Book Title: Bharatiya Sanskruti me Sant ka Mahattva
Author(s): Kusumvati Sadhviji
Publisher: Z_Hajarimalmuni_Smruti_Granth_012040.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211582/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ filem |TUITHNUHALILL sAdhvI zrIkusumavatIjI siddhAntAcAryA bhAratIya saMskRti meM saMta kA mahattva bhAratIya saMskRti meM santa kA sthAna pramukha hai. vahI bhAratIya saMskRti kA nirmAtA hai. cirakAla se santoM kA jo avicchinna pravAha calA A rahA hai, saMskRti usI kI ghora tapazcaryA kA sarasa suphala hai. santajanoM ne jagat ke lubhAvane vaibhava se vimukha hokara aura araNyavAsa karake jo amRta pAyA, use jagat meM vitIrNa kara diyA. usI se saMskRti kI saMsthApanA huI, vRddhi huI. samaya-samaya para usa saMskRti meM bhI yugAnurUpa saMskAra hote gae, kintu usameM bhI santoM kI sAdhanA kA hI pramukha hAtha rahA. yahI kAraNa hai ki bhAratIya saMskRti meM aisI pracura vizetAe~ haiM jo vizva ke anya dezoM meM dRSTigocara nahIM hotI. santa kA jIvana AtmalakSI hone para bhI jana-jana ke kalyANArtha hotA hai. unakA jJAna prasupta mAnavajagat ko jAgRta banAne ke liye hI. ve dIpaka ke samAna svayaM bhI prakAzamAna haiM, aura dUsaroM ko bhI prakAza dete rahate haiM. saMta ke jIvana kA lakSya yadyapi AtmotthAna hotA hai kintu usake AtmotthAna kI prakriyA isa prakAra kI hotI hai ki usase dUsaroM kA kalyANa anAyAsa hI hotA rahatA hai. paropakAra evaM paroddhAra usakI Atma-sAdhanA kA hI eka aMga hotA hai. santa ke jIvana kA kSaNa-kSaNa, zarIra kA kaNa-kaNa aura mana kA aNu-aNu parahitArtha hI hotA hai. saravara taruvara santa jana, cauthA varSe meha paropakAra ke kAraNe etA dhArI deha ! samudra apane pAsa athAha jalarAzi saMcaya karake rakhatA hai vaha apane liye nahIM, kintu jagat meM vyApta saMtApa ko dUra karane aura bhUtala ko zAnta karane ke liye hI. vRkSa madhura-madhura phaloM evaM phUloM se lade rahate haiM, so apane liye nahIM kintu dUsaroM kI kSudhA ko zAnta karane ke liye, dUsaroM ko saundarya aura suvAsa dene ke liye hI. isI taraha santajana bhI apane jIvana ko parahita ke liye hI dhAraNa karate haiM. jisa prakAra agarabattI dUsaroM ko sugandha pradAna karane ke liye apane Apako samarpita kara detI hai, apane sampUrNa zarIra ko agnideva kI bheMTa karake bhI anya ko khuzabU luTAtI rahatI hai; santa kA jIvana bhI ThIka isI prakAra kA hotA hai. ve apane duHkhoM evaM kaSToM kI paravAha na karate hue para-hitArtha hI apanA sarvasva luTA dete haiM. santa kA hRdaya makkhana ke samAna komala hotA hai. tulasIdAsajI ne kahA hai : saMta hRdaya navanIta samAnA, kahA kavina para kahiya na jAnA , nija dukha dravahi sadA navanItA, para dukha dravahiM santa punItA ! santa kA hRdaya makkhana ke samAna komala hai, yaha kahanA ThIka hai, kintu svaduHkhakAtara, becArA makkhana paraduHkhakAtara