiyAto Na gheppaMti ghatatilagulaNavaNItAdINi / pacchA tesiM khate jAte jatA kajhaM bhavati tadA Na labbhaMti teNa tAo Na gheppaMti / aha saDA NibaMdheNa nimaMteti tAhe bhaNNati / jadA kajjaM bhavissati, tadA geNhIhAmo / bAlAdi-bAlagilANavuDsehANa ya bahUNi kaJjANi uppati, mahaMto ya kAlo acchati, tAhe saDDhA taM bhaNaMti-jAva tubbhe samuddisadha tAva, asthi cattAri vi mAsA / tAhe nAUNa geNhaMti jataNAe, saMcaiyaMpi tAhe gheppatti, jadhA tesiM saDDANaM saDDhA vaDaMti avocchine bhAve ceva bhaNaMti hotu alAhiM paJjataMti ! sA ya gahiyA therabAladubbalANaM diJjati, baliyataruNANaM na diJjati, tersi pi kAraNe diJjati, evaM pasatthavigatiggahaNaM / appasatthA Na ghettavvA / sAvi garahitA vigatI kaJjeNaM ghippati / imeNaM 'vAsAvAsaM paJjosavitANaM atthegatiyANaM evaM vuttapuvvaM bhavati, attho bhaMte gilANassa, tassa ya gilANassa viyaDeNaM poggaleNa vA kajhaM se ya pucchitavve, kevatieNaM me aTTho jaM se pamANaM vadati evatieNaM mama kaJja tappamANato ghettavvaM / etaMmi kaJje veJjasaMdiseNa vA, aNattha vA kAraNe AgADhe jassa sA asthi sovi na viJjati taM ca se kAraNaM dIviJjati / evaM jAiti sa mANe labhejA jAdhe ya taM pamANaM pattaM bhavati jaM teNa gilANeNa bhaNitaM tAhe bhaNNati-hou alAhitti vattavvaM siyA, tAhe tasyApi pratyayo bhavati, suvvaMtaM ete gilANaTTayAe magaMti, na ete appaNo aTThAe maggaMti / jati puNa appaNo aTThAte maggaMtA to diJjataM paDicchaMtA jAvatiyaM diJjati, jevi ya pAvA tesi paDighAto kato bhavati / tevi jANaMti, jadhA tinni dattIu gehaMti suvvaMtaM gilANaTThAe seNaM evaM vadaMtaM aNNAhi paDiggahehi bhaMte tumaMpi bhokkhasi vA pAhise vA, evaM se kappati paDiggAhittae no se kappati gilANa NIssAe paDiggAhittae, evaM vigatiTThavaNA gatA / / - da. cU.1012 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azoka kumAra siMha Nirgrantha pasatthavigatIto khIraM dahi NavaNIyaM ghayaM gulo tella ogAhirA ca, appasatthAo mahu-majja-maMsA / Ayariya-bAla-vuDDAiyANaM kajjesu pasatthA asaMcaiyAo khIrAiyA gheppaMti, saMcatiyAo ghayAiyA Na gheppaMti, tAsu khINAsu jayA kajjaM tayA Na labbhati, teNa tAto Na gheppaMti / aha saDDA NibbaMdheNa bhaNejja tAhe te vattavvA - "jayA gilANAti kajjaM bhavissati tayA ghecchAmo, bAlavuDDa-sehANa ya bahUNi kajjANi uppajjaMti, mahatto ya kAlo acchiyavvo, tammi uppaNNe kajje ghecchAmo" tti| mahu-majja-maMsA garahiyavigatINaM gahaNaM AgADhe gilANakajaM "garahAlAbhapamANe" ti garahaMto geNhatti, aho! akajjamiNaM kiM kuNimo, aNNahA gilANo Na paNNappai, garahiyavigatilAbhe ya pamANapattaM geNhaMti, No aparimitamityarthaH, jAvatitA gilANassa uvauva iti taMmattAe gheppamANIe dAtArassa paccayo bhavati, pAvaM gaTThA geNhaMti