Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIsuzIlakumAra bhikSu jamAlI aura bahuratadRSTivAda (6) bhagavAn mahAvIrake yuga meM, satya ke sambandha meM bahuta kucha socA gayA. vaha eka cintana-pradhAna yuga thA. vicArakoMne vicAra kI maulikatA ke nAte apanA eka viziSTa sthAna banA liyA thA. vicAra eka bahuta bar3I zakti hai. vicArakoM ke bala se hama manuSya ke socane ke DhaMga ko aura siddhAnta sthApita karanevAle dRSTikoNa ko isa prakAra vyavasthita kara dete haiM ki buddhi kI sahI samajha aura sphuraNA se uThe hue bhAvAvega vAstavikatA kA rUpa le lete haiM. jIvana aura jagat ke prati jitanI hamArI dhAraNA hai vaha saba vicArakoM kI dena hai. hamAre vizvAsa aura hamArI zraddhA hameM apane sambandha meM aura jagat ke sambandha meM svarUpa nirdhAraNa karane meM eka mAtra sahAyaka hotI hai. bhagavAn mahAvIrane AtmA ko aura isa sAre jagat ko syAdvAda kI dRSTi se, naya aura nikSepake vargIkaraNa se va bheda aura abheda dRSTi se socA hai. isI taraha bhagavAn buddha ne, pUrNa kAzyapa ne, prabuddha kAtyAyana ne, maMkhalI gozAla ne aura saMjaya velaTThIputta ne bhI isa jagat ke sambandha meM apane-apane DhaMga se vicAra kiyA hai. vaha hamAre rASTra kA svarNa-yuga thA. usa kAla meM maulika vicAra aura maulika darzana hamArI saMpatti bana rahe the. vicAroM kI dRr3hatA aura AcAra kI niSThA usa yuga kI asmitA bana gaI thI. jamAlI usI jamAne ke RSi haiM. bhagavAn mahAvIra ke ve ananyatama ziSya the. sAMsArika sambandha meM ve bahana ke putra hone ke nAte bhAnaje lagate the. aura svayaM bhagavAna mahAvIra kI suputrI kA pariNaya bhI unhIM ke sAtha huA thA, isa nAte bhagavAn mahAvIra ke jAmAtA bhI the. vairAgya-bhAva ke sAtha jamAlI ne 500 rAjakumAroM aura sudarzanA ne 1000 sakhiyoM ke sAtha bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSA dhAraNa kara lI thI. bhagavAn mahAvIra ke kevala-jJAna ke caudaha varSa bAda zrAvastI ke tadukavana meM yaha carcA uThI thI, jisako hama bahuratadRSTivAda kahate haiM. jamAlI, zramaNa bhagavAn mahAvIra se alaga ho kara taidukavana meM vizrAmArtha gaye to unhoMne apane ziSyoM se kahA, ki merA zarIra rugNa hai, bahuta jaldI mere zaiyAsana ko bichA do. darzana kA prArambha jIvana kI bahuta choTI-choTI ghaTanAoM se ho jAyA karatA hai. mAlUma nahIM kaba satya yA satyAbhAsa hameM prApta ho jAye aura usake pIche hama apanA sarvasva lagA deM. aisI hI sthiti jamAlI kI huI. Asana bichAne kI AjJA dene ke bAda jamAlI ne apane ziSyoM se pUchA : 'merA Asana bicha gayA?' ziSyoM ne kahA : 'hAM'. unakI svIkArokti ke bAda jamAlI jaba bar3I adhIratA ke sAtha pahuMce to dekhA ki Asana abhI bicha rahA hai. jamAlI ne kahA : 'satya kA vrata lene vAle sAdhaka itanA asatya nahIM bola sakate. Asana jaba taka pUrI taraha bichA nahIM, taba taka biche hone kI bAta kaise kaha sakate haiM ?' ziSyoM ne kahA : "zramaNa bhagavAn mahAvIra kA yaha siddhAMta hai ki 'calamANe calie' aura anta meM "nijjaramANe nijjarie" isake anusAra jisa kAma ko hama kara rahe haiM, usako kara cuke, aisA hameM mAnanA cAhie.' jamAlI kahane lage : 'jaba taka kAma pUrA na ho jAya, jaba taka kriyA uddezya ko paripUrita na kara de, tabataka hama - Jain Education Intemational