santa ke hRdaya kA mukAbalA nahIM kara sakatA. ataeva makkhana kI upamA santa ke jIvana se saMgata nahIM ho sakatI. santa ke prANoM para kaisA bhI viSama saMkaTa kyoM na A par3e, sahasroM pIr3AeM kyoM na upasthita hoM, apamAna aura tiraskAra JainEction Private & Personal use only w.janehorary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : tRtIya adhyAya kA garala kyoM na pAna karanA par3e, vaha kisI se bhI apane para dayA karane kI prArthanA na karegA, jyoM-jyoM duHkha apamAna, tiraskAra aura ghRNA kI lapaTeM use jhulasAne ke liye agrasara hoMgI, tyoM tyoM usakA jIvana vajra ke samAna hotA jAyegA. kyA majAla ki usakA mana pighala jAe, sattva vicalita ho jAe. vAstava meM santa svayaM ke lie himAlaya kI caTTAna ke samAna aDiga hotA hai. kintu dUsaroM ke prati vyavahAra karane meM kusuma ke samAna komala ho jAtA hai : 'vajrAdapi kaThorANi mRdUni kusumAdapi' santa kA komala hRdaya dUsaroM ke duHkha ke bhAra ko vahana karane meM sarvathA asamartha hotA hai. santoM ke prabhAva ke katipaya udAharaNa mAnava ke hRdaya meM roga ke jantu bhara jAte haiM, to use DAkTara ke pAsa jAkara iMjekzana lenA par3atA hai. santa bhI eka DAkTara haiM ataH mAnava ke vikAra evaM pApa ke jantuoM ko dUra karane ke liye unake pAsa jAnA cAhie, unake samparka se viSAkta mAnasika vAtAvaraNa kA nAza ho jAtA hai. 1. samartha guru rAmadAsa aura zivAjI : rAmadAsa sacamuca samartha rAmadAsa hI the. bacapana meM usakA vivAha ho rahA thA, aura ve lagnamaNDapa meM baiThe hue the, taba unhoMne jaise hI 'sAvadhAna' zabda sunA, ve sAvadhAna ho gaye aura aise sAvadhAna hue ki 12 varSa taka unakA patA nahIM lagA. phira ve saMnyAsI ho gaye, aura ghara-ghara bhikSA mAMgane lage.. svAmI rAmadAsa eka pahu~ce hue santa the. unakA prabhAva cAroM ora bijalI ke samAna phaila gayA. usa prabhAva se mahArAja zivAjI bhI prabhAvita hue. zivAjI ne unheM apanA guru mAnA. jaba apane guru ko bhikSA mAMgate hue dekhA to socA'mere guru aura bhikSA mAMge, kyA maiM akelA hI unakI AvazyakatAe~ pUrNa nahIM kara sakatA hU~ ?' unhoMne tatkAla patra likhA, ora apane naukara ko dete hue kahA-'jaba svAmIjI AveM to unakI jholI meM yaha ciTThI DAla denA. yathAsamaya bhikSArtha rAmadAsa Aye to naukara ne baha patra unakI jholI meM DAla diyA. usameM likhA thA--'mahArAja, maiM apanA sArA rAjya Apako sauMpatA hU~. Apa bhikSAvRtti tyAga deM.' santa rAmadAsa ne use par3hA aura cupacApa vahA~ se cala diye. dUsare dina ve zivAjI ke pAsa Aye aura bole- 'beTA, tumane apanA sArA rAjya mujhe de diyA hai. bolo, aba tuma kyA karoge ?' zivAjI ne kahA- 'gurudeva, jo ApakI AjJA ho. sevA meM sadA taiyAra hU~ !' rAmadAsa ne kahA- 'yaha merI jholI uThAo aura mere sAtha bhIkha mAMgane calo.' zivAjI bar3e vismita hue para bacanabaddha the. unhoMne jholI uThA lI aura rAmadAsa ke sAtha bhikSA mA~gane