Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AtmArAmajI tathA IsAI mizanarI prA. pRthvIrAja jaina, em. e., zAstrI purtagAla nivAsI sAhasI nAvika vAsko-de-gAmA ne aAzA-antarIpa kA cakkara lagAte hue bhArata pahuMcane kA nayA samudrI mArga khoja nikAlA aura usa kA jahAz2a 22 maI 1468 I0 ko mAlAbAra taTa para kAlIkaTa ke pAsa Akara tthhraa| vahAM ke rAjA z2amorina ne usa kA sAthiyoM sahita svAgata kiyA aura unheM vahAM rahane tathA vyApAra karane kI AjJA de dii| isa prakAra yuropiyana bhArata meM Ane lge| ye IsAI dharma ke mAnane vAle the| dhIre dhIre dUsarI yuropIya jAtiyAM bhI bhArata meM AI aura unhoM ne apanI vyApArika koThiyoM kI sthApanA kii| paristhiti se lAbha uThAkara unhoM ne apanI rAjanaitika sattA bhI sthApita kI aura kaI nagaroM para adhikAra kara liyaa| purtagAliyoM meM dharma kI kaTTaratA adhika thii| ve prajA ko z2abardastI IsAI banA lenA apanA karttavya samajhate the| yadyapi yuropIya logoM kA 1500 I. ke lagabhaga nae mArga se bhArata meM aAgamana zuru ho gayA thA aura ve apane dharma pracAra ke kAma ko bhI utsAhapUrvaka karate the, tathApi 1800 I0 taka bhArata meM isa dharma kA pracAra adhika na ho skaa| janatA ina para vizvAsa na rakhatI thii| yaha nayA dharma yahAM ke AdarzoM ke anukUla bhI na thaa| aMgrejoM kI IsTa iMDiyA kampanI kI rAjanaitika sattA 1757 I0 kI plAsI kI lar3AI ke bAda uttarottara bar3hane lagI aura dUsarI jAtiyAM isa kSetra meM hAra gii| prArambha meM kampanI sarakAra dharma ke viSaya meM hastakSepa karane se saMkoca karatI thii| use apane vyApArika hitoM kI cintA adhika thii| kampanI sarakAra ne kucha aise niyama bhI banAe the jina ke anusAra koI karmacArI na to bhAratIya dhArmika viSayoM meM hastakSepa kara sakatA thA aura na hI bAhara se koI dharmapracAra ke lie zrA sakatA thaa| aMgrejoM kI pahalI vyApArika koThI sUrata meM samrAT jahAMgIra kI iz2Az2ata se 1613 I0 meM khulii| dhIre dhIre unhoM ne mug2ala samrAToM ko prasanna kara vyApAra ke lie kaI suvidhAe~ prApta kara liiN| kintu zuru meM aMgreja vyApAriyoM kA sadAcAra aura vyavahAra atyanta girA huA thaa| dhokhA aura beImAnI ina kI vyApArika nIti ke mukhya siddhAnta the| una ke vyavahAra ko dekha kara bhAratavAsI IsAI dharma ko bhI burA samajhane lge| eka lekhaka ne likhA hai, "bhAratavAsI IsAI dharma ko bahuta girI huI cIz2a khyAla karate the| sUrata meM logoM ke muMha se isa prakAra ke vAkya prAyaH sunane meM Ate the ki 'IsAI dharma zaitAna kA dharma hai, IsAI bahuta zarAba pIte haiM, IsAI bahuta badamAzI karate haiM, aura bahuta mArapITa karate haiM, dUsaroM ko bahuta gAliyAM dete haiN|' TerI sAhiba ne isa bAta ko svIkAra kiyA hai ki bhAratavAsI svayaM bar3e sacce aura ImAnadAra the aura apane tamAma vAdoM ko pUrA karane meM pakke the| kintu yadi koI bhAratIya vyApArI apane mAla kI kucha kImata batAtA thA aura usa kImata se bahuta kama le lene ke liye usa se kahA jAtA thA to vaha prAyaH uttara detA thA--'kyA tuma mujhe IsAI samajhate ho, jo maiM tumheM dhokhA detA phirUMgA?" 