Book Title: Bharatiya darshanik Parampara aur Syadwad
Author(s): Umravkunvar Mahasati
Publisher: Z_Jayantsensuri_Abhinandan_Granth_012046.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211553/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dArzanika-paramparA aura syAdvAda (zramaNasaMghIya sAdhvI zrIumarAvakuMvarajI "arcanA") vizva kA vicAra evaM cintana karanevAlI paraspara do dhArAe~ haiM ho jAtA hai| yaha eka mAnA huA satya sAmAnya-gAminI aura vishess-gaaminii| pahalI dhArA athavA dRSTi sAre hai ki vastu ananta dharmAtmaka hai, usake saMsAra meM vidyamAna vastumAtra meM samAnatA hI dekhatI hai aura dUsarI dRSTi asaMkhya pahalU haiN| aisI sthiti meM kisI sAre vizva meM asamAnatA hI asamAnatA dekhatI hai| sAmAnya-gAminI eka zabda dvArA kisI eka dharma ke dRSTi meM eka mAtra jo viSaya pratibhASita hotA hai, vaha eka hai, akhaMDa kathana se vastu kA samagra svarUpa hai tathA sat hai| vizeSa-gAminI dRSTi meM ekatA kI to bAta hI kyA? pratipAdita nahIM hotaa| taba samagra svarUpa samAnatA bhI kRtrima pratIta hotI hai| vizva kI pratyeka vastu eka dUsare ke prAmANika pratipAdana ke lie eka se atyaMta bhinna paraspara asaMpRkta, niranvaya bhedoM kA puMjamAtra hai| ina hI cArA hai ki vastu ke kisI eka donoM dRSTiyoM ke AdhAra para nirmita pratyeka bhAratIya darzana ne apanI- sAdhvI zrIumarAvakuMvarajI dharma ko mukhya rUpa se kahA jAya aura apanI cintana praNAlI nizcita kI hai| sAmAnya-gAminI dRSTi advaitavAda 'arcanA' zeSa dharmoM ko gauNa rUpa meM svIkAra ke nAma se tathA vizeSa-gAminI dRSTi zUnyavAda, kSaNikavAda ke nAma kiyA jaay| isa mukhya aura gauNa bhAva ko arpaNA aura anarpaNA se vikhyAta huii| kahate haiN| bhAratIya-darzanoM meM jaina-darzana ke atirikta zramaNa bhagavAn mahAvIra mukhya evaM gauNa bhAva se athavA apekSA yA anapekSA se vastu ke samaya jo darzana ati vikhyAta the tathA jo vartamAna meM ati tatva kI siddhi hotI hai| anekAnta dRSTi virATa vastu tatva ko jAnane vikhyAta haiM, unameM sAMkhya-yoga, vaizeSika-nyAya, mImAMsaka, vedAMta, kA vaha prakAra hai, jo vivakSita dharma ko jAnakara bhI anya dharmoM kA bauddha aura zAbdika haiM-ye darzana mukhya haiN| vaidika darzanoM meM SaDdarzanoM niSedha nahIM karatA, unheM gauNa yA avivakSita kara detA hai arthAt kI parigaNanA ho jAtI hai aura avaidika darzanoM meM cArvAka, jaina aura astitva kI pradhAna rUpa se vivakSA hai aura nAstitva Adi kI gauNa bauddha darzana Ate haiN| isa prakAra bhAratIya-darzana paramparA meM mUla meM rUpa se| isa prakAra syAdvAda, vastu tatva ke samyak pratipAdana kI nava darzana hote haiM-cArvAka, jaina, bauddha, sAMkhya, yoga, vaizeSika, nirdoSa zailI hai| nyAya, mImAMsA aura vedaaNt| ye nava darzana bhArata ke mUla darzana haiN| anya darzanakAroM ne ananta dharmAtmaka vastu ke eka-eka dharma ko kacha vidvAnoM ne yaha bhI kahA hai ki avaidika darzana bhI chaha haiM- jaise pakar3akara use hI samagra