Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मोक्षार्थिना प्रत्यहं ज्ञानवृद्धिः कार्या ।
શ્રી જૈનધર્મપ્રકાશ
Se & S SS S
S S
S.
SiG
કાય
વોરા
Webલ થઈ છીંક કે કુક છીંક કિ & elsefક હીંદુ ધs
Soddddddddededeleddeslededor
હતી
dhe
૨
ઇરલ
रिमनिधान
श्री जैन धर्म प्रसारक सभा.
මුමුම්මැක්සිමස්මෙක්ෂීම් මමමූර්ණ
પુસ્તક ૬૮ મું].
[ અંક ૭ મે
|
વિશાખ
ઇ. સ. ૧૯૫૨
૨૫ મી એપ્રીલ
--
વીર સ’. ૨૪૭૮
વિ. સં. ૨૦૦૮ પ્રગટકત્ત શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
બહારગામ માટે બાર અંક ને પોસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૩-૪-૯ પુસ્તક ૬૮ સુ'
વૈશાખ
વીર સ'૨૪૭૮ અંક ૭ મા.
{ વિ સં. ૨૦૦૮
अनुक्रमणिका ૧ સં યમ • •
| ... •
... ( મુનિરાજ શ્રી ભાસ્કરવિજયજી ) ૧૩૧
••• ૨ ભે લક્ષ્મી ! ... ...(શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ " સાહિત્યચંદ્ર ” ) ૧૩ : ૩ પ્રભાવના અને ભાવના ... ( સંપા. હેમચંદ્ર ન્યાલચંદ વોરા ) ૧૩૩ ૪ અગવ્યવ છેદકાત્રિ શિકા પદ્યાનુવાદ ( ૫. શ્રી ધુરધરવિજયજી ગણુિ ) ૧૩૪ ૫ આનંદી વૃત્તિ છે. ...( શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ “સાહિત્યચંદ્ર” ) ૧૩૭ ૬ માછીના નિયમ : ૨ ... ... ( શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચોકસી ) ૧૪૦ ૭ વાર્ષિક તપશ્ચર્યા :: અક્ષય તૃતીયા (શ્રી મગનલાલ મોતીચંદ ‘સાહિત્ય પ્રેમી’ ) ૧૪૪ ૮ ગુજરાતી પદ્યાત્મક દાર્શનિક કૃતિઓ (હીરાલાલ રસિકલાલ કાપડિયા M A.) ૧૪૭ ૯ પ્રકીર્ણ... ... ••• ...
| ... ૧૫કે. નવા સભાસદ ૧ શેઠ નાનજી લાધાભાઈ જ્ઞાનભંડાર લાઇફ મેમ્બર કચ્છ-નાની ખાખરા XXXXXXXXXXXXXNLXAXLV
- જ્ઞાનસાર ( બીજી આવૃત્તિ ) | ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયવિરચિત આ છે એ અપૂર્વ ગ્રંથ ઘણા વખતથી અપ્રાપ્ય હતો, તે તાજેતરમાં નવીન આવૃત્તિરૂપે છે છે પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. ગ્રંથ નામ પ્રમાણે જ્ઞાનામૃતના સારરૂપ છે. A
ઉપાધ્યાયજીએ પોતાની જ્ઞાનશક્તિના નીચાડરૂપ આ ગ્રંથ રમ્યા છે અને આ કરી તેથી જ તે સર્વ કોઇની પ્રશસાને પાત્ર બન્યા છે. અઢી એ લગભગ પૃષ્ઠ ન હોવા છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા બે, રિટેજ અલગ.
' લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા - ભાવનગર. સી. 然派派派飛飛飛飛飛飛飛飛 અવશ્ય વાંચવા લાયક
| સમજીને જીવનમાં ઉતારવા લાયક સાદી ને સરલ ભાષામાં લખાયેલા
- પાંચ ટેકો ૧ ધર્મામૃત (સુધર્મ ) ૦-૧૦૦૦ ૩ જ્ઞાનોપાસના (જ્ઞાન ) ૦-૧૦-૦ ૨ શ્રદ્ધા અને શક્તિ (દશન) •૧૦ ૦ ૪ ચારિત્રવિચાર (ચારિત્ર ૦-૧૦૦
૫ દેતાં શિખા (દાન ) ૦-૧૦•૦
લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર,
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પુસ્તક ૬૮ સું. અંક ૭ મા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન ધર્મ પ્રકાશ
: વૈશાખ :
સંયમ.
( નારૂણી તુજથી નથી રે જુદાઇ-એ રાગ. )
સયમ લેના હૈ। સુખકારી, ત્રિવિધતા ભવભય નીવારે સંયમ. સંયમથી તમ શિવગતિ સાધે, અરિહંતતણુ જબ ધ્યાન આરાધે, સંયમ, ભવ ચારાશી ફેરા ફરીયેા, ત્યાગ બીન નવ પાર ઉતરીયા, સંયમ. મનુષ્યદેહ મહાપુન્યે મળીયા, જૈન ધર્મ કલ્પતરુ ફળીયા, સંયમ, નક નિગેાદનાં દુઃખ બહુ દીઠાં, પણ અજ્ઞાને લાગ્યાં મીઠાં. સંયમ. આ ભવમાં ગુરુવાણી ચાખા, ભવભય ભ્રમણા દૂરે નાંખા, સંયમ, બુદ્ધિ વૃદ્ધિથી ધમ કરશે, ભક્તિથકી કંચન ભવ તરશે. સંયમ. અજ્ઞાન તિમિર દૂર હઠાવા, જ્ઞાનતણા ભાસ્કર પ્રગટાવા, સંયમ, મુનિરાજશ્રી ભાસ્કરવિજયજી,
For Private And Personal Use Only
હ
વીર સ, ૨૪૭૮ વિ. સ. ૨૦૦૮
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભે લક્ષમી !
-
-
-
-
-
-
-
-
( કવિ-સાહિત્યચંદ્ર બાલચંદ હીરાચંદ, માલેગામ) લે ! કમલનયના કમલસદના કમલથી તુજ પૂજવા, સહુ દેવથી પણ અધિક માની રૂ૫ તારા નવનવા તરસે સહુ તારી કૃપાની ચિત્તમાં બહુ ઝંખના, લહમી! તને સહુ ભક્તિભાવે પૂજતા ચંદ્રાનના! ૧ તારી જ જગમાં જય ભણે સહુ બોલબાલા તાહરી, સહુ ભજન પૂજન દેવના પણ ચિત્ત લક્ષમી છે ધરી; લક્ષ્મી! તને ચંચલ કહે પણ ધરે તુજ મન સેવના, છે સત્ય તે તારી જ પૂજા ભલે મુખ પ્રભુ-વંદના. ૨ તારા પ્રતાપે સકલ જગ આનંદ માને મન વિષે, નિજ ચિત્તમાં મલકાય તારી ઝંખના રાખે દિસે તારી કૃપાથી કુરૂપ કાળે મનુજ સુંદર ભાત, નિજ સગી આંખે મદનને અવતાર સહુને દીસતે. ૩ કા છતાં જે નેત્રને કુબડો અહો ! વડભાગિયો, તે રૂપનો અંબાર સહુને તવ કૃપાથી ભાસિયા નકટે અને ત્રણયુક્ત મુખને કુરૂપ માનવ જાણિયે, તારી કૃપાથી કુરૂપતા ઢંકાય છે જગ માનિયે. ૪ જે છે નિરક્ષર મૂખને સરદાર જગમાંહે રહ્યો, લક્ષમીતણુ સહવાસથી પંડિત સહુ કે કો; લક્ષમી! અહો! તુજ કુટિલ નીતિ સરલતા તુજ નહીં ગમે, જે સુજન જન વિદ્યાવિલાસી ચિત્તમાં તુજ નહીં રમે. ૫ પ્રભુ ભક્ત તારી કુટિલતાને ચિત્તમાંહે જાણુતા, સહવાસ તારો શીખવે છે પાપકર્મો માનતા તારાથકી જે દર માસે ટાળતા તુજ મોહિની, દાખે સુખ પણ દુ ખભાગી નીતિની સંહારિણી. ૬
-
-
-
ના મન
પર
- - ૧૩૨ )
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- -
-
-
-
"
65
=
*
-
-
-
દિન -
-
-
-
૧ -
-
-
-
જે સંત ગી મુક્તિરાગી તુછ તુજને માનતા, છોડી તને અણગાર પદવી પામતા સુખ જાણુતા; અતિ અલ્પ પણ સહવાસ તારો દુખદાયક તે ગણે, ભવસંતતીને તું વધારે ધારતા એ નિજ મને. ૭ એવા મુનિજન ચરણકમલે નિત્ય અમ વંદન થશે, સંસારસાગર પાર કરવા ગુરુકૃપા અમ પર હો; શુચિ રટણ અમ મનમાં નિરંતર ગુરુગુણેના સંચરે, શુભ ઉદય મુનિ પદને અમોને થજે સદ્દબુદ્ધિ વ. ૮ પાળી મહાવ્રત પંચ રાધે ઇન્દ્રિયોને જે સદા, થઈ કિંકરી નિજ આત્મલક્ષ્મી અપંતી નિજ સંપદા; નહીં સ્થલ લક્ષમી અમ ગમે નિજ આત્મલક્ષમી સર્વને, બાલે વાંછે સર્વને કલ્યાણ સહુ શુભ પર્વને. ૯
-
- -
-
-
- - -
-
-
-
-
: પ્રભાવના અને ભાવના : प्रकारेणाधिका मन्ये, भावनातः प्रभावनाम् । भावना स्वस्य लाभाय, स्वान्ययोस्तु प्रभावना ।
उपदेशतरंगिणी। એક “પ્ર” અક્ષરે વિશેષ કરીને ભાવના થકી પ્રભાવનાને હું અધિક માનું છું કેમકે, ભાવના પિતાને જ લાભદાયક છે અને પ્રભાવના તે પોતાને અને બીજાને પણ લાભદાયક છે.
भावना मोक्षदा स्वस्य, स्वान्ययोस्तु प्रभावना । प्रकारेणाधिका युक्तं, भावनातः प्रभावना ।
श्राद्धविधि। ભાવના શદ કરતાં પ્રભાવના શબ્દમાં “” વધારે છે, તેથી, ભાવનાથી પિતાની જ મુક્તિ થાય છે અને પ્રભાવનાથી પોતાની અને બીજાની પણ મુક્તિ થાય છે, એ વાત સાચી છે.
સં. વોરા હેમચંદ્ર ન્યાલચં. ૧
r
મ
- 3
*
-
-
મ
ન
-
- - - - T
- -વ-વનપગ્રામ
C
=
S.
'
- ૧૩૩)
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHSASSLEUE
骗骗骗骗骗骗監
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्यनिर्मिता
अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका। URNAMESHBH[ પદ્યાનુવાદ-સભાવાર્થ ]yHERSABHA અનુવાદક—પન્યાસશ્રી ધરધરવિજ્યજી ગણિ
(ગતાંક પૃ૪ ૮૮ થી શરૂ) मदेन मानेन भनोभवेन, क्रोधेन लोमेन च सम्मदेन । पराजितानां प्रसमं सुराणां, वृथैव साम्राज्यरुजा परेषाम् ॥ २५ ॥ દુષ્કામ ક્રોધ મદ માન પ્રભનાદિ, ઉદ્દંડ ચંડતર આંતર શત્રુઓથી; પામ્યા પરાજય અતિશય જે સદાના, સામ્રાજ્ય રોગથી સર્યુ પર દેવતાના. જે ૨૫ છે
મા-માન-મન-ધ-લોભ અને હર્ષથી પરાભવ પામેલા અન્ય દેવના સામ્રાજય એ રેગે છે, તે તદ્દન નકામા છે. ૨૫.
स्वकण्ठपीठे कठिनं कुठारं, परे किरन्तः प्रलपन्तु किश्चित् । मनीषिणां तु त्वयि वीतराग !, न रागमात्रेण मनोऽनुरक्तम् ॥ २६ ॥ ફેકે કુઠાર અતિ તીક્ષણ સ્વકીય કે, જે આ પ્રલાપ પરવાદિ કરે ગમે તે વિદ્વજનોનું મન કેવળ દષ્ટિરાગે,
વૈરાગિ ! રાગી તુમમાં નહિં યુક્તિવાદ. | ૨૬ છે પિતાના જ કંઠપીઠ ઉપર કઠિન કુહાડાને પ્રહાર કરતા અન્ય ગમે તે બોલે. હે વીતરાગ ! આપને વિષે વિદ્વાનોનું મન રાગમાત્રથી આસક્ત નથી. ૨૬.
सुनिश्चितं मत्सरिणो जनस्य, न नाथ ! मुद्रामतिशेरते ते । माध्यस्थ्यमास्थाय परीक्षका ये, मणौ च काचे च समानुबन्धाः ॥ २७ ॥
માત્સર્ય યુક્ત જનથી નથી હૈ વિશેષ, તારી પ્રસન્ન પરમાકૃતિમાં જિનેશ !; માધ્યચ્યધારક પરીક્ષક એ ગમાર,
જાણે ન ભેદ મણિ–કાચ વિષે લગાર, છે ૨૭ |
હે નાથ ! ખરેખર વિદ્વેષી માણસે કરતાં તેઓ વધતા નથી કે જે પરીક્ષક મધ્યસ્થતા ધારણ કરીને મણિ અને કાચને વિષે સરખાઈ જણાવે છે, ૨૭.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭મે ] અયોગવ્યવચ્છેદદાત્રિશિકા.