cala par3e. guru ne unheM sAre gA~va meM aTana karAyA aura anta meM nadI ke kinAre Akara sabake sAtha bhojana karAyA. bhojanAnantara guru ne zivAjI se kahA-'beTA, tumane sArA rAjya mujhe de diyA hai, lekina aba maiM yaha rAjya tumheM vApasa sauMpatA hU~. tuma rAja-kAja merA samajhakara karanA aura yaha merA bhagavA vastra bhI sAtha rakhanA, jisase tumheM isa rAjya ke prati anurakti na ho.' mahArASTra meM Aja bhI usa bhagave jhaNDe kA mahattva kAyama hai. zivAjI ne guru ke kathanAnusAra hI rAjya calAyA, aura usake mAlika nahIM, TrasTI banakara kAma kiyA. rAmadAsa kA zivAjI para aisA prabhAva par3A. 2. zreNika aura anAthI muni : magadhasamrAT para anAthI muni kA prabhAva kaisA aura kisa prakAra par3A, isakA varNana bhagavAn mahAvIra ne uttarAdhyayanasUtra ke bIsaveM adhyayana meM kiyA hai. rAjA zreNika maNDikukSa nAmaka udyAna meM krIr3Artha gayA. vahA~ eka vRkSa ke nIce dhyAnamudrA meM sthita anAthI muni ko dekhA. Jain ELEZ Personment-oys Jaimemorary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +++++++ sAdhvI kusumavatI siddhAntAcAryA : bhAratIya saMskRti meM saMta kA mahattva : 567 unako dekhakara hI rAjA prabhAvita ho jAtA hai aura kahatA hai-'aho ina mahAtmA kI kamanIya kAnti, atula rUpa sampati, kSamA, saumyabhAva tathA nirlobhatA Adi guNa dhanya haiM ! inakI nissaMgavRtti prazaMsanIya hai.' muni ne dhyAna khola kara rAjA zreNika ko anAtha-sanAtha kA rahasya samajhAyA. vizadarUpa meM apanA jIvana kaha kara upadeza diyA. rAjA zreNika anAthI muni kA upadeza sunakara itanA prabhAvita huA ki vaha bauddhadharma ko chor3a kara jaina dharmAvalambI bana gayA. 3. aMgulImAla aura mahAtmA buddha : 'kSaNamapi sajjanasaMgatirekA, bhavati bhavArNavataraNe naukA' sajjana puruSoM kI eka kSaNa kI bhI saMgati mahAn phaladAyinI hotI hai, vaha saMsAra rUpa samudra se pAra lagA detI hai. mahAtmA buddha kI saMgati kA prabhAva aMgulImAla para aisA par3A ki vaha ghora hiMsaka bhI ahiMsaka bana gayA. zrAvastI ke jaMgala meM eka luTerA rahatA thA. vaha manuSyoM ko lUTa kara unakI aMguliyA~ kATa letA thA aura unakI mAlA banA kara pahanatA thA. ata: vaha 'aMgulImAla' ke nAma se prakhyAta ho gayA thA. zrAvastI kI sArI prajA usase hairAna thI. rAjA bhI usako apane vaza meM nahIM kara sakatA thA. yaha bAta sunakara mahAtmA buddha usa jaMgala kI ora gaye. aMgulImAla ne dUra se buddha ko Ate hue dekhA to socA-'isa jaMgala meM koI bhI akelA Ane kI himmata nahIM karatA. yaha mAnava kaise akelA A rahA hai ? kyA ise apanI jAna pyArI nahIM hai ?' vaha buddha ke sAmane AyA aura khar3A hokara bolA --- 'Thaharo, Age mata bar3ho' taba calate-calate hI mahAtmA ne kahA--'maiM to khar3A hU~, lekina tuma khar3e raho.' yaha sunakara vaha lUTerA asamaMjasa meM par3a gayA aura socane lagA-'yaha kaisA mAnava hai, jo svayaM cala rahA hai phira bhI