Na jIhalolayAe tti // 3170 / / - ni. bhA. cU.13 idANi accittANaM gahaNaM-chAraDagalayamallayAdINaM udubaddha gahitANaM vAsAsu vosiraNaM, vAsAsu dharaNaM chArAdINAM, jati Na giNhati mAsalahuM, jo ya tehi viNA virAdhaNA gilANAdINa bhavissati / bhAyaNavirAdhaNA lepeNa viNA tamhA ghettavvANi, chAro ekkekoNe puMjo ghaNo kIrati / taliyAvi kiM vijjati jadA Navikici tAo tadA chArapuMje Nihammati mA paNaijjissaMti, ubhato kAle paDilehijjaMti, tAo chAro ya jatAavagAso bhUmIe natthi, chArassa tadA kuMDagA bhariaMti, levo samANeUNa bhANassa heTThA kIrati, chAreNa ugguMDiJjati, sa ca bhAyaNeNa samaM paDilehiJjati / atha acchaMtayaM bhAyaNaM Natthi tAhe mallayaM leveuNaM bhariJjati paDihatthaM paDilehijjati ya / - da. cU.4 chAra-Dagala-mallamAtINaM gahaNaM, vAsA uDubaddhagahiyANa vosiraNaM, vatthAtiyANa dharaNaM, chArAiyANa vA dharaNaM, jati Na geNhaMti to mAsalahaM, jA ya tehiM viNA gilANAtiyANa virAhaNA. bhAyaNe vi virAdhite leve tamhA ghettavvANi / chAro gahito ekakoNe ghaNo kajjati / jati Na kajjaM taliyAhiM to vigicijaMti ! aha kajjaM tAhi to chArapuMjassa majjhe Thavijjati / paNayamAdi-saMsajjaNabhayA ubhayaM kAlaM taliyADagalAdiyaM ca savvaM paDilehaMti / levaM saMjoettA appaDibhujjamANabhAyaNaheTThA puSphage kIrati, chAreNa ya ugguThijjati, saha bhAyaNeNa paDilehijjati, aha apaDibhujjamANaM bhAyaNaM Natthi tAhe bhallagaM liMpiUNa paDihatthaM bharijjati / evaM kANai gahaNaM kANai vosiraNaM kANai gahaNagharaNaM // 3175 / / - ni. bhA. cU.15 ni. bhA. cU. meM upalabdha kintu da. ni. meM anupalabdha ina gAthAoM kA viSayapratipAdana kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa hai| ni. bhA. saM. 3154 va da. ni. gAthA 68 meM zramaNoM ke sAmAnya cAturmAsa (120 dina) ke atirikta nyUnAdhikya cAturmAsa kI avadhi kA varNana hai / usameM 70 dina ke jaghanya varSAvAsa kA ullekha hai / 3155vIM gAthA meM 70 dina kA varSAvAsa kina sthitiyoM meM hotA hai yaha batAyA gayA hai jo ki viSaya pratipAdana kI dRSTi se bilkula prAsaGgika aura Avazyaka hai| gAthA saM. 3169 aura 3170 meM zramaNoM dvArA AhAra grahaNa ke prasaGga meM vikRti grahaNa kA niyama varNita hai| ullekhanIya hai ki da. ni. kI 82vIM gAthA ke cAroM caraNa ukta donoM gAthAoM ke kramaza: prathama (3169) aura dvitIya caraNa, tRtIya evaM caturtha caraNa (3170) ke samAna haiN| ina donoM gAthAoM kA aMza niyukti meM eka hI gAthA meM kaise milatA hai ? yaha vicAraNIya hai| vikRti ke hI prasaGga meM acitta vikRti kA prarUpaNa karane vAlI 3175vI gAthA bhI prAsaGgika hai kyoMki da. ni. meM sacitta vikRti kA pratipAdana hai parantu acitta vikRti ke pratipAdana kA abhAva hai jo Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. III-1997-2002 chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti... 271 asaGgata hai| ataH yaha gAthA bhI da. ni. kA aGga rahI hogii| yahI sthiti zeSa donoM gAthAoM 3192 aura 3209 kI bhI hai| isa prakAra cUrNi meM ina gAthAoM kA vivecana aura viSaya-pratipAdana meM sAkAGkSatA da. ni. se ina gAthAoM ke sambandha para mahattvapUrNa samasyA upasthita karatI haiN| da. ni. kI gAthA saMkhyA para vicAra karane ke pazcAt gAthAoM meM prayukta chandoM kA vivecana prastuta kiyA jA rahA hai - da. ni., prAkRta ke mAtrika chanda 'gAthA' meM nibaddha hai / 'gAthA sAmAnya' ke rUpa meM jAnI jAne vAlI yaha saMskRta chanda AryA ke samAna hai| 'chando'nuzAsana'16 kI vRtti meM ullekhita bhI hai - 'Ayaiva saMskRtetara bhASAsu gAthA saMjJeti gAthA lakSaNAni' arthAt saMskRta kA AryA chanda hI dUsarI bhASAoM meM gAthA ke rUpa meM jAnA jAtA hai| donoM - gAthA sAmAnya aura AryA meM kula milAkara 57 mAtrAyeM hotI haiM / gAthA ke caraNoM meM mAtrAyeM kramazaH isa prakAra haiM - 12, 18, 12 aura 15 / arthAt pUrvArddha ke donoM caraNoM meM mAtrAoM kA yoga 30 aura uttarArddha ke donoM caraNoM kA yoga 27 hai| 'AryA' aura 'gAthA sAmAnya' meM antara yaha hai ki AryA meM anivArya rUpa se 57 mAtrAyeM hI hotI haiM, isameM koI apavAda nahIM hotA, jabaki gAthA meM 57 se adhika-kama mAtrA bhI ho sakatI hai, jaise 54 kI gAha, 60 mAtrAoM kI udgAthA aura 62 mAtrAoM kI gAhinI bhI pAyI jAtI hai| mAtrAvRttoM kI pramukha vizeSatA yaha hai ki isake caraNoM meM laghu yA guru varNa kA krama aura unakI saMkhyA niyata nahIM hai| pratyeka gAthA meM guru aura laghu kI saMkhyA nyUnAdhika hone ke kAraNa 'gAthA sAmAnya' ke bahuta se upabheda ho jAte haiN| da. ni. meM 'gAthA sAmAnya' ke prayoga kA bAhulya hai| kucha gAthAyeM gAhU, udgAthA aura gAhinI meM bhI nibaddha haiM / sAmAnya lakSaNa vAlI gAthAoM (57 mAtrA) meM buddhi, lajjA, vidyA, kSamA, dehI, gaurI, dhAtrI, cUrNA, chAyA, kAnti aura mahAmAyA kA prayoga huA hai| gAthA sAmAnya ke upabhedoM kI dRSTi se alaga-alaga gAthAvRttoM meM nibaddha zlokoM kI saMkhyA isa prakAra hai - buddhi-1. lajjA-4, vidyA-11, kSamA-9, dehI-28, gaurI-22, dhAtrI-23, cUrNA-15, chAyA-8, kAnti3, mahAmAyA-3, udgAthA-9 aura anya-4 / yaha batAnA Avazyaka hai ki sabhI gAthAoM meM chanda lakSaNa ghaTita nahIM hote haiM / dUsare zabdoM meM, sabhI gAthAyeM chanda kI dRSTi se zuddha haiM yA nirdoSa haiM, aisI bAta nahIM hai kucha gAthAyeM azuddha bhI haiM / niyukti gAthAoM meM gAthA-lakSaNa ghaTita karane ke krama meM jo tathya sammukha prakaTa hote haiM ve isa prakAra haiM - isa niyukti meM 141 meM se 44 gAthAyeM gAthA lakSaNa kI dRSTi se nirdoSa haiM arthAt ina 44 gAthAoM