Book Title: Ayurved ke Vishay me Jain Drushtikon aur Janacharyo ka Yogadan
Author(s): Rajkumar Jain
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210252/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda ke viSaya meM jaina dRSTikoNa aura jainAcAryoM kA yogadAna -AcArya rAjakumAra jaina Ayarveda eka zAzvata jIvana vijJAna hai| jIvana ke pratyeka kSaNa kI pratyeka sthiti AyurvedIya siddhAntoM meM sannihita hai| Ayurveda mAnava jIvana se pathaka koI bhinna vastu yA viSaya nahIM hai| apitu donoM meM atyadhika nikaTatA aura kahIM-kahIM to tAdAtmya bhAva hai| sAmAnyataH manuSya ke jIvana kI Adyanta pratikSaNa calane vAlI zRkhalA hI Ayu hai, vaha Ayu jIvana hai, usa Ayu (jIvana) kA veda (jJAna) hI Ayurveda hai, ata: Ayurveda eka sampUrNa jIvana vijJAna hai / yaha Ayurveda anAdi kAla se isa bhUmaMDala para pravartamAna hai / jaba se sRSTi kA Arambha aura mAnava jAti kA vikAsa isa bhUmaMDala para huA hai taba hI se usake jIvana meM anurakSaNa aura svAsthya-rakSA hetu niyamoM kA upadeza evaM rogopacAra hetu vividha upAyoM kA nirdeza karane ke liye yaha Ayurveda zAstra satata pravartita rahA hai| isakI navIna utpatti nahIM hotI hai, apitu abhivyakti hotI hai, ata: yaha anAdi hai| isakA vinAza nahIM hotA hai, apitu kucha kAla ke lie tirobhAva hotA hai, ata: yaha ananta hai| anAdyananta hone se yaha zAzvata hai| Ayurveda meM pratipAdita siddhAnta itane sAmAnya, vyApaka, janajIvanopayogI evaM sarvasAdhAraNa ke lie hitakArI haiM ki saralatA pUrvaka unheM amala meM lAkara yathAzIghra Arogya lAbha kiyA jA sakatA hai| Ayurveda zAstra kevala zArIrika svAsthya ke lie hI upayogI nahIM hai apitu mAnasika evaM bauddhika svAsthya ke lie bhI hitAvaha hai| isameM pratipAdita siddhAnta cikitsA ke atirikta aise niyamoM kA pratipAdana karate haiM jo manuSya ke AdhyAtmika AcaraNa, mAnasika pravRtti aura bauddhika jagata ke kriyAkalApoM ko bhI paryApta rUpa se prabhAvita karate haiN| ataH yaha kevala cikitsA zAstra hI nahIM hai, apitu zarIra vijJAna, mAnava vijJAna, manovijJAna, tatva vijJAna, darzana zAstra evaM dharmazAstra kA eka aimA adbhuta samanvita rUpa hai jo sampUrNa jIvana ke anyAnya pakSoM ko vyApta kara letA hai| ataH ni:saMdeha yaha eka saMpUrNa jIvana vijJAna hai| vartamAna meM upalabdha vaidika Ayurveda sAhitya ke anusAra bhAratIya saMskRti ke Adya srota veda aura upaniSada ke bIja hI Ayarveda meM prasAra ko prApta hue haiN| yahI kAraNa hai ki Ayurveda zAstra kevala bhautika tatvoM taka hI sImita nahIM hai, apitu AdhyAtmika bAloM ke vizleSaNa meM bhI apanI maulika vizeSatA rakhatA hai| isake atirikta samakAlIna hone ke kAraNa darzana zAstra evaM dharma zAstra ne Ayarveda ke adhyAtma saMbaMdhI katipaya siddhAntoM ko paryApta rUpa se prabhAvita kiyA hai| yahI kAraNa hai ki Ayurveda kA adhyAtma pakSa bhI utanA hI sabala evaM paripuSTa hai jitanA usakA bhautika tatva vizleSaNa saMbaMdhI pakSa hai| isI kA pariNAma hai ki bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM jahAM dharma-darzana-nIti zAstra-AcAra zAstra-vyAkaraNa-sAhitya-saMgIta-kalA Adi kA mahatvapUrNa yogadAna rahA hai vahAM Ayarveda zAstra ne bhI apanI jIvana paddhati tathA zarIra, mana aura buddhi ko Arogya pradAna karane vAle viziSTa siddhAntoM ke dvArA usake svarUpa ko svastha aura sundara rakhane ke lie apanI vicAradhArA se satata ApyAyita kiyA hai| isa saMdarbha meM yaha eka mahatvapUrNa tathya hai ki cAhe abhyudaya prApta karanA ho yA niHzreyas, donoM kI prApti ke lie mAnava zarIra kI svasthatA nitAnta apekSita hai| svastha zarIra hI samasta bhogopabhoga athavA manaHzAntikAraka yA Atma-abhyunnatikAraka devapUjA, gurupAsti, svAdhyAya, sayama, tapa, tyAga, dAna Adi dhArmika kriyAeM karane meM samartha hai| vikAragrasta athavA asvastha zarIra na to bhautika viSayoM kA upabhoga kara sakatA hai aura na hI dharma kA saadhn| isIlie caturvidha puruSArtha kA mUla Arogya ko pradAna karane aura vikAragrasta zarIra ko vikArAbhinivRtti karane meM eka mAtra Ayurveda hI samartha hai| yahI kAraNa hai ki Ayurveda ko hI bhAratIya saMskRti kA abhinna aMga mAnA gayA hai| bhAratIya saMskRti meM jo sthAna dharma-darzana Adi kA hai vahI sthAna Ayurveda kA bhI hai| Ayurveda zAstra kI yaha eka jaina prAcya vidyAeM 166 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maulika vizeSatA hai ki isameM manuSya kI zArIrika sthiti ke sAtha-sAtha usako mAnasika evaM AdhyAtmika sthiti ke viSaya meM bhI paryApta gambhIra vicAra kiyA gayA hai| zarIra ke sAtha-sAtha prANa tatva kA vivecana, AtmA aura mana ke viSaya meM svataMtra dRSTikoNa tathA zArIrika, mAnasika va bauddhika vikAsa krama kA yathocita varNana Ayurveda kI vaijJAnikatA evaM prAmANikatA ke sabala pramANa haiN| usakI vaidyaka vidyA apanI pRthak paddhati evaM cikitsA sambandhI vyApakatA ke kAraNa viziSTa mahatvapUrNa hai| poSaNa sambandhI tatvoM evaM rAsAyanika padArthoM kA usameM viziSTa rUpa se vibhaktIkaraNa kiyA gayA hai jo pUrNataH mAtrA aura guNa para AdhArita hai| viziSTa vidhipUrvaka nirmita rasa rasAyana-piSTI bhasmabaTIle tapAka-pAka-avaleha modaka Adi kalpanAeM aura samasta vanauSadhiyoM ke prayoga ne isa vijJAna ko nizcaya hI maulika svarUpa pradAna kiyA hai| apanI saralatA aura rogamukta karane kI kSamatA ke kAraNa Ayurveda kI aneka prakriyAoM ne grAmINa jana jIvana meM itanI AsAnI se praveza pA liyA hai ki Aja bhI gAMva meM kisI ke vyAdhita yA roga pIr3ita ho jAne para vibhinna kAr3hoM, (kvAtha), lepoM Adi ke dvArA grAmINa jana upacAra karate dekhe jAte haiN| isakA mUla kAraNa yahI hai ki Ayurveda mAnava jIvana ke atyadhika sannikaTa hai / Ayurveda dvArA pratipAdita roga nidAna aura cikitsA sambandhI siddhAntoM meM rogI ke antarima prANa bala ke anveSaNa para hI bala diyA gayA hai| roga ke mUla kAraNa ko mithyA AhAra-vihAra janita batalA kara jisa prakAra saMyama dvArA AhAragata pathya ke niyama banAe gae haiM ve atyanta utkRSTa evaM vyAvahArika haiN| jo loga elopaithI homyopaitho prAkRtika cikitsA Adi meM vizvAsa rakhate haiM ve bhI Aja AhAra ke mahatva ko samajhane lage haiM aura roga nivAraNa ke lie rogI ke cikitsA krama meM saMyama dvArA vinirmita AhAragata pathya krama ko mahatva dene lage haiM / Ayurveda sAra ko jisa prakAra vaidika vicAradhArA aura vaidika tatvoM ne prabhAvita kiyA hai usI prakAra jainadharma aura jena vicAradhArA ne bhI use paryApta rUpa se prabhAvita kara apane aneka siddhAntoM se anuprANita kiyA hai| yahI kAraNa hai ki jaina vAGmaya meM bhI Ayurveda zAstra kA svataMtra sthAna hai| anya viSayoM yA anya zAstroM kI bhAMti vaidyaka zAstra kI prAmANikatA bhI jaina vAGamaya meM pratipAdita hai| jainAgama meM Ayurveda ko bhI Agama ke aMga rupa meM svIkAra kiyA gayA hai| jainAgama meM kevala usI zAstra yA viSaya kI prAmANikatA pratipAdita hai jo sarvajJa dvArA kathita ho / sarvajJa kathana ke atirikta anya kisI bhI viSaya ko koI bhI sthAna yA mahatva nahIM hai / sarvajJa tIrthaMkara ke mukha se jo divya dhvani khiratI hai use zrutajJAna ke dhAraka gaNadhara avikala rUpa se grahaNa karate haiN| gaNadhara dvArA gRhIta dhvani (jo jJAna rUpa hotI hai) unake dvArA AcArAMga Adi bAraha bhedoM meM vibhakta kI gii| gaNadhara dvArA nirUpita bAraha bhedoM ko dvAdazAMga kI saMjJA dI gaI hai| ina dvAdazAMgoM meM prathama AcarAMga hai aura bArahavAM "dRSTivAda" nAma kA aMga hai usa bArahaveM dRSTivAdAMga ke pAMca bheda hai-- parikarma, sUtra, prathamAnuyoga pUrvagata aura cUlikA inameM jo pUrva' yA 'pUrvagata' nAmaka bheda hai usake caudaha bheda haiN| 1 una caudaha bhedoM meM eka 'prANAvAya' yA 'prANAvAda' nAmaka bheda hai| isI prANAvAya nAmaka aMga meM