vasta mAna lene kI bhUla kI hai| jaise bauddha cArvAka, jaina, sautrAntika vaibhArSika, yogAcAra aura maadhymik| isa darzana vastu ke kSaNika paryAya ko hI samagra vastu mAna letA hai aura prakAra bhArata ke mUla darzana dvAdaza ho jAte haiN| zaMkarAcArya advaitavAda vasta ke dravyAtmaka nityapakSa ko sarvathA asvIkAra karatA hai| vedAnta ke pramukha pracAraka tathA tathAgata buddha zUnyavAda ke pravartaka mAne jAte evaM sAMkhya-darzana vastu ko sarvathA nitya-kUTastha nitya mAnakara use haiN| advaitavAda aura zUnyavAda ke AdhAra para nirmita darzanoM ne kisI kSaNika paryAyoM kA sarvathA niSedha karatA hai| naiyAyika vaizeSika darzana na kisI eka dRSTi kA Azraya lekara tattva cintana kiyA hai| yadyapi yadyapi vastu meM nityatva aura anityatva donoM ko mAnate haiM tathApi ve donoM vAda aikAMtika haiM, phira bhI unheM apane kathana ko pramANita karane kisI vastu ko sarvathA nitya aura kisI vastu ko sarvathA anitya bhI ke lie jaina-darzana dvArA prarUpita syAdvAda kA Azraya lenA par3A hai| mAnate haiN| sAtha hI ve padArtha ke nityatva aura anityatva ko padArtha dArzanika vicAra aura vastu svarUpa ke kathana ke lie syAvAda - se sarvathA bhinna mAnate hai. jabaki vaha vasta kA tAdAtmya svarUpa hai| sApekSavAda hI eka mAtra mArga hai, zailI hai jisake dvArA yathArtha cintana ye darzanakAra paraspara virodhI aura ekAMgI pakSa ko lekara paraspara meM evaM yathArtha kathana kiyA jA sakatA hai| vivAda karate haiN| unakA yaha vivAda andhagaja nyAya kI taraha hai| jainadarzana kA antarnAda anekAntavAda hai| isakI bhittIpara hI yogadarzana meM syAdavAda: sArA jaina siddhAnta AdhArita hai| 'uppane ivA, vigame ivA, dhruveivA' yogadarzana sAMkhyadarzana kI eka zAkhA hai| yoga aura sAMkhya ke isa tripadI ko sunakara mahAmati gaNadhara caturdaza pUrvo kI racanA kara lete haiN| isa tripadI meM jo tattva samAhita haiM, vaha anekAnta hai isa ' 'arpitAnarpita siddhe' : - AcArya umAsvAti dRSTi se samasta jaina vAGmaya kA AdhAra anekAnta hai, yaha pramANita - tatvArtha sUtra a. 5 su. 32 zrImad jayaMtasenasari abhinaMdana graMtha/vAcanA ahaMkAra meM aMdha ho, kare sadaiva prapaMca / jayantasena manuja vahI, khotA saguNa saMca .Melibrary org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAMza siddhAnta samAna haiN| inameM mukhya antara yahI hai ki sAMkhya puruSa ko akartA mAnatA hai aura yoga paramezvara ko mAnakara usakI bhakti para vizeSa bala detA hai isalie ise IzvaravAdI sAMkhya bhI kaha dete haiM tathA yoga para vizeSa bala dene se yogadarzana kahate haiN| yogadarzana meM bhI sAMkhya darzana kI taraha prakRti, puruSa Adi paccIsa tattva mAne gae hai kintu vartamAna meM yoga darzana kI vidhivat vyavasthA karane vAle maharSi pataMjali haiN| jagat kI nityAnityatA: yoga darzana (sezvaravAdI sAMkhya darzana) ke mAnya grantha pAtaMjala yogasUtra ke bhASya meM maharSi vyAsa ne jagata kI nityAnityatA ke bAre meM anekAntavAda