૧૩૫ इमां समक्षं प्रतिपक्ष साक्षिणा-मुदारघोषामवघोषणा बुवे । न वीतरागात् परमस्ति दैवतं, न याप्यनेकान्तमृते नयस्थितिः ॥ २८ ॥
સર્વે વિપક્ષ વર સાક્ષિ સમક્ષ ચંડ, ઉદ્દઘાષણું કરું ઉદાત્ત સ્વરે અખંડ શ્રી વીતરાગ વિણ દેવ ન કોઈ બીજા,
સ્યાદ્વાદ વિણ નહિં અન્ય નય વ્યવસ્થા. ૨૮ સામા પક્ષના સાક્ષિઓની સમક્ષ હું ઊંચે સ્વરે ઉદઘોષણા કરું છું કે–વીતરાગથી બીજું કોઇ દૈવત નથી અને અનેકાન્ત સિવાય નય વ્યવસ્થા નથી. ૨૮.
न श्रद्धयैव त्वयि पक्षपातो, न द्वेषमात्रादरुचिः परेषु । यथावदाप्तत्वपरीक्षया तु, त्वामेव वीर ! प्रभुमाश्रिताः स्म ॥२९॥
શ્રદ્ધાવડે જ નથી નાથ ! તું પક્ષપાત, અન્ય વિષે અરુચિમાં નથી છેષ માત્ર આતત્વની કરી યથાર્થ પણે પરીક્ષા,
શ્રીવીર ! લીધી તુજ શાસનની સુ-દીક્ષા. જે ૨૯ છે
આપના પ્રત્યે શ્રદ્ધાથી જ પક્ષપાત નથી અને બીજાઓમાં દેષથી જ અરુચિ નથી. પણ યથાર્થ પણે આપણાની પરીક્ષા કરીને જ હે વીર પરમાત્મન ! અમે આપને આશ્રયીને રહ્યા છીએ. ૨૯.
तमास्पृशामप्रतिभासमाजम् , भवन्तमप्याशु विविन्दते याः। महेम चन्द्रांशुदृशावदाता-स्तास्तर्कपुण्या जगदीश ! वाचः ॥ ३० ॥
અજ્ઞાનિ–અંધ ન વિલોકી શકે કદીએ, તેવા તને પણ પ્રત્યે !, ઝટ જે સ્તવે તે; શ્રીહેમ-ચંદ્ર સમ સ્વચ્છ સુતક પુય, વાતણું કરી પૂજા બનું ધન્ય ધન્ય. | ૩૦ |
અજ્ઞાન-અંધારામાં ફસાએલા જેને જોઈ શકતા નથી, એવા આપને પણ જે શીધ્ર પામે છે-સ્તવે છે તે ચંદ્ર કિરણો જવલ તપુય વાણીને હે જગદીશ ! અમે પૂછએ છીએ. ૩૦ यत्र तत्र समये यथा तथा, योऽसि सोऽस्यभिधया यया तया । वीतदोषकलुषः सचेद्धवा-नेक एव भगवन् ! नमोऽस्तु ते
જે તે મતે વળી પ્રકારથીએ ગમે તે, જે તે રહે જગતમાં અભિધાન જે તે તે આપ એક જ પ્રભે ! ગતરાગદ્વેષ, હો! કટિ કેટ નમનો તમને જિનેશ! છે ૩૧ છે
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
૧૩૬
મો
ન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
જે કઈ દર્શનમાં જે કોઈ પ્રકારે જે કોઈ નામે જે કઈ છે પણ જે રાગદ્વેષના મેલ વગરના આપ એક જ છે તે હે ભગવન્! આપને નમસ્કાર હે. ૧.
इंदं श्रद्धामात्रं तदथ परनिन्दा मृदुधियो, विगाहन्तां हन्त ! प्रकृतिपरवादव्यसनिनः । अरक्तद्विष्टानां जिनवर ! परीक्षाक्षमधिया, ' मयं तत्त्वालोकः स्तुतिमयमुपाधि विधृतवान् ॥ ३२॥
(શાર્દૂલવિક્રીડિત.) હા બીજા પનિંદના સમજીઆ, શ્રદ્ધા સ્વરૂપે લહે,
જેને ટેવ પરપ્રવાદની પડી, તે ક્યાંથી સારું કહે, - રાગદ્વેષ વિના પરીક્ષણ કરે, હે નાથ ! જે સજજને,
તે આ તત્વ પ્રકાશ સત્ય સમજે, સદ્દધર્મધ્યાને સ્તવ્ય. | કર છે ભોળા માણસે આ કેવળ શ્રદ્ધાથી કહેલું છે એમ કહે, સ્વભાવે જ પારકી નિંદા કરવામાં રસીયા અને પરનિંદા કહો પણ હે જિનવરી પરીક્ષા કરવામાં સમર્થ વૃતિવાળા રાગદ્વેષરહિત લોકોને તે આ તવાલેક સ્તુતિમય ઉપાધિને ધારણ કરે છે. કર.
નોટ-જગતપ્રસિદ્ધ શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરરચિત બત્રીશ બત્રીશિકાને અનુસરીને બે બત્રીસ બત્રીશિકા, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ શ્રી વર્ધમાનજિનસ્તુતિરૂ૫અગવ્યવચ્છેદિકા અને અન્યોગગ્યવચ્છેદિકા નામની દાવિંશિકાઓ બનાવેલ છે. બંનેમાં શ્રી વીર ભગવાનની સ્તુતિ છે, અને સાથે સાથે જૈનતત્વનું ન્યાયની પદ્ધતિએ ખંડનમંડન કરેલ છે. અયોગવ્યવચ્છેદિકા એટલે બત્રીશ કે જેમાં જેનદર્શન ખોટું છે, યથાર્થ નથી એવા અન્ય દર્શનકારાના અભિપ્રાયનું ખંડન અને અન્યથોમવ્યવદિકા એટલે જે બત્રીશીમાં બીજા દર્શનકારો પોતાના મતને ખરો બતાવે છે તે ખબર નથી, પણ જેને દર્શનકારને મત ખરો છે એવું પૂરવાર કરનાર જવાબ. અન્યગવવાદિકા બત્રીશી ઉપર છ મલિષેણસૂરિરચિત પ્રસિદ્ધ “સ્યાદ્વાદમંજરી” નામની ટીકા છે. જેને તત્વજ્ઞાન અને અન્ય દશનના તત્વજ્ઞાનનું સૂક્ષ્મ રીતે ન્યાયની પદ્ધતિએ નિરૂપણ કરેલ છે. આ ગ્રંથ ઉચ અભ્યાસક્રમમાં પાઠ્યપુસ્તક તરીકે સ્વીકારવામાં આવેલ છે. સ્વાદાદમંજરી ઉપર આનંદશંકર બાપુભાઈ ધ્રુવે વિતાભરેલી ઈંગ્લીશ ભાષામાં નોટ્સ લખેલ છે.
અગવ્યવચ્છેદિકા રહેલાઈથી ગ્રહણ કરી શકાય તેવી હોવાથી તેના ઉપર વિદ્વત્તાભરેલી ટીકા કઈ આચાયે લખેલ નથી. પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજયજીએ આ બત્રીશી ઉપર પદ્યાનુવાદ કરેલ છે અને શબ્દાર્થ કરેલ છે, જે આ માસિકનાં જુદા જુદા અકામાં છપાયેલ છે. પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજયજી એક પ્રખર વિદ્વાન અને ન્યાયના નિષ્ણાત છે, તેઓશ્રીની વિનાનો લાભ વખતેવખત આ માસિકને મળે છે. જીવરાજ , દોશી
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આનંદી વૃત્તિ છે
( લેખક-સાહિત્યચંદ્ર બાલચંદ હીરાચંદ-માલેગામ) નાન એ જીવમાત્રને વિશિષ્ટ ગુણ છે. અને જ્ઞાનને લીધે જ સુખની લાલસા તેનામાં જાગૃત થાય છે. એ સુખના પરિણામરૂપે જ આનંદનો આવિષ્કાર જોવામાં આવે છે અને એટલા માટે જ જીવમાત્ર સુખની ઝંખના કરે છે. રાતદિવસ સુખથી થતા આનંદ માટે આતુર હોય છે અને સુખની પ્રાપ્તિના સાધનો પાછળ દોડ્યા કરે છે. એ સાધને ધણા ભાગે ભૂલના હેય છે. સુખના સાધનની કલ્પના દરેક પિતાની બુદ્ધિથી નક્કી કરે છે અને એ બુદ્ધિ મર્યાદિત હોવાને લીધે એ સુખને બદલે દુઃખ જ હેરી લે છે. અને આનંદને અનુભવ એને થતો જ નથી. કદાચિત સુખની સંવેદના થાય છે તે પણ તે ક્ષશુછવી જ નિવડે છે. રાજકીય હેતુના કારણે કેટલાએક ખૂન થાય છે. ખૂની એમ સમજે છે કેઅમુક મનુષ્યને હું જગતમાંથી ભૂંસી નાખું તે મને સાચા આનંદને અનુભવ મળવો અગર હું ધણાઓને સુખ આપનાર નિવડીશ. એમાં કેટલી મૂર્ખાઈ છે એની એને કલ્પના સરખી પણ હોતી નથી. પોતે અનંત ભાવના દુઃખાને નિર્માણકર્તા થાય છે અને જેમના સખની અપેક્ષા તે રાખે છે તેમને તે તે ઉલટી રીતે દુઃખની ખાઈમાં જ ધકેલી દે છે, માટે સાચા સુખને અર્થાત આનંદને માર્ગ કર્યો છે તે માટે આપણે વિચાર કરવો જોઈએ.
વ્યસન સેવન કરનારો દુષ્પસની પોતાના માની લીધેલા વ્યસનની ધૂનમાં પિતાનું રવત્વ પણ ઈ બેસે છે. આગળ જતા એ વ્યસનને ભોગ થતા વ્યસનના દુષ્પરિણામો જોવા અને અનુભવવા પડતા તે વ્યસન છોડી શકતા નથી; એટલે સુખ અને આનંદ મેળવવાની ધૂનમાં એ પિતાનું સર્વસ્વ ગુમાવી બેસે છે, અને જગતમાં નિરુપયોગી પ્રાણી તરીકે જીવી પોતે નરકાદિક ગતિઓમાં રખડે છે; એટલે આનંદ મેળવવા જતાં અનંત દુઃખોને આમંત્રી બેસે છે.
આનંદનો વિરોધી એક બીજો ગુણ ઉદાસીનતા છે. કેટલાકએક કાને સ્વભાવ જ આનંદમય થઈ જાય છે. અને ગમે તેવા પ્રસંગમાં તે આનંદને જ અનુભવ કરી ઉદાસીનતાને દૂર જ હડસેલી મૂકે છે. એવા માણસે જ્યાં જાય ત્યાં ક્ષણવારમાં પિતાના વિનોદી હાવભાવ અને ચતુર વિનોદથી પોતાની આસપાસ હર્ષમય વાતાવરણ નિર્માણ કરી મૂકે છે. ઉદાસ અને નિઃરતબ્ધ બેઠેલા લેકમાં એવી એકાદ કલ્પના મૂકી દે છે કે તરતજ બધાઓના મુખો ઉલ્લાસિત થઈ જાય છે. ફીક્કા ચહેરાઓ ઉપર ગુલાબી રંગ ખીલે છે. નિસ્તેજ અખો અપૂર્વ તેજથી ચળકવા લાગે છે. કર્તવ્યશન્ય થઈ બેઠેલાઓને સ્વમાન જાગૃત થાય છે અને તેઓ આનંદને અનુભવ કરવા લાગે છે. દરેકને આયુષ્યમાં સ તો આવે છે જ. પૂર્વોપાર્જિત કર્મો કયાં જવાના હતા? એવા સંકટ પ્રસંગે ઉદાસીન થવું, હતપ્રભ થવું અને હાથ પગ વાળી નિવવ થઈ બેસી રહેવાથી તે ઉદાસીનતા તે વધતી જ જવાનો અને આનંદ તો દર ને દર દાતે જવાને. એવે વખતે આનંદી વૃત્તિ આવી
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
-
----- -
..
.
૧૩૮
શ્રી જન ધર્મ પ્રકાશ.
( વૈશાખ
જાય તે દુઃખની અને ઉદાસીનતાની માત્રા એકદમ ઓછી થઈ સાચો માર્ગ સૂઝી આવે. સંત મહાત્માઓ ઉપર સંકટ કયાં ઓછા આવે છે ! પણ એવે વખતે તેઓ પિતાનું સમતલપણું જરાએ નહીં ગુમાવતાં આનંદી વૃત્તિ ધારણ કરે છે અને એમ કરી દુઃખને આ વેશ નષ્ટ કરી નાખે છે. કોઈ એક મનુષ્ય શત્રુભાવ ધારણ કરી આપણા ઉપર હુમલો કરવા આવતા હોય ત્યારે ગભરાઈ જઈ આમતેમ દેડવા માંડીએ અમર રડતા રહીએ તો સામા માણસનું જોર વધતું જાય છે. જાણે આપણે તેને ઉત્તેજન જ આપતા હોઈએ છીએ પણ એવે પ્રસંગે આપણે સરળતા, નમ્રતા અને આપણું ધારણ કરીએ તે સામાનું બળ તરતજ ઓછું થઈ જાય છે. બળ કેવી રીતે વાપરવું એની પણ એને સમજ પડતી નથી. સત્યાગ્રહના આંદોલન વખતે તેનો પૂરેપૂરે અનુભવ આપણને થયો છે.