1. itihAsa meM to isa bAta ke bhI pramANa vidyamAna haiM ki IsAI pracAraka IsA kI prAraMbhika zatAbdiyoM meM hI dakSiNa bhArata meM Ae the| 2. paM. sundaralAla : bhArata meM aMgrejI rAja-pRSTha 18-16.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AtmArAmajI tathA IsAI mizanarI saMbhava hai isa prakAra ke apayaza aura apamAna se bhayabhIta ho kara IsTa iMDiyA kampanI ke adhikAriyoM ne dharma ke viSaya meM mauna rahane kI nIti hitakara samajhI ho| kintu 16 vIM zatAbdI ke prArambha meM hI isa nIti meM parivartana ho gyaa| mArkisa velsalI bhArata kA gavarnara janarala niyukta hone ke bAda 1768 I0 meM kalakatte phuNcaa| vaha mahAn briTiza sAmrAjya kI sthApanA ke svarNa svapna le kara bhArata meM AyA thaa| vaha iMglaiMDa meM hI isa viSaya para manana va adhyayana karatA rahA thA tathA pradhAna mantrI piTa se isa sambandha meM kaI dina taka vicAravinimaya bhI hotA rahA thaa| zuddha rAjanaitika uddezya ke atirikta usa kI yaha bhI utkaTa abhilASA thI ki bhArata meM z2oroM se IsAI dharma kA pracAra zurU kiyA jaae| " usa ne Ate hI IsAI dharma ke anusAra aMgrez2I ilAke ke andara ravivAra kI chuTTI kA manAyA jAnA jArI kiyaa| usa dina samAcAra patroM kA chapanA bhI kAnUna banda kara diyA gyaa| kalakatte ke phorTa viliyama meM usa ne eka kAleja kI sthApanA kii| isa kAleja kA eka uddezya videzI sarakAra ke lie sarakArI naukara tayyAra karanA thaa| velsalI ke jIvanacaritra kA racayitA aAra. Ara. pIyarsa sAfa likhatA hai ki yaha kAleja bhAratavAsiyoM meM IsAI dharma ko phailAne kA bhI mukhya sAdhana thaa| isa ke dvArA bhArata kI sAta bhinna bhinna bhASAoM meM iMjIla kA anuvAda karA kara usa kA bhAratavAsiyoM meM pracAra karAyA gyaa|...us kI isa IsAI dharmaniSThA ke lie aMgrez2a itihAsa lekhaka prAyaH usa kI prazaMsA karate haiN|" __ isa prakAra aba IsTa iMDiyA kampanI sAmrAjya vistAra ke sAtha sAtha IsAI dharma kA pracAra bhI utsAhapUrvaka karane lgii| 1813 I0 ke cArTara meM yaha spaSTa kara diyA gayA ki kampanI bhArata meM dharma aura sadAcAra kI zikSA kA pracAra karanA Avazyaka samajhatI hai tathA isa lokakalyANa ke kArya ke lie loga kampanI ke adhikRta pradezoM meM jA skeNge| IsAI dharma kI aneka pustakoM kA vividha bhAratIya bhASAoM meM anuvAda karAyA gyaa| bhinna bhinna viSayoM para IsAI mizanarI sosAiTiyoM ne pAThyapustakeM bhI tayyAra krvaaii| IsAI dharma ke pracAra ke lie pAnI kI taraha rupayA bahAyA jAne lgaa| jagaha jagaha prAraMbhika pAThazAlAeM, anAthAlaya, auSadhAlaya zrAdi khole gae aura bhAratIya samAja kI sAmAjika burAiyoM se pUrA pUrA lAbha uThAyA gyaa| dhArmika pustakeM muphta bAMTI gii| bhArata ke dharmoM para aneka AkSepa kara unheM heya batAyA gyaa| phalasvarUpa bahuta se bhAratIya IsAI bana ge| 1857 I0 meM bhArata meM jo prathama sazastra