kA Azraya lekara nimna prakAra se kathana kiyA hai| apara Aha dharmAnabhyadhiko dharmI pUrvatatvAnatikramAt / pUrvAparAvasthAbhedamanupatitaH kauTasthyena viparivarteta padyanvayI syAditi / ayamadoSaH kasmAt ekAntAnabhyupagamAt / tadetat trailokyaM vyaktarapaMti kasmAt nityatvapratiSedhAt / apetamapyasti vinAzapratiSedhAt / uparyukta sUtra meM bauddhadarzana kI zaMkA kA samAdhAna karane ke lie anekAntavAda kA anusaraNa karate hue bhASyakAra ne saMketa kiyA + ayamadoSaH kasmAt ekAMtAnabhyupagamAt / vAcaspatimizra ne anekAntavAda kI kathana praNAlI kA Azraya lekara yoga- bhASya kI vyAkhyA meM Apa likhate haiM "kaTakakuNDalakeyUrAdimyo bhinnAbhinnasya suvarNasya bheda vivakSayA suvarNasya kuNDalAdanyatvam / tathA ca kaTakakArI suvarNakAraH kuNDalAdabhinnAtsurvAt anytkurvnnnytvkaarnnm| " kula milAkara isakA sArAMza itanA hI hai ki kaTaka kuNDala Adi dharmoM se suvarNa rUpa dharmI bhinna athavA abhinna haiN| bheda vivakSA se vaha mitra hai aura abheda vivakSA se abhinna hai isake alAvA yogadarzana kI bhojadeva kRta rAjamArtaNDa nAmakavRtti meM bhI anekAMtavAda ke anurUpa hI dharma-dharmI ke bhedAbheda ko svIkAra kiyA gayA hai| pAtaMjala yoga- bhASya meM jainadarzana ke anurUpa padArtha ko sAmAnya- vizeSa ubhayAtmaka mAnA gayA hai| udAharaNa ke rUpa meM nimna sUtra uddhata haiM 'sAmAnya vizeSaNAtmano'rthasya / 3 ya eteSvabhivyaktAnabhivyate vizeSAtmAso'nvayI dharmI 4 sAmAnya- vizeSa samudAyo'tra drvym| * TIkAkAra nAlArAma udAsIna 2 yogasUtra - vibhUtipAda sUtra 13 3 yogasUtra, samAdhivada sUtra 7 4 yogasUtra, vibhUtipAda sUtra 14 zrImada jayaMtasenari abhinaMdana maMca vAcanA dharmeSvanupAtI sAmAnya yogasUtra ke ukta sUtrapAThoM kA Azaya yaha hai ki padArtha sAmAnya vizeSa umavarUpa haiN| isa prakAra yogadarzana meM anekAntavAdAtmaka ApekSika kathanoM ke darzana hote haiN| sAMkhyadarzana meM syAdavAda sAMkhya darzana bhI jaina aura bauddha darzanoM kI taraha vedoM ko pramANa nahIM mAnatA hai| yaha yajJayAgAdi hiMsA mUlaka karmakAMDa kA virodhI hai aura mukti ke tattvajJAna evaM ahiMsA ko mukhyatA detA hai| jainadarzana ke Atma- bAhulyavAda aura bauddha darzana ke kSaNikavAda kI taraha pariNAmavAda ko mAnatA hai| sAMkhya darzana ke Adya praNetA pravartaka yA vyavasthApaka maharSi kapila mAne jAte haiM aura inakA janma bhI jaina aura bauddha tIrthakaroM kI taraha kSatriyakula meM honA mAnA jAtA hai| kucha loga kapila ko brahmA kA putra batAte haiM aura bhAgavata meM inheM viSNu kA avatAra kahA hai| sAMkhya darzana kI do dhArAe~ haiM- sezvarasAMkhya aura nirIzvarasAMkhya / sezvara sAMkhya yoga darzana aura nirIzvarasAMkhya sirpha sAMkhyadarzana ke nAma - se abhihita hotA hai| ukta donoM prakAra ke sAMkhyoM ne apane-apane cintana meM anekAntavAda kA Azraya liyA hai| jaina darzana kI taraha nirIzvaravAdI ne bhI prakRti ko utpAda-vyaya-dhauvyAtmaka mAnA hai yA AcArya vAcaspati ke anumAna ke udAharaNa meM