aSTAMga Ayurveda kA kathana atyanta vistArapUrvaka kiyA gayA hai / jaina matAnusAra Ayurveda yA vaidyaka zAstra kA mUla dvAdazAMga ke antargata yahI 'prANAvAya' nAmaka bheda hai| isI ke anusAra athavA isI ke AdhAra para jainAcAryoM ne lokopayogI vaidyaka zAstra kI racanA kI yA Ayurveda pradhAna graMthoM kA nirmANa kiyaa| jainAcAryoM ne 'prANAvAya' kI vivecanA isa prakAra kI hai - "kAya cikitsAdyaSTAMga Ayurveda bhUtakarmajAMguliprakramaH prANApAnavibhAgo'pi yatra vistareNa varNitastatprANAvAyam i" arthAt jisa zAstra meM kAya, tadgata doSa aura unakI cikitsA Adi aSTAMga Ayurveda pRthvI Adi paMcamahAbhUtoM ke karma viSaile jIvajantuoM ke viSa kA prabhAva aura usakI cikitsA tathA prANa apAna vAyu kA vibhAga vistArapUrvaka varNita ho vaha 'prANAvAya' hotA hai| " dvAdazAMga ke antargata nirUpita prANAvAya pUrva nAmaka aMga mUlataH ardhamAgadhI bhASA meM lipibaddha hai| isa prANAvAya pUrva ke AdhAra para hI anyAnya jainAcAryoM ne vibhinna vaidyaka graMthoM kA praNayana kiyA hai| zrI ugrAdityAcArya ne bhI prANAvAya pUrva ke AdhAra para 'kalyANa kAraka' nAmaka vaidyaka grantha kI racanA kI hai| isakA ullekha AcArya zrI ne sthAna-sthAna para kiyA hai / grantha ke anta meM ve likhate haiM 170 sarvArdhAdhika mAgadhIyavilasad bhASAparizeSojvalAt prANavAya mahAgamAdavita thaM saMguhya saMkSepata: / saukhyAspadaM ugrAdityaguru guruguNairudbhAsi zAstraM saMskRtabhASayA racitavAnityeSa bhedastayoH || - kalyANakAraka, a0 25, zlo0 54 AcAryaratna bhI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt sampUrNa artha ko pratipAdita karane vAlI sarvArdhamAgadhI bhASA meM jo prANAvAya nAmaka mahAgama (mahAzAstra) hai usase yathAvata saMkSepa rUpa se saMgraha kara ugrAditya guru ne uttama guNoM se yukta sukha ke sthAna bhUta isa zAstra kI racanA saMskRta bhASA meM kii| ina donoM (prANAvAya aMga aura kalyANakAraka) meM yahI antara hai / yAne prANAvAya aMga ardhamAgadhI bhASA meM nibaddha hai aura kalyANakAraka saMskRta bhASA meM racita hai / donoM meM basa yahI antara hai| jaina matAnusAra Ayurveda rUpa sampUrNa prANAvAya ke Adya pravartaka prathama tIrthakara bhagavAna RSabhadeva haiN| isake viparIta vaidika matAnusAra Ayurveda zAstra ke Adya pravartaka yA Azu padeSTA brahmA haiM jinhoMne sRSTi kI racanA se pUrva hI usI prakAra Ayurveda zAstra kI abhivyakti kI jisa prakAra bAlaka ke janma se pUrva hI mAtA ke stanoM meM stanya (kSIra) kA AvirbhAva ho jAtA hai| kintu jaina matAnusAra yaha sRSTi anAdi aura ananta hai| ata: isakI racanA kA prazna hI nahIM utthtaa| prathama aura dvitIya kAla meM yahAM bhoga bhUmi kI utkRSTa dazA thI jisameM sabhI manuSyoM meM pArasparika sauhArdabhAva thaa| IrSyA aura dveSa bhAva se pUrNataH rahita ve eka dUsare ko atyanta sneha kI dRSTi se dekhate the| unakI sabhI abhilASAeM kalpavRkSoM se pUrNa hotI thIM, ve kalpavRkSa sabhI prakAra ke manovAMchita sukha ke pradAtA the| abhilaSita sukha kA upabhoga karane vAle bhoga bhUmi meM utpanna ve puNyAtmA manuSya yAvajjIvana utkRSTa se utkRSTa sukhopabhoga kara apane Ayukarma ke kSaya ke anantara hI svarga ko prApta hote the| isa prakAra bhoga bhUmi meM manuSyoM ko kisI bhI prakAra kA koI duHkha nahIM thA aura na hI ve kisI vyAdhi se pIr3ita hote the| bhoga bhUmi ke pazcAt isa kSetra meM kamabhUmi kA prAraMbha huaa| phira bhI upapAda zayyA meM utpanna hone vAle devagaNa, carama va uttama zarIra ko prApta karane vAle puNyAtmA apane puNya prabhAva se viSa-zastrAdi ke dvArA hone vAle apaghAta se surakSita dIrghAyu zarIra ko hI prApta karate the| kintu usa samaya zanaiH zanaiH kAlakrama se aise manuSya bhI utpanna hone lage jo viSa-zastrAdi dvArA ghAta hone yogya zarIra ko dhAraNa karane vAle hote the| unheM vAta-pitta-kapha ke udreka se mahAbhaya utpanna hone lgaa| aisI sthiti meM bharata cakravartI Adi bhavya jana bhagavAna RSabhadeva ke usa samavasaraNa meM pahu~ce jA azokavRkSa, surapuSpavRSTi, divyadhvani, chatra, cAmara, ratnajar3ita siMhAsana, bhAmaNDala aura deva dundubhi aSTa mahAprAtihArya tathA bAraha prakAra kI sabhAoM se veSTita thA / vahA~ pahu~cakara unhoMne prabhu se nimna prakAra nivedana kiyaa| deva ! tvameva zaraNaM zaraNAgatAnAmasmAkamAkuladhiyAmiha karmabhUmau / zItAtitApahimavRSTinipIDitAnAM kAlakramAtkadazanAzanatatparANAm / / nAnAvidhAmayabhayAdatiduHkhitAnAmAhArabhaiSajaniruktimajAnatAM tatsvAsthyarakSaNavidhAnamihAturANAM kA vA kriyA kathayatAmatha lokanAtha / / -kalyANakAraka,a0 1/6-2 arthAt he deva ! isa karmabhUmi meM atyadhika ThaMDa, garmI aura varSA se pIr3ita isa kAlakrama se mithyA AhAra-vihAra ke sevana meM tatpara vyAkula buddhivAle zaraNAgata hama logoM ke lie Apa hI zaraNa haiN| he tIna loka ke svAmin ! aneka prakAra kI vyAdhiyoM ke bhaya se atyanta duHkhI tathA AhAra auSadhi ke krama ko nahIM jAnane vAle hama vyAdhitoM (pIr3itoM) ke lie svAsthya rakSA ke upAya aura rogoM kA nAza karane vAlI kriyA (cikitsA) batalAne kI kRpA kreN| ___ isa prakAra bhagavAna se nivedana karane ke pazcAt vRSabhasena Adi pramukha gaNadhara aura bharata cakravartI Adi pradhAna puruSa apaneapane sthAna para mauna hokara vasthita ho ge| taba usa mahAn sabhA rUpa samavasaraNa meM bhagavAna kI utkRSTa devI (sAkSAta paTTarAnI) rUpa sarasa vAgdevI divya dhvani se yukta prasarita huI / usa divya dhvani rUpa sarasvatI ne sarvaprathama puruSa lakSaNa, roga lakSaNa, auSadhiyAM evaM sampUrNa kAla rUpa sakala vastu-catuSTaya kA saMkSepata: varNana kiyA jo sarvajJatva kA sUcaka hai| isa prakAra Ayurveda zAstra kA AvirbhAva AdyatIrthakara bhagavAn RSabhadeva ke mukhAravinda se niHsRta divya dhvani ke dvArA huaa| isase spaSTa hai ki Ayurveda zAstra ke AdhupadeSTA bhagavAna RSabhadeva haiN| unase upadiSTa Ayurveda kI paramparA kisa prakAra se prasAra ko prApta huI, isakA vivecana zrI ugrAdityAcArya ne apane graMtha kalyANakAraka meM nimna prakAra se kiyA hai divyadhvaniprakaTitaM paramArthajAtaM sAkSAttathA gaNadharo'dhijage samastam / pazcAt gaNAdhipanirUpitavAkpra pacamaSTArdhanimaladhiyo munayo'dhijagmuH / / evaM jitAntaranibandhanasiddhamArgAdAyAtamAyatamanAkulamarthanADham / svAyambhuvaM sakalameva sanAtanaM tatsAkSAccha taM zrutakevalibhyaH / / -kalyANa kAraka, a01/9-10 arthAt isa prakAra bhagavAna kI divya dhvani dvArA prakaTa huA paramArtha rUpa se utpanna sampUrNa Ayurveda zAstra ko gaNadhara parameSThI ne sAkSAt rUpa se jAna liyaa| tatpazcAta gaNadhara pramukha dvArA nirUpita uma vastu svarUpa ko matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna ko dhAraNa karane vAle nirmala buddhi vAle muniyoM ne jAnA / isa prakAra yaha Ayarveda zAstra anya tIrthakara dvArA bhI pratipAdita hone se jana prAcya vidyAe~ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calA AyA hai| yAne Adya tIrthakara bhagavAna RSabhadeva se lekara caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra paryanta sabhI tIrthakaroM ke mukhArabinda se niHsRta divya dhvani dvArA isakA pratipAdana kiyA gayA hai / ataH anya tIrthaMkaroM dvArA kathita siddha mArga se Aga huA yaha Ayurveda zAstra atyanta vistRta, doSarahita evaM arthagAmbhIrya se yukta hai| tIrthaMkaroM ke mukhakamala se svataH samudbhUta hone se svayambhu haiM aura bIjAMkura nyAya se (pUrvokta krama se) anAdi kAla se satata cale jAne ke kAraNa sanAtana hai| aisA yaha Ayurveda zAstra govardhana, bhadrabAhu Adi zrutakeliyoM ke mukha se alpAMga jJAnI yA Agama jJAnI munivaroM dvArA sAkSAt rUpa se sunA huA (sunakara grahaNa kiyA huA) hai| tAtparya yaha hai ki zrutakevaliyoM ne anya muniyoM ko isa zAstra kA upadeza diyaa| alpAMgajJAnI yA aMgAMgajJAnI una munivaroM ne apane ziSyoM, anya