Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAla-dIkSA maiM bAla- dIkSA virodha ke praznapara vyApaka dRSTise socatA hU~ / usako kevala jaina - paramparAtaka yA kisI eka yA do jaina phirakoMtaka sImita rakhakara vicAra nahIM karatA kyoMki bAla- dIkSA yA bAla saMnyAsakI vRtti evaM pravRtti karIbakarIba sabhI tyAga pradhAna paramparAtroM meM zurU se Ajataka dekhI jAtI hai, khAsakara bhAratIya saMnyAsa - pradhAna saMsthAnoM meM to isa pravRtti evaM vRttikI jar3a bahuta purAnI hai aura isake balAbala tathA aucityAnaucityapara hajAroM varSoMse carcA-praticarcA bhI hotI AI hai| isase saMbandha rakhanevAlA purAnA aura nayA vAGmaya va sAhitya bhI kAphI hai / bhAratakI tyAgabhUmi tathA karmabhUmi rUpase cirakAlIna prasiddhi hai / khuda bApUjI ise aisI bhUmi mAnakara hI apanI sAdhanA karate rhe| hama sabhI loga apane dezako tyAgabhUmi va karmabhUmi kahane meM eka prakArake gauravakA anubhava karate haiN| sAtha hI jaba tyAgI saMsthAke poSaNakA yA purAne DhaMgase use nibAhanekA prazna AtA hai taba use TAlate haiM aura bahudhA sAmanA bhI karate haiM / yaha eka spaSTa virodha hai / ataeva hameM socanA hogA ki kyA vAstava meM yaha koI virodha hai yA virodhAbhAsa hai tathA isakA rahasya kyA hai ? apane deza meM mukhyatayA do prakArakI dharma saMsthAe~ rahI haiM, jinakI jar3eM tathAgata buddha aura nirmathanAtha mahAvIrase bhI purAnI haiN| inameM se eka gRhasthAzrama keMdrita hai aura dUsarI hai saMnyAsa va parivrajyA - keMdrita / pahalI saMsthAkA poSaNa aura saMvardhana mukhyatayA vaidika brAhmaNoMke dvArA huA hai, jinakA dharma - vyavasAya gRhya tathA zrota yajJayAgAdi evaM tadanukUla saMskAroMko lakSya karake calatA rahA hai / dUsarI saMsthA zurU meM aura mukhyatayA brAhmaNetara yAnI vaidiketara, khAsakara karmakAMDIbrAhmaNetara vargake dvArA AvirbhUta huI hai / zrAja to hama cAra zrAzrama ke nAmase itane adhika suparicita haiM ki hara koI yaha samajhatA hai ki bhAratIya prajA pahalehIse caturAzrama saMsthAkI upAsaka rahI hai / para vAstavameM aisA nahIM hai / bAla- dIkSA virodhI sammelana, jayapura meM tA0 14 - 10 - 46 ko sabhApatipadase diyA huA bhASaNa /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 gRhasthAzrama keMdrita aura saMnyAsAzrama keMdrita donoM saMsthAoM ke pArasparika saMgharSa tathA AcAra-vicArake zrAdAna-pradAnameMse yaha caturAzrama saMsthAkA vicAra va cAra sthira huA hai| para, mUla meM aisA na thA / jo gRhasthAzrama keMdrita saMsthAko jIvanakA pradhAna aGga samajhate the ve saMnyAsakA virodha hI nahIM, anAdarataka karate the / isa viSaya meM gobhila gRhyasUtra dekhanA cAhiye tathA zaMkara -digvijaya / ima isa saMsthAke samarthanakA itihAsa zatapatha brAhmaNa, mahAbhArata tathA pUrvapakSa rUpase nyAyabhASyatakameM pAte haiM / dUsarI orase saMnyAsa - kendrita saMsthAke pakSapAtI saMnyAsapara itanA adhika bhAra dete the ki mAnoM samAjakA jIvana - sarvasva hI vaha ho / brAhmaNa loga veda aura vedAzrita karmakAMDoMke zrAzrayase jIvana vyatIta karate rahe, jo gRhasthoMke dvArA gRhasthAzrama meM hI sambhava hai | isaliye ve gRhasthAzramakI pradhAnatA, guNavattA tathA sarvopayogitApara bhAra dete Ae / jinake vAste vedAzrita karmakANDoMkA jIvanapatha sIdhe taura se khulA na thA aura jo vidyA-ruci tathA dharma - ruci vAle bhI the, unhoMne dharmajIvana ke anya dvAra khole jinameM se kramazaH AraNyaka dharma, tApakhadharma, yA Taigora kI bhASA meM 'tapovana' kI saMskRtikA vikAsa huA hai, jo santa saMskRtikA mUla hai| aise bhI vaidika brAhmaNa hote gae jo santa saMskRtike mukhya stambha bhI mAne jAte