vahnitva ko sAmAnya vizeSAtmaka mAnate hue anekAntavAda kA samarthana kiyA hai| yathA"yathA dhUmAt vahnitvasAmAnyavizeSaH partate'nu mIyate / " jaise ke jJAna se vahnitva rUpa sAmAnya vizeSakA parvata meM anumAna hotA hai| yahA~ para vahnitva ko sAmAnya evaM vizeSa ubhayarUpa se svIkAra karane meM hI anekAntavAda kI svIkRti hai| anekAntavAda bhI to yahI kahatA hai ki vastu sAmAnya vizeSa, nitya-anitya Adi dharmoM se saMyukta hai, lekina unakA kathana - abhivyakti apekSA se hotI hai| mImAMsA darzana meM syAdavAda mImAMsA - darzana ke prathama prastAvaka maharSi jaiminI mAne jAte haiN| unake dvArA racita mImAMsA sUtroM ke kAraNa ise jaiminIya darzana bhI kaha diyA jAtA hai| jaiminI kRta mImAMsA sUtra para kumArila bhaTTa ne IsA kI sAtavIM sadI meM zloka vArtika, tantravArtika aura duSTI ye tIna TIkAe~ likhiiN| mImAMsAdarzana meM sAmAnyataH pA~ca pramANa mAne gaye hai-- pratyakSa, anumAna, upamAna, arthApatti, zabda kumArilabhaTTa ne chaThA abhAva pramANa bhI mAnA hai| jainadarzana meM jaise dravya kA lakSaNa utpAda-vyaya dhauvyAtmaka mAnA hai tathA dravya svarUpa se zrIvyAtmaka aura apanI paryAyoM se utpAdavyayAtmaka hai, pravyanitya hai aura paryAya anitya vaise hI mImAMsA darzana meM bhI dravya-paryAya ke nityAnityatva ko isa prakAra prakaTa kiyA yoga sUtra, vibhUtipAda sUtra 47 46 tana dhana bala aru buddhi kA, ucita nahIM abhimAna / jayantasena mile sadA, kadama kadama apamAna // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA haiato na dravyasyakadAcidAgAmApAyovA uparyukta sUtroM meM upaskAra evaM bhASya kA Azaya yaha hai ki ghara ghaTapaTagavAzva zuklaraktAdyavasthAnAmevAgamApAyau - Aha ca - apane nijI svarUpa se to hai aura pararUpa se nahIM hai azva apane azva AvirbhAva - tirobhAva - dharmakaSvanuyAyimat / / svarUpa se sat hai aura gau rUpa se asat hai| isakA artha yaha huA tad dharmI tatraca jJAnaM prAradharmagrahaNAt bhavet // ki gharAdi pratyeka padArtha apane svarUpa kI apekSA sat aura parAdi tathA ca yAdazamasmAmirabhihitaM dravyaM tAdRza pratyeka para-rUpa kI apekSA se asat hai isa kathana se yaha siddha huA syaiva hi sarvasya guNaeva bhidyate na svarUpam / ki pratyeka padArtha sva para rUpa kI apekSA sat-asat donoM rahate haiN| arthAt dravya kI kabhI utpatti aura vinAza nahIM hotA hai, kintu isI bAta ko anekAntavAda bhI vyakta karatA hai ki pratyeka padArtha usake rUpa aura AkArAdi vizeSa kA hI utpatti-vinAza hotA hai| sva-para rUpApekSA sadasadAtmaka hai| kahA hai- utpatti aura vinAzazIla dharmoM meM anvaya rUpa se jisakI nyAyadarzana meM syAdvAda: upalabdhi hotI hai, vaha dharmI aura usakA jJAna prAgdharma ke grahaNa se pratyeka vastu ko nyAya kI kasauTI para kasanA nyAya darzana hai| hotA hai ata: utpAda-vinAza svabhAvI dharmoM meM miTTI rUpa dravya-dharmI isa darzana ke Adya pravartaka maharSi gautama haiN| naiyAyika darzana meM pramANa, sarvatra anugata rahatA hai| anya