muniyoM ko isa zAstra kA upadeza diyA aura unhoMne usa jJAna ke AdhAra para pRthak-pRthak rUpa se graMthoM ke rUpa meM use nibaddha kara lokahita kI dRSTi se use pracArita kiyaa| isa prakAra Ayurveda sambandhI aneka graMthoM kA praNayana kAlAntara meM karuNAdhArI munijanoM dvArA kiyA gyaa| kAlakrama, Alasya aura upekSA ke kAraNa Aja aneka graMtha kAlakavalita yA vilupta ho cuke haiM / jo bace haiM unake saMrakSaNa kI ora samucita sthAna nahIM diyA jA rahA hai aura na hI isake lie koI upAya kie jA rahe haiN| ataH zanaiH zanaiH zeSa bace hue granthoM ke bhI vilupta hone kI saMbhAvanA hai| Ayurveda zAstra kA manoyoga pUrvaka adhyayana karane vAle aura usameM niSNAta vyakti ko "vaidya" kahA jAtA hai-aisA kathana tajjJa manijanoM ne kiyA hai| vaidyoM kA zAstra hone se ise 'vaidya zAstra' yA 'vaMdyaka zAstra' bhI kahate haiM / zrI ugrAdityAcArya ne vaidya evaM Ayarveda zabda ko nimna prakAra se paribhASita kiyA hai vidya ti satprakaTakevalalocanAkhyA tasyAM yadetadupapannamudArazAstram / vaidyaM vadanti padazAstravizeSNajJA etadvicintya ca paThanti ca te'pi vaidyAH / / vedo'mityapi ca bodhavicAralAbhAttatvArthasUcakavacaH khalu dhAtubhedAt / Ayuzca tena sahapUrva nibaddhamudyacchAstrAbhidhAnamaparaM pravadanti tjjnyaaH||-klyaann kAraka, a01/18-19 ___ arthAta acchI taraha se utpanna kevala jJAna rUpI cakSu ko vidyA kahate haiM / isa vidyA se utpanna udArazAstra ko vyAkaraNa zAstra ke vizeSajJa 'vadyazAstra' kahate haiN| usa udAra zAstra ko jo loga acchI taraha manana pUrvaka par3hate haiM ve 'vaMdya' kahalAte haiM / yaha Ayurveda bhI kahalAtA hai| isameM "veda" zabda viddhAtu se niSpanna hai| vid dhAtu bodha (jJAna), vicAra aura lAbha artha vAlI hai| yahA~ veda zabda kA artha vastu ke yathArtha svarUpa ko batalAne vAlA hai| yAne tattva ke artha ko pratipAdita karane vAle vacana / isa veda zabda ke pahale "Ayu" zabda jor3a diyA jAya to "Ayava da" zabda niSpanna hotA hai| ataH usa vaidyakazAstra ke jJAtA usa zAstra kA apara (dUsarA) nAma Ayurveda zAstra kahate haiN| Ayurveda ke viziSTArtha evaM vistRta vyAkhyA ke saMdarbha meM yaha jJAtavya hai ki jisa zAstra meM Aya kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA ho, jisa zAstra kA adhyayana karane se Ayu sambandhI vistRta jJAna prApta hotA hai athavA jisa zAstra ke viSaya meM vicAra karane se hitakara Ayu, ahitakara Ayu, sukhakara Ayu aura duHkhakara Ayu ke viSaya meM jAnakArI prApta hotI hai athavA jisa zAstra meM batalAe hue niyamoM kA pAlana karane se dIrghAyu prApta kI jA sakatI hai usakA nAma Ayurveda hai| isI prakAra svastha Ara asvastha manuSya kI prakRti, zubha aura azubha batalAne vAle dUta evaM ariSTa lakSaNa ityAdi ke upadezoM se jo zAstra Ayu kA viSaya arthAt yaha svalpAya hai athavA madhyamAyu hai yA dIrghAyu hai-ina saba viSayoM kA jJAna karA detA hai vaha Ayurveda hai| yahA~ yaha smaraNIya hai ki Ayu zabda kA artha 'vaya' nahIM karanA caahiye| Ayu aura vaya meM paryApta bhinnatA hai| Ayu zabda yAvajjIvana kAla kA dyotaka hai, jabaki vaya zabda jIvana kI eka nizcita kAlAvadhi kA dyotaka hai| ata: Ayu zabda kA vyApaka artha grahaNa karate hae Ayurveda ke saMdarbha meM usakI jo vivecanA manISiyoM dvArA kI gaI hai vaha sArthaka hai| tadanusAra Ayu ke lie kauna-sI vastu lAbhadAyaka hai athavA kisa vastu yA viSaya ke sevana se Ayu kI hAni ho sakatI hai ? kisa prakAra kI Ayu hitakara hai aura kisa prakAra kI Ayu ahitakara hai ? yaha sampUrNa viSaya jisa zAstra meM varNita hotA hai tathA Ayu ko bAdhita karane vAle rogoM kA nidAna aura unakA pratikAra karane ke upAyoM (cikitsA) kA varNana jisa zAstra meM kiyA gayA hai use vidvAnoM ne Ayurveda saMjJA se abhihita kiyA hai| isa zAstra ke dvArA puruSa cUMki Ayu ko prApta karatA hai tathA Ayu ke viSaya meM jAna letA hai, ataH munizreSThoM dvArA ise "Ayuvada" kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki isa zAstra kA vidhipUrvaka adhyayana karake yadi samucita jJAna prApta kara liyA jAtA hai to manuSya ko dIrghAyu prApta karane aura apanI Ayu kA saMrakSaNa karane kA upAya sahaja hI jJAta ho jAtA hai / kyoMki isa zAstra meM pratipAdita AhAra-vihAra sambandhI niyamoM aura anya sadAcAroM kA pAlana karane se dIrghAyu kI prApti ho sakatI hai| isalie munivaroM, RSiyoM aura AcAryoM ne ise Ayurveda ke nAma se khaa| 172 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha vaMdya zAstra lokopakAra ke lie pratipAdita kiyA gayA hai| isakA prayojana dvividha hai 1 - svastha puruSoM ke svAsthya kI rakSA karanA, aura 2 - rogI manuSyoM ke roga kA prazamana karanA / zrI ugrAdityAcArya ne vaidya zAstra ke ye hI do prayojana batalAe haiN| yathA lokopakaraNArthamidaM hi zAstra zastraprayojanamapi dvividhi yathAvat / svAsthasya rakSaNamathAmayamokSaNaM ca saMkSepataH sakalameva nirUpyate'tra // - kalyANakAraka, a0 1/24 isa zAstra meM bhagavAna jinendra deva ke anusAra do prakAra kA svAsthya batalAyA gayA hai- pAramArthika svAsthya aura vyavahAra svAsthya / ina donoM meM pAramArthika svAsthya mukhya hai / paramArtha svAsthya kA nimna lakSaNa batalAyA gayA haiazeSakarmakSaya mahAdbhutaM yadetadAtyantikadvitIyam / atIndrayaM prAthitamavedibhiH tadetaduktaM paramArthanAmakam // - kalyANakAraka, a0 2 / 3 arthAt AtmA ke sampUrNa karmoM kA kSaya hone se utpanna, atyanta adbhuta, Atyantika evaM advitIya vidvAnoM dvArA apekSita jo atIndriya molasukha hai use hI pAramArthika sukha kahate haiN| vyavahAra svAsthya kA lakSaNa nimna prakAra batalAyA gayA hai-- samAgnidhAtu tvamadoSavibhramo malakiyatmendriyaprasannatA / manaH prasAdazca narasya sarvadA tadevamuktaM vyavahArajaM khalu // - kalyANakAraka, a0 2/4 arthAt manuSya ke zarIra meM sama agni (avikRta jaTharAgni) honA, dhAtuoM kA sama honA, vAta-pitta-kapha tInoM doSoM kA viSama ( vikRta) nahIM honA, maloM (sveda, mUtrapurISa) kI visarjana kriyA yathocita rUpa se honA, AtmA, indriya aura mana kI prasannatA sadaiva rahanA yaha vyavahArika svAsthya kA lakSaNa hai / isa prakAra dvividha svAsthya kA lakSaNa kahane kA Azaya yaha hai ki pahale manuSya samyak AhAra-vihAra dvArA vyAvahArika svAsthya yAne zArIrika svAsthya kA lAbha aura usakA anurakSaNa kre| tatpazcAt svastha zarIra dvArA azeSa karma kSayakAraka tapazcaraNa Adi kriyAoM se sampUrNa karmoM kA kSaya karake akSaya, avinAzI sukha rUpa pAramArthika svAsthya kA lAbha leve / ise hI anya zAstroM meM AdhyAtmika sukha bhI kahA gayA hai| manuSya jaba usa parama sukha ko prApta kara letA hai to usake lie aura kucha prApta karanA zeSa nahIM raha jAtA / use carama lakSya kI prApti ho jAtI hai aura usakA jIvana saphala evaM sArthaka ho jAtA hai / yahI isa Ayurveda zAstra kA mUla prayojana hai aura isI prayojana ke lie yaha pravartita hai| isase spaSTa hai ki jaina dharma meM lokopakAra aura Atma-kalyANa ko sarvopari sthAna diyA gayA hai| kyoMki paropakAra ke kAraNa manuSya eka ora to dUsaroM kA hita karatA hI hai, dUsarI ora puNya saMcaya ke kAraNa apanA bhI hita karatA hai| Ayurveda zAstra cUMki paropakArI zAstra hai, ataH jaina dharma ke antargata vaha upAdeya hai / yahI kAraNa hai ki dharma-darzana AcAra-nI ra-nIti- jyotiSa Adi anyAnya vidyAoM kI bhAMti vaidyaka vidyA bhI jaina dharma ke antargata pratipAdita hai / sarvajJa vItarAga jinendra deva dvArA jisa prakAra anya vidyAoM kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra Ayurveda vidyA kA kathana bhI sAMgopAMga rUpa meM vistAra pUrvaka kiyA gayA hai| apane lokopakArI svarUpa ke kAraNa Ayurveda zAstra kI vyApakatA itanI adhika rahI hai ki vaha zAzvata rUpa se vidyamAna hai / sarvajJa vItarAga kI vANI dvArA mukharita hone ke kAraNa