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0-0-0--------------- 424 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya aisA nahIM kaha sakate ki vaha kAma ho gayA, agara kahate haiM to usameM asatya lagatA hai.' basa itanI-sI bAta para carcA cala par3I. bhagavAn mahAvIra kA siddhAMta aura jamAlI kA tarkavAda donoM eka dUsare ke viruddha morcA banA kara khar3e hogae. jamAlI ke sAdhuoM meM aura sudarzanA kI sAdhviyoM meM yaha carcA cala par3I ki jamAlI kA kathana satya hai yA bhagavAn mahAvIra kA!' sudarzanA jamAlI ke siddhAMtakA samarthana karane lagI. kintu kucha samaya pazcAt hI eka aisI ghaTanA ghaTI ki jisase use apanI bhUla kA patA cala gayA. DhaMka nAma ke prajApati ke yahAM Thaharane kA avasara prApta huA. DhaMka jamAlI ke isa siddhAMta kA virodhI thA aura bhagavAn mahAvIra ke 'calamANe calie' siddhAMta kA upAsaka thA. usane usake sAmane agni kA eka zolA mahAsatI sudarzanAkI sAr3I para girA diyA. girate hI sudarzanA cillA uThI : 'merI sAr3I jala gaI. taba DhaMka ne kahA : 'Apa jamAlI ke siddhAMta ko mAnane vAlI haiM, jaba taka kriyA kI antima pariNati na ho jAya, taba taka Apa yaha nahIM kaha sakatIM ki sAr3I jala gaI, kyoMki zole ne sAr3I nahIM jalAI, abhI to isakA eka hissA hI jalA hai. Apane kaise kaha diyA ki sAr3I jala gaI. bAta to vyavahAra kI thI para usakA asara mana para ho gayA aura jamAlI ke siddhAMta ko eka Aga ke choTe se zole ne tathyahIna kara diyA. sudarzanA ke sAtha anya sAdhviyA~ bhI mahAvIra ke saMgha meM jA milI. bahuta sAdhu bhI jinake mana meM jamAlI ke siddhAMta ke prati AsthA nahIM huI, bhagavAn mahAvIra ke zramaNa-saMgha meM cale gaye, kintu jamAlI apanI bAta para DaTe rahe aura unake lagAtAra cintana ne bahuratadRSTivAda ko janma diyA.. vyavahAra kA bahuta-sA sambandha jamAlI ke siddhAMta se jur3atA hai. hama bhojana kara rahe haiM to aisA nahIM kaha sakate ki bhojana kara cuke. hama jA rahe hoM to aisA nahIM kahate ki hama jA cuke haiM. hama likha rahe hoM to aisA nahIM kaha sakate ki hama likha cuke haiM agara kahate haiM to vyAvahArika dRSTi se satya usake sAtha nahIM rahatA. jamAlI ne apane bahuratadRSTivAda kI siddhi ke lie jitane tarka die haiM ve saba vyavahAra se lie haiM. bahuratadRSTivAda kA artha yaha hai ki uddezya kI paripUrNatA meM jaba hama saphala ho cuke hoM arthAt bahutAMza yA sarvAMza meM jaba hama kriyA pUrNa kara leM tabhI hameM kisI kArya ko kiyA huA' kahanA cAhie. yahI jamAlI kA darzana thA. vANI satya ke kinAroM se saTa kara cala sake, isa para bar3I zodha huI hai. yadyapi vANI aura satya ko arthAt yathArtha aura bhASA ko Apasa meM jor3ane kI kSamatA pUrNatA se manuSya ko prApta nahIM huI hai. bhASA itanI nirbala aura zaktihIna hai ki vaha apane mana meM uThane vAle kisI gaMbhIra bhAvAvega ko abhivyakti nahIM de sakatI. gur3a khAne ke bAda gur3a kA svAda batAne kA sAmarthya hamArI bhASA meM nahIM hai, 'gUMge kA gur3a' lokokti se