svatantratA yuddha prAraMbha huA, usa kA eka mukhya kAraNa bhAratavAsiyoM ko IsAI banAne kI AkAMkSA aura bhAratIya sainikoM meM IsAI mata kA pracAra thaa| isa azAnti se pahale kaI aMgrez2a rAjanItijJa samajhate the ki bhAratIyoM ke IsAI ho jAne meM hI aMgrez2I sAmrAjya kI sthiratA kA aAdhAra hai| IsTa iMDiyA kampanI ke adhyakSa misTara maiGgalsa ne viplava se kucha samaya pahale 1857 I0 meM hI pArlimaiMTa meM kahA thA, "paramAtmA ne bhArata kA vizAla sAmrAjya iGgalistAna ko isalie sauMpA hai tAki hindustAna ke eka sire se dUsare sire taka IsA masIha kA vijayI jhaMDA phaharAne lge| hama meM se hareka ko pUrI zakti isa kAma meM lagA denI cAhiye tAki samasta bhArata ko IsAI banAne ke mahAn kArya meM deza bhara ke andara kahIM para bhI kisI kAraNa z2arA bhI DhIla na hone paaye|" prAyaH usI samaya eka anya aMgrez2a vidvAn kaineDI ne likhA thA, "hama para kucha bhI ApattiyAM kyoM 1. paM. suMdaralAla : bhArata meM aMgrejI rAja-pRSTha 435. 2. paM. suMdaralAla: bhArata meM aMgrejI rAja--pRSTha 1370.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha na AeM, jaba taka bhArata meM hamArA sAmrAjya kAyama hai, taba taka hameM yaha nahIM bhUlanA cAhiye ki hamArA mukhya kArya usa deza meM IsAI mata ko phailAnA hai| jaba taka rAsakumArI se lekara himAlaya taka sArA hindustAna IsA ke mata ko grahaNa na kara le aura hindu va islAma dharmoM kI nindA na karane lage taba hameM pUrI sattA, adhikAra va zakti se lagAtAra prayatna karate rahanA caahiye|" san 1806 I0 meM velora meM sainikoM kA jo vidroha huaA thA, usa kA kAraNa bhI madrAsa ke tatkAlIna gavarnara viliyama baiMTiGka kA senA meM IsAI mata ke pracAra kA prayatna thaa| usa ne dabAe nAmaka eka phrAMsIsI pAdarI ko ATha haz2Ara rupae nakada de kara bhAratavAsiyoM ke dhArmika aura sAmAjika jIvana para eka pustaka likhavAI jisa meM aneka jhUThI bAtoM kA saMgraha thaa| sarakArI kharca para iMgalaiMDa meM isa pustaka kA khUba pracAra karAyA gyaa| jaba vaha pAdarI phrAMsa vApisa gayA, to IsTa iMDiyA kampanI ne use eka vizeSa AjIvana paiMzana dii| IsAI pracArakoM ko saba suvidhAeM dI jAtI thiiN| sarakArI chApakhAne una kA kAma muphta kara dete the| sainikoM ko yaha AjJA dI gaI ki ve varadI pahane hue apane mAthe para tilaka Adi dhArmika cihna na lagAeM, dAr3hiyA muMDavA deM aura saba eka taraha kI kaTI huI mUMche rkheN| beMTiGka 1832 I0 meM gavarnara janarala bnaa| usa samaya yaha kAnUna banA ki jo bhAratavAsI IsAI ho jAeMge, una kA paitRka saMpatti para pUrvavat adhikAra banA rhegaa| lArDa kainiMga ne lAkhoM rupae IsAI mata pracArakoM meM bAMTe the| sarakArI khaz2Ane se bizapoM koM bar3e bar3e vetana milate aura ucca adhikArI adhInastha karmacAriyoM para IsAI hone ke lie anucita dabAva ddaalte| paMjAba para adhikAra ho jAne ke bAda yaha koziza kI gaI ki paMjAba meM zikSA kA sArA kAma IsAI pAdariyoM ko sauMpa diyA jAe / senA meM IsAI