ક્રોધ આવે છે ત્યારે પ્રથમ આનંદ નષ્ટ થઈ જાય છે, આખું શરીર ધ્રુજવા માંડે છે, મુખ લાલચોળ થઈ જાય છે, લાસ વેગવાન બને છે, નસો ફુલાઈ જાય છે, પરિણામને વિચાર કર્યા વગર માણસ યધાતા બોલવા માંડે છે. કદાચિત પિતાનું સમતોલપણું ગુમાવી તે મારામારીમાં ઉતરી પડે અગર પટકાઈ પડે છે. શરીરમાં દાહ વગેરે વિકાર ઉત્પન્ન થતાં કોઈ જાતના રોગોનું બીજારોપણ થઈ જાય છે. એવા પ્રસંગે કોઈને આવેગ દબાવવામાં આવે અને વિચાર કરવા માટે જરા થંભી જવામાં આવે તે આગળના ઘણા પરિણામે અટકાવી શકાય એટલા માટે જ હમેશ આનંદીત્તિ રાખવામાં આવે તે આવા કટુ પ્રસંગથી આપણે બચી શકીએફ માટે જ શોધનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થવાની સંભાવના જણાતા આપણે આનંદીત્તિને આવાહન કરીએ; કુશલ માણસ કોધના વિષયને વિનાદમાં ફેરવી નાંખે છે. અને જયાં બાથંબથ થવાનો સંભવ હોય છે ત્યાં હાસ્યના કુવારાઓ ઊડવા માંડે છે.
ધર્મ સાધનામાં આનંદી વૃતિ ઘણું મોટું કાર્ય સાધી શકે છે, હું દીન હીન પામર પ્રાણી છું. મારાથી કઈ થવાનું નથી. હું જમીનને ભારભૂત છું. હું નિર્ભાગ્ય છું. મારી પાસે દ્રવ્ય નથી. જ્ઞાન નથી. મને આવડત નથી. મારાથી કાંઈ થઈ શકે તેમ નથી. આવા ઉદાસીન વિચાર રાખનાર મનુષ્ય પોતાની અનંત શકિતથી તદ્દન અજ્ઞાન હોય છે. આવો મનુષ્ય હમેશ ઉદાસ, હતાશ અને ડરપોક થઈ બેસી રહે છે. તેનો ચહેરો ફીક્કો પડી જાય છે અને અપચન જેવા રોગે એના શરીરમાં ઘર કરી બેસે છે. પરિણામે એના હાથે ધર્મનું તો શું પણ પિતાની ઉદરપૂર્તાિનું કાર્ય પણ થઈ શક્યું નથી. અને ધીમે ધીમે એ જગત માટે તે શું પણ પિતાને માટે પણ નિરુપયોગી થઈ પડે છે. બીજાઓ જ્યારે આનંદથી ચર્ચા કરતા હોય અગર શાસ્ત્રવિનોદ કરતા હોય ત્યારે પેલે માણસ એકાંતમાં નિસાસા મુકતો હોય છે. એને કોઈ વ્રત, અનુષ્ઠાન કે ધર્મક્રિયામાં પણ આનંદ આવત નથી. બીજાઓને સહકાર આપી આનંદમાં સહભાગી થવાને બદલે તે બીજાને ભારભૂત નિવડી કંટાળો આપનાર થઈ જાય છે. એની સાથે બેસવાની પણ કોઈને ઈચ્છા થતી નથી; માટે જ આપણે આનંદી વૃત્તિ કેળવવાની અત્યંત જરૂર છે.
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
* ૭ મે ]
આનંદી ત્તિ.
૧૩૯
આનંદી માણુસ રાગ-આતંક આવે ગભરાઇ જતા નથી. મનને આન'દિત રાખવાથી રાગનું જોર પણ ઘટે છે. કુશલ વૈદ્ય ને ઉત્સાહી રાખી તેના મનમાં જામેલી નિરાશાની વૃત્તિ કાઢી નાખે છે, અને તું હમણા સાજો થઇ જઇશ, તને કાંઇ વિશેષ થયુ નથી, વિગેરે ખેલી દરદીને રોગ સહન કરવાને તૈયાર કરે છે. અને એને લીધે જ વૈદ્યના એસડને ખૂબ મદદ થાય છે. એટલે એસા કરતાં આમવિશ્વાસ, ધૈય' અને આનદી વૃત્તિ વધારે કારગત નિવડે છે. અનેક મેટી તપસ્યા પણ આવા મનેાબળ અને આત્મવિશ્વાસના જોરે સફળ થાય છે. આ બધામાં આનંદની વૃત્તિ જ ઘણું માટુ કાય કરે છે. નિરાશ કરતા આશાવાદી મનુષ્ય વધુ કાર્યક્ષમ નિવડે છે, અદ્ધિક સ્વાર્થ વખતે અગર પારમાર્થિ ક આમાતિ પ્રસ ંગે મનુષ્યમાં આત્મવિશ્વાસ અને ખેલદિલો વૃત્તિ હોય તે તેને યશ મળવામાં હરકત આવતી નથી.
જે કાય કરતાં આપણી આનદી વૃત્તિ જાગૃત થાય છે, આપણું મન પ્રવ્રુલ્લિત થાય છે, આપણી રામરાજી વિકસ્વર થાય છે, સુખ અને આનંદને આપણને અનુભવ થાય છે તે કાય આપણને ધણા વખત સુધી સ્મરણમાં રહે છે. ત્યારે આપણે પેાતાના મનથી એકાંતમાં વિચાર કરીએ કે પૂજામાં, ચૈત્યવંદનમાં, પ્રતિક્રમણ કરતાં આપણને એવા અનુભવ થાય છે કે ? આપણા રામરામમાં આનંદ ઉભરાય છે કે ? ક્રિયાનુષ્ઠાન કરતાં આપણા અન્ય બધા વિચાર। ભૂલી શકીએ છીએ કે ? એનેા જે ઉત્તર મળે તેની ઉપરથી આપણી પેાતાની ક્રોંમત આંકવાની હોય છે. હમેશ આનંદની વૃત્તિ રાખતા હૈઇએ તે થાડા પ્રયત્ને કદાચિત્ એવી આનંદી ત્તિ જાગે, પણ યંત્રવત્ ક્રિયા ચાલી હૈાય ત્યારે એવા અલૌકિક આનંદની વાત કર્યાંથી કરાય ? પ્રભુ ભજતમાં તેા પેાતાને પણ ભૂલી જવાય, જગતને પણ ભૂલી જવાય, અત્મા નાચી ઉઠે, અમૃતક્રિયાની રકુરા થાય, લેાકલજજા મૂકી શરીર નાચવા માંડે, આનંદ સિવાયના બધા વિચારો અને વિકારા સ્ત ંભિત થઈ જાય. પ્રભુ અને પેતે એકરૂપ થઈ જવાય, આવી ત્તિ કયારે જાગે ? જયારે આપણે દરેક ક્રિયામાં અને હીલચાલમાં, વિચારામાં અને સંવેદનામાં આનંદી વૃત્તિને જ પ્રાધાન્ય આપીએ અને ઉદાસી જેવ! વિચારાને ખંખેરી નાખીએ ત્યારે એવા સુખ અને આનંદને આપણે અનુભવી શકીએ. આપણામાં એવી કા સાધક અને સુખાનુવર્તી આનંદની વૃત્તિ જાગી આત્માનંદ જેવા લૈાકિક આનંદને આપણે પાત્ર નિવડીએ એવી ઇચ્છા અને ભાવના પ્રગટ કરી વિરમું છું
ન ખરીદ્યુ હેાય તે આજે જ મગાવી હત્યા ! શ્રી સીમંધર શાભાતરંગ ( સચિત્ર ) કામગજેન્દ્રની અદ્ભુત કથા, પ્રાચીન સુદર રાસ વિગેરે સામગ્રીયુક્ત પૃષ્ઠ ૩૨૦, સુંદર પાર્ક બાઇંડીંગ, મૂલ્ય રૂપિયા એ.
લખા-શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર.
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
FgBUYER RESENSESSFUFF
માછીના નિયમ પ્રમાણે SHETERRER (૨) UHURREFER લેખક –શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચોકસી
(ગતાંક પૃષ્ઠ થી શરૂ ) નશીબને ચમકાર.
કુંવરી, જુવે પેલું સામે દેખાય છે એ આપણું નગરની ભાગોળે આવેલ શંકર ભગવાનનું દહે. શહેરમાં અવર-જવર માટે ધેરી માર્ગ બીજી બાજુ હોવાથી આ પ્રદેશ લગભગ અત્યારના નિર્જન સમ બની જાય છે ! ખુદ મંદિરમાં પણ રાત્રિના કોઈ રહેતું નથી!
ચંદ્રા, મેં જે વાત કરી છે તે બધી બાનમાં છે ને ? તારી જોડે મારે વર્તાવ એકાદી દાસી જે નથી, પણ અંતરની સખી તુલ્ય છે, એ વાત રખે ભૂલતી. હું પાકે પાયે સ્થિર થતાં જ તને મારી પાસે બોલાવી લઈશ. ઇભ્યફળમાં ઉત્પન્ન થયેલ મારા એ સ્નેહીએ અહીં કેટલા વાગે આવવાનું કહ્યું હતું?
કુંવરીબા, મેં એ વાત તમને એક કરતાં વધુ વાર અત્યારે પૂર્વે કહી સંભળાવી હોવા છતાં આટલી અધીરાઈ શાને ધરે છે ?
વૈશ્ય-સંતાનને રાજકુંવરીના નેહની ભિક્ષા પ્રાપ્ત થતી હોય એ પ્રસંગ તે કઈ મૂરખ જ હાથમાંથી જતો કરે !
અધીરાઈ તો એટલી જ કે તે વચન ન સાચવે તે મારી શી દશા થાય ! નીરાત તીરાત ભ્રષ્ટ થનાર હાથી જેવી જ ને ! મારી સાથે તેં મેળાપ કરાવી આપો ત્યારે તેના ટાંટીઆ ધ્રુજતાં હતાં. રાજમાર્ગે જતાં એને જોઈ મોહાઈ છું એવો ખુલાસો કરી, મેં એને બધી વાત સમજાવી, અને ગંધર્વ લગ્ન કરી સંસારી જીવન આદરવા સારુ કંચનપુરનું સ્થળ માફક નથી, માટે થોડો સમય અહીંથી દૂર દેશ જઈ રહેવું, અને પછી વાત જૂની બની જાય એટલે પાછા ફરવું એ યેજના રજૂ કરી ત્યારે પણ એ મહાશય મિન રહ્યા હતા. અંતમાં મેં કહ્યું-ઈસિત કાર્યની સિદ્ધિ અર્થે આજ રાતના જ અહીંથી ભાગી નીકળવું લાભદાયી છે. આજનો દિવસ અતિ શુકનવંતે છે. ગંધર્વો વિધિથી લગ્ન કરી, મહેશના આશીર્વાદ સાથે આપણે ઉભયે પલાયન થવાનું. આ સાંભળતાં એ બોલી ઉઠ્યો–
રાજકુંવરી ! આવું સાહસ અને તે પણ આજે જ?
હરિબળ નામ હોવા છતાં, વણિક જેવા બુદ્ધિશાળી વંશમાં જન્મ્યા છતાં, આટલે ગભરાય છે શા ને ? મેં હિમત આપતાં કહ્યું. મારો હાથ મેળવવા ક%િ મારનાર કેટલા ક્ષત્રિયપુત્રોને નકારી, હું તારા રૂપમાં મહાઈ, અરે ! એ સારુ માતપિતાના સંબંધને અવગણું માત્ર રાજમહેલના સુખને જ નહીં પણ સાથોસાથ પ્યારે વતનને પણ છોડવા તત્પર બની ત્યારે તું તો ‘જો” “તો' ના આંક મૂકે છે !
રાજકન્યાની પ્રાપ્તિ ગળી લાગે તેવી લેખાય, પણ જે રાજવીના કાને વાત પહોંચે તે, આ હરિબળ ઈશ્વના શા હાલ થાય ! નીતિકારે કહે છે કે –“બિલાડી દૂધને જુવે
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭ મે ] માછીને નિયમ.
૧૪૧ છે, પણ પાછળ ઊભી કરેલ ડાંગને જોતી નથી” એના જેવી જ મૂખઈ ગણાય. વણિm તે સે ગળણે ગળી પાણી પીવું જોઈએ. એ બધી વાણીવાશાહી વાત જવા દઈ, મારી સલાહથી સાહસ ખેડો અને મધરાત પૂર્વે મને શંકરના દેહેરે મળો. બીજે સર્વે પ્રબંધ હું કરી લઈશ. લક્ષ્મી ચાંલે કરવા આવી છે તે જોવા જવાની વાત કરતા નહીં.
- સખી, “વારૂ” એટલા શબ્દો ઉચારી તે પસાર થઈ ગયો. એક સ્નેહી પ્રીતમને છા એ પ્રેમનો ઉભરો અને એનામાં દેખાયો નહીં. મારે આ મહત જવા દેવું નથી એટલે બધી ગોઠવણ છુપી રીતે કરી, હું તે આ સાહસે નીકળી પડી છું; છતાં મનમાં એના આગમનની શંકા રહે છે.
કુંવરીબા, “મંછા ભૂત ને શંકા કાકણ” એવી જનવાયકા છે. આવા સુઅવસરે જવા દો એ વાત. જુઓ પેલે મેરૂભા સાંઢણી સાથે આવી રહ્યો જણાય છે. એને પલા વડના ઝાડ હેઠળ ભવાની સુચના મેં આપી છે.
મનમાંથી શંકા દૂર કરી, ચઢવા માંડે-મહેશ મંદિરના પગથીઆ. ઉમાપતિ સ સારાં વાનાં કરશે. એમ બોલી જ્યાં ચંદા કમાડ ડેલે છે ત્યાં ઝટ ઉડી જાય છે. એની નજર સુતેલ આદમી જણાતાં જ, એ ઝટપટ પાછા ફરી કુંવરીને ઉદ્દેશી કહેવા લાગી.
સાહેલી, તેં નકામા તરંગો કર્યા. તારે પ્રિયતમ તો ક્યારનાયે આવી, તને ન જેતા મંદિરમાં નિદ્રાધીન થયેલો જણાય છે. હવે મારી અગત્ય રહેતી નથી એટલે હું પાછી જઉં છું.
જતાં જતાં તારું ઈસિત સધાય એવા આશીર્વાદ આપું છું અને આ સ્થળને સાવર ત્યાગ કરવાની વિનંતી કરું છું.