aneka prabhAvI jainAcAryoM ne ise apanAyA aura gahana rUpa se usake gUr3hatama tattvoM kA adhyayana kiyA / jainadharma ke aise aneka AcAryoM kI eka lambI paramparA prApta hotI hai jinhoMne apane prakhara pANDitya ke adhIna Ayurveda zAstra ko bhI samAviSTa kiyA / isakA eka pramANa to yahI hai ki AcAyoM ne sarvajJa pANI kA maMcana kara AyurvedAmRta ko nikAlA, use unhoMne apanI mahimAmayI lekhanI dvArA lipibaddha kara jagat hitArtha prasArita kiyaa| una AcAryoM dvArA likhita Ayurveda viSayaka aisI aneka kRtiyoM kA ullekha anyAnya graMthoM meM milatA hai / isase isa tathya kI to puSTi hotI hai ki jaina dharma meM anya vidyAoM kI bhA~ti Ayurveda kA bhI mahatvapUrNa sthAna hai / yahA~ isa tathya ko dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki dharma aura darzana zAstra ne jisa prakAra jaina saMskRti ke svarUpa ko akSuNNa banAyA hai, AcAra zAstra aura nIti zAstra ne jisa prakAra jaina saMskRti kI upayogitA ko udbhASita kiyA hai usI prakAra Ayurveda zAstra ne bhI svAsthya pratipAdaka siddhAntoM evaM saMyama pUrvaka AhAra caryA Adi ke dvArA jaina dharma aura saMskRtti ko vyApaka tathA lokopayogI banAne meM apanA apUrva yogadAna kiyA hai| sadvRtta kA AcaraNa tathA AhAragata saMyama kA paripAlana manuSya ko Atma kalyANa ke sopAna jaina prAcya vidyAeM 173 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para ArUr3ha karatA hai| jaina dharma meM bhI Atma kalyANa hetu pravRtti kA nirdeza diyA gayA hai| ataH lakSya sAdhana meM samAnatA kI sthiti eka mahattvarNa tathya hai / isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki jaina saMskRti ke lokopakArI svarUpa nirmANa meM anya vidyAoM aura kalAoM kA jo yogadAna rahA hai vahI yogadAna Ayurveda zAstra kA bhI samajhanA caahie| Ayurveda zAstra meM kucha vizeSatAe~ to aisI haiM jo anya zAstroM meM bilkula bhI nahIM haiN| manuSya ke dainika jIvana meM Acarita aneka bAteM aisI haiM jisake niyama aura upayogI siddhAnta Ayurveda zAstra meM vaNita haiN| garbhadhAraNa se lekara maraNaparyanta kI vibhinna sthitiyoM kA ullekha evaM varNana Ayurveda zAstra meM milatA hai| isIlie ise jIvana vijJAna kahA jAtA hai| mAnava jIvana ke sAtha nikaTatA evaM tAdAtmya bhAva isa zAstra kI maulika vizeSatA hai| jainadharma ke pariprekSya meM yaha upayogI evaM mahatvapUrNa hai| Ayurveda kI paridhi meM Ane vAlI aisI aneka vAteM haiM jo jainadharma kI dRSTi se upayogI haiN| isI prakAra jaina dharma kI aneka aisI bAteM haiM jo Ayurveda kI dRSTi se bhI utanI hI mahatvapUrNa haiM jitanI dhArmika dRSTi se haiN| isa saMdarbha meM "upavAsa" ko hI liyA jAya / Atma kalyANa kI dRSTi se jaina dharma meM isa prakriyA ko ati mahatvapUrNa mAnA gayA hai| kyoMki upavAsa ke dvArA jahAM ahAragata saMyama kA pAlana hotA hai vahAM antaHkaraNa meM vikAra bhAvoM kA vinAza hokara zuddhatA AtI hai , jisakA prabhAva mAnasika bhAvoM evaM pariNAmoM para par3atA hai| udhara Aya vada zAstra meM bhI upavAsa kI atizaya mahattA svIkAra kI gaI hai| isakA kAraNa yaha hai ki upavAsa ke dvArA jihvA kI lampaTatA, rasoM kI lolupatA tathA ati bhakSaNa Adi ahitakArI pravRttiyoM para aMkuza lagatA hai aura udara zuddhi ke sAtha-sAtha udaragata kriyAyoM ko vizrAma milatA hai, jisase ve apanI prAkRta sthiti banAe rakhatI hai| Ayurveda zAstra meM aneka rogoM kA mUla udara vikAra mAnA gayA hai jo AhAra kI aniyamitatA aura AhAra sambandhI niyamoM ke ullaMghana se hotA hai| upavAsa ke dvArA dUSita, malina, vikRta, ahita, paraspara viruddha tathA azuddha AhAra se to zarIra kI rakSA hotI hI hai, udara meM saMcita doSoM aura vikAroM kA zamana bhI hotA hai| upavAsa ke dvArA zArIrika Arogya sampAdana ke sAtha-sAtha AtmA ko bala aura antaHkaraNa ko pavitratA prApta hotI hai| upavAsa ko Ayurveda meM "laMghana" kahA jAtA hai / aneka rogoM ke zamanArtha laMghana kI upayogitA suvidita hai| jvara meM sarvaprathama laMghana kA nirdeza diyA gayA hai / ajINaM, atisAra, AmAtisAra, AmavAta tathA zleSmAjanita vibhinna vikAroM meM laMghana kA spaSTa nirdeza diyA gayA hai| vibhinna rogoM meM laMghana kA nirdeza yadyapi spaSTata: vikAropazamana ke liye kiyA gayA hai aura upahAsa ke sAtha usakA koI tAdAtmya bhAva nahIM hai, tathApi donoM kI prakRti eka samAna hone se donoM meM nikaTatA to hai hI isake atirikta laMghana ke dvArA jaba vikArAbhinivRti hotI hai to usa prakRti-sthApana evaM zuddhikaraNa kI prakriyA kA paryApta prabhAva mAnasika sthiti para par3atA hai aura mana meM vikAroM ke prAbalya meM nizcita rUpa se kamI hotI hai / upavAsa kA prayojana bhI antaHkaraNa kI zuddhi karanA hai| laMghana ke pIche yadyapi dhArmika pravRti yA AdhyAtmika bhAva nahIM hotA, tathApi viveka evaM niyamAnusAra usakA bhI AcaraNa kiyA jAya to vikAropazamana ke sAtha-sAtha upavAsa kA phala bhI ajita kiyA jA sakatA hai| upavAsa ke dvArA to nizcaya hI AdhyAtmika puNya phala kI upalabdhi ke sAtha-sAtha zArIrika va mAnasika svasthatA prApta hotI hai| isake atirikta eka tathya yaha bhI hai ki laMghana ke dvArA jo Arogya lAbha hotA hai vaha vyavahAraja svAsthya kahalAtA hai| yaha vyavahAraja svAsthya pAramArthika svAsthya kI labdhi meM sahAyaka sAdhana hai, ata: AdhyAtmika niHzreyas kI dRSTi se laMghana bhI eka upayogI evaM mahatvapUrNa sAdhana hai| __ AdhyAtmika abhyunnati, AtmakalyANa yathA antaHkaraNa kI zuddhi kI dRSTi se jaina dharma meM dasa lakSaNa dharmoM kA vizeSa mahattva hai| una dasa lakSaNa dharmoM meM 'tyAga dharma' ko antaHkaraNa kI zuddhi tathA Atma kalyANa hetu vizeSa upayogI evaM mahatvapUrNa nirUpita kiyA gayA hai| uttama tyAga dharma ke antargata gRhastha janoM ke lie cAra prakAra kA dAna batalAyA hai, jisameM eka auSadha dAna bhI hai| jainadharma meM anya dAnoM kI bhA~ti "auSadha dAna" kI mahimA bhI batalAI gaI hai / auSadha dAna ke dvArA dAnakartA ko puNya kA saMcaya to hotA hI hai, auSadha dAna kA lAbha lene vAlA vyakti Arogya lAbha karatA hai / auSadha kA samAveza cikitsA ke antargata hai aura cikitsA kA sarvAMgapUrNa vivecana Ayurveda zAstra meM vihita hai / yahI kAraNa hai ki jaina samAja dvArA sthAna-sthAna para jaina dharmArtha dAtavya auSadhAlaya khole gae haiM jo kevala samAja ke dAna se hI calate haiM aura pratidina asaMkhya Artajana unase lAbha uThAte haiN| yaha paramparA samAja meM kaI dinoM se calI A rahI hai / ataH yaha nisandeha rUpa se kahA jA sakatA hai ki jainadharma kA Ayurveda se nikaTa sambandha hai| jaina dharma ke anusAra manuSya ke zarIra meM rogodbhava azubhakarma ke udaya se hotA hai| manuSya dvArA pUrvajanma meM kie gae pApa karma kA udaya jaba isa janma meM hotA hai to anyAnya kaSToM athavA rogotpatti rUpa kaSTa bhI use hotA hai| usakA nivAraNa taba taka saMbhava nahIM hai jaba taka usa azubha karma kA paripAka hokara usakA kSaya nahIM ho jAtA / dharmAcaraNa se pApa kA zamana hotA hai, ata: pApakarmajanita roga kA zamana dharma sevana me hI saMbhava hai| yahI bhAva jaina dharma meM nimna prakAra se pratipAdita hai : 174 AcAryaratna zrI vezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana gantha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvAtmanA dharmaparo naraH syAttamAzu sava samupaiti saukhym| pApodayAta prabhavanti rogA dharmAcca pApAH pratipakSabhAvAt / / nazyanti, sarva pratipakSa yogAdvinAzamAyAnti kimatra citram / -kalyANa kAraka, 7/26 arthAt jo manuSya sarvaprakAra se dharmaparAyaNa rahatA hai use zIghra hI sabhI prakAra ke sukha prApta hote haiM / pApa ke udaya se vividha roga utpanna hote haiM tathA pApa aura dharma meM paraspara pratipakSa (virodhI) bhAva hone se dharma se pApa kA nAza hotA hai, ataH dharma ke prabhAva se pApa janita roga kA nAza hotA hai / pratipakSa kI prabalatA hone se (dharma ke prabhAva se) yadi roga samUha vinAza ko prApta hote haiM to isameM Azcarya kI kyA bAta hai ? dharma ke prabhAva se pApa rUpa roga kA jo vinAza hotA hai usameM dharma to vastutaH Abhyantara kAraNa hotA hai aura bAhya kAraNa vividha auSadhopacAra hotA hai| bAhya kAraNa ke rUpa meM prayukta auSadhopacAra ko hI cikitsA kahA jAtA hai, jabaki Abhyantara kAraNa ke rUpa meM sevita dharma ko dharmAcaraNa hI mAnA jAtA hai| kintu cikitsA ke antargata dharma kA bhI ullekha hone se use sAtvika cikitsA ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| rogopazamanArtha bAhya aura Abhyantara cikitsA ke rUpa meM dharma Adi kI kAraNatA nimna prakAra se batalAI gaI hai : dharma stathAbhyantarakAraNaM syAdrogaprazAntya sahakAripUram / bAhya vidhAnaM pratipadyate'tra cikitsitaM sarvamihobhayAtma / / -kalyANa kAraka, 7/30 arthAt rogoM kI zAnti ke lie dharma Abhyantara kAraNa hotA hai jabaki bAhya cikitsA sahakArI pUraka kAraNa hotA hai| ataH sampUrNa cikitsA bAhya aura Abhyantara bheda se do prakAra kI hotI hai| cikitsA karma ke dvArA logoM ke vyAdhijanita kaSTa kA nivAraNa hI nahIM hotA hai, apitu kaI bAra bhISaNa duHsAdhya vyAdhi se mukta ho jAne ke kAraNa jIvana dAna bhI prApta hotA hai| aise aneka udAharaNa dekhe gae haiM jinase jJAta hotA hai ki kaI vyakti apanI vyAdhi kI bhISaNatA evaM jIrNatA ke kAraNa apane jIvana se nirAza ho gae the, jinheM apanA jIvana bacane kI koI AzA nahIM thI unheM samucita cikitsopacAra dvArA roga se chuTakArA milA to unhoMne anubhava kiyA ki unheM jIvanadAna hI nahIM milA, apitu navIna jIvana prApta huaa| isa prakAra cikitsA dvArA logoM ko jIvana nirvAha kA avasara pradAna karanA atizaya puNya kA kArya hai| kintu isameM eka mahatvapUrNa bAta yaha hai ki jo cikitsA kI jAtI hai usake mUla meM paropakAra aura niHsvArtha kI bhAvanA kitanI hai ? isa para pUNya kI mAtrA nirbhara hai| kyoMki dhana ke lobha se svArthavaza kiyA gayA cikitsA kArya puNya kA hetu nahIM mAnA jA sakatA / dhana lipsA ke kAraNa vaha lobha vRtti evaM parigraha vRtti kA paricAyaka hai| ye donoM hI bhAva azubha karma ke bandha kA kAraNa mAne gae haiN| ataH aisI sthiti meM vaha paraloka ke sukha kA kAraNa kaise bana sakatI hai ? cikitsA kArya vastutaH atyanta pavitra kArya hai aura vaha parahita kI bhAvanA se prerita hokara hI kiyA jAnA cAhiye / taba hI vaha dharmAcaraNa mAnA jA sakatA hai aura taba hI usake dvArA pApoM (azubha karmoM) kA nAza evaM dharma kI abhivRddhi hokara AtmA ke kalyANa kA mArga prazasta hotA hai| pApoM kA vinAzaka hone ke kAraNa jainAcAryoM ne cikitsA ko ubhayaloka kA sAdhana nirUpita kiyA hai / cikitsA kArya bhI eka prakAra kI sAdhanA hai, jisameM saphala hone para rogI ko kaSTa se mukti Ara cikitsaka ko yaza aura dhana ke sAtha puNya phala kI prApti hotI hai / zrI ugrAdityAcArya ne cikitsA karma kI prazaMsA karate hue likhA hai : cikitsitaM pApavinAzanArtha cikitsitaM dharma vivRddhaye ca / cikitsitaM cobhayalokasAdhanaM cikitsitAnnAsti paraM tapazca / / -kalyANakAraka, 7/32 arthAt rogiyoM kI cikitsA pApoM kA vinAza karane ke lie tathA dharma kI abhivRddhi karane ke lie kI jAnI cAhiye / cikitsA ke dvArA ubhaya loka (yaha loka aura paraloka donoM) kA sAdhana hotA hai| ata: cikitsaH se adhika zreSTha koI aura tapa nahIM hai| cikitsA kA uddezya mukhyataH parahita kI bhAvanA honA cAhiye / isa prakAra kI bhAvanA vaidya ke pUrvopArjita karmoM kA kSaya karane ke kAraNa hotI hai| anya kisI prakAra ke svArtha bhAva se prerita hokara kiyA gayA cikitsA karma Ayurveda zAstra ke uccAdoM se sarvathA viparIta hai| cikitsA ke uccattama Adarzamaya uddezya ke pIche nimna prakAra kA svArtha bhAva gahita batalAyA gayA hai jana prAcya vidhAeM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasmAccikitsA na ca kAmamohAnna cArthalAbhAnna ca mitrarAgAt / na zatruroSAnna ca baMdhubuLyAH na cAnya ityanyamanovikArAt / / na caiva satkAranimittato vA na cAtmanaH sadyazase vidheyam / kAruNyabuddha yA paralokaheto karmakSayArthaM vidadhIta vidvAna / / -kalyANa kAraka, 7/33-34 isalie vaidya ke lie ucita hai ki use kAma aura moha ke vazIbhUta hokara, artha (dhana) ke lobha se, mitra ke prati anu rAga bhAva se, zatru ke pratirodha (krodha) bhAva se, baMdhubuddhi (mamatvabhAva) se tathA isI prakAra ke anya manovikAra se prerita hokara athavA apane satkAra ke nimitta yA apane yaza arjana ke lie cikitsA nahIM karanA cAhiye / vidvAn vaidya kAruNya buddhi (rogiyoM ke prati dayA bhAva) se paraloka sAdhana ke lie tathA apane pUrvopAjita karmoM kA kSaya karane ke lie cikitsA kArya kreN| jina zAsana meM aisI bhI kriyA vidhi upAdeya mAnI gaI jo karma kA kSaya karane se sAdhana bhUta ho / anya zubha karma bhI AcaraNIya batalAe gae haiM, kintu unase mAtra zubhakarma kA baMdha hokara puNya kA saMcaya hotA hai aura usase paraloka meM sukha prApti hotI hai| usase karmoM kA kSaya nahIM hone se bandhana se mukti yA Atma kalyANa nahIM hotA hai| cikitsA kArya meM yadi kAruNya bhAva nihita ho to usase karma kSaya hotA hai-aisA vidvAnoM kA abhimata hai, jaisA ki uparyukta vacana se suspaSTa hai| koI bhI vaMdya apane uccAdarza, cikitsA kArya meM naipuNya, zAstrIya jJAna kI gaMbhIratA, mAnavIya guNoM kI sampannatA, niHsvArtha sevA bhAva Adi viziSTa guNoM ke kAraNa hI samAja meM viziSTa evaM mahatvapUrNa sthAna prApta karatA hai| yahI usakI svayaM kI pratiSThA, usake vyavasAya kI pratiSThA aura samaSTi rUpeNa deza kI pratiSThA ke lie Avazyaka hai| vaidyatva kI sArthakatA bhI vastutaH isI meM nihita hai| jisakA vaidyasva evaM vaidyaka vyavasAya paropakAra kI pavitra bhAvanA se prerita na ho usakA vaidya honA hI nirarthaka hai| kyoMki vaidya kA uccAdarza rogI ko bhISaNa vyAdhi se mukta karAkara use Arogya lAbha pradAna karanA hai| maharSi agniveza ne bhI isI tathya kA pratipAdana kiyA hai dAruNaH kRSyamANAnAM gadaivaivasvatakSayam / chitvA vaivasvatAn pAzAn jIvitaM ya prayacchati / / dharmArthadAtAsadRzastasya nehoplbhyte| na hi jIvitadAnAddhi dAnamanyadviziSyate / / -carakasaMhitA, cikitsAsthAna 1/4/60-61 arthAt bhayaMkara rogoM dvArA yamapurI kI ora balAt le jAte hue prANiyoM ke prANa ko jo vaidya yamarAja ke pAzoM ko kATakara bacA letA hai usake samAna dharma-artha ko dene vAlA isa jagat meM dUsarA koI nahIM pAyA jAtA hai kyoMki jIvanadAna se bar3hakara koI dUsarA dAna nahIM hai / arthAt sabhI prakAra ke dAnoM meM jIvana (prANa) kA dAna karanA (bacAnA) sabase bar3A dAna batAyA gayA hai| jainadharma meM prANadAna ko abhayadAna kI saMjJA dI gaI hai| vaidya ke dvArA cUMki rogI ko jIvana dAna milatA hai, isalie saMsAra meM dharma aura artha ko dene vAlA sabase bar3A vaidya hI hai| Ayurveda zAstra ke prastuta uddharaNa se spaSTa hai ki Ayurveda meM jIvana dAna ko kitanA viziSTa mAnA gayA hai| usake anusAra jIvana dAna se bar3hakara koI dUsarA dAna nahIM hai| jIvana dAna meM jahAM parahita kA bhAva nihita hai vahAM vaidya kA uccatama Adarza bhI pratibimbita hotA hai| dUsaroM ke prANoM kI rakSA karanA jaina saMskRti kA mUla hai, kyoMki isI meM loka kalyANa kI utkRSTa bhAvanA nihita hai| isa dRSTi se jainadharma aura Ayurveda meM nikaTatA suspaSTa hai| parahita kI pAvana bhAvanA se prerita hone ke kAraNa isa Ayurveda zAstra meM jahAM dUsaroM kI prANa rakSA ko vizeSa mahatva diyA gayA hai vahAM AjIvikA ke sAdhana ke rUpa meM ise apanAe jAne kA pUrNa niSedha kiyA gayA hai / vartamAna samaya meM yadyapi Ayurveda kA adhyayana aura adhyApana pUrNata: svArtha prerita hokara AjIvikA ke nimitta se kiyA jAtA hai| aba to yaha AjIvikA ke sAdhana ke atirikta pUrNata: vyApArika rUpa ko dhAraNa kara cukA