haiM / dUsarI taraphase veda tathA vedAzrita karmakAMDoM meM sIdhA bhAga le sakanekA adhikAra na rakhanevAle aneka aise brAhmaNetara bhI hue haiM jinhoMne gRhasthAzrama kendrita dharma - saMsthAko hI pradhAnatA dI hai / para itanA nizcita hai ki antameM donoM saMsthAoMkA samanvaya caturAzrama rUpameM hI huA hai| Aja kaTTara karmakANDI mImAMsaka brAhmaNa bhI saMnyAsakI avagaNanA kara nahIM sakatA / isI taraha saMnyAsakA atyanta pakSapAtI bhI gRhasthAzramakI upayogitAko inkAra nahIM kara sakatA | lambe saMgharSa ke bAda jo caturAzrama saMsthAkA vicAra bhAratIya prajAmeM sthira va vyApaka huA hai aura jisake dvArA samagra jIvanakI jo karmadharma pakSakA yA pravRtti nivRtti pakSakA vivekayukta vicAra huA hai, usIko aneka vidvAn bhAratIya adhyAtma-cintanakA supariNAma samajhate haiM / bhAratIya vAGmaya hI nahIM para bhAratIya jIvanatakameM jo caturAzrama saMsthAnoMkA vicArapUta anusaraNa hotA AyA hai, usake kAraNa bhAratakI tyAgabhUmi va karmabhUmi rUpase pratiSThA hai / AraNyaka, tapovana yA santa saMskRtikA mUla va lakSya adhyAtma hai / AtmAparamAtmA ke svarUpakA cintana tathA use pAneke vividha mArgoM kA anusaraNa ha santa-saMskRtikA AdhAra hai / isameM bhASA, jAti, vetra, AdikA koI bandhana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM / isase isa saMskRtikI ora pahale hI se sAdhAraNa janatAkA jhukAva adhikAdhika rahA hai| anugAminI janatA jitano vizAla hotI gaI utanI hI isa saMskRtike avAMtara nAnA vidha bAr3e banate ge| koI tapapara to koI dhyAnapara jora detA hai| koI bhaktipara to koI pratyakSa sevAko vizeSatA detA hai, koI nagnatvapara to koI kopinapara vizeSa bhAra detA hai / koI maile-kucaile vastrapara jora detA hai / koI zmazAnavAsa to koI guhAvAsakI bar3AI karatA hai| jude jude bAhya mArgoMpara bhAra denevAle santa-sAdhuaoMkA sAmAnya dhoraNa yaha rahA hai ki saba apane apane panthake zrAcAroMkA tathA apane sAttvika vicAroMkA pracAra karaneke lie apane eka saMghakI AvazyakatA mahasUsa karate rahe | dharma-puruSoMkI cintAkA viSaya yaha rahA hai ki hamArA pantha yA hamArA dharma-mArga adhika phaile, vizeSa lokagrAhya bane aura acche-acche zrAdamI usameM sammilita hoN| dUsarI orase aise aneka AdhyAtmika jijJAsu bhI sAdhAraNa janatAmeM nikalate Ate rahe haiM jo sacce gurukI talAza meM dharma-puruSoMke samIpa jAte aura unameMse kisI ekako guru rUpase svIkAra karate the / guruoMkI AdhyAtmikatAke yogya ummedavAroMkI khoja aura sacce ummedavAroMkI sacce guruoMkI khoja ina pArasparika sApekSa bhAvanAoMse guru-ziSyoMke saMghakI saMsthAkA janma huA hai| aise saMghoMkI saMsthA bahuta purAnI hai / buddha aura mahAvIrake pahale bhI aise aneka saMgha maujUda the aura paraspara pratispardhAse tathA dhArmika bhAvake udrekase ve apanA-apanA AcAra-vicAra phailAte rahe haiN| ina santa saMghoM yA zramaNa-saMghoMke sAre prAcAra-vicArakA, jIvanakA, usake poSaNa va saMvardhanakA tathA usakI pratiSThAkA ekamAtra aAdhAra yogya ziSya kA saMpAdana hI rahA hai kyoMki aise santa gRhastha na honese santativAle to saMbhava hI na the, aura unheM apanA jIvana kArya calAnA to thA hI isaliye unako anivArya rUpase yogya ziSyoMkI jarUrata hotI thii| usa samaya bhArata kI sthiti bhI aisI thI ki dharma mArgakI yA AdhyAtmika-mArgakI puSTi ke liye Avazyaka sabhI sAdhana sulabha the aura dharma-saMghameM yA guru-saMghameM kitane hI kyoM na sammilita hoM para sabakA sammAnapUrvaka nirvAha bhI susambhava thaa| dharma-saMghameM aise gambhIra AdhyAtmika puruSa bhI ho jAte the ki jinakI chAyAmeM aneka sAdhAraNa saMskAravAle ummedavAroMkI bhI manovRtti kisI na kisI prakArase vikasita ho jAtI thii| kyoMki eka to usa samayakA jIvana bahuta sAdA thA ; dUsare, adhikatara nivAsa grAma va nagaroMke AkarSaNase dUra thA aura tIsare ekAdha sacce tapasvI zrAdhyAtmika puruSakA jIvanaprada sAhacarya bhI thaa| isa vAtAvaraNameM bar3e-bar3e tyAgI saMgha jame the / yahI kAraNa hai ki hama mahAvIra, buddha, gauzAlaka, sokhya .