vidvAnoM kI apekSA kumArilabhaTTa ne spaSTa prameya, saMzaya, prayojana Adi 16 tattva mAne jAte haiN| maharSi gautama zabdoM meM anekAntavAda kA samarthana kiyA hai| kumArila bhaTTa kA padArthoM ke anusAra solaha tattva kA ThIka-ThIka jJAna hone se mukti hotI hai| ko utpAda, sthitirUpa siddha karanA, avayava ko svarUpa evaM para-rUpa maharSi gautama ke nyAyasUtra ke bhASyakAra vAtsyAyana ne padArtha vivecana se sat asat svIkAra karanA tathA sAmAnya vizeSa ko sApekSa mAnanA meM nimna prakAra se anekAntavAda kA Azraya liyA haianekAntavAda kA samarthana karanA hI mAnA jAtA hai| isa prakAra AcArya vimRzya pakSa pratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNaya : kumArila bhaTTa ne vastu vivecana ke lie anekAntavAdAtmaka zailI kA etacca viruddhayorekadharmisthayo barbodhavyaM, yatra ...... anusaraNa kiyA hai| dUsare zabdoM meM hama yoM kaha sakate haiM ki AcArya arthAt pakSa-pratipakSa dvArA vicAra karake padArtha ko jo nizcaya kumArila bhaTTa jaina dArzanika haiN| kiyA jAtA hai, use nirNaya kahate haiN| paraMtu yaha vicAra karane kA vaizeSika - darzana meM syAdvAda: avasara tabhI AtA hai jaba eka dharmI meM viruddha dharmoM kI sthiti ho| yaha darzana vizeSa (paramANu) se sRSTi kI utpatti mAnatA hai ataH lekina jahA~ dharmI sAmAnya meM dharmoM kI sattA prAmANika rUpa se siddha isakA nAma vaizeSika darzana hai| isa darzana ke Adyapravartaka kaNAda ho vahA~ para samuccaya hI mAnanA cAhiye, kyoMki prAmANika rUpa se RSi mAne jAte haiN| vaizeSika darzana meM pratyakSa aura anumAna ye do aisA hI siddha hai| vahA~ para to paraspara viruddha donoM hI dharmoM ko pramANa svIkAra kiye gaye haiN| vaizeSika sUtra ke anusAra dravyatva, guNatva svIkAra karanA caahiye| isa prakAra nyAya darzana meM yathA prasaMga anekAMtavAda aura karmatva ye sAmAnya bhI haiM aura vizeSa bhii| kA Azraya lekara graMthakAroM ne apane siddhAnta kA poSaNa kiyA hai| prazastapAda - bhASya meM uktasUtra kI vyAkhyA karate hue jaina-darzana vedAnta - darzana meM syAdavAda : ke maMtavya kI taraha sAmAnya-vizeSa ubhaya rUpa meM mAnakara spaSTa rUpa isa darzana kA nirmANa vedoM ke antima bhAga upaniSadoM ke AdhAra meM kahA hai se huaa| isa kAraNa vaha vedAnta - darzana kahalAtA hai| sarva prathama "sAmAnyaM dvividha paramaparaM sadvizeSAkhyAmapi labhate / / vedAnta darzana upaniSadoM meM pAyA jAtA hai| vedAnta kA pradhAna siddhAnta sArAMza yaha hai ki sAmAnya sirpha sAmAnya hai rUpa hI nahIM hai ko brahma dvitIyaM nAsti' hai| vedAnta ke anasAra vyakti ko sadA kinta vizeSa rUpa bhI hai| dravyatva, guNatva Adi yadyapi sAmAnya rUpa tattvamasi kA hI dhyAna karanA caahie| haiM lekina sattA kI apekSA unameM vizeSatva aura pRthvItvAdi kI apekSA AmA pravRtti aura nivRtti ina donoM virodhI dharmoM ko prakRti meM nahIM sAmAnya rUpatA yaha donoM hI dharma rahate haiN| mAnakara Izvara meM svIkAra karane ke lie zaMkarAcArya ne anekAntavAda _ isa