dharmapracAra vizeSa utsAha se kiyA jAtA thaa| dharma parivartana karane vAle sainikoM ko tatkAla ucca pada de diyA jAtA thaa| 1857 I0 ke azAMta vAtAvaraNa ke bAda aMgrez2a kUTanItijJa isa bAta kA vizeSa anubhava karane lage ki bhAratavAsiyoM ke hRdaya se rASTrIyatA ke rahesahe bhAva bhI samApta kara die jAe~ tAki aMgrez2I sAmrAjya kI nIMva sudRDha rhe| isa uddezya kI pUrti ke lie do upAya soce gae-bhArata meM IsAI mata kA pracAra aura aMgrez2I zikSA diikssaa| yadyapi mahArAnI vikToriyA ne apanI ghoSaNA meM yaha vacana diyA thA ki aMgrez2I sarakAra dharma ke viSaya meM pakSapAta yA hastakSepa na karegI, tathApi eka varSa ke bAda hI iMgalaiMDa ke pradhAnamantrI ne pAdariyoM ke eka ziSTamaMDala se kahA, "samasta bhArata meM pUraba se pacchima taka aura uttara se dakkhina taka IsAI mata ke phailAne meM jahAM taka ho sake madada denA na kevala hamArA kartavya hai, balki isI meM hamArA lAbha hai|" IsAI pAdarI bhArata ke bholebhAle anapaDha logoM meM kisa cAlAkI se apane dharma kA pracAra kiyA karate the, isakA kucha varNana svAmI vivekAnanda jI ne sarvadharma pariSad cikAgo ke apane bhASaNa meM kiyA thaa| unhoM ne kahA, "maiM jaba bAlaka thA, taba mujhe yAda hai ki bhAratavarSa meM eka IsAI kisI bhIr3a meM apane dharma kA upadeza kara rahA thaa| dUsarI mIThI bAtoM ke sAtha usa ne apane zrotAoM se pUchA, 'yadi maiM tumhAre devatA kI mUrti ko lAThI mArUM to vaha merA kyA bigAr3a sakatA hai|' isa para eka zrotA ne ulaTa kara usa se prazna kiyA, 'yadi maiM tumhAre Izvara ko gAlI dUM, to vaha merA kyA kara sakatA hai?' IsAI 1. paM. suMdaralAla : bhArata meM aMgrejI rAja :-pRSTha 1371. R. Encyclopaedia Britannica vol. viii, page 624, 11th edition. 3. paM0 suMdaralAlajI: bhArata meM aMgrejI rAja-pRSTha 1660.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI zrAtmArAmajI tathA IsAI mizanarI upadeza ne uttara diyA, 'jaba tuma maroge, taba tumheM daMDa milegaa|' taba usa AdamI ne pratyuttara diyA, 'aise hI jaba tuma maroge tatra tumheM bhI mere devatA daMDa deMge " | uparyukta varNana usa pRSTha bhUmi kA hai jise sanmukha rakhate hue hamAre 16 vIM zatAbdI ke sudhArakoM ko kArya karanA thaa| bhArata kA saubhAgya hai ki use aise nararatna prApta hue jinhoM ne bhAratIya dharma, sabhyatA aura saMskRti kI rakSA kara hamArI rASTrIya bhAvanA ko puSTa kiyaa| zrI AtmArAma jI IsAI mizanariyoM kI yuktiyoM, pracAra ke DhaMgoM aura unake uddezyoM se suparicita the / ve isa bAta ko acchI taraha samajha rahe the ki " kitane hI IsAI jana pramANa aura yukti ke jJAna ke abhAva meM aura apane paMtha ke calAne vAle IsA masIha ke anurAga se apane hI svIkRta dharma ko satya mAnate haiM aura kitane hI AryAvarta ke rahane vAloM Ant jinakI buddhi satya dharma meM pUrI nipuNa nahIM hai, apane mata kA upadeza karate haiM / 2 " zrI zrAtmArAma jI ne una kAraNoM kA vizleSaNa kiyA thA jina ke AdhAra para