meM gAthA lakSaNa yathAvat ghaTita ho jAte haiM / inakA krama isa prakAra hai - 1, 3, 4, 9, 14, 16, 18, 21, 25, 26, 28, 30, 37, 39, 42, 44, 47, 48, 52, 53, 56, 61, 62, 72, 77, 87, 88, 91, 93, 94, 95, 99, 100, 105, 107, 109, 112, 115, 119, 120, 121, 123, 124, 134 / dasa gAthAoM meM caraNa-vizeSa ke antimapada ke guruvarNa kI husva ke rUpa meM gaNanA karane se gAthAkSaNa ghaTita ho jAte haiM to solaha gAthAoM meM caraNa-vizeSa ke antimapada ke laghu varNa ko guru ke rUpa meM gaNanA karane se chanda lakSaNa ghaTita ho jAtA hai| kavi paramparA ke anusAra chanda-pUrti ke lie prayojanAnurUpa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 azoka kumAra siMha Nirgrantha caraNa ke antima varNa ke guru kA husva aura husva kA guru uccAraNa yA gaNanA karane kA vidhAna hai8 / ye gAthAyeM nimna haiM - guru kI laghu gaNanA karane mAtra se chanda kI dRSTi se zuddha hone vAlI gAthAyeM - 13, 15, 19, 22, 34, 41, 49, 118, 125, 139 / laghu kI guru gaNanA karane mAtra se chanda kI dRSTi se zuddha ho jAne vAlI gAthAyeM - 5, 11, 23, 27, 29, 35, 36, 38, 55, 57, 90, 97, 110, 116, 136, 137 / isa prakAra da. ni. (141) kI AdhI gAthAyeM (44 + 10 + 16 =70) chanda kI dRSTi se yathAsthiti meM hI zuddha haiM / aba 71 gAthAyeM aisI zeSa rahatI haiM jinakA pATha chanda kI dRSTi se nyUnAdhika rUpa meM azuddha kahA jA sakatA hai| inameM 12 gAthAyeM aisI haiM jinameM prAkRta vyAkaraNa ke zabda athavA dhAtu rUpoM ke niyamAnusAra gAthA-vizeSa ke eka yA do zabdoM para anusvAra kI vRddhi kara dene para gAthA-lakSaNa ghaTita ho jAtA hai| aisI gAthAyeM nimna hai - prAkRta zabda athavA dhAtu rUpoM ke anurUpa anusvAra kA hAsa evaM vRddhi kara dene mAtra se chanda kI dRSTi se zuddha hone vAlI gAthAyeM - (24) caraNesu > caraNesuM, (31) duggesu > duggesuM, (40) bhikkhUNa > bhikkhUNaM, (65) teNa > teNaM, (75) mottUNa > mottUNaM, (76) iyaresu > iyaresuM, (85) vAsAsu > vAsAsuM, (86) mottu > mottuM, (102) vatthesu > vatthesuM, (106) gahaNa > gahaNaM, kahaNa > kahaNaM (111) NAu > gAuM, (140) doseNu > doseNaM / da. ni. meM gyAraha gAthAyeM aisI haiM jinameM prAkRta vyAkaraNa ke bhabda athavA dhAtu rUpoM ke niyamAnurUpa zabda-vizeSa meM kisI husva mAtrA ko dIrgha kara dene para aura kisI dIrgha mAtrA ko husva kara dene para chanda lakSaNa ghaTita ho jAtA hai / ye gAthAyeM nimnalikhita haiM - upayukta prAkRta zabda-dhAtu rUpoM ke anurUpa svara ko hrasva yA dIrgha kara dene aura svara meM vRddhi yA hAsa karane se chanda kI dRSTi se zuddha hone vAlI gAthAyeM - (70) aNitassA > aNitassa, ArovaNa > ArovaNA, (71) kAIya > kAiya, (81) u > to, (97) u > to, (103) No > Na, (114) NANaTThI > NANaTThi, (118) NANaTThI > gANaTThi, (126) to > tu, (130) maNussa > maNusse, (131) asaMjayassA > asaMjayassa, (133) tItthaMkara > titthaMkara / isa niyukti meM 18 gAthAyeM aisI haiM jinameM chanda, lakSaNa ghaTita karane ke lie pAdapUraka nipAtoM - tu, to, khu, hi, va, vA, ca, ityAdi aura ina nipAtoM ke vibhinna prAkRta rUpoM ko samAviSTa karanA par3atA hai / ina gAthAoM kI sUcI isa prakAra hai - pAda pUraka nipAtoM kI vRddhi karane se chanda kI dRSTi se zuddha gAthAyeM - 2 'u', 6 'hi', 7 'a', 8 'u', 20 'u', 43 'ca', 53 'ca', 46 'ca', 51 'ya', 73 'ya', 74 'u', 79 'ya', 81 'u', 84 'u', 85 'tu', 122 'ya', 129 'u', 138 'a' / isa prakAra 43 (14 + 11 + 18) gAthAoM meM chanda kI dRSTi se pATha-zuddhi ke lie laghu saMzodhanoM kI AvazyakatA hai aura isa taraha 113 (70 + 43) gAthAyeM chanda kI dRSTi se zuddha ho jAtI haiN| aba zeSa 26 gAthAoM meM gAthA lakSaNa (ghaTita karane ke uddezya se) pAThAntaroM kA adhyayana karane hetu dazAzrutaskandha kI samAnAntara gAthAoM kA saGkalana kiyA gayA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. III 1997-2002 kra.saM. 1. 2. 3-4 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. gAthA 10 12 32-33 41 54 58 59 60 63 64 66 68 69 70 78 80 83 89 caraNa pU. 3. u. 3. u. u. pU. 3. u pU. yU. pU u. pU. u 3. u pU. u. pU. pU. chanda se dazAzutaskandhani... saMzodhana ovaraI > ovarai Na kA grahaNa vakramavaikkame cArthaka a kI vRddhi davvadavve uyaNAIsu > oyaNAIsuM tava tavammi 'kAle' kI vRddhi UNAtiritta cikkhalla uNAirita cikkhala apaDikkamiuM > appaDikkamituM gatavvaM vAyavvaM bAhi Thittati > bAhiTThiyA 'Na' chUTa gayA hai prakAzanadoSa miggasire maggasire ThipANatIramaggasIre > ThiyANa'tItamaggasire hoti bhaNito gatavvaM > NiggamaNaM aNitassA ArovaNa aNitANaM ArovaNa jaMdhaddhe kovijaMghaddhekkovi puvvAhArosavaNa puvvAhArosavaNaM sattiuggahaNaM sattio gahaNaM saMcaya saMcaie pasatthA upasatthAo kAraNao> kAraNe saMpAimavaho > saMpAtivaho nehacheo > Nehachedu AdhAragrantha da. cU. da.yU. da.yU. da.ni. ni.bhA. da. cU. ni.bhA. ni.bhA. ni.bhA. ni.mA. ni.bhA. ni.bhA. ni.bhA. ni.bhA. ni.bhA. ni.bhA. va.ka.bhA. ni.bhA. ni.bhA. ni.bhA. ni.bhA. ni.bhA. gAthA cUrNA dhAtrI dehI lajjA lajjA vidyA vidyA dehI dehI kSamA gaurI cUrNA 273 dehI vidyA dhAtrI dhAtrI dehI dhAtrI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 kra. naM. Ja 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. gAthA 92 98 101 104 108 113 130 caraNa pU. u. u. u. u pU. u. ukta vivaraNa se spaSTa hai pariprekSya meM vyAkaraNa kI dRSTi se 98, 104 aura 130 / azoka kumAra siMha saMzodhana duruttagga > durutaggo khisaNA ca khisapAhiM avalehaNIyA kimirAga kaddama kusuMbhaya haliyA > avalehaNi