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 parivrAjaka Adi aneka saMgha cAroM ora deza bhara meM phaile hue zAstroM meM dekhate haiM / AdhyAtmika dharma-saMghoM meM tejasvI, dezakAlajJa aura vidvAn guruoM ke prabhAse AkRSTa hokara aneka mumukSu aise bhI saMgha meM Ate the aura dIkSina hote the ki jo umra meM 6, 10 varSake bhI hoM, bilakula taruNa bhI hoM, vivAhita bhI hoN| isI taraha aneka mumukSu striyA~ bhI bhikSuNI saMgha meM dAkhila hotI thIM, jo kumArI, taruNI aura vivAhitA bhI hotI thiiN| bhikSuNI saMgha kevala jaina paramparAmeM hI nahIM rahA hai balki bauddha, sAMkhya, AjIvaka Adi anya tyAgI paramparAtroM meM bhI rahA hai / purAne samaya meM kizora, taruNa, aura praur3ha strI-puruSa bhikSu saMgha meM praviSTa hote the, yaha bAta niHzaMka hai / buddha, mahAvora Adike bAda bhI bhikSu bhikSuNiyoMkA saMgha isI taraha bar3hatA va phailatA rahA hai aura hajAroMkI saMkhyA meM sAdhu-sAdhviyoMkA astitva pahalese Ajataka banA bhI rahA hai| isalie yaha to koI kaha hI nahIM sakatA aura kahatA bhI nahIM ki bAla-dIkSA kI pravRti koI naI vastu hai, paramparA sammata nahIM hai, aura purAnI nahIM hai / dIcA uddezya aneka haiM / inameM mukhya to zrAtmazuddhi kI dRSTise vividha prakArakI sAdhanA karanA hI hai / sAdhanAtroM meM tapakI sAdhanA, vidyAkI sAdhanA, dhyAna yoga kI sAdhanA ityAdi aneka zubha sAdhanAoM kA samAveza hotA hai jo sajIva samAja ke liye upayogI vastu hai / isalie yaha to koI kahatA hI nahIM ki dIkSA anAvazyaka hai, aura usakA vaiyaktika jIvanameM tathA sAmAjika jIvana meM koI sthAna hI nahIM / dIkSA, saMnyAsa tathA anagAra jIvanakA lokamAnasa meM jo zraddhApUrNa sthAna hai usakA AdhAra kevala yahI hai ki jina uddezyoMke liye dIkSA lI jAnekA zAstra meM vidhAna hai aura paramparAmeM samarthana hai, una uddezyoM kI dIkSA ke dvArA siddhi honA / agara koI dIkSita vyakti, cAhe vaha strI ho yA puruSa, isa paMthakA ho yA anya paMthakA, dIkSAke uddezyoMkI sAdhanA meM hI lagA rahatA hai aura vAstavika rUpa meM nae-nae kSetra meM vikAsa bhI karatA hai to koI bhI usakA bahumAna kie binA nahIM rahegA / taba Aja jo virodha hai, vaha na to dIccAkA hai aura na dIkSita vyakti mAtrakA hai / virodha hai, to kevala akAlameM dI jAnevAlI dIkSA kA / jaba purAne samaya meM aura madhyakAlameM bAladIkSAkA itanA virodha kabhI nahIM huA thA, taba Aja itanA prabala virodha ve hI kyoM kara rahe haiM jo dIcAkoM AdhyAtmika zuddhikA eka aMga mAnate haiM aura jo dIkSita vyaktikA bahumAna bhI karate haiM / yahI zrAjake sammelanakA mukhya vicAraNIya prazna hai / 1 aba hama saMkSepa meM kucha purAne itihAsako tathA vartamAna kAlakI paristhiti
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko dhyAna meM rakhakara bAla-dIkSAke himAyatiyoMkI orase kahe jAnevAle bAladIkSAke eka-eka uddezyapara vicAra kareMge ki bAla-dIkSAne ve uddezya jaina paramparAmeM kahA~ taka siddha kie haiM ? isa vicArameM hama tulanAke lie apanI sahacara aura ati prasiddha brAhmaNa paramparAko tathA bauddha paramparAko sAmane rakheMge jisase vicAraka jaina sAdhu aura gRhastha donoMke sAmane vicAraNIya citra upasthita ho / pahile hama vidyAkI sAdhanAko arthAt zAstrAbhyAsako lete