bhAratIya yuvaka dhar3Adhar3a IsAI bana rahe the / unhoMne likhA hai, "nirdhana dhana ke lobha se, kaMvAre va raMDe vivAda ke lobha se, kucha khAnapAna saMbaMdhI svatantratA ke lobha se, kucha hindutroM ke devoM va una kI mUrtiyoM kI aTapaTI rIti bhAMti dekhane se IsAI hote jAte haiM / " " eka aura sthAna para ve isI viSaya kI carcA karate hue likhate haiM, "yuropiyana lokoM ne hindusthAna meM IsAI mata kA upadeza karanA zurU kiyA haiN| upadeza se, dhana se, strI dene se, logoM ko apane mata meM bepaTijma deke milAte hai / "4. bhAratIya yuvakoM ko IsAI hone se bacAne ke lie hamAre tatkAlIna sudhArakoM ne bar3e sAhasa va kauzala se kAma kiyaa| zrI zrAtmArAma jI bhI svayaM isa kAryakSetra meM kAma karate rhe| gujarAtI bhASA meM eka pAdarI ne eka pustaka likhI thI jisa ke dvArA jaina dharma ke viSaya meM bhrAtiyAM phailAI gaI thiiN| Apa ne usa ke uttara meM eka khojapUrNa pustaka likhI jisa kA nAma thA 'IsAI mata samIkSA' / zrApa ne brahmasamAja aura Arya samAja dvArA isa viSaya meM kie gae kArya ko bhI svIkAra kiyA Apa ne likhA hai, "IsA ke mata meM bahuta aMgrez2I phArasI ke paDhane vAle loka haiN| ve kadAgraha se lokoM se mata kI bAbata jhagar3ate phirate haiM / parantu brahmasamAjiyoM ne aura dayAnanda jI ne kitaneka hinduoM ko IsAI hone se rokA hai " / " zrI zrAtmArAma jI aMgrejI par3helikhe yuvakoM se prAyaH kahA karate the, "hoza meM aao| tuma kauna ho aura kidhara jA rahe ho ? tumhAre pUrvajoM kA caritra tumhAre lie prakAzamAna dIpaka ke samAna hai| una ke mahAna kAryoM ko pddh'o| taba tumheM jJAta hogA ki pUrva ne pazcima ko apane prakAza se kisa prakAra lAbha pahuMcAyA hai / tumheM pUrva kI ora dekhanA cAhie jahAM se sUrya devatA apanA prakAza DAlatA hai, na ki pazcima kI aura jidhara vaha asta hotA hai / IsAI mizanariyoM kI cikanI cupar3I bAtoM meM mata no / ve tumhAre dharma ko apamAnita kara rahe haiM aura tumhArI sabhyatA kA parihAsa kara rahe haiN| una ke mithyA pracAra se bacane ke lie dharma upadeza suno aura apanI dhArmika pustakoM ko dhyAnapUrvaka pddh'o|' 6" 1. The World's Parliament of Religions, vol. ii, p. 975. 2. IsAI mata samIkSA - pR. 2. 3. IsAI mata samIkSA - pR. 2-3. 4. ajJAnatimira bhAskara -- pR. 267. 47 5. ajJAnatimira bhAskara - pR. 268. 6. lA0 bAbUrAma : Atmacaritra (urdU) pR. 112.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha ahamadAbAda ke eka seTha dalapata bhAI kI eka dhanika vaiSNava se mitratA thii| usa kA bar3A lar3akA graijueTa thA aura pazcimIya sabhyatA ke kusaMskAroM se prabhAvita ho kara pAdariyoM kI cAla meM zrA gayA thaa| kusaMgati ne usa meM zarAba va mAMsa kI burI Adata bhI DAla dI thii| use cAra se patita dekha kara mAtApitA bahuta vyathita hue| unhoM ne seTha dalapata bhAI ko apanI vyathA sunaaii| seThajI ne zrI zrAtmArAma jI ke viSaya meM unheM batAyA aura kahA ki kisI prakAra lar3ake ko ina ke pAsa le jaao| ve