kimi kaddama kusuMbharAge haliddA ya aNuvatIha> aNuvattIhi pucchati ya paDikramaNe puvvabhAsA cautthammi pucchA tipaDikkamaNe, puSyamAsA cautthepi maMgalaM > tu maMgalaM maNussa maNusse AdhAragrantha ni.bhA. ni.bhA. ni.bhA. ni. bhA. Nirgrantha gAthA dehI cUrNA ni.bhA. ni.bhA. da. cU. ki kucha gAthAoM ko, unameM prApta zabda vizeSa ko samAnAntara gAthAoM ke saMzodhita kara zuddha kara sakate haiM jaise gAthA saM. 12, 47, 63, 83, 92, dhAtrI dhAtrI gaurI gAthA saM. 59, 69, 78, 80, 89, 113 aura 141 samAnAntara gAthAoM ke pAThoM ke Aloka meM aura sAtha hI sAtha prAkRta bhASA ke vyAkaraNAnusAra vartanI saMzodhita kara dene para chanda kI dRSTi se zuddha ho jAtI hai| chAyA dehI gAthA saM. 63 aura 69 samAnAntara gAthAoM ke anurUpa eka yA do zabdoM kA sthAnApanna samAviSTa kara dene se chanda kI dRSTi se nirdoSa ho jAtI haiM / gAthA saM. 54 aura 58 meM kramazaH 'kAle' aura 'mAse' ko chanda-zuddhi kI dRSTi se jor3anA Avazyaka hai| ukta donoM zabda ina gAthAoM ko sabhI samAnAntara pAThoM meM upalabdha hai| gAthA saM. 10 aura 66 meM 'Na' kI vRddhi Avazyaka hai| ina zabdoM ko samAviSTa karanA viSaya pratipAdana ko yuktisaGgata banAne kI dRSTi se bhI Avazyaka hai| sambhava hai ukta gAthAoM meM 'kAle', 'mAse' aura 'Na' kA abhAva mudraNa yA pANDulipi lekhaka kI bhUla ho sakatI hai gAthA naM. 101 aura 108 samAnAntara gAthAoM ke Aloka meM sampUrNa uttarArddha ko badalane para chanda kI dRSTi se zuddha hotI haiM / isa niyukti kI gAthAoM se, gAthAoM ke samAnAntara pAThAlocana ke krama meM kucha anya ullekhanIya tathya bhI hamAre samakSa Ate hai| jaisA ki ullekha kiyA jA cukA hai gAthA saM. 82 ke cAroM caraNa, ni. bhA. kI do gAthAoM 3169 aura 3170 meM prApta hote haiN| isI prakAra gAthA saM. 86 meM prApta 'saMvigga' aura 'niddao bhavissara' ke sthAna para ni. bhA. kI gAthA 3174 meM kramaza: 'sacitta' aura 'hohiMtiNidhammo' prApta hotA hai| ina donoM gAthAoM meM zabdoM kA antara Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. III - 1997-2002 chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti... 275 hone para bhI mAtrAoM kA samAyojana isa prakAra hai ki chanda-racanA kI dRSTi se koI antara nahIM par3atA hai| da. ni. meM dRSTAntakathAoM ko, eka yA do gAthAoM meM unake pramukha pAtroM tathA ghaTanAoM ko sUcita karane vAle zabdoM ke mAdhyama se varNita kiyA gayA hai| iGgita nAmAdi bhI samAnAntara gAthAoM meM bhinna-bhinna rUpa meM prApta hote haiN| para inameM bhI mAtrAoM kA samAyojana isa prakAra hai ki chanda-yojanA aprabhAvita rahatI hai| campAkamAranandI (gAthA 93) ke sthAna para ni. bhA. 3182 meM caMpA aNaMgaseno aura vaNidhUyA'ccakAriya (104) ke sthAna para