haiN| saba koI jAnate haiM ki yajJopavItake samayase arthAt lagabhaga dasa varSakI umrameM hI mAtApitA apane baTukako brahmacArI banAkara arthAt brahmacArIkI dIkSA dekara vidyAke nimitta vidvAna gurUke pAsa icchApUrvaka bhejate haiN| vaha baTuka bahudhA bhikSA va madhukarIpara rahakara varSAMtaka vidyAdhyayana karatA hai| bAraha varSa to eka sAmAnya maryAdA hai| aise baTuka hajAroM hI nahIM, lAkhoMkI saMkhyAmeM sAre dezameM yatra-tatra par3hate hI zrAye haiN| prAjakI sarvathA navIna va parivartita paristhitimeM bhI brAhmaNa paramparAkA vaha . vidyAdhyayana-yajJa na to banda par3A hai, na manda huA hai, balki naI-naI vidyAoMkI zAkhAoMkA samAveza karake aura bhI tejasvI banA hai| yadyapi isa samaya bauddha maTha yA gurukula bhAratameM nahIM banA hai para sIlona, barmA, syAma, cIna, tibbata zrAdi dezoMmeM bauddha maTha va bauddha vidyAlaya itane adhika aura itane bar3e haiM ki tibbatake kisI eka hI maThameM rahane tathA par3hanevAle bauddha vidyArthiyoMkI saMkhyA jaina paramparAke sabhI phirakoMke sabhI sAdhu-sAdhviyoMkI kula saMkhyAke barAbarataka paha~ca jAtI hai / bauddha vidyArthI bhI bAla-avasthAmeM hI maThoMmeM rahane va par3hane jAte haiM / sAmasera yA sekha banakara bhikSu veSameM ho khAsa niyamAnusAra rahakara bhikSAke AdhArapara jIvana bitAte va vidyAdhyayana karate haiN| lar3ake hI nahIM, isI taraha lar3akiyA~ bhI bhikSuNI maThameM rahatI va par3hatI haiN| aba hama jaina paramparAkI bhora dekheM / yadyapi jaina paramparAmeM koI aisA sthAyI maTha yA gurukula nahIM hai jisameM sAdhu-sAdhviyA~ rahakara niyamita vidyAdhyayana kara sakeM yA karate haiN| para hareka phirakeke sAdhu-sAdhvI apane pAsa dIkSita honevAle bAlaka, taruNa Adi sabhI ummedavAroMko tathA dIkSita hue choTe-bar3e sAdhu-sAdhvI maNDalako par3hAte haiM aura khuda par3hA na sakeM to aura kisI na kisI prakArakA prabandha karate haiN| isa taraha brAhmaNa, bauddha aura jaina tInoM bhAratIya jIvana paramparAmeM vidyAdhyayanakA mArga to cAlU hai hI / khAsakara bAla avasthAmeM to isakA dhyAna vizeSa rakhA hI jAtA hai / yaha saba hote hue bhI vidyAdhyayanake bAremeM jaina paramparA kahA~ hai isapara koI vicAra kare tA. vaha zarmindA hue binA na rhegaa| vidyAdhyayanake itane adhika
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 } nizcinta subhIte honepara bhI tathA adhyayanakI dRSTise bAlya avasthA adhika upayukta honepara bhI jaina paramparAne aisA eka bhI vidvAn sAdhu paidA nahIM kiyA hai jo brAhmaNa paramparA ke vidvAna ke sAtha baiTha sake / zurUse Ajataka bAla- dIkSA thor3e bahuta parimANa meM cAlU rahanepara bhI usakA vidyA sambandhI uddezya zUnya-sA rahA hai / vidyAke bAremeM jaina paramparAne svAvalambana paidA nahIM kiyA, yahI isa nirbalatAkA sabUta hai / jahA~ ucca aura gambhIra vidyA adhyayanakA prasaMga AyA, vahIM jaina sAdhu brAhmaNa vidvAnoMkA mukhApekSI huA aura aba bhI hai / jisa phirake meM jitanI bAla - dINAe~ adhika usa phirake meM utanA hI vidyAkA vistAra va gAMbhIrya adhika honA cAhie aura paramukhA - pekSitA kama honI cAhie / para sthiti isake viparIta hai / isa bAtako na to sAdhu hI jAnate haiM aura na gRhastha hI / ve apane upAzraya aura bhaktoMkI cahAradivArI ke bAharake jagatako jAnate hI nahIM / kevala siddhasena, samantabhadra kalaMka, haribhadra, hemacandra yA yazovijaya ke nAma va sAhityase zrAjakI bAladIkSA kA bacAva karanA, yaha to rAma bharatake nAma aura kAmase sUryavaMzakI pratiSThAar aare karane jaisA hai / jaba bAlyakAla se hI brAhmaNa baTukoMkI taraha bAlajaina sAdhu-sAdhviyoM par3hate haiM aura ekamAtra