apane putra ko Apa ke pAsa le aae| kucha minaToM ke upadeza ne hI aisA camatkArI prabhAva DAlA ki vaha lar3akA kusaMgati se hamezA ke lie baca gayA / ' 48 vi. saM. 1642 ke sUrata ke caturmAsa ke bAda ahamadAbAda se seTha dalapatabhAI kA zrI zrAtmArAmajI ke nAma eka patra AyA thaa| usa patra meM seTha jI ne likhA thA ki kucha kulIna aura aMgrejI zikSA prApta navayuvaka pAdariyoM ke bahakAne se IsAI hone vAle haiN| Apa zIghra ahamadAbAda padhArane kI kRpA kreN| patra milate hI Apa bar3audA se vihAra kara ahamadAbAda pahuMce aura IsAI mizanariyoM kI cAloM para eka sArvajanika sabhA meM bhASaNa diyA / zrApa ne usa vyAkhyAna meM yaha siddha kiyA ki IsAI mata meM jitanI khUbiyAM haiM, ve saba jaina dharma se lI gaI haiN| Apa ne bAibala ke kaI uddharaNa janatA ke sAmane rakhe jina kA saba para bar3A prabhAva pdd'aa| Apa ne unheM batAyA ki pAdarI saMskRta aura prAkRta bhASAoM se anabhijJa hone ke kAraNa bhAratIya dhArmika sAhitya ko samajhane meM asamartha haiM aura kapolakalpanA kara haMsI ur3Ate haiM / bAibala meM kaI aisI ghaTanAoM kA ullekha hai jo saMbhava nahIM / jo loga zIze ke makAnoM meM rahate hai, unheM dUsaroM para patthara nahIM pheMkane cAhie~ / samajhadAra logoM ko IsAI banane se pahale apane sAhitya aura itihAsa kI unake sAhitya va itihAsa se tulanA avazya karanI cAhie, taba unheM saccAI kA jJAna hogaa| Apa ke sat parAmarza kA bahuta prabhAva par3A aura kaI navayuvaka IsAI hone se baca ge| isa prakAra zrI zrAtmArAma jI ne isa bAta kA anathaka parizrama kiyA ki bhAratIya yuvaka viveka khokara IsAI mizanariyoM ke jhUThe nAla meM na phaMseM / yadi unheM adhyayana dvArA IsAI dharma acchA pratIta hotA hai to una kA karttavya hai ki ve pahale apane dharmazAstroM kA niyamapUrvaka adhyayana avazya kara leM tAki ThIka ThIka tulanA ho sake aura ve sacAI ke jJAna se anabhijJa na rheN| zrI zrAtmArAma jI ne tatkAlIna anya sudhArakoM ke samAna bhAratIya dharma, darzana tathA itihAsa para pazcima se hone vAle zrAkramaNoM kA DaTa kara sAmanA kiyA aura saccI bhAratIya sabhyatA va saMskRti kA citra vizva ke sAmane rkhaa| yahAM isa bAta kA ullekha karanA zrAvazyaka pratIta hotA hai ki IsAI mizanariyoM ne samAjasevA ke bahAne bhAratIya logoM ko IsAI banAne kA kAma phira bhI jArI rkhaa| mahAtmA gAMdhI bhI ina ke kAmoM ko sandeha kI dRSTi se dekhate the| unhoM ne eka bAra likhA thA - " videzI mizanariyoM ke viSaya meM mere vicAra kisI se chipe nahIM haiN| maiMne kaI bAra mizanariyoM ke sAmane apane vicAra pragaTa kie | yadi videzI mizanarI zikSA aura cikitsAsaMbandhI sahAyatA jaise mAnavIya sahAnubhUti ke kAmoM taka apanI pravRttiyoM ko sImita karane ke sthAna para unheM dUsaroM kA dharma chur3Ane ke lie kAma meM lAeMge to maiM dRr3hatApUrvaka unheM kahUMgA ki ve cale jaaeN| hareka jAti apane dharma ko dUsare dharma ke samAna acchA samajhatI hai| bhArata kI janatA ke dharma nizcayapUrvaka una ke liye paryApta haiN| bhArata ko eka dharma kI apekSA dUsare dharma kI zreSThatA kI AvazyakatA nhiiN| " 2 isI lekha meM unhoM ne zrAge jA kara likhA thA, " dharma eka vyaktigata viSaya 1. Atmacaritra (urdU) pR. 113. 2. Young India, April 23, 1921