વાર્તા પ્રવાહ એવી રીતે વહે છે કે-જેથી એ પર વધુ પ્રકાશ ફેંકવાની જરૂર જણાતી નથી. કંચનપુરના રાજવી જિતારીની તનયા વસંતશ્રી એકાદ વેળા ઝરૂખે ઊભી રાજમાર્ગ પરના ગમનાગમન નિહાળી રહી હતી ત્યાં એની નજરે એક શેઠીને પુત્ર હરિબળ નામે ચહ્યો. એના સંદર્યપૂર્ણ ચહેરાથી યોવનના આંગણે ઝુલતી રાજકુંવરી તેના તરફ આકર્ષાઈ. સખી ચંદા મારફત છૂપી રીતે મહેલમાં બેલાવી મુલાકાત પણ કરી અને એની સાથે ગંધર્વ લગ્ન કરવા તૈયાર થઈ. જે ગોઠવણ કરી તે ઉપરના સંવાદમાં જેવાઈ ચૂકી.
વસંતશ્રી પણ ઉમંગભેર મંદિરમાં દાખલ થઈ. તેણીને પાકી ખાતરી થઈ ગઈ કે આખરે વહાલે વણિકસુત સાહસ ખેડીને આવે તે ખરે. ચોતરફ અંધકાર વ્યાપેલે હેવાથી તેના મુખારવિંદ પ્રતિ દ્રષ્ટિ નાંખ્યા વિના, કરથી સ્પર્શ કરી ઢઢળવા લાગી અને બોલી
હરિબળ, ઉઠે, નિદ્રા લેવાને સમય હમણાં નથી, હજુ તે આ૫ણે ઘણી ધરતી વટાવવાની છે.
હરિબળ, વારંવાર ઢઢળવાથી અને અવાજના શ્રવણથી જાગ્રત થયો. અંધારામાં પિતાને બેલાવનાર વ્યક્તિ કોણ છે? એ બરાબર કળી શકો નહીં, છતાં હાથના મૃદુ
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૨
મા
ન ધર્મ પ્રકાશ
[વૈશાખ
પર્શથી એમ તો એને સમજાયું કે એ હસ્ત કોઈ લલનાનો છે. તેણીના વચનની મિષ્ટતાથી એ એટલે બધે મુગ્ધ થયો કે કોઈપણ જાતના પ્રશ્ન કર્યા વિના અગર તે પિતાનું શું કામ પડયું છે એ જાણ્યા વગર, માનપણે તેણીની પાછળ ચાલ્યો. ઉભય મંદિરના પગથી ઉતરી, પિલા વૃક્ષ સમિપ આવી પહોંચ્યા. સાંઢણી તો તૈયાર જ હતી એટલે એના પર બનેએ બેઠક લીધી અને તરત જ ભરવાડે સાંઢણીને દેડાવી મૂકી. આમ હરિબળ વણિકને બદલે હરિબળ માછી રાજકુંવરી સહ વિદાય થયે. શું થાય છે એ મૌનપણે જોઈ રહ્યો.
લગભગ કંચનપુરની હદ ઓળંગી સાંઢણી વિશાલપુર નજીક આવી પહોંચી ત્યારે મધ્ય રાત્રિ વીતવા માંડી હતી, અને આકાશમાં ચંદ્રની પ્રભા વિસ્તારવાનું શરૂ થયું હતું, એના પ્રકાશમાં વસંતશ્રીની નજર પોતે જેને પ્રિયતમ બનાવવાનો નિશ્ચય કર્યો છે એવા હરિબળના ચહેરા પર પડતાં જ તેણી ધ્રુજી ઊઠી અને એકાએક તેનાથી બેલાઈ જવાયું.
હાય, હાય, આ તે શેઠ પુત્રને બદલે બીજે જ કોઈ આદમી છે. કયાં મારા પ્રેમપાત્રને કમનીય સૈન્દર્યવાન ચહેરે અને કયાં આ આદમીને ભયપ્રેરક શ્યામવર્ણી દેખાવ ! આખરે એ ઈભ્યપુત્રે મને હાથતાળી આપી! નીતિકારે કહ્યું છે કે –
स्त्रीजातो दांभिकता, भीरुकता वणिग्जाती ।
રો: ક્ષત્રિયકાત, દિનાતિના પુનમ ને એ અક્ષરશઃ સાચું છે. વણિક એટલે બીકણ, ક્ષત્રિયના ક્રોધને વધતાં વાર ન લાગે અને બ્રાહ્મણમાં સ્વભાવથી જ લોભવૃતિ હય, નારીજાતિમાં દાંભિકતા સંભવે, મારા વર્તનમાં એને અંશ પણ ન છતાં હું તો ત્રિશંકુ જેવી દશામાં આવી પડી. ન રહી ઘરની કે ન રહી ઘાટની. મુહૂર્ત તે એવું માનું ચાલી રહ્યું છે પણ આ પાત્રની જોડે છેડા બાંધી જીવન કેમ વીતાવાય ? હે વિધાતા ! તેં મારી આશા-વેલ પર કુહાડો માર્યો !
- હરિબળ કુંવરીના વચનોથી કંઇક ખેદ પામી કહેવા લાગ્યો કે- સ્ત્રી જાત સ્નેહ કરવામાં ઉતાવળી હોય છે. એને સાહસ કરતાં વાર લાગતી નથી, જે વિચાર કરી ૫ગલું ભરે તે આ પશ્ચાતાપ કરવાનો વારો ન આવે.
હું સમજી શકું છું કે તારા પ્રિય પાત્રને નામની સરખાઈથી આ રીતે ગોટાળે થયો છે, હજી કંઇ બગડી ગયું નથી. તારી ઇચ્છા હોય તે, આ શ્યામ-વર્ણ આદમી તને પુનઃ કંચનપુર શીઘ્રતાથી પહોંચાડી દેવા શકિતમાન છે. જગતમાં રૂપ કરતાં ગુણ જેવાની દષ્ટિ ખીલવવી જરૂરી છે.
એમ કહી હદયમાં પિલા વરદાનદાયી દેવનું સ્મરણ કર્યું. રૂપવાન બનવાને વિચાર ઉદ્દભવતાં જ, દૈવી શક્તિને પ્રભાવ પથરાયે. વસંતશ્રી પોતાના નેત્રો સામે પેલા શ્યામવર્ણ આદમીને બદલે, શ્રેષોસુતના સૌન્દર્યને પણ ટક્કર મારે એવા નૂતન હરિબળને જોઈ અચંબામાં
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭મે ] માછીનો નિયમ.
૧૪૩ ગરકાવ બની. તેણીને એટલી ખાતરી તો થઈ ગઈ કે- પોતે જે હરિબળને ખેંચી લાવી છે એ કોઈ દેવતાઈ સિદ્ધિધારી વ્યક્તિ છે.
વસંતશ્રી વિચાર-વમળમાંથી મુક્ત થાય તે પૂર્વે હરિબળ હુંકાર કરી છે કેરાજપુત્રી, સમય વીતી જાય એ પૂર્વે જ નિર્ણય કરી લે ઇષ્ટ છે.
હરિબળના ઉપરના શબ્દો રાજકુંવરીને ભૂખ્યાને ભેજન મળતાં જેમ આનંદ થાય તેવા થઈ પડ્યા. તરત જ એની મુદ્દત પરની શ્રદ્ધા પુનઃ જાગ્રત બની. એ મિતવદને બોલી
વિધિએ જે હરિબળને મેળાપ કરાવ્યો એને કર ગ્રહણ કરવો જ જોઈએ. જે ભૂમિ ઓળંગી આવ્યા ત્યાં પાછા ફરવાની અગત્ય નથી જ. મેં પ્રથમ કરેલી વિચારણા અજ્ઞાનમૂલક હતી એમ મને સમજાય છે. “ખાસ પૂનાથાનં ર દિ ન = એ નીતિવેત્તાઓની વાણી અક્ષરશઃ સાચી છે. જે વ્યકિત દેવ સાનિધ્યથી રૂ૫-પરિવર્તન કરી શકે છે એટલું જ નહીં પણ, સામે રાજકુંવરી હોવા છતાં, એનામાં ન માહાતાં, તેણીને વતનમાં પહોંચાડી દેવાનો પરોપકાર કરવા પણ ઉદ્યક્ત છે એ કરતાં વધુ ગુણવાન વ્યક્તિ મને કયાંથી મળવાની છે? હવે તો આ જન્મ પર્વતના સ્વામી અને શિરછત્ર તમે જ છો.
એમ બેલી વસંતશ્રીએ મેસભાને સાંઢણીને, વિશાલપુરની ભાગોળે આવેલી માતાની દહેરીના ઓટલા આગળ થોભાવવાની આજ્ઞા કરી. ઝટપટ સાથેની સામગ્રી એ મંદિરમાં મંગાવી, શભ શુકનનો લાભ લીધે, અથત માતા અને મેરુભાની સાખે ઉભય લગ્નગ્રંથીથી જોડાયા. એ વેળા બહાર આકાશમાં ચંદ્ર પણ પૂર્ણ કળાએ ખીલી નીકળ્યો અને નવદંપતીને જાણે આશીર્વાદ આપવા ન આવ્યો હોય એમ એનો પ્રકાશ નાનકડી દહેરીને અજવાળી રહ્યો.
આમ એક નાનકડાના નિયમને દ્રઢતાથી અમલી બનાવી એક સમયને માછીમાર હરિબળ રાજકુંવરીને પતિ અને વિશાલપુરમાં બીજે દિને એક સુંદર આવાસ રાખી, સંસારી જીવનના સુખે ભોગવવા લાગ્યો.
વસંતશ્રીની સલાહથી અને દેવની સહાયથી થોડા સમયમાં એણે રાજ દરબારમાં ઊંચું થાન મેળવ્યું. એ પછી કેટલાક સાહસના પ્રસંગે ખડા થતાં એમાંથી હરિબળ દેવ સાનિધ્યના જેરે સવશાળી તરીકે દીપી નિકળે છે. એ વૃત્તાન્ત હરિબળ મછીના રાસમાં વર્ણવેલ છે. પ્રાંત-ભાગે ચંદ્રાદ્વારા વસંતશ્રી સંબંધી સ વૃત્તાત જાણીને કંચનપુરનરેશે દિકરી જમાઈ માનપુરસર તેડાવી, પોતાની ગાદી સાંપ. હરિબળ પણ સંતસમાગમથી ધાર્મિકવૃત્તિએ રાજ્યનું પાલન કરી રહ્યો. અડગ શ્રદ્ધા કેવું કામ કરી બતાવે છે એ કથાનક ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વાર્ષિક તપશ્ચર્યા વા અક્ષય તૃતીયા આરાધન.
લેખક –શ્રી મગનલાલ મોતીચંદ શાહ, સાહિત્યપ્રેમી-સુરેન્દ્રનગર
જ્યાં જ્યાં ધર્મી છો છે ત્યાં ત્યાં ધર્મ પણ તેની સન્મુખ જ હોય છે. ધર્મી અને ધર્મને સંબંધ વ્યાયવ્યાપકભાવ જે છે: ધર્મી જીવાત્માએ સ્વભાવથી જ ધર્મના આરાધનને માર્ગે વળેલા હોય છે. જે જીવાતમાઓ છેલ્લા પુગળપરાવર્તામાં પ્રવેશેલા છે કે અપૂર્વ વીયૅલાસે અર્ધ પુદગલને વરેલા છે તે જો આરાધના સન્મુખ છે. આ આરાધનાના ઘણા પ્રકાર છે. જૈન દર્શનમાં ઉપાસને વિધિ જુદા જુદા પર્વોને અંગે જુદી જુદી રીતે બતાવવામાં આવી છે. તેની સાથે તેને મહિમા પણ કહેવામાં આવ્યો છે. જે જીવાત્માને શાસ્ત્રનાં વચન ઉપર શ્રદ્ધા છે એટલે કે “કિનપત્ર તd જિનેશ્વર દેવે પ્રરૂપેલું જ તત્ત્વ સત્ય છે એવી દ્રઢ પ્રતીતિ પ્રગટ થતાં જેઓ શાકત આરાધનાને માગે વળેલા છે, તેમને એટલે ખરી રીતે છેલ્લા પુદગલપરાવર્તનમાં આવેલા જીવને જ શાસ્ત્રની પ્રરૂપણું રૂચે, તીર્થંકરદેવનું વચન જ સર્વથા શ્રધેય લાગે. જે પ્રભુના વચન ઉપર વિશ્વાસ ન બેસે તો જીવ દીર્ઘ પથાનુગામી સમજ. મતલબ કે ચરમપુદગળની તેને હજી પ્રાપ્તિ થઈ નથી. ચરમપુદગલની પ્રાપ્તિ થતાં જ તે જીવ વિકાસને માર્ગે વળી જાય છે અને આરાધના કે ઉપાસનાના પ્રાપ્ત થયેલા સમયને ગુમાવતો નથી. ભવસાગર તરવાનું સાધન આરાધના છે. જે જીવાત્મા સર્મને જાણતા નથી, મનુષ્ય દેહની પ્રાપ્તિ છતાં માનવ ભવને સાર્થક કરી શકતા નથી. સંસારમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે તે જીવને જ્ઞાની વિરાધક કહે છે. એવા છવામાઓ ભવસાગરમાં ડૂબે છે. નીચેના લેકમાં પ્રભુને ઉદ્દેશીને ઠીક જ કહેવામાં આવ્યું છે.