apane ko khar3A kaha rahA hai. aura maiM khar3A hU~ phira bhI mujhe kahatA hai--'khar3e raho.' buddha ne usa dasyu ko upadeza dete hue kahA--'bhAI, maiM to prema aura maitrI meM sthira hU~, lekina tU abhI asthira hai. ataH sthira ho jA.' mahAtmA buddha kI vANI kA usa luTere para aisA prabhAva par3atA hai ki vaha usI kSaNa tathAgata kA ziSya bana gayA. 4. hemacandrAcArya aura kumArapAla : paramazaiva kumArapAla para hemacandrAcArya kA aisA prabhAva par3A ki vaha paramAhata bana gayA. eka dina hemacandrAcArya gocarI (bhikSA) lekara Aye hI the ki kumArapAla AcArya ke darzanArtha A pahu~ce. rAjA ne apane guru AcArya ke pAtra meM makkI kI ghATa (daliyA) dekhI. kumArapAla ne kahA- 'svAmin ! Apa mere guru hokara yaha makkI kI ghATa lAte haiM ? kyA Apako sundara pauSTika AhAra nahIM milatA ?' AcArya ne kahA-'isa saMsAra meM bahuta aise garIba mAnava haiM jinako udarapUrti karane ko ghATa bhI prApta nahIM hotI hai. unakI apekSA to maiM bahuta hI sukhI hU~.' AcArya ke zarIra para jIrNa-zIrNa vastra dekhakara kumArapAla ne kahA-'Apa mere jaise rAjA ke guru hokara phaTe hue aura moTe vastra kyoM dhAraNa karate haiM ?' AcArya ne uttara diyA-'rAjan ! mujhe aise vastra to milate haiM kintu bahuta se garIba logoM ko to lajjAnivAraNArtha phaTe vastra bhI upalabdha nahIM hote haiM. kalikAlasarvajJa AcArya se kumArapAla bahuta hI prabhAvita hue. 5. hIravijaya sUrIzvara aura samrATa akabara : akabara para sUrIzvara kA aisA prabala prabhAva par3A ki AcArya ne akabara ke jIvana meM ahiMsA kI jyoti jagA dI. hIravijaya sUri akabara ke rAjadarabAra meM jAkara upadeza dete the. usase prabhAvita hokara akabara ne apane rAjya meM 'amArI' kI ghoSaNA karavA dI. sacce saMta kA prabhAva vizva para aisA par3atA hai. Jain Eden Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : tRtIya adhyAya saMta kI vizeSatA saMta puruSa ke jIvana meM kitanI hI ApatiyA~ kyoM na A par3e, usake cita meM tanika bhI vikRti nahIM AtI hai. satya yaha hai ki duHkha kAla meM saMtapuruSa kA jIvana aura adhika nikharatA hai. zaMkha ko agni meM DAla diyA jAya to bhI vaha apanI zubhratA nahIM tyAgatA. saMta puruSa mAraNAntika saMkaTa ke avasara para bhI ghabarAte nahIM haiM kintu unake jIvana se tapa-saMyama kA saurabha niraMtara mahakatA rahatA hai. kuThAra candana ke vRkSa ko kATatA hai, usakA samUla nAza karatA hai| phira bhI candana to kuThAra ke mukha ko bhI suvAsita karatA hai. kATane vAle ko bhI sugandha hI pradAna karatA hai. aise hI sAdhu jana kA cAhe koI apakAra kare yA upakAra, donoM para usa kI dayA-dRSTi samAna rahatI hai. sAdhu ke lakSaNa-sAdhu puruSa vaha hai jo, ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ko jIvana meM dhAraNa karake apanI iMdriyoM ko nigRhIta kara lete haiM. santa puruSa indriyoM ke dAsa nahIM hote, kintu 'gosvAmI' hote haiM. ve