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zrI AtmArAmajI tathA IsAI mizanarI hai| usa kA saMbandha hRdaya se hai| kyoMki eka DAkTara ne jo apane Apa ko IsAI kahatA hai, mere kisI roga kI cikitsA kara dI to usa kA artha yaha kyoM ho ki DAkTara mujhe apane prabhAva ke adhIna dekha kara mujha se dharma parivartana kI aAzA rakhe? kyA rogI kA svastha ho jAnA aura usa ke pariNAma se santuSTa honA hI kAfI nahIM ? phira yadi maiM IsAiyoM ke kisI skUla meM paDhatA hUM to mujhapara IsAiyata kI zikSA kyoM ThosI jAe ? maiM dharma parivartana ke viruddha nhiiN| kintu usa ke vartamAna DhaMga ke viruddha huuN| aAjataka dharmaparivartana eka dhandhA banA rahA hai| mujhe yAda hai ki maiMne eka mizanarI kI riporTa par3hI thii| usa meM usa ne batAyA thA ki eka vyakti kA dharma badalane para kitane rupae kA kharca hotA hai| yaha riporTa peza karane ke bAda usa ne 'bhAvI phasala' ke lie bajaTa peza kiyA thaa|" kheda kI bAta to yaha hai ki bhArata ke svatantra ho jAne ke bAda bhI isa saMbandha meM vizeSa parivartana nahIM huaa| 22 aura 23 eprila 1953 I0 ko kendrIya loka sabhA meM jo bahasa huI aura bhArata ke gRhamantrI ne jo vijJapti dI, usa se yaha suspaSTa hai ki IsAI mizanarI aba bhI purAnI cAloM se kAma le kara logoM ko bahakA rahe haiN| isa bahasa se kucha dina pahale hamAre pradhAnamantrI paM0 neharU ne aAsAma kI Adima jAtiyoM ke pradeza meM bhramaNa kiyA thaa| unheM patA calA ki videzI IsAI mizanarI samAja sevA kI Ar3a le kara sarakAra ke viruddha viSailA rAjanaitika pracAra kara rahe haiN| unhoM ne isakI nindA kii| usa ke bAda tatkAlIna gRhamaMtrI DaoNkTara kailAzanAtha kaTajU ne kaThora zabdoM meM unhIM pravRttiyoM kA varNana kiyaa| yahI dazA ur3IsA, madhyapradeza aura bihAra ke kucha pradezoM meM hai| videzI IsAI mizanarI una sthAnoM meM skUla aura auSadhAlaya kholane kA nAma le kara jAte haiN| lekina isa parade ke pIche ve dUsare dharmoM para kIcar3a uchAlate haiN| aura vahAM ke nivAsiyoM kA dharma parivartita karane kI koziza karate haiN| isake atirikta rAjanaitika dRSTi se nayI dalabandI kA prayatna bhI karate rahate haiN| kendrIya sarakAra kA dhyAna isa ora gayA hai aura AzA hai ki rAjA rAmamohanarAya, svAmI dayAnanda tathA zrI zrAtmArAmajI dvArA prAraMbha kie gae kArya kA zIghra hI madhura pariNAma hogA tathA samAja sevA ke kAmoM ko apane dharmapracAra kI sIr3hI na banAyA jaaegaa| (lekhaka ke zrI AtmArAmajI ke eka khojapUrNa aprakAzita jIvanacaritra se) ETAN dayTMASinde RSE FA HOT ARTHA VAAAAI EA IAN Smile STIRTHIATWARIRITUHUTTERMIRROUTINALITTARINCILIOMAMARHI MATHARITMANTHINDIHEROIRTELATMonthrayaneKINAR