vidyAdhyayanakA uddezya rakhate haiM to kyA kAraNa hai bAla - dIkSAne vidyAkI kakSAko jaina paramparAmeM na to unnata kiyA, na vistRta kiyA aura na pahalekI zruta paramparAko hI pUre hI taurase sambhAle rakhA / 1 I dIkSA kA dUsarA uddezya tapa va tyAga batalAyA jAtA hai / merI taraha zrApa meM se anekoMne jaina paramparAke tapasvI sAdhu-sAdhviyoMko dekhA hogA / tIna, do aura eka mAsa taka upavAsa karanevAle sAdhuoM aura sAdhviyoMko maiM jAnatA hU~, unake sahavAsa meM rahA hU~; bhaktise rahA huuN| tasa TInakI caddarapara dhUpameM leTanevAle tathA ati saMtapta bAlukApara naMge badana leTanevAle jaina tapasviyoM ko bhI maiMne bhaktipUrvaka praNAma kiyA hai, para jaba itanI kaThora tapasyAkA unakI Atmapara AdhyAtmika pariNAma kyA - kyA huA, isapara madhyastha bhAva se socane lagA to maiM eka hI natIjepara chAyA hU~ ki jaina paramparAmeM bAhya tapakA abhyAsa hI khUba huA hai / isa viSaya meM bhagavAn mahAvIrake dIrghatapasvI vizeSaNakI pratiSThA banA rakhI hai, para jaina paramparA bhagavAn mahAvIrakI tapasyAkA marma apanAnemeM niSphala rahI hai| jisa ekAMgI bAhya tapako tApasa tapa kI koTi meM bhagavAn ne rakhA thA, usI kA jaina paramparAne vikAsa kiyA hai, tapake Abhyantara svarUpa meM jo svAdhyAya tathA dhyAnakA mahattvapUrNa sthAna hai usakA bAla dIkSA yA praur3ha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 dIkSAne koI vikAsa nahIM kiyA hai / kevala deha-damana aura bAhya tapa hI abhimAnakI vastu ho to isa dRSTise bhI jaina sAdhu-sAdhdhiyA~ jainetara tapasvI bAbAoMse pIche hI haiN| jainetara paramparAmeM kaisA kaisA deha-damana aura vivadha prakArakA bAhya tapa pracalita hai ! ise jAnane ke lie himAlaya, vindhyAcala, citrakUTa Adi parvatoMmeM tathA anya ekAMta sthAnoMmeM jAkara dekhanA caahie| vahA~ hama AThapATha, dasa-dasa hajAra phITakI U~cAIpara baraphakI varSA meM naGge yA eka kopInadhArI khAkhI bAbAko dekha sakate haiM / jisane vartamAna svAmI rAmadAsakA jIvana par3hA hai, unakA paricaya kiyA hai, yaha jaina sAdhu-sAdhviyoM ke bAhya tapako mRddha hI khegaa| isalie kevala tapakI yazogAthA gAkara jo zrAvaka-zrAvikAoMko dhokhemeM rakhate haiM ve khuda apaneko tathA tapa-paramparAko dhokhA de rahe haiN| tapa burA nahIM, vaha AdhyAtmika tejakA udgama sthAna hai, para use sAdhanekI kalA dUsarI hai jo aAjakalakA sAdhugaNa bhUla-sA gayA hai| dIkSAkA khAsakara bAla-dIkSAkA mahAn uddezya AdhyAtmikatAkI sAdhanA hai| isameM dhyAna tathA yogakA hI mukhya sthAna hai| para kyA koI yaha batalA sakegA ki ina jaina dIkSitoMmeMse eka bhI sAdhu yA sAdhvI dhyAna yA yoga kI saccI prakriyAko svalpa pramANameM bhI jAnatA hai ? prakriyAkI bAta dUra rahI, dhyAna-yoga saMbandhI sampUrNa sAhityako bhI kyA kisIne par3hA taka hai ? zrI aravinda, maharSi ramaNa Adike jIvita yogAbhyAsakI bAta nahIM karatA para maiM kevala jaina zAstrameM varNita zukla dhyAnake svarUpakI bAta karatA huuN| itanI zatAbdiyoM kA zasla dhyAna saMbandhI varNana par3hie / usake jo zabda DhAI hajAra varSa pahale the, vahI Aja haiN| agara gurU hI dhyAna tathA yogakA pUrA zAstrIya artha nahIM jAnatA, na to vaha usakI prakriyAko jAnatA hai, to phira usake pAsa kitane hI bAlaka-bAlikAe~ dIkSita kyoM na hoM; ve dhyAna-yogake zabdakA uccAra chor3akara kyA jAna sakeMge? yahI kAraNa hai ki dIkSita vyaktiyoMkA zrAdhyAtmika va mAnasika vikAsa ruka jAtA hai| isa taraha hama zAstrAbhyAsa, tAttvika tyAgAbhyAsa yA dhyAna-yogAbhyAsakI dRSTi se dekhate haiM to jaina tyAgiyoMkI sthiti dayanIya a~catI hai / gurU-gurUziyoMkI aisI sthitimeM choTe-choTe bAlaka-bAlikAoMkoM Ajanma navakoTi saMyama denekA samarthana karanA, ise koI sAdhAraNa samajhadAra bhI vAjiba na khegaa| bAla-dIkSAkI asAmayikatA aura ghAtakatAke aura do khAsa kAraNa haiM, jinapara vicAra kie binA Age nahIM bar3hA jA sakatA / purAne yugameM jaina gurU vargakA mukha araNya, vana aura upavanakI ora thA, nagara zahara aAdikA ava