अईन् । द्वयं विरुद्धं त्वं, किं भवाब्धौ करोषि नः । તાર માનું વૈવ, સત્ય પાત્રા
આરા. ૨૮ હે અરિહંત પ્રભુઆ સંસાર સમુદ્રમાં આપ અમારા પ્રત્યે બે પ્રકારના વિરુદ્ધ કાર્યો શા માટે કરે છે ? તે શું આપને ગ્ય છે? હા, ખરેખર એગ્ય જ છે. પાત્રને તેથી પાત્રતાનું ફળ મળે છે, આ૫ તે રાગદ્વેષ રહિત છો એટલે તારક અને ડૂબાડનાર આપને કેમ કહીએ ? શું અમારી જ આ ભૂલ તો નથીને ? આરાધક જીવો સ્વભાવથી જ તરે છે અને વિરાધક જીવ સ્વભાવથી જ ડૂબે છે; માત્ર ઉપચારથી જ પ્રભુને ઉદ્દેશીને ઉપરના શબ્દો મુકવામાં આવ્યા છે અને આરાધક જીવને આરાધનાને માર્ગે દોર્યો છે.
અક્ષય તૃતીયાનું આરાધન એ સર્વશ્રેષ્ઠ આરાધન છે. આરાધના ઘણા પ્રકારની છે. નિત્યારાધન, સાપ્તાહિકારાધન, પાક્ષિકારાધન, માસિક-આરાધન, ત્રિમાસિક-આરાધન, ચાતુસિક-આરાધન અને વાર્ષિક-આરાધન. આ આરાધનના દિવસને પરાધન પણ કહે છે. વાર્ષિક આરાધનમાં અક્ષય તૃતીયાનું આરાધન સર્વશ્રેષ્ઠ ગણાય છે, કેમકે આ પર્વ તે એક દિવસના તપ-ત્યાગનું પર્વ નથી. પણ આખા વર્ષ સુધી સતત અવૃટક પરમ પુનીત આરાધન છે, કે જે ભાગ્યશાળી જીવોને જ પ્રાપ્ત થાય છે. એક દિવસના ઉપવાસ અને એક
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક છ મ ] વાર્ષિક તપશ્ચર્યા–અક્ષય તૃતીયા આરાધન.
૧૪૫ દિવસ આહારપાણી લેવા. એમ આખા વર્ષ સુધીનું પરમ તપ છે, જેને વાર્ષિક તપ પણ કહે છે. આ તપની શરૂઆત અક્ષય તૃતીયાથી થાય છે, જેથી તેને અક્ષય તૃતીયા આરાધન પણ કહે છે.
જેના અનુકાનમાં ત્યાગ અને તપની પરાકાષ્ઠા છે, જૈન ધર્મનું મહત્વ આ ત્યાગ અને તપ ઉપર નિર્ભર છે. એક સુખી માણસ ઉગણ રૂતુમાં બે ચાર કલાક પાણી વિના રહી શકતો નથી ત્યારે જેન મમક્ષ છવામાઓ. છછે. અમના પૈષધના ઉગ્ર તપ તપનાર પ્રયવંત જીવાત્માઓ ભગવંત વીરના શાસનમાં છે. તેમજ છઠ્ઠને પારણે છઠ્ઠ કરનારા વાર્ષિક તપના તપસ્વીઓનું તપનું માહા... આપણે શું વર્ણવી શકીએ?
વાર્ષિક તપની ઉત્પત્તિ, વિધિ અને કાળ. આ વાર્ષિક તપનું માહાસ્ય ભગવાન રૂષભદેવજીના નામની સાથે જોડાએલું છે. પ્રભુએ છ તપશ્ચર્યાના પ્રત્યાખ્યાન કરી ફાગણ વદ ૮ ને રોજ દીક્ષા અંગીકાર કરી ત્યારથી ૧ વરસ ૧ માસ અને ૧૦ દિવસ સુધી પ્રભુને આહાર પાણી મળ્યાં નહીં. આટલે સમય વરસી તપનો ગણાય છે. પુણ્યવંત છ ફાગણ વદ ૮ થી વરસી તપની શરૂઆત કરે છે.
અક્ષય તૃતીય આરાધનામાં ઉનું પાણી પીવું, સાદ અને રુચિકર રાક ખાવે, કામકાજ, હરવું ફરવું નિયમિત રાખવું, આચારમાં શુદ્ધિ રાખવી, સજઝાય, ધ્યાન, એકાગ્રતા, આત્મશુદ્ધિકુલકનું પઠન પાઠન, સ્મરણ, મનન, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ વગેરે સ્વાધ્યાયમાં આખું વર્ષ પસાર કરવાનું હોય છે. કર્મબંધ ન થાય એ હમેશાં વિચારવાનું હોય છે. મન સરલ અને દયાદ્ધ રાખી દાન, શીલ આદિ ધર્મના ધેરી રસ્તાને પકડી વાર્ષિક તપને પૂર્ણ કરવાનું હોય છે. વરસીતપ કરતાં કાઈ વખતે છઠ્ઠ કે અઠ્ઠમની તપશ્ચર્યા ૫ગુ કરવી પડે છે. તે કઠણ તપશ્ચર્યા છે પરંતુ સૌથી વધારે કઠણ તપશ્ચર્યા તે તપ પૂર્ણ થતાં ચાર કે ત્રણ દિવસના ઉપવાસના પ્રત્યાખ્યાન કરવા પડે છે તે વધારામાં વધારે ઉગ્ર તપ છે. પરવીના તપની આ ખરેખર કસોટી છે, કેમકે ચૈત્ર અને વૈશાખના ઉમ તાપમાં જ આ તપની પૂર્ણાહતિ છે. આવા તાપમાં ત્રણ કે ચાર દિવસના ઉપવાસ એ કર્મનું જવલન કરનારા માર્ગો છે. આ તાપના દિવસો કેટલા અસહ્ય છે તેને ઈતિહાસ એમ કહે છે કે, જંગલમાં જ્ઞાનધ્યાનનું આરાધન કરનારા ઋષિ-મુનિયો જેઓ પોતાના આશ્રમની બહાર કોઈ વખતે રહી ગયા હોય તે તાપના કારણે શેકાઈને ભડથાં થઈ ગયા હોય એવા દાખલાઓ મળે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય કે-ઉનાળાના તાપનું તપન આવું ઉમ્ર છે.
હવે મળ વિષય પર આવીએ ભગવંત રૂષભદેવજીને દીક્ષા પછી આહાર-પાણી મળ્યાં નથી, આહાર માટે પ્રભુ સ્થળે સ્થળે ફરે છે પરંતુ કાઈને આહાર-પાણી વહેરાવવાની પ્રવૃત્તિ થતી નથી કેમકે દાન દેવાની રીત લેકે સમજતા નથી. ક૯પવૃક્ષ સમ સુખ ભોગવી રહેલા લોકોને દાનને બંધ કેઈએ કરેલ નથી. એટલે પ્રભુને શું જોઈએ છીએ તેની તેમને સમજ પડતી નથી. ભગવંત ઉપર લેકની ભક્તિ ઘણી છે. સોનામહે ને હીરા માણેકના હાર લાવીને હાજર કરે છે, કોઈ રંગબેરંગી વસ્તુઓ લાવીને ઊભા છે, કોઇ
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
--
-
-
-
૧૪૬
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
( વિશાખ
હાથી, ધેડા, પાલખી વગેરે લાવીને સન્માન કરવા તૈયાર થયા છે, પરંતુ પ્રભુને જે જોઈએ છીએ તે મળતું નથી એટલે વસ્તીમાંથી પાછો ચાલ્યા જાય છે. જોકે ઘણું નિરાશ થાય છે. બીજે દિવસે પ્રભુ આવે છે ત્યારે પણ આ જ પ્રમાણે બને છે. કોઈ દાનને દાતાર નીકળતા નથી. પ્રભુની સાથે દીક્ષા લીધેલા ૪૦૦૦ સાધુઓ લાંબા વખત સુધી આહાર-પાણીને વિયોગ સહન કરી શક્યા નહીં જેથી આ માર્ગમાંથી મુક્ત થઈ ફળ-ફલાદિ ખાઈ સંન્યાસી તરીકે જીવન વીતાવવા લાગ્યા. આમ સૈ છૂટ્ટા પડી ચાલતા થયા. હવે પ્રભુ એકલા રહ્યા અને એક ગામથી બીજે ગામ વિચારવા લાગ્યા.
ફરતા ફરતા પ્રભુ ગજપૂર નામના નગરને વિષે આવી ચડે છે. આ નગરના રાજપુત્ર શ્રી શ્રેયાંસકુમાર પ્રભુના પ્રપાત્ર છે. તેમના હાથથી પ્રભુને પારણું થવાનું છે એ નિમિત્ત અહીં આવી મળે છે. અને પ્રભુના પૂર્વ સંચિત નિકાચિત અંતરાય કમને યોગ પણ હવે પૂરું થાય છે. પૂર્વભવમાં પ્રભુએ બળદના મુખે છીંકલી બાંધી આખી રાત એટલે બાર કલાક સુધી બળદના જીવને ઘાસ પાણીને અંતરાય પાડ્યો હતો. તે અંતરાયને ઉદય નિકાચિત યોગ ભેગવ્યા સિવાય છૂટે તેમ ન હતું. ચાર પ્રકારના બંધ શાસ્ત્રકાર બતાવે છે, અને તેમના દૃષ્ટતે સમજાવે છે. (૧) બદ્ધકર્મ એટલે સેયને સમુદાય દેરીથી બાંધેલ હોય તેવાં કર્મ. (૨) સ્પષ્ટકર્મ-કાટને લીધે સંયો ચેટી ગઈ હોય તે બંધાએલ બંધ તે. (૩) નિધત્તક–સોયાને હથેડાથી ટીપીને એક કરીએ તેવું બંધાયેલું કર્મ. (૪) નિકાચિત્તકર્મ-સોયને ગાળીને એક ગાળારૂપે બનાવી હોય તેના જેવા અત્યંત ચીકણું કર્મને નિકાચિત કર્મ કહે છે, માટે જ કહ્યું છે કે –
निकाचितं तु यत्कर्म, जीवैः सुदृढबंधनात् ।
उदयेनैव तत्प्रायो, वेद्यते नान्यथा पुनः ॥ જીવવડે નિકાચિત કર્મ જેવા દઢ બંધનથી બંધાય છે તે ઉદય વખતે બરાબર તે જ પ્રકારે ભોગવાય છે તે વિના તેમાંથી મુક્ત થવાતું નથી.” અક્ષયતૃતીયા એ પ્રભુનો બંધનમુકત કાળ છે, કાળલબ્ધિની પ્રાપ્તિએ આહારની ઇછાએ પ્રભુ વસ્તીમાં આવે છે. અહીં શ્રેયાંસકુમારજીને રાત્રિએ આવેલા સ્વપ્નથી અપૂર્વ વિદ્યાસ પ્રાપ્ત થયો છે અને દાન દેવાની ભાવના પ્રગટી છે. મહેલની અટારીએ શાંત વિચારણુમાં બેઠા છે, એવામાં બહારથી કાળાહલ સંભળાય છે. પ્રભુનો આસપાસ લોકોનું ટોળું જમા થઈ ગયું છે. સા અત્યંત ભક્તિ બતાવે છે, પરંતુ પ્રભુને શું જોઈએ છીએ તે કઈ સમજતું નથી. પ્રભુ ત્યાંથી આગળ વધે છે ને શ્રેયાંસકુમાર પ્રભુની પાસે આવી ચડે છે ને વંદન કરે છે. પ્રભુને જોતાં જ શ્રેયાંસકુમારને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે અને પ્રભુ સાથેનો આઠ ભવનો સંબંધ યાદ આવે છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં પ્રભુને જીવ વજનાભ ચક્રવર્તી હતા અને પોતે તેના સારથી હતા. આ સ્મરણ થતાં જ ભક્તિભાવ પ્રગટે છે અને દાનનું વિધિવિધાન સમજાય છે. બે હાથ જોડી વિનતિ કરે છે અને પોતાને આંગણે પધારી દાન લેવાની ભાવના બતાવે છે. પ્રભુ શ્રેયાંસનો શુદ્ધ આશય જોઈને તેને ત્યાં પધારે છે અને પિતાને
નલિ
|
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગુજરાતી પદ્યામક દાર્શનિક કૃતિઓ. જે
(લેખક–પ્રો. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ.) | દર્શનશાસ્ત્રોને ઉદ્દભવ–આપણું આ દેશમાં પરાપૂર્વથી ઉત્તમ કોટિના તત્ત્વચિંતકોએ સત્યના સાચા સંશોધન પાછળ પુષ્કળ પ્રયાસ કર્યો છે. એમને જે સત્યને સાક્ષાત્કાર થયો-સત્યનાં જે મહામૂલ્ય દર્શન એમને થયાં તે એમણે સંતને છાજે એવી વાણીમાં જનતા સમક્ષ રજુ કરેલ છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને અનુલક્ષીને અપાયેલી આ દેશનાઓ આગળ ઉપર વ્યવસ્થિત રીતે લિપિબદ્ધ કરાતાં એ દર્શનશાસ્ત્રોરૂપે પરિણમી.
લોકગિરામાં આશ્રય-આ શાસ્ત્રોની ભાષા પાઈય( પ્રાકૃત ) કે સંસ્કૃત હતી, તે જ્યારે સામાન્ય લેકે સહેલાઈથી સમજી શકે એવી પરિસ્થિતિ રહી નહિ ત્યારે એને જનતાની ભાષામાં ઉતારવાને અને એ દ્વારા તત્વજ્ઞાનનાં વિવિધ મનનીય ક્ષેત્રોથી જનતાને
ત્યાં તાજા આવેલા શેરડીના રસના ઘડામાંથી પ્રભુને પહેરાવે છે. પ્રભુ પાસે કાંઈ પાત્ર હતા નહી. માત્ર બંને હાથ ભેગા કરી મુખ આગળ ધરે છે અને શ્રેયસ શુદ્ધ ભાવથી શેરડીનો રસ પહેરાવે છે. ૧૦૮ ઘડા વહેરાવી પ્રભુને પારણું કરાવે છે અને સુપાત્રદાનને મહિમા ગવાય છે, દેવદૂદુભિ વાગે છે, દેવદેવીઓ ભક્તિભાવ બતાવે છે અને આજથી જ દાનની પ્રણાલિકા શરૂ થાય છે. તેમાં પણ સુપાત્ર દાનનો મહિમા કેવો અવર્ણનીય છે તે સમજાય છે. તે જ પવિત્ર દિવસ અક્ષય તૃતીયાનો છે.