prakAra maharSi kaNAda ne spaSTa rUpa se anekAntavAda kA kA hI Azraya liyA hai| paraspara viruddha pratIta hone vAle dharmoM ko pratipAdana kiyA hai| bhASyakAra likhate haiM sApekSa rUpa se eka vastu meM svIkAra karanA hI to anekAntavAda hai| tadevaM rUpAntareNa sadapyanyena rUpeNa sad bhavatItyuktam.... zaMkarAcArya ne brahmasUtra ke zaMkara bhASya meM aneka sthaloM para apekSAvAda azvAtmanA sannapyazvo na gavAtmanAstIti / kA Azraya lekara apane mata ko abhivyakta kiyA hai evaM unakA 'zAstradIpikA pArthasAra mizra racita pR. 146-147 anirvacanIya zabda to anekAntavAda ke Azaya ko hI spaSTa karatA 2'dravya vvaM guNavvakarmatvaM ca sAmAnyAni vizeSAzca / ' - vaizeSika sUtra 1/2/5 3 vaizeSika bhASya -pR. 315 5 nyAya satra 1141 acAra zrImad jayaMtasenahari abhinaMdana graMthAvAcanA X9 asabhya bana kara mAnavI, kyoM karatA abhimAna / jayantasena sabhya bano, jIvana bane mahAna Library.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _____isa prakAra veda, upaniSad, gItA Adi sabhI meM anekAntavAda isa prakAra syAdvAda meM na to nirapekSa kAlpanika vastu hai aura kA Azraya liyA gayA hai, kAraNa ki svayaM padArtha hai jo ananta na pratyakSAdi pramANa viruddha kAlpanika dRSTikoNa / dezakAla kI sImAoM dharmAtmaka hai aura una ananta dharmoM kI abhivyakti ke lie kathana ke bandhana se bhI pare usakI dRSTi hai, usake niyama sArvadezika aura praNAlI tadnurUpa hI honI caahie| sArvakAlika haiN| jisake kAraNa koI bhI darzana usakA aMga bana sakatA bauddha - darzana meM syAdvAda: hai| yadi sabhI darzana apane antarvirodhoM ko samApta kara paraspara sahayoga buddha kI mAnyatA bauddhadarzana kahalAtA hai| jaina - dharma meM varNita sthApita karanA cAhate haiM to unake liye syAdvAda svIkAra karane ke 14 guNasthAnoM kI bhAMti bauddhadharma meM bhI 10 pAramitAe~ mAnI gaI haiN| alAvA anya koI upAya nahIM hai| samanvaya ke lie syAdavAdAtmaka jainadharma ke anusAra jaise terahaveM guNasthAna meM paha~cane para jIva jina dRSTi apanAne kI prakriyA vartamAna meM cAlU ho gaI hai| aura usakI banatA hai, vaise hI bauddhadharma ke anusAra dasavIM bodhisatva bhUmi meM jAne pUrNatA hone para sampUrNa vizva saha-astitva kI sudhA kA pAna kara ke bAda jIva buddha banatA hai| bauddha darzana ko sugata darzana bhI kahate sakegA, aisI AzA hai| bhAratIya dArzanika paramparA meM syAvAda kA kahA~ kisa rUpa meM anekAntavAda ko dhvanita karane vAlA dUsarA zabda vibhajyavAda prayoga huA hai usakA saMkSepa meM digdarzana karAyA gayA hai| jisase yaha spaSTa hai ki anekAntavAda yathArtha rUpa se vasturUpa kA nirNaya karane 99) meM zabha mANavaka ke prazna ke uttara meM baddha ne apane ko vAlA sunizcita siddhAnta hai| anya darzanoM ne kisI na kisI rUpa se vibhajyavAdI batAyA hai, ekAMzavAdI nhiiN| majjhimanikAya sUtra (99) isa apanAyA hai, isA kAraNa yaha kahA gayA hai ki - se tathAgata buddha ke ekAntavAda aura vibhajyavAda kA paraspara virodha