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ lambana yA vAsa nahIM thA, jaba ki zrAjake jaina gurU vargakA mukha nagara tathA zaharoMkI ora hai, araNya, vana aura upavanakI ora to sAdhu-sAdhviyoMkI pITha bhara hai, mukha nhiiN| jina kasaboM, nagaroM aura zaharoMmeM vikArakI pUrNa sAmagrI hai usImeM bhAjake bAlaka kizora, taruNa sAdhu-sAdhviyoMkA jIvana vyatIta hotA hai| ve jahA~ rahate haiM, jahA~ jAte haiM, vahA~ sarvatra gyArahaveM guNasthAnataka car3he hue ko bhI girAnevAlI sAmagrI hai| phira jo sAdhu-sAdhviyA~ chaThe guNasthAnakA bhI vAstavika sparza karanese dUra haiM, ve vaisI bhoga sAmagrImeM apanA mana avikRta rakha sakeM aura AdhyAtmika zuddhi sa~bhAle rakheM to gRhastha apane gRhasthAzramakI bhoga sAmagrImeM hI aisI sthiti kyoM na prApta kara sakeM ! kyA veSa mAtrake badala denemeM hI yA ghara chor3akara upAzrayakI zaraNa lene mAtra meM hI koI aisA camatkAra hai jo zrAdhyAtmika zuddhi sAdha de aura manako vikRta na hone de / ___bAla-dIkSAke virodhakA dUsarA sabala kAraNa yaha hai ki jaina dIkSA Ajanma lI jAtI hai| jo strI-puruSa sAdhutva dhAraNa karatA hai, vaha phira isa jIvana meM sAdhu veSa chor3akara jIvana bitAe to usakA jIvana na to pratiSThita samajhA jAtA hai aura na use koI upayogI jIvana-vyavasAya hI saralatAse milatA hai / zrAvaka-zrAvikA, sAdhu-sAdhvI sabhI aise vyaktiyoMko avagaNanA yA upekSAkI dRSTise dekhate haiN| phala yaha hotA hai ki jo nAbAliga lar3akA, lar3akI umra hone para yA tAruNya pAkara eka yA dUsare kAraNase sAdhu jIvanameM sthira nahIM raha sakate, unako yA to sAdhuveSa dhAraNa kara prachanna rUpase malina jIvana bitAnA par3atA hai yA veSa chor3akara samAjameM tiraskRta jIvana bitAnA par3atA hai| donoM hAlatoMmeM mAnavatAkA nAza hai| adhikatara udAharaNoMmeM yahI dekhA jAtA hai ki tyAgI veSameM hI chipa kara nAnA prakArakI bhogavAsanA tRptakI jAtI hai jisase eka taraphase aise asthira sAdhuoMkA jIvana barbAda hotA hai. aura dUsarI taraphase unake saMparka meM Ae hue anya strI-puruSoMkA jIvana barbAda ho jAtA hai / isa deza meM strI-puruSoMke asvAbhAvika zarIra-saMbandhake dUSaNakA jo phailAva huA hai, usameM anadhikAra bAla-saMnyAsa aura apakva saMnyAsakA bar3A hAtha haiN| isa dodhakI jimmevArI kevala musalamAnoMkI nahIM hai, kevala anya dharmAvalambI maThavAsiyoM, bAbA-mahaMtoMkI bhI nahIM hai / isa jimmevArI meM jaina paramparAko anadhikAra, akAla, anavasara dIkSAkA bhI khAsa hAtha hai / ina saba kAraNoM para vicAra karanese tathA aisI sthitike anubhavase merA sunizcita mata hai ki bAla-dIkSA dharma aura samAjake lie hI nahIM, mAnavatAke liye ghAtaka hai| maiM dIkSAko Avazyaka samajhatA huuN| dIkSita vyaktikA bahumAna karatA hU~
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ para isa samaya dIkSA denekA tathA dIkSita vyaktiyoMke jIvanakA jo DharrA cala rahA hai, use usa vyaktikI dRSTi se, sAmAjika dRSTi se bilakula anupayogI hI nahIM ghAtaka sagajhatA huuN| jo dIkSA-zuddhike pakSapAtI hoM, unakA bhI isa zartapara samarthana karaneko taiyAra hU~ ki pahale to sAdhu-saMsthA vanavAsinI bane; dUsare, dinameM eka bAra hI bhojana kare aura mAtra eka prahara nIMda le, bAkIkA samaya kevala svAdhyAyameM bitAe; tIsare, vaha yA to digambaratva svIkAra