hai jo Ayurveda cikitsA ke uccAdoM ke sarvathA pratikUla hai| maharSi caraka ne Avarveda cikitsA ke jo uccAdarza pratipAdita kie haiM ve ubhaya loka hitakArI hone se nizcaya hI anukaraNIya haiM aura jainadharma kI dRSTi se anuzaMsita haiN| una AdarzoM meM prANi mAtra ke prati dayA kA bhAva pradarzita karate hue ni:svArtha bhAva se cikitsA karane kI preraNA dI gaI hai| yaha suvidita hai ki jainAcAryoM ne dharma-darzana-sAhitya aura kalA ke kSetra meM apane advitIya yogadAna ke dvArA bhAratIya saMskRti ke svarUpa ko to vikasita kiyA hI hai, mAnava mAtra ke prati kalyANa kA mArga bhI prazasta kiyA hai| unhoMne lokahita kI bhAvanA se jo mAcAryaratna bhI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana panya 176 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya sRjana kiyA hai usameM unako advitIya pratibhA kI suspaSTa jhalaka milatI hai| saMskRta sAhitya kA aisA koI viSaya vA kSetra nahIM bacA hai jisa para jainAcAryoM ne apanI lekhanI na calAI ho / abhI taka jainAcAryoM dvArA racita jo grantha prakAzita kie gae haiM vaha unake dvArA racita usa vizAla sAhitya kA aMza mAtra hI hai| abhI aise aneka grantha haiM jo vibhinna mandiroM ke zAstra bhaNDAroM meM surakSita par3e haiN| isake atirikta aise aneka grantha haiM jinakA ullekha AcAryoM kI anyAnya kRtiyoM tathA vibhinna mAdhyama se milatA hai, kintu vartamAna meM ve upalabdha nahIM haiM / jainAcAryoM ke aise granthoM ko prakAza meM lAkara unake sampAdana va prakAzana kI samucita vyavasthA kiyA jAnA nitAnta Avazyaka hai / samagra jaina sAhitya kA parizIlana karane se jJAta hotA hai ki bahumukhI pratibhA, prakANDa pANDitya aura vilakSaNa vaibhava ke dhanI jainAcArya kevala eka viSaya ke hI adhikArI nahIM the, apitu ve pratyeka viSaya meM niSNAta the aura usa viSaya kA adhikAra pUrvaka vyAkhyAna karane kI unameM apUrva kSamatA thI / ataH unake viSaya meM yaha kahanA saMbhava nahIM thA ki ve kisa viSaya ke adhikAra sampanna vidvAna haiN| athavA unakA adhikRta viSaya kaunasA hai ? unhoMne jisa kisI bhI viSaya para lekhanI calAI usI meM unhoMne apane vaidUSya kI gaharI chApa chodd'ii| dIrghakAlIna adhyayana, manana aura cintana ke pariNAma svarUpa graMtha nibandhana ke rUpa meM jo navanIta unakI lekhanI se samudabhUta huA vaha svArtha sAdhana hetu nahIM thA, apitu loka kalyANa kI bhAvanA usake mUla meM nihita thii| paramArtha unake cintana kA kendra bindu thA aura usI bhAvanA se ve prerita the / isakA eka kAraNa yaha thA ki adhikAMza graMthakartA digambara jaina nigraMtha sAdhu the aura sAMsArika Asakti se sarvathA zUnya hone ke kAraNa Atma kalyANa ke sAtha-sAtha paramArtha sAdhana hI unake sAhitya sRjana kA mUla uddezya thA / apane jJAna aura anubhava se niHsRta vicAra kaNoM ko grathita kara unhoMne samagra mAnava samAja, deza aura saMskRti kA jo upakAra kiyA vaha akathanIya hai / jainAcAryoM ko yadyapi mUlata: adhyAtma vidyA hI abhISTa rahI hai, tathApi dharma, darzana, nyAya Adi viSaya bhI unakI jJAna paridhi meM vyApta rahe haiN| yahI kAraNa hai ki jisa prakAra unhoMne ukta viSayoM para AdhArita vividha utkRSTatama graMthoM kI racanA kI usI prakAra unhoMne vyAkaraNa, koSa, kAvya-chaMda, alaMkAra, nIti zAstra, jyotiSa aura Ayurveda viSayoM para bhI sAdhikAra graMthoM kA praNayana kara apane carama jJAna aura adbhuta buddhi-kauzala kA paricaya diyaa| upalabdha aneka pramANoM se aba yaha spaSTa ho cukA hai ki jainAcAryoM ne pracura mAtrA meM svataMtra rUpeNa AyurvedIya graMthoM kA nirmANa kara na kevala Ayurveda sAhitya kI vRddhi meM apanA yogadAna kiyA hai, apitu jaina vAGamaya ko bhI eka laukika viSaya ke rUpa meM sAhityika vidhA se alaMkRta kiyA hai| ataH yaha kahanA sarvathA nyAyasaMgata hai ki AyubaMda sAhitya ke prati jainAcAyoM dvArA kI gaI sevA bhI utanI hI mahatvapUrNa hai jitanI anya sAhitya ke prati unake dvArA racita sAhitya meM katipaya maulika vizeSatAe~ vidyamAna haiM jo anya sAhitya meM upalabdha nahIM haiN| unake dvArA racita vaidyaka graMtha Ayurveda sambandhI katipaya aise tathyoM ko udghATita karate haiM jo vaidika kAlIna Ayurveda ke graMthoM meM nahIM milate haiN| isa viSaya para vyApaka tulanAtmaka adhyayana apekSita hai| prAcIna bhAratIya adhyayana paddhati kI yaha vizeSatA rahI hai ki usameM eka zAstrajJatA kI apekSA bahuzAstrajJatA para adhika jora diyA gayA hai / kyoMki eka zAstrAbhyAsI apane adhikRta viSaya meM naipuNya prApta nahIM kara sktaa| AcArya kahate haiM ekaM zAstramadhIyAno na vidyAcchAstra nizcayam / tasmAdahataH zAstraM jAnIyAt // suzruta saMhitA sUtrasthAna 4/7 ataH viSaya yA zAstra kI pUrNazatA evaM zAstra ke vinizcaya ke lie anya zAstroM kA adhyayana aura sAdhikAra jJAna apekSita hai / yahI kAraNa hai ki jina jainAcAryoM ne dharma, darzana, nyAya, kAvya, alaMkAra, vyAkaraNa, jyotiSa Adi viSayoM ko adhikRta kara vibhinna granthoM kA praNayana kiyA, unhIM AcAryoM ne vaidyaka viSaya ko adhikRta kara anyAnya AyurvedIya granthoM kI racanA kara apanI bahu zAstrajJatA kA to paricaya diyA hI, apanI alaukika pratibhA kA bhI paricaya diyA hai| prAtaH smaraNIya pUjyapAda svAmI, jaina sAdhu jagat ke dedIpyamAna nakSatra paramapUjya svAmI samantabhadra AcArya jinasena, gurU vIrasena udbhaTa manISi kumadendu, AcArya pravara somadeva, mahApaNDita lAmAghara Adi divya vibhUtiyoM kI vibhinna kRtiyoM para jaba hama dRSTipAta karate haiM to yaha dekhakara mahAn Azcarya hotA hai ki kisa prakAra unhoMne vibhinna viSayoM para apanI adhikAra pUrNa lekhanI calAkara apanI adbhuta viSaya pravaNatA aura jJAnagAMbhIrya kI vyApakatA kA paricaya diyA hai| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki unheM sabhI viSayoM meM praur3ha prabhutva prApta thA, unakA nirabhimAnI pANDitya sarvadiganta vyApI thA aura unakA jJAna ravi apanI prakhara razmiyoM se sampUrNa sAhitya jagata ko Alokita kara rahA thA / unake dvArA racita grantha ratnoM meM jo jJAnarAzi saMcita hai vaha aba bhI mAnava samAja kA upakAra kara rahI hai / jaina prAcyavidyAeM 177 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t jainAcAyoM ne Ayurveda ke jina granthoM kI racanA kI hai unameM pUrNataH jaina siddhAntoM kA anukaraNa tathA dhArmika niyamoM kA paripAlana kiyA gayA hai jo unakI maulika vizeSatA hai| grantha racanA meM vyAkaraNa sambandhI niyamoM kA pAlana karate hue rasa, chanda, alaMkAra Adi kAvyAMzoM kA yathA sambhava prayoga kiyA gayA hai jisase graMthakartA ke bahumukhI baidUSya kA AbhAsa sahaja hI ho jAtA hai| graMthoM meM praur3ha evaM prAjaMla bhASA kA prayoga hone se granthoM kI utkRSTatA nizcaya hI dviguNita huI hai| ataH yaha eka suspaSTa tathya hai ki jina vidvad zreSTha dvArA una granthoM kI racanA kI gaI hai ve na kevala sarvazAstra pAraMgata the apitu Ayurveda meM kRtAbhyAsI aura anubhava se paripUrNa the aneka aise bhI jainAcArya hue haiM jinhoMne svataMtra rUpa se to kisI baMdhaka graMtha kA nirmANa nahIM kiyA, kintu apane anya viSayaka granthoM meM yathA prasaMga Ayurveda sambandhI anyAnya viSayoM kA pratipAdana kiyA hai| jaise zrImatsomadeva sUri ne yazastilaka campU meM atyanta vistAra pUrva ka prasaMgopAtta AyurvedIya vibhinna viSayoM evaM siddhAntoM kA samIcIna pratipAdana kiyA hai| isI prakAra apane anya graMtha nItivAkyAmRta meM bhI unhoMne aneka sthaloM para AyurvedIya viSayoM ko uddhRta kiyA hai| zrI paM0 AzAdhara jI ne svatantra rUpeNa kisI vaidyaka graMtha kA nirmANa nahIM kiyA, kintu Ayurveda ke eka pramukha grantha "aSTAMga hRdaya" para vidvattApUrNa TIkA likhakara apanI vidvattA evaM Ayurveda saMbaMdhI apane agAdha jJAna kA paricaya diyA hai| isI prakAra anya aneka AcAryoM ne bhI Ayurveda ke