અક્ષય તૃતીયા પર્વનું વિશેષ માહાસ્ય તો એ જ રીતે છે કે–દાન આપનાર દાયક કે દાતાર શ્રી શ્રેયાંસકુમારજી ઉત્તમ પાત્ર છે અને દાનધર્મના પ્રથમ દાતા છે. દાનના ગ્રાહકને વેગ એ અત્યંત સુપાત્ર યોગ છે ને તે યુગના આદિ પ્રભુ છે. લેનાર અને દેનાર બંનેનો થગ અલભ્ય છે. તેની સાથે દેય વસ્તુને સુપાત્રમાં ઉપયોગ એ પણ કોઈ વિધિની જ ઘટના છે. આમ બધા વેગેની પ્રાપ્તિ એ અક્ષય તૃતીયાને મહિમા છે.
અક્ષય તૃતીયા એ લેકિક પર્વ પણ છે. જોકે તે વખતે કેટલાક શુભ કાર્યોની શરૂઆત કરે છે, પરંતુ જેન દ્રષ્ટિએ આરાધનાને આ દિવસ કાત્તર પૂર્વ તરીકે જ ગણાય છે. પુણ્યવંત આત્માઓ આજથી જ વરસી તપની શરૂઆત કરે છે અને તપસ્વીએ ત્રણ કે ચાર દિવસના ઉપવાસ પછી શેરડીનો રસ પીને પારણું કરે છે, સગાસનેહીઓ આ પર્વને સારી રીતે ઉજવે છે. ગરીબોને ભજન, નિરાશ્રિતને દાન, જ્ઞાન સાહિત્યમાં વૃદ્ધિ, સાધુ-સંતના ઉપકરણમાં વૃદ્ધિ, ચારે તીર્થમાં ધર્મની વૃદ્ધિ થાય એમ ધનને વાપરે છે.
આપણે એ જ ઈચ્છીએ કે અક્ષય તૃતીયા આરાધન વૃદ્ધિને પામે અને જૈન ધર્મને જયજયકાર હો.
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૪૮
શ્રી જૈન ધમ પ્રકાશ
પરિચિત બનાવવાના ભાગ ગ્રહણુ કરાયા. આના પરિણામે સિદ્ધાંતાને ગુજરાતી ભાષામાં પદ્યસ્વરૂપે રજૂ કરતી કૃતિ
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ વૈશાખ
આપણુને જૈન દર્શČનના માલિક આજે મળી આવે છે.
ગુજરાતીની ઉત્પત્તિ—આ દાનિક કૃતિઓની રચના ગુજરાતી ભાષાના ઉદ્ગમ– કાળથી તે! આગળની હેાઈ જ ન શકે. આજે લગભગ આઠસે। વર્ષ થયાં ગુજરાતી ભાષા ઉદ્ભવી છે. એને ઉદ્ગમ-કાળ તે કલિકાળ-સવ' હેમચન્દ્રસુરિની ઉત્તરાવસ્યાના સમય છે. અત્યાર સુધીમાં જે ગુજરાતી પદ્યાત્મક સાહિત્ય ઉપલબ્ધ થયું છે એ સામાં શાલિભદ્રસૂરિએ વિ. સં. ૧૨૪૧ માં રચેલા ભરતેશ્વર-બાહુબલિ રાસ સૌથી મોખરે છે.
દાર્શનિક સાહિત્ય—મહાનુભાવાનાં ઉત્તમ ચરિત્રાને આલેખતી પદ્યાત્મક કૃતિઓ જેટલા પ્રમાણમાં જોવાય છે તેનાથી અડધા પ્રમાણમાં પણ દાર્શનિક સ્વતંત્ર કે અનુ. વાદાત્મક કૃતિ હજી સુધી તે મળી આવી નથી. જેટલી કૃતિ મળે છે એ તમામ મારા એવામાં જ આવી નથી તેા એ સર્વેના પરિચયની તેા વાત જ શી કરવી? તેમ છતાં તે દિશામાં સંશાધન કરવા જેવુ છે એમ લાગવાથી હું આ લેખ લખવા લલચાયા . આશા છે કે-અહીં હું જે કૃતિ ગણાવુ' તેમાં ખાસ ઉમેરવા લાયક જે કૃતિ રહી જાય તે સૂચવવા વિશેષજ્ઞે કૃપા કરશે.
ન્યાયાચાયના ફાળા—જૈન ગ્રંથકારામાં
ન્યાયાચાય ' યશવિજયણ અનેક રીતે અગ્રસ્થાન ભોગવે છે. એમણે સ્વપરસમયના સાહિત્યનું આકઠું પાન કરી જે અમૂલ્ય કૃતિ ભિન્ન ભિન્ન ભાષામાં સં છે તે વડે જૈન સાહિત્ય ખૂબ જ દીપે છે. દુર્ભાગ્ય એટલુ જ છે કે-એમની આ તમામ રચનાઓને સાચવી રાખવા જેટલું પણ કાય' થઇ શક્યું નહિ. એમની નથ્ય ન્યાયાથિી પરિષ્કૃત કૃતિ વાંચતાં વિચારતાં એમ લાગે છે કે-ન્યાયને અગેનું સમગ્ર સાહિત્ય એમણે એક યા બીજા સ્વરૂપે પેાતાની કૃતિદ્વારા આપણને પીરસ્યું છે. એમને ઉપનિષદા, ગીતા વગેરેના મેધ અસાધારણુ હતા. એમાંની રાચક, પ્રેરક અને સુભેાધક સામગ્રી એમણે પેાતાની કૃતિઓમાં મનેારમ રીતે વણી લીધી છે. આવા એક પ્રકૃષ્ટ અભ્યાસીને હાથે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસ રચાયા છે.
.
રાસ એટલે ?—સામાન્ય રીતે ‘ રાસ ’ શબ્દથી કાઇ કથા, વાર્તા ઃ ચરિત્રના નાયકના યશેગાનને લગતી રસિક પદ્યાત્મક કૃતિ એવા અં કરાય છે અને સમજાય છે, પરંતુ અહીં તે। આ ' રાસ ' શબ્દ ‘રસમય પદ્યરચના ’ એવા અર્થાંમાં વપરાય છે. કિસ્સા, કહાની અને વાર્તાની એટલે કે કયાનુયાગની વિશેષતઃ રુચ ધરાવનારને આ દ્રવ્યાનુયોગને લગતી કૃતિમાં આનંદ એò આવે, પરંતુ દ્રવ્યાનુયાગનું મહત્ત્વ સમજનાર અને
For Private And Personal Use Only
૧ ગુજરાતી પદ્યાત્મક સાહિત્યની આછી રૂપરેખા હૈ. સા. સ, ૪. ની ૬૫૭, ૭૦૯, ૭૧૮, ૭૬૬-૭૮૫, ૮૯૫-૯૧૧, ૯૭૫-૯૮૫ અને ૯૬૯૮ એ ક્રમાંકવાળી કડિકા પૂરી પાડે છે.
૨ દા. ત. અધ્યાત્મસારમાં ગીતાનાં કેટલાક પદ્દો ગૂંથી લેવામાં આવ્યાં છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૭ મે ] ગુજરાતી પદ્યાત્મક દાર્શનિક કૃતિઓ
૧૪૯ એના અભ્યાસ માટે અભિરુચિ રાખનાર તે આ દ્રવ્ય-ગુણુ-પર્યાય-રાસ વાંચી-વિચારી ખૂબ જ આનંદ મેળવે તેમ છે.
આ કોઈ સામાન્ય કૃતિ નથી. એની પાછળ થતમુખી પ્રતિભા છે. આનું મૂલ્ય બરાબર સમજાયાથી તે ગુજરાતી કૃતિને અંગે જે વિવરણ-બાલબોધ ગુજરાતીમાં થશેવિજય ગણિએ રચેલ છે, તેના અમુક ભાગને ઉપયોગ કરી વિનીતસાગરના શિષ્ય ભેજસાગરે દ્રવ્યાનુગતકણ નામને ગ્રંથ સંસ્કૃતમાં રચ્યો અને એને સં. પઝ તિથી વિભૂષિત કર્યો. આ સંસ્કૃત ગ્રંથ ૧૫ અધ્યાયમાં દ્રવ્ય, ગુણ અને પયયનું સ્વરૂપ રજૂ કરે છે. વિશેષમાં એમાં પ્રમાણ અને નયનું નિરૂપણ છે અને એ આગમો અને સમ્મઇપયરણુ જેવાના આધારે ચોજાયેલ છે. આ ગ્રંથ હિન્દી અનુવાદ સહિત “ પરમશ્રત પ્રભાવક મંડળ” તરફથી વીર સંવત ૨૪૭૨ માં છપાયે છે. વિ. સં. ૧૭૮૫ થી ૧૮૦૯ ના ગાળામાં આ ગ્રંથ રચાયો છે.
દ્રવ્ય-ગુણુ-પર્યાયને રાસ વિ. સં. ૧૭૧૧માં રચાયો છે. એના ઉપરને બાલાવબોધટો “ જિનર્ત રા” થી શરૂ થાય છે. આ જોતાં એ સ્વપજ્ઞ જણાય છે. આ રાસને આદિમ ભાગ તેમજ અંતિમ ભાગ જૈન ગૂર્જરકવિએ (ભા. ૨, પૃ. ૨૮-૩૦ ) માં અપાયેલ છે.
પ્રકરણ રત્નાકર (ભા. ૧, પૃ. ૩૩૭–૪૨)માં ઉપર્યુક્ત રાસ છપાય છે. ગુજ૨ સાહિત્ય સંગ્રહ(ભાગ ૨)માં આ રાસ . ઉપર્યુક્ત ટખા તેમજ રાસના છૂટા બોલ સહિત પામે છે તે પ્રશંસાપાત્ર પ્રયાસ છે તેમ છતાં પાલણપુરના ભંડારમો વિ. સં. ૧૭૧૧ માં લખાયેલી અને કોઈ કોઈ સ્થળે કર્તાના હસ્તાક્ષરમાં લખાણવાળી હાથપોથી છે તે આને આધારે આ રાસ પા બાલાવબોધ સહિત વિશિષ્ટ ટિપૂણાદિ સહિત પ્રકાશિત થવો ઘટે. દ્રવ્યાનુયોગના અથને તે આ ખાસ ઉપયોગી થશે.
જીવવિચાર સ્તવન–સત્યવિજયના શિષ્ય વૃદ્ધિવિજયે વિ. સં. ૧૭૧૨માં આ સ્તવન રચ્યું છે. એમાં નવ ઢાલ છે. “ એ પ્રકરણાદિ વિચારગર્ભિત શ્રી સ્તવનસંગ્રહ ”માં શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર તરફથી ઇ સ. ૧૯૧૪માં છપાયું છે.
જીવવિચાર ભાષા–“પાર્ધચન્દ્ર” ગચ્છના હર્ષચના ગુરુભાઇ નિહાલચંદ્ર આ કતિ “ મકસદાબાદ”માં વિ. સં. ૧૮૦૬માં રચી છે. એમાં ૧૮૬ કડી છે. આ કૃતિન નામ વિચારતાં એમાં જીવના ભેદ-પ્રભેદની હકીકત હશે એમ લાગે છે. જો એમ જ હોય તે એ એક રીતે એ લેજિ "(ontology)ની કૃતિ ગણાય.
પુદુગલ-ગીતા–ચિદાનંદે આ કૃતિદ્વારા પુદગલ સંબંધી એક જાણે નિબંધ ન લખ્યો હોય તેવી આ કતિ છે. આ સજન-સુમિત્ર( *પૃ. ૫૦૫-૫૧૩ )માં છપાઈ છે. આમાં કોઈ કોઈ સ્થળે હિંદીની છાંટ છે.
૧ આ એની બીજી આવૃત્તિ છે.
૨ આ પહેલી આવૃત્તિનાં પૃષ્ઠ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૦ શ્રી રન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ ૧નવતાવ ભાષા–આના કર્તા પણ ઉપર્યુક્ત નિહાલચન્દ્ર છે. એમણે આ કૃતિ વિ. સં. ૧૮૦૭માં “મકસૂદાબાદ માં રચી છે.
નવતત્વવિચાર સ્તવન–સત્યવિજયના શિષ્ય વૃદ્ધિવિજયે “ઘોઘા ” માં વિ. સં. ૧૭૧૩માં આ સ્તવન રચ્યું છે. આના પ્રારંભિક અને અંતિમ ભાગ જે. ગૂ, ક. (ભા. ૨, પૃ. ૧૫૧-૧૫ર)માં નોંધાયેલો છે.
નવતત્વનું સ્તવન–છવાદિ નવતત્વનું સ્વરૂપ પર્યાપ્તિ વગેરે બાબત સહિત આમાં અપાયેલું છે. આની રચના દુહા અને ચોપાઈમાં છે. મણિવિજયના શિષ્ય ભાગ્યવિજયે વિ. સં. ૧૭૬માં “પાટણ માં આ સ્તવન રચ્યું છે. એ ઉપર્યુક્ત “પ્રકરણદિઠ સંગ્રહ "માં છપાવાયું છે.
નવતત્વ સ્તવન–ડુંગરવિજયના શિષ્ય વિવેકવિજયે ૧૮ ઢાલમાં આ સ્તવન વિ. સં. ૧૮૭૨માં “દમણમાં રહ્યું છે. શરૂઆતના ચાર “દુહા ” અને “કલસ” પૂરો ભાગ છે. ગુ. ક.(ભા. ૭, નં. ૧, પૃ. ૨૮૫-૨૮૬)માં અપાયેલ છે.