kare yA vastra dhAraNa kare to bhI kamase kama hAtha-katI moTI khaddarake do yA tIna vastra rkheN| Ajakala malamala hI nahIM rezamI kapar3e pahanane meM jo sAdhuoMkI aura khAsa kara prAcAryoM kI pratiSThA samajhI jAtI hai, isakA tyAga-pradhAna dIkSAke sAtha kyA mela hai, mujhe koI samajhA sake to maiM usakA zrAbhAra maanuuNgaa| jaba AcArya taka aise AkarSaka kapar3oMmeM dharmakA mahattva aura dharmakI prabhAvanA samajhate hoM, taba kaccI umrameM dIkSAke lie AnevAle bAlaka-bAlikAoM ke mAnasa para usakA kyA prabhAva par3atA hogA ? isakA koI vicAra karatA hai ? kyA kevala saba mAnasa-rogoMkA ilAja eka mAtra upavAsa hI hai| UparakI tIna zatoMse bhI sabala aura mukhya zarta to yaha hai ki dIkSita huaA bAla, taruNa, praur3ha yA vRddha bhintu yA bhikSaNI dambhase jIvana na bitAe arthAt vaha jaba taka apane manase AdhyAtmika sAdhanA cAhe karatA rhe| usake liye AjIvana sAdhuvezakI pratijJAkI kaida na ho; vaha apanI icchAse sAdhu banA rahe / agara sAdhu avasthAmeM saMtuSTa na ho sake to usa avasthAko chor3a kara jaisA cAhe vaisA aAzrama svIkAra kare / phira bhI samAja meM usakI avagaNanA yA apratiSThAkA bhAva na rahanA cAhie / jaisI usakI yogyatA, vaisA usako jIvana bitAnemeM koI ar3acana na honI cAhie / itanA hI nahIM balki usako samAjakI orase AzvAsana milanA cAhiye jisase usa para pratikriyA na ho| khAsa kara koI sAdhvI gRhasthAzramakI ora ghUmanA cAhe to usako isa taraha sAtha milanA cAhiye ki jisase vaha Arta raudra dhyAnase baca sake / samAjakI zobhA isImeM hai / bAta yaha hai ki bauddha paramparA jaisA zurUse hI zrAjIvana mahAvratakI pratijJA na lenekA sAmAnya niyama bnaaeN| jaise-jaise dIkSAmeM sthiratA hotI jAe, vaise-vaise usakI kAla-maryAdA bar3hAe~ / AjIvana pratijJA lAjamI na honese saba doSoMkI jar3a hila jAtI hai / sevA-dRSTimeM sAdhuzroMkA sthAna kyA hai ? isa mudde para hamane Upara vicAra kiyA hI nahIM hai / isa dRSTise jaba vicAra karate haiM taba to aneka bAlaka. bAlikAoMko akAlameM, apakka mAnasika dazAmeM AjIvana pratijJAvaddha kara
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ lenA aura phira idhara yA udhara kahIMke na rakhanA,yaha AtmaghAtaka doSa hai| isake uparAnta dUsarA bhI bar3A doSa najara AtA hai / vaha yaha ki aisI akarmaNya dIkSita phaujako nibhAneke vAste samAjakI bahuta bar3I zakti bekAra hI kharca ho jAtI hai / vaha phauja sevA karane ke bajAya kevala sevA letI hI rahatI hai / isa sthitikA sudhAra khuda aguve vicAraka sAdhu-sAdhvI evaM gRhastha zrAvaka na kareMge to unake AdhyAtmika sAmyavAdake sthAnameM lenina-sTAlinakA sAmyavAda itanI tvarAse AegA ki phira unake kie kucha na hogaa| ___maiM pahile kaha cukA hU~ ki kevala jaina paramparAko lekara bAla-dIkSAke praznapara maiM nahIM soctaa| taba itane vistArase jaina paramparAkI bAla-dIkSA saMba.. ndhI sthitipara maiMne vicAra kyoM kiyA aura anya bhAratIya saMnyAsa pradhAna paramparAtroMke bAre meM kucha bhI kyoM nahIM kahA ? aisA prazna jarUra uThatA hai / isakA khulAsA yaha hai ki bauddha paramparAmeM to bAla-dIkSAkA doSa isalie tIvra nahIM banatA ki usameM dIkSAke samaya AjIvana pratijJAkA anivArya niyama nahIM hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki amuka samayataka bhikSu yA bhikSuNI jIvana bitA kara jo anya zrAzramako svIkAra karatA hai, usake lie apratiSThAkA bhaya nahIM hai| aba rahI vaidika, zaiva, vaiSNava, avadhUta, nAnaka udAsIna Adi anya parampa rAoMkI bAta / ina paramparAoM ke anuyAyo saba milAkara karor3oMkI saMkhyAmeM haiN| unhIMkA bhAratameM hinduke nAmase bahumata hai| isase koI choTI umrakA