dhaNadhUyA'ccaMkAriya (ni. bhA. 3194) prApta hotA hai / jo gAthAyeM chanda kI dRSTi se zuddha bhI haiM unakI samAnAntara gAthAoM meM bhI chanda-bheda aura pATha-bheda / hote haiN| niryakti kI gAthA saM. 3 'bAlA maMdA' sthAnAGa, dazavaikAlikaniyukti, tandalavaicArika, ni. bhA. aura sthAnAGga-abhayadevavRtti meM pAyI jAtI hai| ina granthoM meM yaha gAthA cAra bhinna-bhinna gAthA chandoM meM nibaddha hai aura sabhI chanda kI dRSTi se zuddha hai / da. ni. meM yaha gAthA 60 mAtrA vAlI udgAthA, sthAnAGga, da. ni. aura sthAnAvRtti meM yaha gAthA 57 mAtrA vAlI gaurI gAthA meM va prakIrNaka tandulavaicArika meM kSamA gAthA meM to ni. bhA. meM 52 mAtrAvAlI gAhU gAthA meM nibaddha hai| isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki pAThAntara kevala truTiyoM kA hI sUcaka nahIM hai apitu granthakAra yA racanAkAra kI yojanA ke kAraNa bhI gAthAoM meM pATha-bheda ho sakatA hai / bAlA maMdA kiDA balA ya paNNA ya hAyaNipavaMcA / pabbhAramummuhI sayaNI nAmehi ya lakkhaNehiM dasA // 3 // da. ni. bAlA kiDDA ya maMdA ya balA ya paNNA ya hAyaNI / paMvacA pabbhArA ya mummuhI sAyaNI tathA // 10 // 154, sthA. bAlA kiDDA maMdA balA ya pannA ya hAyaNi pavaMcA / pabbhAra mammuhI sAyaNI ya dasamA ya kAladasA // 10 // ta. vai. bAlA kiDA maMdA balA ya patrA ya hAyaNi pavaMcA 1 pababhArA mummuhI sAyaNI ya dasamA ya kAladasA // 45 // ta. vai. bAlA maMdA kiDDA balA paNNA ya hAyaNI / pavaMcA pabbhArA ya mummuhI sAyaNI tahA // 3545|| ni. bhA., 4 uparyukta vivecana ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki yadyapi kisI prAcIna grantha kA pATha-nirdhAraNa eka kaThina aura bahuAyAmI samasyA hai phira bhI gAthAoM kA chanda kI dRSTi se adhyayana bahuta mahattvapUrNa hai / chanda-dRSTi se adhyayana karane para samAnAntara gAthAoM ke Aloka meM gAthA-saMzodhana ke alAvA viSayapratipAdana ko bhI saGgata banAne meM sahAyatA prApta hotI hai / L. Alsdorfi ke isa abhimata ko, ki prAcIna jainAcAryoM ne gAthAoM kI racanA meM chandoM aura prAkRta bhASA ke niyamoM kI upekSA kI, pUrNatayA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA hai / isa dRSTi se adhyayana karane para yaha dhAraNA banatI hai ki ukta azuddhiyA~ pANDulipiyoM ke lekhaka, sampAdaka aura kiJcit aMzoM meM mudraNadoSa ke kAraNa bhI niyuktiyoM meM A gaI haiM / hA~, kucha aMzoM meM niyuktikAra kA chanda aura vyAkaraNa ke prati upekSAtmaka dRSTikoNa bhI uttarAdAyI ho sakatA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azoka kumAra siMha Nirgrantha sandarbha : 1. dazAzrutaskandha-mUla-niyukti-cUrNi, maNivijayagaNi granthamAlA, saM. 14, bhAvanagara 1954 ! 