vibhinna graMthoM para apanI ojapUrNa evaM vidvattA pUrNa TIkAeM likhakara Ayurveda jagat kA mahAn upakAra kiyA hai| isa prakAra Ayurveda ke prati jainAcAryoM ke yogadAna ko tIna prakAra se vibhAjita kiyA jA sakatA hai - eka svataMtra grantha racanA ke rUpa meM, dUsarA apane anya viSayoM vAle graMthoM meM prasaMgopAtta varNana ke rUpa meM aura tIsarA Ayurveda ke granthoM kI TIkA ke rUpa meM / yaha jainAcAryoM ke gahana va dRSya kA hI pariNAma hai ki jaina siddhAnta, darzana aura adhyAtma jaise viSayoM para grantha racanA karane vAle manISiyoM ne Ayurveda jaise laukika viSaya para bhI vyApaka rUpa se likhA aura jana kalyANa hetu apane Ayurveda saMbaMdhI jJAna ko prasArita kiyaa| ataH yaha eka nirvivAda tathya hai ki Ayurveda vAG maya ke prati jainAcAryoM dvArA kI gaI sevA bhI utanI hI mahatvapUrNa hai jitanI anya sAhitya ke prati / kintu duHkha isa bAta kA hai ki jainAcAryoM dvArA jitane bhI vaidyaka granthoM kI racanA kI gaI hai usakA zatAMza bhI abhI taka prakAza meM nahIM AyA hai| isakA eka kAraNa to yaha hai ki unake dvArA likhita aneka vaidyaka grantha yA to lupta ho gae haiM athavA khaNDita rUpa meM hone se apUrNa haiM / kAla kavalita hue aneka vaidyaka graMthoM kA ullekha vibhinna AcAryoM kI vartamAna meM upalabdha anyAnya kRtiyoM meM milatA hai| vibhinna grantha bhaNDAroM tathA jaina maMdiroM meM khojane para aneka vaidyaka granthoM ke prApta hone kI saMbhAvanA hai| ataH vidvAnoM dvArA isa dizA meM anusaMdhAna kArya apekSita hai / prayatna kie jAne para isa dizA meM nizcaya hI saphalatA prApta ho sakatI hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki samAja tathA samAja ke sampanna zreSThI varga ne isa prakAra ke granthoM ke prakAzana ke prati upekSA yA udAsInatA kA bhAva rkhaa| Ayurveda ke granthoM ke prakAzana ke prati unameM koI ruci nahIM thI ataH yaha kArya upekSita-sA rhaa| samAja ke sampanna varga evaM vibhinna saMsthAoM ne yadyapi anya graMthoM ke saMzodhana, sampAdana, mudraNa evaM prakAzana meM atyadhika ruci evaM utsAha pradarzita kiyA tathA Arthika va anya sabhI prakAra kA sahayoga pradAna kiyA, kintu Ayurveda ke granthoM ke prati koI ruci pradarzita nahIM kI gii| vartamAna meM jaina sAhitya kI vibhinna vidhAoM meM zodha kArya ke prati atyadhika utsAha hai| aneka saMsthAeM isa dizA meM prayatnazIla haiN| ataH vilupta vaidyaka graMthoM kI bhI khoja kI jAnI cAhie aura unake prakAzana kI vyavasthA kI jAnI caahiye| saMbhava hai ki lupta vaidyaka graMthoM ke prakAzana meM Ane se Ayurveda ke una mahatvapUrNa tathyoM evaM siddhAntoM kA prakAzana ho sake jo Ayurveda ke pracura graMthoM ke kAla kavalita ho jAne se vilupta ho gae haiM jainAcAryoM dvArA likhita baMdhaka graMthoM ke prakAzana se Ayurveda ke vilupta sAhitya aura itihAsa para bhI prakAza par3ane kI sambhAvanA hai| AzA hai samAja, vidvada varga aura zodhakartA gaNa isa dizA meM bhI prayatnazIla raheMge, tAki asUryampazya isa viSaya para adhikAdhika sAmagrI saMkalita kI jA sake aura use samAja ke sammukha prastuta kiyA jA ske| vibhinna zodha saMsthAnoM evaM adhyayana anusaMdhAna kendroM tathA sarasvatI bhavanoM se isa dizA meM apekSita sahayoga evaM dizA nirdeza prApta kiyA jA sakatA hai tAki jaina vAGamaya ke aMgabhUta Ayurveda viSayaka granthoM ko prakAza meM lAyA jA sake aura jainAcAyoM ke yogadAna kA samucita mUlyAMkana kiyA jA sake / 1 jainAcAryoM dvArA likhita Ayurveda ke aise graMthoM kI saMkhyA atyalpa hai jisakA prakAzana kiyA gayA hai| aba taka jo graMtha prakAzita kie gae haiM unameM zrI ugrAdityAcArya dvArA praNIta "kalyANakAraka" aura zrI pUjyapAda svAmI dvArA kathita auSadha yogoM kA saMkalana "vaidyasAra" ye do graMtha mahatvapUrNa haiM / inameM se prathama kalyANakAraka kA hindI anuvAda evaM sampAdana zrI paM0 vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, solApura dvArA kiyA gayA hai aura prakAzana zrI seTha govindajI rAva jI dozI, solApura dvArA 1 pharavarI 1940 ko kiyA gyaa| dvitIya vaidyasAra nAmaka graMtha jaina siddhAnta bhavana dvArA prakAzita kiyA gyaa| isakA sampAdana aura hindI anuvAda AyurvedAcArya paM0 satyandhara kumAra jaina, kAvyatIrtha dvArA kiyA gayA hai| isa graMtha meM cikitsA sambandhI jo vibhinna auSadha yoga varNita hai unameM se adhikAMza meM pUjyapAda: kathitaM pUjyapAdoditaM Adi 178 AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana praca Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullekha milatA hai, jisase spaSTa hai ki pUjyapAda svAmI kA koI cikitsA viSayaka grantha pUrvakAla meM vidyamAna thA jisameM se ye yoga uddhRta kara saMkalita kie gae haiM / ataH yaha to spaSTa hai ki yaha grantha pUjyapAda dvArA racita nahIM hai / isakI bhASA zailI bhI pUjyapAda kI vidvattA ke anarUpa nahIM hai| ataH ve yoga avikala rUpa se uddhRta kie gae hoM yaha bhI nahIM kahA jA sktaa| yaha bhI abhI taka ajJAta hI hai ki isa grantha kA vAstavika racayitA yA saMgrahakartA kauna hai ? uparyukta graMthoM ke atirikta harSakIti sUri viracita yoga cintAmaNi, hastiruci dvArA likhita vaidya ballabha, anantadevasUrikRta rasa cintAmaNi, zrI kaNThasUrikRta hitopadeza vaidyaka, haMsarAja kRta haMsarAja nidAna, kavi vizrAma dvArA likhita anupAna maMjarI Adi granthoM ke prakAzita hone kI jAnakArI bhI prApta huI hai / kannar3a bhASA meM bhI Ayurveda ke eka graMtha ke prakAzita hone kI sUcanA prApta huI hai| yaha graMtha hai zrI maMgarAja dvArA racita khagendramaNidarpaNa / isa grantha ko madrAsa vizva vidyAlaya ne kannaDa bhASA evaM kannaDa lipi meM kannaDa sIrIja ke antargata prakAzita kiyA thaa| kintu mudraNAtIta hone se vartamAna meM yaha grantha upalabdha nahIM hai| isI prakAra upayukta prakAzita granthoM meM se adhikAMza grantha madraNAtIta ho jAne ke kAraNa vartamAna meM upalabdha nahIM hai| punaH unakA prakAzana kiyA jAtA hai athavA nahIM, yaha kaha sakanA kaThina hai| ataH isa dizA meM bhI paryApta dhyAna diyA jAnA apekSita hai| isameM koI saMdeha nahIM hai ki jainAcAyoM dvArA likhita Ayurveda ke grathoM kI saMkhyA pracura hai / kintu una graMthoM kI bhI vahI sthiti hai jo jainAcAryoM dvArA likhita jyotiSa ke graMthoM kI hai| vidvadjanoM, samAja evaM saMsthAoM kI upekSA ke kAraNa jainAcAryoM dvArA racita granthoM kI pracuratA hote hue bhI yaha sampUrNa sAhitya abhI taka andhakArAvRtta hai| aba to sthiti yaha hotI jA rahI hai ki jainAcAyoM dvArA praNIta jina graMthoM kI racanA kA patA calatA hai unameM se adhikAMza kA astitva hI hamAre sAmane nahIM hai| saMbhava hai kisI grantha bhaNDAra meM kisI kI ekAdha prati mila jAya / aneka sthAnoM para svAmI samantabhadra ke vaidyaka graMtha kA ullekha milatA hai, kintu vaha graMtha abhI taka apApya hai| Ayarveda ke prasiddha grantha yogaratnAkara meM bhI pUjyapAda ke nAma se aneka yoga uddhRta haiN| kintu Aja pUjyapAda kA vaha pratha upalabdha nahIM hai| isI prakAra "vasava rAjIyam" nAmaka AyurvedIya graMthoM meM bhI pUjyapAda ke nAma se aneka yoga ullikhita haiN| kintu atyadhika prayatna kie jAne para bhI pUjyapAda dvArA racita cikitsA yoga sambandhI koI gratha hastagata nahIM huA hai| kucha vartamAna kAlIna vidvAnoM ne jainAcAryoM dvArA racita kucha graMthoM kA vivaraNa to diyA hai, kintu yaha ullekha unhoMne nahIM kiyA ki vaha graMtha vartamAna meM kahAM hai aura usakI jAnakArI kA srota kyA hai ? isase grantha ko khojane meM parezAnI honA svAbhAvika hai| bhASA kI daSTi se bhI jainAcAryoM kA yogadAna ati mahatvapUrNa hai| jainAcAryo kI yaha vizeSatA rahI hai ki tatkAlIna novA ko dhyAna meM rakhakara hI unhoMne graMthoM kI racanA kI hai tAki unake dvArA racita granthaM lokopayogI ho sake aura janasAmAnya bhI usase lAbha