dIkSita vyakti utpathagAmI banatA hai yA dIkSA chor3akara anya aAzrama svIkAra karatA hai to karor3oMkI anuyAyI saMkhyApara usakA koI duSpariNAma utanA najara nahIM zrAtA jitanA choTese jaina samAjapara najara AtA hai| isake sivAya do eka bAteM aura bhI haiN| jaina paramparAmeM jaisI bhikSuNI saMsthA hai vaisI koI bar3I yA vyApaka saMnyAsinI saMsthA ukta paramparAoMmeM nahIM hai / isalie bAlikA, tyaktA yA vidhavAkI dIkSAke bAda jo anartha jaina paramparAmeM sambhava hai, kamase kama vaisA anartha ukta paramparAtroMmeM puruSa bAla-dIkSA hone para bhI hone nahIM pAtA / ukta vaidika Adi saMnyAsa pradhAna paramparAtroM meM itane bar3e samAja-sevaka paidA hote haiM aura itane bar3e ucca lekhaka, vizvaprasiddha vaktA aura rAjapuruSa bhI paidA hote haiM ki jisase tyAgI saMsthAke saiMkar3oM doSa Dhaka jAte haiM aura sArA hindU samAja jaina samAjakI taraha eka sUtra meM saMgaThita na honese una doSoMko nibhA bhI letA hai / jaina paramparAmeM sAdhu-sAdhvI saMghameM yadi rAmakRSNa, rAmatIrtha, vivekAnanda, maharSi ramaNa, zrI aravinda, kRSNa mUrti, svAmI jJAnAnandajI, Adi jaise sAdhu aura bhakta morAbAI jaisI eka-Adha sAdhvI bhI hotI to Aja bAla-dIkSAkA itanA virodha nahIM hotA!
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ hara eka phirake guru apane pAsadIkSita vyaktiyoMkI saMkhyAkA bar3A dhyAna rakhatA hai / bhaktoMse kahatA rahatA hai ki mere parivArameM itane cele. itanI celiyA~ haiN| jisa guru yA prAcAryake pAsa dIkSA lenevAloMkI saMkhyA jitanI bar3I, usakI utanI hI adhika pratiSThA samAjameM pracalita hai| yaha bhI anuyAyiyoM meM saMskAra sA par3a gayA hai ki ve apane gaccha yA phirkemeM dIkSita vyaktiyoM kI bar3I saMkhyAmeM gaurava lete haiN| para koI guru, koI guruNI yA koI AcArya yA koI saMghapati gRhastha kabhI isa bAtako jAhirA prasiddha nahIM karatA, khule dilase binA hicakicAye nahIM bolatA ki usake ziSya parivAroMmeMse yA usake sAdhu-maNDalameM se kitanoMne dIkSA chor3a dI, dIkSA chor3akara ve kahA~ gae, kyA karate haiM aura dIkSA chor3anekA saccA kAraNa kyA hai ? ina bAtoMke prakaTa na honese tathA unakI saccI jAnakArI na honese zrAvaka samAja a~dheremeM rahatA hai| dIkSA chor3aneke jo kAraNa hoM, ve cAlU hI nahIM balki uttarottara bar3hate hI rahate haiN| dIlA chor3anevAloMkI sthiti bhI kharAba hotI jAtI hai| utane aMzameM samAja bhI nirbala par3atA jAtA hai| samajhadAroMkI zraddhA bilakula uThatI jAtI najara aAtI hai aura sAtha hI sAtha avicArI dIkSA denekA silasilA bhI jArI rahatA hai / yaha sthiti binA sudhare kabhI dharma-teja surakSita raha nahIM sktaa| isalie hara eka samajhadAra saMghake aguve tathA javAbadeha dhArmika strI-puruSakA yaha pharja hai ki vaha dIkSA tyAgake sacce kAraNoMkI pUrI jA~ca kare aura AcArya yA guruko hI dIkSA-tyAgase utpanna duSpariNAmoMkA javAbadeha smjhe| aisA kie binA koI guru yA prAcArya na to apanI javAbadArI samajhegAna sthitikA sudhAra hogaa| udAharaNArtha, sunanemeM pAyA ki terApanthameM 1800 vyaktiyoMkI dIkSA huI jinameMse 25. ke karIba nikala gae / aba savAla yaha hai ki 250 ke dIkSA-tyAgakI javAbadehI kisakI ? agara 180. vyaktiyoko dIkSA dene meM terApanthake prAcAryoMkA gaurava hai, to 250 ke dIkSA-tyAgakA kalaMka kisake matthe samajhanA cAhie ! merI rAyameM dIkSita vyaktiyoMke byaurekI apekSA dIkSAtyAgI vyaktiyoM ke pUre byaurekA mUlya saMgha aura samAjake zreyakI dRSTise adhika hai kyoMki tabhI saMgha aura samAjake jIvana meM sudhAra sambhava hai| jo bAta terApanthake viSayameM hai, vahI anya phirakAMke bAremeM bhI sahI hai| disambara 1646] [ taruNa,