2. "dazAzrutaskandhaniyukti", "niyuktisaGgraha" saM. jinendrasUri, harSapuSpAmRta jaina gra. mA., 189, lAkhAbAvala 1989, pR. 476-496 / 3. H. R. Kapadia, Government Collection of Manuscripts', bhANDArakara orieNTala risarca insTiTyUTa, khaNDa 17, bhAga-2, pUnA 1936, pR. 67 ! 4. jainasAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga-1, pA. vi. gra. mA. saM. 6, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, dvi. saM. 1989, pR. 34 / 5. saMgrA. ha. dA. velaNakara, jinaratrakoza, khaNDa eka, gavarnameNTa orieNTala sirIja, bhANDArakara orieNTala risarca insTiTyUTa, pUnA 1944, pR. 172 / 6. H. R. Kapadia, 'A History of the canonical Literature of Jainas' lekhaka, sUrata 1941, pR. 182 / 7. kApaDiyA, 'Government Collection', orieNTala, pUnA 1936, pR. 67 / 8. kApaDiyA, 'Canonical', sUrata 1944, pR. 182 / 9. nizIthasUtram (bhASya evaM cUrNi sahita), saM. AcArya amaramuni, gra. mA. saM. 5, bhAratIya vidyA prakAzana, dillI aura sanmati jJAnapITha, rAjagRha, uddezaka 10, gAthA 3138-3209, (bhAga 3) / 10. da. cU., maNivijaya, bhAvanagara 1954, pR0 55 / 11. ni. bhA. cU., 3, amaramuni, dillI, rAjagRha, pR. 132 / 12. da. cU., bhAvanagara 1954, pR. 57 / 13. ni. bhA. cU., dillI, rAjagRha, pR. 135-136 1 14. da. cU., bhAvanagara 1954, pR. 58 / 15. ni.bhA.cU., dillI, rAjagRha, pR. 137 / 16. saM. pro. ha. dA. velaNakara, chando'nuzAsana (hemacandra), bhAratIya vidyA bhavana, bambaI 1961, pR. 128 / 17. 1. buddhi (1) gAthA saM. 16 / 2. lajjA (4) gAthA saM. 8, 54, 119, 127 / 3. vidyA (11) 6, 14, 19, 29, 58, 59, 61, 71, 77, 122, 137 / 4. kSamA (9) 9, 15, 23, 35, 64, 72, 97, 112, 116 / 5. dehI (28) 4, 11, 16, 18, 24, 26, 27, 32, 47, 48, 55, 56, 60, 62, 63, 69, 79, 83, 84, 85, 86, 88, 92, 103, 120, 124, 130, 135 / 6. gaurI (22) 5, 20, 34, 36, 38, 40, 41, 44, 57, 66, 75, 91, 102, 108, 114, 121, 125, 131, 134, 136, 139, 141 / 7. dhAtrI (22) 1, 12, 13, 21, 22, 37, 39, 43, 65, 67, 78, 80, 89, 101, 104, 109, 110, 115, 117, 118, 128, 140 / 8. cUrNA (15) 10, 25, 28, 49, 51, 53, 68, 70, 82, 90, 98, 105, 107, 126, 138 / 9. chAyA (8) 7, 50, 76, 81, 87, 111, 113, 132 / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. III - 1997-2002 chanda-dRSTi se dazAzrutaskanthaniyukti... 277 10. kAnti (3) 93, 94, 106 / 11. mahAmAyA (3) 31, 95, 100 / 12. udgAthA (8) 2, 3, 17, 23, 46, 52, 73, 128 / 13. anya (3) 18. hUsvAnAmapi gurutvam iti abhiprAyo vA; chandomaJjarI-karnA gaGgAdAsa, vyAkhyAkAra DaoN. brahmAnanda tripAThI, caukhambA surabhAratI, granthamAlA 36, caukhambA surabhAratI prakAzana, vArANasI 1978, pR. 9 / 19. W. B. Bolee, 'The Nijjuttis on the seniors of the Svetambara siddhanta' pha~ja sTenara vAga, sTuarTa 1995, prastA., pR. 6 /