uThA sake / vartamAna meM jina granthoM kI jAnakArI prApta huI hai usake anusAra cAra bhASAoM meM jainAcAyoM ne Ayurveda ke granthoM praNayana kiyA hai| yathA-prAkRta, saMskRta, kannar3a aura hindii| inameM se kannar3a bhASA meM racita granthoM meM kannar3a lipi kA prayoga kiyA mayA hai aura zeSa tIna bhASAoM prAkRta, saMskRta aura hindI ke granthoM meM devanAgarI lipi vyavahRta hai| saMbhava hai baMgAlI, paMjAbI, tamila, saMskRta. telaga, malayAlama Adi bhASAoM meM bhI grantha racanA huI ho, kintu abhI usakI koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| eka yaha jAnakArI Avazyaka prApta huI hai ki meghamuni racita 'megha vinoda' kI eka mUla prati motIlAla banArasI dAsa prakAzana saMsthA ke mAlika madaralAla jI jaina ke pAsa guramukhI lipi (paMjAbI bhASA) meM thI, jinakA unhoMne hindI meM anuvAda karAkara apane yahAM se prakAzana karAyA hai| zrI agaracanda nAhaTA ne jainAcAryoM dvArA likhita Ayurveda ke granthoM kI eka vizAla tAlikA taiyAra kI hai jo jaina siddhAnta bhAskara, bhAga-4, kiraNa-2 meM prakAzita huI hai| usa tAlikA ke dvArA aneka kRtiyoM kI jAnakArI prApta hotI hai| tAlikA nimna pranyanAma 1. yoga cintAmaNi racanAkAla saM0 1662 zvetAmbara jaina vaidyaka grantha pranthakAra bhASA mUla harSakIrti sUri saMskRta bhASA TIkA narasiMha kharatara harSa kItisUri saMskRta jayaratna saMskRta hastiruci saMskRta lakSmIcandra hindI saM0 1662 2. vaidyaka sAroddhAra 3. jvaraparAjaya 4. vaidyavallabha 5. subodhinI vaidyaka jaina prAcya vidyAeM 176 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI / / / / / pranyanAma anyakAra bhASA racanAkAla 6. vaidyakasAra ratna caupAI lakSmI kuzala saM01664 phA0 7. laMdhana pathyopacAra dIpacandra saMskRta saM01782 8. bAlacikitsA nidAna 6. yogaratnAkara caupAI nayana zekhara gujarAto 10. Dambha kriyA dharmasiMha dharmavardhana hindI 11. pathyApathya maho0 rAmalAla jI vIra saM0 2436 12. rAmanidAna TavAsahita upayukta 13. kokazAstra caupAI arbudAcArya kAmazAstra meM prAsaMgika cikitsA (prakAzita) 14. rasAmRta mANikya deva jainetara vaidyaka graMthoM para TIkAeM 1. yogaratnamAlA vRtti guNAkAra zve. saM. 1266 2. aSTAMgahRdaya TIkA paM0 AzAdhara di0 3. pathyApathya TavA cainasukha muni saM0 1835 4. mAdhava nidAna TavA jJAnameru 5. sannipAta kalikA hema nidhana saM0 1733 6. yogazataka TIkA mUla vararuci saMpratabhadra saM0 1731 (samantabhadra) zvetAmbara hindI vaidyaka granya 1. vaidya manotsava nayanasukha saM0 1646 sohana nagara 2. vaidya vilAsa tibbasahAbA malUkacandra 3. rAmavinoda rAmacandra saM0 1720 zakkI nagara 4. vaicavinoda rAmacandra saM0 1726 marATha 5. kAlajJAna lakSmIballabha saM0 1741 6. kavi vinoda mAnakavi saM0 1753 lAhaura 7. kavi pramoda mAnakavi saM0 1746 kAtika su. 2 8. rasamaMjarI samaratha saM0 1764 1. meSa vinoda meSamuni saM01835 phagavAr3A 10. megha vilAsa meSamuni 11. vaidya jIvana (lomimbarAjabhASA) yati gaMgArAma saM0 1882 amRtasara 12. sUrajaprakAza bhAvadIpaka yati gaMgArAma saM0 1883 amRtasara 13. bhAva nidAna yati gaMgArAma saM0 1888 amRtasara digambara jaina vaikagraMtha 1. vaidyasAra 2. nidAnamuktAvali pUjyapAda 3. madanakAmaratna pUjyapAda 4. kalyANakAraka ugrAdityAcArya 5. sukarayogaratnAvali pArvadeva 6. bAlagraha cikitsA devendra muni 7. vaMdya nidhandu amRtanandimuni pUjyapAda 180 AcAryarala bI vezabhUvana jI mahArAja abhimanana anya , Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyanAna prandhakAra bhASA racanAkAla 8. vaidyAmRta zrIdharadeva 1. khagendramaNi darpaNa maMgarAja 10. yazAstra abhinavacandra 11. kalyANakAraka somanAtha 12. gauvaMdya kIrtivarma zrI nAhaTA jI dvArA prastuta isa sUcI ke pazcAt "jaina siddhAnta bhAskara" ke manISI sampAdaka zrI paM0 ke bhujabali zAstrI ne apanA sampAdakIya noTa bhI prastuta kiyA hai jo nimna prakAra hai zrI yut nAhaTA jI ne isa jaMna jyotiSa aura vaidyaka kI granthatAlikA meM digambara jaina jyotiSa evaM vaidyaka granthoM ke jo nAma die haiM ve bhAskara meM dhArA pravAha rUpa se prakAzita hote hue mere prazasti saMgrahagata katipaya granthoM ke hI nAma mAtra haiN| inake atirikta di. jaina sAhitya meM etadviSayaka racanAoM kA jahAM tahAM adhikatara ullekha milatA hai / sAvakAza hokara anveSaNa karane para digambara jaina jyotiSa aura vaidyaka granthoM kI eka bRhat-sUcI taiyAra kI jA sakI hai / abhI tatkSaNa merI najaroM se hI jo kucha nAma gujare haiM ve nIce die jAte haiN| ye paM0 nAthUrAma premI jI dvArA saMgrahIta di. jaina granthakartA aura unake grantha-Adi para se saMgrahita hue haiMpradhanAma pranyanAma racanA kAla 1. kanaka dIpaka ugrAditya saMskRta anupalabdha 2. bhikSu prakAza ugrAditya saMskRta anupalabdha 3. rAmavinoda ugrAditya saMskRta anupalabdha 4. vaidyagAtA prAkRta anupalabdha 5. guNapAka cikkaNa kavi saMskRta 6. vaMdyaka nighanTu dhanaMjaya 7. vaidyaka nighanTa padmanandi 8. vaidyaka nidhaSTa padama sena saMskRta anupalabdha 9. kalyANa kAraka pUjyapAda 10. vaidya niSaNTa ravaNa si 11. aSTAMgahRdaya vAgbhaTa upalabdha 12. vaiba niSaSTra vAgbhaT 13. vaidya niSaSTa abhinava anupalabdha -(di. jaina graMthakartA aura unake graMtha se sakalita) 14. yoga cintAmaNi harSakIrti saMskRta upalabdha 15. vidyA vinoda akalaMka saMskRta anupalabdha 16. akalaMka saMhitA akalaMka saMskRta 17. bAlagraha cikitsA malliSeNa 15. merutantra mehatuMga (bhavana kI sUcI se saMkalita) 16. azvavaidya vAcarasa kannar3a 20. vaidyasAMgatya sAlva kannar3a 21. vaidya nighaNTu lakSmaNa paNDita kannar3a (kannar3a kavicarite se) 22. siddhAnta rasAyanakalpa samantabhadra prAkRta anupalabdha 23. jagatasundarI upAditya saMskRta anupalabdha 24. kalyANakAraka ugrAditya upalabdha jana prAvya vidhAeM - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranyanAma andhakAra bhAvA 25. vaidyaka nighaNTu dhanamitra saMskRta anupalabdha 26. vRddha vAgbhaTa vAgbhaTAcArya 27. rasasAra zivaghoSa 28. vaidyaka yoga saMgraha pUjyapAda 26. rasataMtra pUjyapAda 30. prayoga saMgraha zivanandi 31. prayoga candrikA rAmacandra ( Adarza jaina caritamAlA, varSa 2, aMka 7-8 se ) upayukta sUcI meM ullikhita graMthoM ke atirikta kucha anya graMthoM kI prAmANika jAnakArI mujhe aura milI hai, jinakA vivaraNa nimna prakAra hai graMthakAra bhASA 1. vaidya zAstra paM0 harapAla prAkRta 2. sAra saMgraha vijayaNNa saMskRta upalabdha 3. jagatasundarI prayogazAlA yazaH kIti prAkRta 4. rasa cintAmaNi anantadeva sUri saMskRta upa0/mudrita 5. hitApadeza vaMdyaka zrI kaNThasUri saMskRta upa0/mudrita 6. rasAvatAra mANikya candra jaina anupalabdha 7. yogaratnAkara nArAyaNa zekhara jaina saMskRta anupalabdha 8. vaidyavRnda 9. vaidyAbhUta 10. jvaranirNaya 11. jvaratrizatI ko TIkA 12. ratnAkara auSadhayoga graMtha 13. bhaiSajya zuNArNava pUjyapAda upalabdha? 14. nighaNTu samaya dhanaMjaya 15. nighaNTu zeSa /anu. 16. vidyA vinoda pUjyapAda upalabdha 17. pUjyapAda vaMdyaka 18. vaidyakazAstra pUjyapAda 16. kAlajJAna vidhAna 20. vaidyakAla 21. vaidya saMgraha 22. nighaNTu zeSa hemacandrAcArya mudrita/anu ina tInoM tAlikAoM se spaSTa hai ki Ayurveda viSaya para jainAcAryoM dvArA likhita sAhitya vipula hai| prayatna pUrvaka khoja karane para aura bhI aneka graMthoM tathA mahatvapUrNa sAmagrI kA patA cala sakatA hai| usa sAmagrI evaM graMthoM ke prakAza meM Ane para jaina sAhitya kI aisI vilupta vidyA kA purudbhava ho sakegA jise caturdaza pUrva ke antargata naSTaprAya: samajha liyA gayA hai| ataH isa dizA meM zodha aura anusaMdhAna paraka paryApta prayatna apekSita hai / AzA hai vidvadjana evaM saMsthAeM isa dizA meM apekSita dhyAna degii| 182 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja mabhinandana anya