sadA bhikSAjIvI hote haiM aura rasanedriyavijayI, sahaja rUpa se jo bhI nirdoSa rUkhA-sukhA upalabdha ho jAya, use hI apane samabhAva ke sA~ce meM DhAlakara amRta banA lete haiM. rasanendriya para vijaya prApta karanA bahuta hI duSkara hai, kintu sacce saMta ke liye koI bhI kArya duSkara nahIM hotA. krodha kI AMdhI santa puruSa ke mana-mAnasa meM kiMcit bhI kSobha utpanna nahIM kara sakatI. mAna rUpa sarpa usa para AkramaNa nahIM kara sakatA. unakA antaHkaraNa nizchala evaM sarala hotA hai. lobha rUpa ajagara unheM grasita nahIM kara sakatA hai. unake jIvana meM kaSAyoM kA prAbalya nahIM hotA hai. ve jAnate haiM ki kaSAyoM kA prazamana hI santajIvana kA sarvopari lakSya hai. bhAvasatya, karaNasatya, yogasatya, kSamAvAn, vairAgyavAn, mana:samAdhAraNIya, vaca:samAdhAraNIya, kAyaHsamAdhAraNIya, jJAnasaMpannatA, darzanasampannatA, cAritrasampannatA, vedanAdhyAsa, mAraNAntikasamAdhyAsa Adi ina satAIsa guNoM se jo yukta hoM, ve hI sAdhu puruSa mAne jAte haiM. ve nikAya jIvoM kI rakSA karate haiM, AThoM madoM ke tyAgI hote haiM, navavAr3a sahita zuddha brahmacarya kA pAlana karate haiM, dasa prakAra ke yatidharma, bAraha prakAra kI tapasyA ke aura satraha prakAra ke saMyama ke pAlanakartA hote haiM. unake jIvana meM cAhe kitane hI pariSaha upasthita hoM, kabhI ghabarAte nahIM haiM, balki saharSa pariSaha sahana karate haiM, kyoMki ve jAnate haiM ki kaSToM ke sAtha saMgharSa karanA hI Atmika zakti kI vRdvi kA rahasya hai. saMta kI kaSTasahiSNutA-saMta apane prANa bacAne ke liye, dUsaroM ko kaSTa kI bhaTTI meM nahIM jhoMkate. ve samaya Ane para apane prANoM kI bAjI lagAkara bhI dUsaroM kI rakSA hI karate haiM. kahA hai : 'vipadyapi gatA: saMtaH pApa karma na kurvate, haMsaH kukkuTavatkITaM nAtti kiM kSudhito'pi hi.' haMsa cAhe kitane hI dina bhUkhA raha jAya, kukkaTa ke samAna kITa bhakSaNa nahIM karatA. aise hI saMtajana ke jIvana meM kitane hI ghora saMkaTa kyoM na samupasthita ho jAyaM phira bhI pApa karma meM unakI pravRtti nahIM hotI hai. metArya muni bhikSArtha nagara meM ghUma rahe the. bIca se eka svarNakAra kA ghara AtA hai, aura muni usake vahAM bhI bhikSArtha padhArate haiM. usa samaya svarNakAra sone ke yava banA rahA thA. unako vahIM para chor3akara muni ko AhAradAna dene ke liye vaha rasoI ghara meM jAtA hai. acAnaka Akara eka kukkuTa una svarNa-yavoM ko cuga jAtA hai. svarNakAra muni ko bhikSA dekara bAhara AtA hai to svarNayaba nahIM dikhAI dete. srvaNakAra ko muni para hI AzaMkA hotI hai. vaha muni se pUchatA hai kintu muni ekadama mauna rahate haiM. muni ko jJAta thA ki svarNayavoM ko kukkuTa cuga gayA hai, kintu use prakaTa kara dene se kukkuTa ko prANoM se hAtha dhonA par3egA. svarNakAra isa mauna kA artha samajhatA hai ki svarNayavoM ko curAne vAlA yahI O ka 2013 2009 Jain i ntemat