વીસ દંડકનું સ્તવન–નામ, લેસ્યા ઈત્યાદિ ૨૯ કાર ચોવીસ દંડકને અંગે આ સ્તવનમાં છ હાલમાં વિચારાયાં છે. આના કર્તા ઉત્તમવિજયના શિષ્ય પદ્યવિજય છે. એમણે આ સ્તવન મહાવીરસ્વામીની સ્તુતિરૂપે રયું છે. આ ઉપર્યુક્ત “પ્રકરણદિ સંગ્રહ” માં પ્રકાશિત થયેલું છે.
ચાવીસ દંડકનું સ્તવન–પાર્શ્વનાથની સ્તુતિરૂપે આ સ્તવન વિજયહર્ષના શિષ્ય ધર્મચંદ્ર “જેસલમેર ” માં વિ. સં. ૧૭૨૯ માં દિવાળીને દિવસે રચ્યું છે. આમાં ગતિઆગતિનું સ્વરૂપ આલેખાયું છે. આ સ્તવન પણ ઉપર્યુક્ત “પ્રકરણાદિ સંપ્રહ” માં છપાવાયું છે. - ચતુર્દશગુણસ્થાન સ્તવન–શાંતિનાથની સ્તુતિરૂપે મિયાત્વ, સાસ્વાદન ઇત્યાદિ વૈદ ગુણસ્થાનનું સ્વરૂપ આઠ ઢાલમાં “વિધિ પક્ષના કીર્તિરત્નસૂરિના શિષ્ય સૌભાગ્યરત્નસૂરિએ વર્ણવ્યું છે. આ પણ ઉપર્યુક્ત “ પ્રકરણાદિ સંપ્રહ” માં પ્રસિદ્ધ કરાયું છે.
ગુણસ્થાનવિચાર સ્તવન-બાહડમેરુ” ના મંડનરૂપ સુમતિનાથની સ્તુતિધારા વાચક વિજયહર્ષના સાનિધ્યે મુનિ ધર્મસિંહ વિ. સં. ૧૭ર૯ માં આ રતવન રહ્યું છે. એમાં છ ઢાલ છે અને અંતે કળશ છે. એ ઉપર્યુક્ત “પ્રકરણદિ સંગ્રહમાં છપાવાયું છે.
ગુણઠાણુવિચાર બત્રીસી–આ સકલવિજયના શિષ્યના શિષ્ય માનવિજયે
૧ જુઓ જૈન ગુર્જર કવિઓ (ભા. ૩, ખંડ ૨, પૃ. ૧૦૯૯ ). ૨ એજન પૂ. ૧૨૦૦. ૩ “ દીપોત્સવી પર્વનું રહસ્ય” એ વિષયને અંગે વડોદરા રેડિયો ” સ્ટેશનેથી મેં વાર્તાલાપ ગઈ દિવાળીએ રજૂ કર્યો હતો. એ અહીંના સાપ્તાહિક નામે “ગુજરાતમિત્ર તથા ગુજરાતદર્પણ”ના તા. ૧૯-૧૦-૫૧ ના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થયો છે.
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગુજરાતી પધાત્મક દાર્શનિક કૃતિઓ.
૧૫૧ વિ. સં. ૧૭૩૪માં ત્રણ હાલમાં રચી છે અને એ ઉપર્યુક્ત “પ્રકરણાદિ સંગ્રહ ”માં છપાવાઈ છે..
આઠ યોગદષ્ટિની સઝાય—મિત્રા, તારા ઈત્યાદિ આઠ દૃષ્ટિનું વિસ્તૃત વર્ણન * ન્યાયાચાય યવિજયગણિએ કર્યું છે. આ સઝાય “ ગુજર સાહિત્યસંગ્રહ '” ( ભા. ૧ ) માં તેમજ અન્યત્ર છપાયેલી છે
કર્મપ્રકૃતિની સઝાય–કમની ૧૫૮ પ્રકૃતિ બે ઢાલમાં મણિવિજયે વર્ણવી છે. એમાં કપૂરવિજયનું નામ છે. એ આ કર્તાના ગુરુ હોય એમ લાગે છે. આ સજઝાય ઉપર્યુક્ત “પ્રકરણદિ સંગ્રહ” માં પ્રકાશિત થયેલી છે.
ચાર ધ્યાનની સઝાય–આર્ત, રૌદ્ર, ધર્મ અને શુકલ એ ચાર ધ્યાનનું સ્વરૂપ નવ ઢાલમાં ભાવવિજયે વિ. સં. ૧૬૯૬ માં “ખંભ” નગરમાં વર્ણવ્યું છે. આ સઝાય પણ ઉપર્યુક્ત “ પ્રકરણાદિ સંગ્રહ ”માં છપાવાઈ છે.
જ્ઞાન, દર્શન ને ચારિત્રને સંવાદ-જ્ઞાનવાદી પ્રથમ પિતાનું મહત્ત્વ દર્શાવે છે, ત્યારબાદ સમ્યકત્વવાદી પિતાને પક્ષ રજૂ કરે છે. અંતમાં ક્રિયાવાદી પોતાનો મહિમા વર્ણવે છે. આમ અહીં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રને પરસ્પર સંવાદ છે. આની રચના આઠ ઢાલમાં સૌભાગ્યસૂરિના શિષ્ય લક્ષ્મીસરિએ વિ. સં. ૧૮૨૭ માં કરી છે. આ સંવાદ પણ ઉપયત “ પ્રકરણાદિસંગ્રહ” માં છપાવાયો છે. વિશેષમાં સજજન સમિત્રની ઈ. સ. ૧૯૧૭ ની પ્રથમ આવૃત્તિ(પૃ. ૩૧૭–૩૨૨)માં પણ આ સંવાદ છે. અહીં કર્તા તરીકે લક્ષ્મી સૂરિને બદલે “વિજયલક્ષ્મીસૂરિ’ એવું નામ સંપાદકે રજૂ કર્યું છે.
નિશ્ચય-વ્યવહાર-ગર્ભિત શાંતિજિન સ્તવન-નિશ્ચયન-વાદી પિતાનું મંતવ્ય રજૂ કરે છે ત્યારબાદ વ્યવહાર-નય–વાદી પણ તેમ કરે છે. આ બંનેના એકાંતિક કથનમાં ભૂલ બતાવી બેનો અનેકાંત દ્રષ્ટિએ સમન્વય સાધવાનું કાર્ય શાંતિનાથની સ્તુતિરૂપે - ન્યાયાચાર્ય : યશવિજયગણિએ છે હાલમાં કર્યું છે. આની રચના યુગભૂવને-સંયમમાન ” વર્ષમાં એટલે કે વિ. સં. ૧૭૩૪માં કે ૧૭૩૨માં કરાઈ છે. આ સ્તવન ગૂર્જર સાહિત્ય સંગ્રહ "(ભા. ૧)માં છપાયેલું છે.
નિશ્ચય વ્યવહારગર્ભિત સીમંધરસ્વામી-સ્તવન–સીમંધરસ્વામીને વિજ્ઞપ્તિરૂપે રચાએલું આ સ્તવન નિશ્ચય-નય અને વ્યવહાર-નયનું સ્વરૂપ વર્ણવે છે. આ સ્તવન
ન્યાયાચાર્ય” યશોવિજયગણિએ ચાર ઢાલમાં રચ્યું છે. અને એ પણ ઉપર્યુક્ત “ગૂજર સાહિત્ય સંગ્રહ "(ભા. ૧)માં પ્રકાશિત થએલું છે.
૧ આ સજઝાયની એક હાથથી વિ. સં. ૧૭૩૬ માં લખાયેલી છે.
૨ એમને અંગેના સાહિત્ય માટે જુઓ સીમંધરસ્વામી-શભા-તરંગને મારે પરિચય” (પૃ. ૬૪-૬૮ ).
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૨
મ
ન ધર્મ પ્રકાશ.
( વિશાખા
નય રહસ્યગતિ સેવાસો ગાથાનું સ્તવન સ્તવન પણ સીમંધરસ્વામીને વિનસિપે છે. એના કર્તા પણ “ ન્યાયાચાર્ય' યશોવિજયગણિ છે. હાલ છે. એના વિષય અનુક્રમે નીચે મુજબ છે –
શુદ્ધ દેશનાનું સ્વરૂપ, આત્મસ્વરૂપનો પરિચય, આત્મ-તત્વનો વિચાર, શુદ્ધ નયને વિચાર, વ્યવહારની સિદ્ધિ, મુક્તિને માગ, દ્રવ્ય-ભાવ–સ્તવ, જિનપૂજાથી નિર્જરા અને સાચી ભકિત યાને પ્રભુ પ્રત્યે પ્રેમ.
- નય વિચાર યાને સાત નયને રાસ-દાર્શનિક વિષયને અંગે રાસ રચવાની પહેલ “ ન્યાયાચાર્ય” યશોવિજયગણિએ કરી છે. એ અરસામાં માનવિજયે નગમાદિ સાત નયને અંગે રાસ રમે છે.
નયચકરાસ–વિ. સં. ૧૭૨૬ માં હેમરાજે આ રાસ રમે છે.
સમાંતના જસ્થાન સ્વરૂપની પાઈ–આને સમ્યકત્વ-ચતુપદી પણ કહે છે. એમાં સમ્યત્વનાં છ સ્થાનેનું નિરૂપણ છે. એની રચના ન્યાયાચાર્ય યશોવિજયગણિને હાથે “ઇદલપુર 'ના ચોમાસા દરમ્યાન વિ. સં. ૧૭૩૩ માં થઈ છે. આના ઉપર ટો છે. આ મૂળ કૃતિના આદિમ અને અંતિમ ભાગ છે. ગૂ ક. (ભા. ૨, પૃ. ૩૪-૩૫) માં છે. સમગ્ર કૃતિ જેન કથારત્નમેષ( ભા. ૧, પૃ. ૨૮૨–૧૯)માં છપાઈ છે. આ કૃતિ ગુર્જર સાહિત્ય સંગ્રહ(ભા. ૧, પૃ. ૫૫૪-૫૭૧)માં પણ પ્રકાશિત થયેલી છે. એમાં અંતમાં સંસ્કૃતમાં લખાયું છે. આ ચોપાઈમાં અમાનું અતિત્વ સિદ્ધ કરાયું છે અને “હ” મતને માન્ય ક્ષણિકવાદનું નિરસન કરાયું છે. જીવ કર્તા તેમજ ભોક્તા છે. આ વાતનું અહીં પ્રતિપાદન છે. અનિર્વાણુવાદ અને નિયતિવાદનું અહીં ખંડન કરાયું છે.
સભ્યત્વવિચારગર્ભિત મહાવીર જિન સ્તવન–ઉત્તમસાગરના શિષ્ય ન્યાયસાગરે આ સ્તવન છ હાલમાં વિ. સં. ૧૭૬૬માં રચ્યું છે અને એ “ શ્રી કાદિ જેન પ્રાચીન સ્તવનાદિ સંગ્રહ ”માં પૃ. ૪૯-૫૯માં છપાયું છે. આમ સમ્યકત્વના છે. ત્રણપાંચ અને દસ પ્રકારોનું નિરૂપણ છે. ત્યારબાદ યથાપ્રવૃત્તિકરણ વગેરેને વિચાર કરાયો છે. વિપાકોદય અને પ્રદેશદય સંબંધી કેટલીક બાબત રજૂ કરાઈ છે.
સંયમશ્રેણિનું સ્તવન–પં. ઉત્તમવિયે આ રતવન સુરતમાં વિ. સં. ૧૯૯૯ માં ચાર ઢાલમાં રચ્યું છે અને એ ઉપર્યુક્ત “શ્રી દંડકાદિ સંગ્રહ ”માં છપાયું છે.
અધ્યાત્મ-કટપદ્રુમ-ચોપાઈ-સહસ્ત્રાવધાની મુનિસુંદરસૂરિકૃત અધ્યાત્મકલ્પકમના અનુવાદરૂપે આ ચોપાઈ રંગવિલાસે વિ. સં. ૧૭૭૭ માં રચી છે.
૧ આ સંગ્રહના પ્રકાશક માસ્તર ઉમેદચંદ રાયચંદ છે અને એમણે આ સંગ્રહ ઇ. સ. ૧૯૨૦ માં છપાવ્યું છે.
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકીર્ણ હું
૦૦૦૦૦૦૦૦૦
મુલાકાત. અત્રે બિરાજતા, પ્રસિદ્ધ વક્તા મુનિમહારાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજ, મુનિરાજ શ્રી કુમુદવિજયજી મહારાજ તથા મુનિરાજ શ્રી ભાસ્કરવિજયજી મહારાજ ચૈત્ર શુદિ પાંચમ રવિવારના રોજ સવારના આ૫ણી સભાની મુલાકાતે પધાર્યા હતા, જે સમયે સભાની કાર્યવાહીનું દિગ્દર્શન કર્યું હતું. વિશાળ લાઈબ્રેરી, પુસ્તક પ્રકાશન વિગેરે વિભાગો જેઈ સંતોષ પ્રદર્શિત કર્યો હતો. સભાના બંને ઓનરરી સેક્રેટરી શ્રી અમરચંદ કંવરજી શાહ તેમજ શ્રી દીપચંદ જીવણલાલ શાહે પૂજ્ય મુનિરાજશ્રીને સભાના કાર્યનો ખ્યાલ આપ્યો હતો. પૂ. મુનિરાજશ્રી ચૈત્ર વદ ૧૧ ના અત્રેથી વિહાર કરી ગયા છે અને ચાતુર્માસાથે અત્રે પુનઃ પધારશે.
અભિનંદન, આપણી સમાજના પ્રખર કાર્યકર, મૂક સેવક, શ્રી જૈન વેતાંબર કોન્ફરંસના મજબૂત હિમાયતી અને ભારતીય જૈન સ્વયંસેવક પરિષદના પ્રાણભૂત
ધ્યાનમાલા–વિ. સં. ૧૭૬૬ માં નેમિદાસ શ્રાવકે આ કૃતિ રચી છે. એ જોયા વિના એના વિષય વિષે ખાસ શું કહી શકાય?