syAdvAdaM saarvtaaNtrikm| spaSTa sUcita ho jAtA hai aura jaina TIkAkAroM ne vibhajyavAda kA artha mahAn AcAryoM ne syAdvAda kI saMstuti karate hue kahA haisyAdvAda, anekAntavAda kiyA hai| bhagavatIsatra meM aneka praznottara haiM, jeNaviNA logassa-vi vavahAro savvahAna nivvaDai / jinameM bhagavAna mahAvIra kI vibhajyavAdI zailI ke darzana hote haiN| tassata bhuvaNekka-guruNo Namo aNegaMtavAyassa // mukti kA mArga ..... (pRSTha 59 kA zeSa) (1) sAmAyika (2) chedopasthApanIya (3) parihAra vizuddhi (4) sUkSmasaMparAya aura (5) yathAkhyAta caaritr| mukhya cAritra ke do prakAra haiM- dravya cAritra aura bhAva p.rtr| AtmA ke uddhAra aura mokSa sukha prApti kA AdhAra bhAva cAritra hai| mAtra dravyacAritra se mokSa kI prApti nahIM ho sakatI hai, dravya cAritra kA pAlana to abhavya jIva bhI kara sakate haiM para ve mokSa meM nahIM jA sakate, kintu dravya cAritra ke binA bhAva cAritra prApta karanA kaThina hai| saMyama ke satraha bheda bhI hai| pA~ca AzravoM kA tyAga, pAMca indriya kA nigraha, cAra kaSAya para vijaya aura tIna daMDa se nivRtti ye 17 bheda haiN| saMsAra rUpa aTavI meM bhaTakate hue bhavyAtmAoM ko mokSamArga kI tarapha le jAne vAlA cAritra mArgadarzaka hai, AtmA ke lie jIvana ke vikAsa ke lie aura mokSa meM jAne ke lie cAritra saccA mArga hai| samasta sAvadha yoga se rahita zabha-azabha rUpa kaSAya bhAva se vimukta jagata se udAsInatA rUpa nirmala AtmalInatA hI samyag cAritra pahale samyagdarzana ko pUrva rUpa se pratyaya karake prApta karanA cAhie, kyoMki isake hone para hI jJAna samyavajJAna rUpa aura cAritra samyakcAritra rUpa pariNata hotA hai| samyag darzana ke binA samasta jJAna ajJAna aura samasta mahAvratAdi rUpa zubhAcaraNa mithyAcAritra hI rahatA hai| papa samyagdarzana samyagjJAna aura samyagcAritra ko ratnatrayI bhI kahate haiM aura yahI makti kA mArga hai| yenAMzena sudRSTistenAMzenAsya baMdhanaM nAsti yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhavati yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya baMdhanaM nAsti yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhavati yenAMzena cAritraM tenAMzenAsya baMdhanaM nAsti yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhavati isa AtmA ke jisa aMza meM samyagdarzana hai, samyagjJAna aura cAritra hai usa aMza meM baMdhana nahIM hai aura jisa aMza meM rAga hai usa aMza meM baMdhana hotA hai| ata: yadi hameM bandha kA abhAva karanA hai arthAt duHkha se chuTakArA pAnA hai to ratnatrayI pariNamana karanA cAhie, eka mAtra sAMsArika duHkhoM se chUTane ke lie yahI saccA mukti kA mArga hai| "tatrAdau samyaktvaM samupAzrayaNIyamakhilayalena / tasmin satyeva yato bhavati jJAnaM cAritraM ca // " samyag darzana, samyag jJAna, samyag cAritra ina tInoM meM sabase . . zrImad jayaMtasenasUri abhinaMdana paMca/cAcanA maiM maiM karanA chor3a de, mata kara nara abhimAna / jayantasena bar3e bar3e, chor3a cale nIja prANa //