sinesdary.org Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI kusumavatI siddhAntAcAryA : bhAratIya saMskRti meM saMta kA mahattva : 566 muni hai. Aga babUlA hokara usane muni ke zarIra para sira se lagAkara paira paryanta gIlA camar3A gAr3ha bandhanoM se bAMdha diyA. jyoM-jyoM camar3A sukhatA hai, tyoM-tyoM muni ke zarIra kI nasoM ke jAla TUTane lage. aise samaya meM bhI muni ne nahIM prakaTa kiyA ki kukkuTa ne yava khAyeM haiM. apane prANoM kI Ahuti dekara bhI unhoMne usakI jAna bacAI. usake bhaya se kukkuTa bITa karatA hai. usameM ve svarNayava nikala Ate haiM. una svarNa yavoM ko dekhakara svarNakAra ko apanI avicArita karanI para mahAn pazcAttApa hotA hai. vaha socatA hai-'hAya, nirdoSa muni kI hatyA kA pApa maiMne kara DAlA.' use itanA pazcAttApa hotA hai ki vaha ghara-bAra chor3akara usI samaya muni bana jAtA hai. saMta puruSa ke jIvana meM isa prakAra kI kaSTasahiSNutA aura dayAlutA hotI hai. saMta kA AMtarika jIvana-bha0 mahAvIra kA kathana hai ki AMtarika jIvana kI pavitratA ke binA koI bhI bAhya AcAra, vinA tijorI kA koI mahattva nahIM hai, usI prakAra antaHzuddhi ke vinA AdhyAtmika dRSTi se bAhyAcAra kA koI mUlya nahIM hai. jo kriyAkANDa kevala kAya se kiyA jAtA hai, aura antaratara se nahIM kiyA jAtA hai, usase AtmA pavitra nahIM banatI. AtmA ko nirmala aura pavitra banAne ke liye AtmasparzI AcAra kI anivArya AvazyakatA hai. sabhI santa samAna to nahIM hote kintu vizva meM anekoM hI aisI virala vibhUtiyA~ bhI Apako dikhAI degI, jo aMta:zuddhi pUrvaka bAhya kriyAyeM karatI haiM. aise vyakti abhinandanIya haiM. ve ni:ssandeha parama kalyANa ke bhAgI hote haiM. saMta ke jIvana meM prathama nizcaya bhAva AtA hai aura phira vyavahAra bhAva. nizcaya kA abhiprAya hai, apane mana meM kisI Adarza athavA lakSya ko sthApita karanA. jaba manuSya, jIvana kA lakSya nirdhArita kara letA hai to vaha socane lagatA hai ki vaha kauna se mArga para Age bar3he, kaunasI preraNA lekara cale to lakSya ko prApta karale ? aisA mAnava hI burAiyoM se lar3egA aura acchAiyoM ko grahaNa karegA. isa prakAra nizcaya bhAva pahile aura vyavahAra bhAva bAda meM AtA hai. saMtoM kA aMtarmAnasa sadA jAgRta rahatA hai. vaha AMtarika jIvana meM kabhI sotA nahIM hai. bhale hI ve Upara-Upara se soye hue dikhAI deM kintu unakA antArjIvana nirantara jAgarUka banA rahatA hai. bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA hai:-"suttA amuNI, muNiNo sayA jAgaraMti" -AcArAMga. saMta ke jIvana meM jJAna rUpa jyoti nirantara jagamagAtI rahatI hai. unake jIvana se vizva meM tapa-saMyama rUpa saurabha nirantara mahakatI rahatI hai. unake jIvana meM samyagjJAna samyagdarzana aura samyak cAritra kA akSaya koSa bharA rahatA hai. isa prakAra santa kA Antarika jIvana tapa, japa kI jyoti se jAjvalyamAna hotA huA vizudvi kI ora bar3hatA calA jAtA hai. ja