Apa yaha mata samajha lIjiye ki gUMgA hI gur3a kA svAda nahIM batA sakatA apitu saMsAra kA koI bhI vyakti nahIM batA sakatA. sabase bar3I kaThinAI yaha hai ki jaba hama satya bolane kI pratijJA lete haiM usa samaya jitanI saralatA pratIta hotI hai, utanA bolane meM satya ko sthApita karanA AsAna nahIM hotA hai. jamAlI satya ke pakSapAtI the, aura satya kI pUrNa rakSA ke vicAra se hI unhoMne bahuratadRSTivAda kI sthApanA kI. jIvana ke anta taka ve isI bAta para DaTe rahe. kintu bhagavAn mahAvIra ke akATya tarkoM aura gaharAiyoM se prApta hue anubhava ke motI itane vAstavika the ki unhoMne bahuratadRSTivAda ko sthApita nahIM hone diyA. bhagavAn mahAvIra kA kathana thA ki loga samaya kI sUkSmatA ko aura kriyA kI tIvratA ko pahacAna nahIM pAte haiM. kAla kA sabase choTA hissA, jisake hama Tukar3e na kara sakeM aura jisase aura laghutama kAla kI kalpanA na kara sakeM, eka 'samaya' kahA gayA hai. 'samaya' ko samajhAne ke liye kisI bhI dRSTAMta ke dvArA 'neti-neti' prakriyA kA hI abalambana lenA par3atA hai. bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki A~kha kI palaka girA dene mAtra meM asaMkhpAta samaya bIta jAte haiM. 'samaya' kitanA sUkSma hai, isase Apa anumAna lagA sakate haiM. phira AvalikA, zvAsocchvAsa, prANa, stoka, lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varSa, yuga, sahasrayuga, pUrva, zaMku, mahApadma, nikharva, truTitAMga aura zIrSaprahelikA taka kI gaNanA to aura bhI vistRta hai. yaha saba gaNanA bhI samaya ko nApane meM asamartha hai. 1. vistAra se jAnane ke lie dekhie, vizeSAvazyakasUtra -gA0 2306 se 2332 RA DDABALI 5687 Oth Jain Educaton intematonal
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni suzIlakumAra : bhikSu jamAlI aura bahuratadRSTivAda : 425 ---0-0--0-0-0--0--0--0-0 koI baliSTha navayuvaka apane baliSTha hAthoM se jaba vastra kATatA hai to jamAlI ke anusAra jaba taka vaha pUrA vastra na kATa le taba taka vastra kATA huA nahIM kahA jAsakatA. kintu bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki vastra kATane kI prathama kriyA jitanI ho cukI hai, jisameM kitane tantu kaTa cuke aura eka tantu meM kitane reze, aura eka reze meM kitane raja-kaNa aura hara raja meM kitane paramANu pradeza, una sabako kATa kara ke hI vaha vyakti usa vastra ke madhya taka pahu~cA hai. agara Apa kaheM ki pahalA tantu jo usane kATA aura pahale tantu meM rahe hue lakSyAvadhi rajakaNoM ko kATA, vaha saba kATA huA nahIM mAnA jA sakatA, to samUce vastra kA kATanA bhI Apa kaise mAnege ? kyoMki vahI kriyA kATane kI pahale samaya bhI huI aura antima samaya meM bhI vahI kATane kI kriyA kI gaI. koTi-koTi tantuoM ke rajakaNoM ko kATane ko kATanA hama nahIM mAne aura jinako hama kATa cuke haiM unako hama kATa rahe haiM, kaheM to kyA yaha satya ke nikaTa hogA?' Apa bhojana kara rahe haiM, lekina Apa jo grAsa khA cuke aura usa eka grAsa meM kitane bIja aura usa bIja meM rahe hue kitane raja-kaNa, hara rajakaNa meM kitane paramANu-pradeza ko khA cukane para bhI Apa khA rahe haiM. yaha kaise kaheMge ? yahI udAharaNa Apa calane para ghaTAiye, anubhava para ghaTAiye, marane para ghaTAiye, chedana karane meM, bhedana karane meM ghaTAiye athavA kisI para bhI ghaTAiye. Apako isa satya kA darzana hogA ki Apa jise kATa rahe haiM, usako kATa cuke haiM, cala rahe haiM vo cala cuke haiM. anubhava kara raheM haiM, vo kara cuke haiM. agara ise vyavahAra meM ghaTAnA ho to eka bar3A sIdhA udAharaNa hai. koI vyakti apane ghara se amarIkA ke liye cala par3atA hai, aura thor3I dera bAda usakA koI mitra Akara pUchatA hai ki vaha kahA~ gayA ? Apa kahate haiM--amarIkA gayA. bezaka vaha abhI rAste meM hI ho, yA cala rahA ho parantu isa bAta ko sunane ke bAda bhI Apake kathana ko koI asatya nahIM kahatA. jaba ki uddezya ke nAte vaha asatya hai. amarIkA jAne ke nimitta ghara se cala par3ane kA nAma hI amarIkA jAnA mAna liyA, yaha kyoM ? isalie ki yaha eka vyavahAra hai. uddezya ke nAte yaha kathana sarvatra asatya nahIM hai. kintu karmavAda ke kSetra meM jaba hama bhagavAn mahAvIra ke siddhAnta ko ghaTAyeMge, kevala-jJAna kI prApti aura mahA-parinirvANa kI avasthA meM ise lAgU kareMge to hameM bhagavAn mahAvIra ke isa siddhAnta kI saccAI kA darzana hogA. jaisA ki bhagavatI sUtra meM bhagavAn ne kahA hai ki : prathama samaya ke calita karma athavA Adi samaya meM calita karmAza ko uttara samaya kI apekSA calita mAnanA. udaya meM Ae hue karmadalika ke anubhava ko asaMkhyAta samayavartI uttara samayoM kI apekSA vedita mAnanA. bhogate hue karmabhoga ko mukti mAnanA. jIva-pradeza he karmAza ko prahANa karate hue prahINa mAnanA. chedana hote hue karmAza ko chinna, bhedana hote hue karma ke rasAsvAda ko bhinna, dagdha hote hue karmAMza ko dagdha, naSTa hote hue AyuSa karmAza ko mRta aura nirjarita arthAt apunarbhAve rUpa meM kSaya karate hue karmAza ko nirjarita mAnanA hI siddhAnta ke anukUla hai. .. satya kI gaharAI aura karmabandha kI vilakSaNatA, kevalajJAna kI utpatti aura nirvANa kI prApti ke sAre pahaluoM ko samajha liyA jAya to hama ina ekArthaka aura bhinnArthaka vAkyoM kI sacAI ko sahI rUpa se jAna sakate haiM. agara hama samaya kI sUkSmatA meM vizvAsa karate haiM, kriyA kI tIvratA ko mAnate haiM aura skandha, deza, pradeza ke sAre padArthagata sUkSma tantrAtmaka, hissoM ke astitva ko svIkAra karate haiM, to bhagavAn mahAvIra ke siddhAnta ko mAne vinA kisI taraha bhI satya hAtha nahIM laga sakatA. satya ke prati tIrthaMkara bhagavAn kitane jAgarUka the aura kitanI gaharAI se unhoMne hamAre sAmane isa satya kA prakAza anAvrata kiyA hai, usake liye yuga-yuga taka hama unake kRtajJa raheMge. yaha svAbhAvika hai, kintu jamAlI zramaNa ke isa upakAra ko hama nahIM bhulA sakate ki agara vaha bahuratadRSTivAda ke AgrahI siddhAnta ko sthApita na karate to hameM bhagavAna mahAvIra ke satya-siddhAnta ko samajhane meM avazya kaThinAI anubhava hotI. 1. anuyogadvAra sUtra. 2. cala mANe calie. 1, udIrijjamANe udIrie.1, veijjamANe veie 1, pahijjamANe pahINe 1, chijjamANe chinne 1, bhijjamANe bhinne ?, ujjhamANe daDDhe 1, mijjamANe maDe 1, nijjarijjamANe nijijaNNe?