જ્ઞાનવિલાસતસ્વસદ્ધાર, ધ્યાનવિલાસ, પ્રવચનસાર રાસ, સમ્યકત્વ રાસ, સિદ્ધાંતસાર રાસ ઇયાદિ કતિઓ પણ દાર્શનિક ક્ષેત્રને ઓછેવત્તે અંશે પશે છે. પણ એ વિષે વિશિષ્ટ વિચાર કરવા જેવી અત્યારે અનકળતા નથી.
તારવણું—વિદ્યાવારિધિ ઉમાસ્વાતિએ જે દાર્શનિક વિષયના સંક્ષિપ્ત પરંતુ સચોટ નિરૂપણ રૂપે તરવાર્થ સૂત્ર જેવી અનુપમ કૃતિ રચી છે એ વિષયો પૈકી ઘણાખરા પદ્યમાં ગાર ગિરામાં ગુંથાયા છે. પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણો, નામાદિ નિક્ષેપ. સપ્તભંગી. મતિજ્ઞાનાદિ પાંચ જ્ઞાનેની વિસ્તૃત ચર્ચા ઇત્યાદિ બાબતેને અંગે કોઈ સ્વતંત્ર સેંધપાત્ર કૃતિ છે કે કેમ તેની તપાસ કરવી બાકી રહે છે.
સત્તરમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધથી ગુજરાતમાં પદ્યમાં દાર્શનિક કૃતિઓ રચવાની વૃત્તિ પ્રબળપણે જાગી હોય એમ લાગે છે. એ પૂર્વે આ દિશામાં કોઈ વિશિષ્ટ પ્રયાસ થયે છે ખરે?
ગમે તેમ પણ સત્તરમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધથી, ગુજ૨ ૫ઘાત્મક દાર્શનિક કૃતિઓની રચનારૂપી નદીમાં જે ભરતી આવી તે ઓગણીસમાના અંતમાં ઊતરી જાય છે. એ પછીના સમયમાં તે ઓટ એક્કસ આવી હોય એમ લાગે છે.
- ૧૫૩)
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૪ શ્રી ન ધર્મ પ્રકાશ
( વૈશાખ શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચેસી, રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ તરફથી મુંબઈ મ્યુનિસિપલ કેર
પોરેશનમાં સભ્ય તરીકે ચૂંટાઈ આવ્યા છે, જે આપણા સમાજ માટે શૈરવને વિષય છે. શ્રીયુત મોહનલાલભાઈ આ રીતે સમાજની સેવા ઉપરાંત રાજકીય ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરે છે. - તેઓશ્રી સાદાઈ, સેવા અને નમ્રતામાં માનનારા હોઈ આપણા સમાજની ઘણી સંસ્થાઓ સાથે સંલગ્ન હોવા છતાં પ્રશંસાથી દૂર જ રહે છે. શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશમાં આવતાં તેઓશ્રીના મનનીય અને સાથોસાથ બેધક કથાલેખેથી વાચકવર્ગ સુપરિચિત છે. - તેઓશ્રી દીઘાયુષી બની, સ્વાર્પણની ભાવનાને વધુ ને વધુ વિકસાવે તેમ ઈછી, તેઓશ્રોને તેમના નવા રાજકીય
ક્ષેત્રમાં વિશેષ સફળતા પ્રાપ્ત થાય તેમ
૨ પ્રાથએ છીએ. અભિનંદન-પત્ર-સમર્પણ સમારંભ. ઉદારદિલ, જાણીતા ઉદ્યોગપતિ અને પ્રતિભાવંત પુરુષ શ્રીયુત ભેગીલાલભાઈ મગનલાલ શેઠ રાજસભામાં નિયુક્ત થતાં તેમને શ્રી જૈન વે. મૂર્તિપૂર્જક સંઘભાવનગર તરફથી ચૈત્ર શદિ પાંચમ રવિવારની બપોરના, શ્રીયુત બળવંતરાય ગોપાળજી મહેતાના પ્રમુખસ્થાને, અભિનંદનને મેળાવડે શ્રી સમવસરણના વંડામાં ભેજવામાં આવ્યા હતા, જે સમયે સંઘના પ્રતિષ્ઠિત ગૃહસ્થ, આમંત્રિત સજજને વિગેરેની લગભગ પાંચેક હજારની હાજરી હતી.
આ પ્રસંગે દેઢસો જેટલા શુભેચ્છાના સંદેશાઓ આવ્યા હતા શ્રી જુઠાભાઈ સાકરચંદ વોરા, શ્રી ગુલાબચંદ લલભાઈ, શ્રી હરજીવનદાસ કાલિદાસ, શ્રી જીવરાજભાઈ ઓધવજી દેશી, શ્રી અમૃતલાલ કાલિદાસ શેઠ, ડો. બાવીશી, મુનિશ્રી કલ્યાણચંદ્રજી, શેઠશ્રી ભેગીલાલભાઈ અને શ્રી બળવંતરાય મહેતાના પ્રસંગોચિત વક્ત થયા હતા. આ સમયે ભાવનગરની દરેક જૈન સંસ્થાઓ તેમજ બહાર ગામના આવેલા પ્રતિનિધિઓએ શ્રી ભેગીલાલભાઈને પુછપહાર પહેરાવ્યા હંતા.
શ્રી ભેગીલાલભાઈને રૂપાના સુંદર કાર્કેટમાં “અભિનંદન-પત્ર” અર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું. પ્રાંતે શ્રી ભેગીલાલભાઈએ પોતાના પ્રત્યે દર્શાવવામાં આવેલ આ અનુપમ માન માટે પોતાના મિત્ર, શુભેચછકે વિગેરેને આભાર માન્યો હતો.
mana sirug. 3174
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખાસ વાંચવા લાયક પુસ્તકો
૧ આનંદઘન વીશી–સાથે ૧-૧૨-૦ ૩૧ યુગાદિ દેશના
ઇ-૧૨ ૭ ૨ ઉપમિતિ પીઠબધ-ભાષાંતર ૦-૧૨ ૦ ૩૨ ભુવનભાનુ કેવળી ચરિત્ર ૦–૮-૦ ૩ આચાર પ્રદીપ ૧-૪-૦ ૩૩ પ્રાકૃત વ્યાકરણું
૧-૮-૦ ૪ આગમસારોદ્ધાર
૦-૧૨-૦ ૩૪ વ્યગુણ પર્યાના રાસ ૧-૮૦ ૫ વીશસ્થાનક તથવિધિ ૧-૮-૦ ૩૫ વિવિધ પુષ્પવાટિકા ૦-૮-૦ ૬ કચ્છ ગિરનારની યાત્રા ‘-૮-૦ ૩૬ સ્નાત્ર કળશાદિ પૂજા ૨-૦-૦ ૭ કલિંગનું યુદ્ધ
૧-૦-૦ ૩૭ પ્રભાવિક પુરુષે ભાગ ૩ જે ૩-૯-૦ ૮ ધનાશાલિભદ્રના રાસ ૧-૮-૦ ૩૮ દેવવદનમાળા
૨-૪-૯ ૯ નયપ્રદીપ નયચક્ર
૧-a-૦ ૩૯ જ્ઞાનસાર ( ભગવાનદાસ ) ૨-૦-૦ ૧૦ ભાજ પ્રબંધ ભાષાંતર ૧-૮-૦ ૪૦ સમ્યક્ત્વ સ્વરૂપ
૦-૧૨:૦ ૧૧ શખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ૧-૮-૦ ૪૧ સમકિતકૌમુદી
૧-૦-૦ ૧૨ હિતશિક્ષાના રાસનું રહસ્ય ૧-૮-૦ ૪૨ વિદગ્ધમુખમડન
૧-૦–૦ ૧૩ તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ ૨-૦-૦ ૪૩ વિહારવર્ણન ૧૪ કપૂં રવિજયજી લેખસંગ્રહ ૪૪ પ્રિયંકર નુ૫ કથા ૧-૮-છ
- ભા. ૮ ૧-૧-૭ ૪૫ પટ્ટાવલી સમુરચય ૧૫ 59 5 ભા ૯ ૧-૮-૦
૪૬ પંચપ્રતિક્રમણ (પોકેટ) ૧-૮-૦ ૧૬ દાનધમ, પંચાચાર ૧-૦-૦
૪૭ ધર્મપરીક્ષા
૧-૮-૯ ૧૭ શ્રાદ્ધ દિનકૃત્ય
૦-૧૨-૦ ૪૮ જિનશતક
૦ ૧૨૦૦ ૧૮ હેમચંદ્રાચાર્ય ચરિત્ર ૦ ૧૨-૦
૪૯ જીવનમાં ૧૯ યુરોપનાં સં સમરણા
૫૦ કાયકલ en (માપ્તિક) ૧-૮-૦ ૨૦ એતિહાસિક પૂર્વજોની
૫૧ આદિનાથ ચરિત્ર ( સ. વાં) ૧-૮-૦
૫૨ અષ્ટકપ્રકરણ (હરિભદ્રસૂરિ) ૦.૧૦૦૦ ગેરવગાથા ૨–૦-૦ ૨૧ વિધિયુક્ત પંચ પ્રતિક્રમણ ૨-૦૦
૫૩ નવસમરણ (શાસ્ત્રી ) ૦=૪-૦ ૨૨ પંચ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર મૂળ ૧-૪-૦
૫૪ સીમંધરભાતરંગ ૨-૦-૦
૫૫ વજીસ્વામી આખ્યાન ૦-૬-૭ ૨૩ બે પ્રતિક્રમણ સૂત્ર અથવાળું ૧૧૨-૦ ૨૪ નવસ્મરણ ( ગુજરાતી )
૧-૪-૦ ૦-૧૨-૦
૫૬ વૈરાગ્યશતક-સવિવેચન ૨૫ જૈનાના મહાન રત્ના
૫૭ સ્વાધ્યાયરનાવલિ ૧-૪-૦
| ૧૪-૦ ૨૬ જૈન અતિહાસિક રાસમાળા ૧-૦-૦
૫૮ ઇંદુદ્દત
૨-૦=૦
પ૯ નિવવાદ ૨૭ તપગચ્છીય પંચ | પ્રતિક્રમણ સૂત્ર ૧-૦–૦
૬૦ અખાત્રીજનો મહિમા ૦-૧૨-૭ ૨૮ દેવવિનાદ
૧-૦-૦ ૧૧ નિત્યસ્વાધ્યાયસ દોહ ૨૯ સિદ્ધાંત મુક્તાવલી ૧-૦-૦ ૬૨ પર્વતિથિ સ્તવનાદિ સમુચય ૩-૦-૦ ૩૦ ગુણસ્થાનક્રમારોહ ૦ ૧૨૦ ૬૩ વિવિધ પૂજા સંગ્રહ ૩-૮-૦
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Reg. No B. 156 સ્વાધ્યાય રત્નાવલિ શ્રી ભરફેસરની સજઝાયમાં આવતાં મહાન પુરુષોના જીવનને સંક્ષિપ્ત રીતે છતાં રોચક ભાષામાં વણી લેતી અને સાથોસાથ તે દરેક મહાપુરુષના જીવનને વર્ણવતી સજઝાય યુક્ત આ ગ્રંથ અનાખી જ ભાત પાડે છે. અભ્યાસ તેમજ સામાયિકમાં વાંચન બંને માટે આ ગ્રંથ ઉપગી છે. છતાં મૂય માત્ર રૂા 1-4-0 પેસ્ટેજ અલગ, ' લખા શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગ૨૦ દેવવંદનમાળા ( વિધિ સહિત ) આ પુસ્તકમાં દીવાળી, જ્ઞાનપંચમી, માન એકાદશી, ચૈત્રી પુનમ, ચામાસી, અગિયાર ગણધરો વિગેરેના જુદાં જુદાં કર્તાના દેવવંદનો આપવામાં આગ્યા છે. સ્તુતિઓ, ચૈત્યવંદન, સ્તવને વિધિ સહિત આપવામાં આવેલ હોવાથી આ પુસ્તક અત્યંત ઉપયોગી થઈ પડેલ છે. પાકું બાઈડીંગ અને અઢીસો લગભગ પૃષ્ઠ હોવા છતાં મૂલ્ય રૂા. 1-4-0 લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર. શ્રી પાર્શ્વનાથ પંચકલ્યાણ પૂજા, [નવી આવૃત્તિ-અર્થ સાથે. ] સભા તરફથી ઉપરોકત પૂળ બહાર પડેલ તે ઘણા સમયથી શીલકમાં ન હોવાથી તેની આ સફરેલી નવી આવૃત્તિ બહાર પાડવામાં આવી છે. પૂજાને અથશ્રી કુંવરજીભાઇના લખેલ હોવાથી સમજવામાં ઘણી જ સરલતા રહે છે. | કિંમત પાંચ આના પોસ્ટેજ અલગ. ' લખે. શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર શ્રી આનંદઘનજી–ાવીશી [ અર્થ, ભાવાર્થ અને વિવેચન સહિત ] જેની ઘણા જ સમયથી માંગ હતી તે શ્રી આનંદધનજી ચાવીશી અર્થ તથા વિસ્તારાથે સાથે હાલમાં જ છપાવીને બહાર પાડવામાં આવી છે. શ્રી આનંદધતછના રહસ્યમય ભાવાર્થને સમજવા માટે તેમ જ આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધવા માટે આ ચાવીશી મુમુક્ષજનાને અત્યંત ઉપયોગી છે. પાકું કપઢાનું બાઈડીંગ છતાં પ્રચારાર્થે મૂલ્ય માત્ર રૂા. 1-12-0 પોસ્ટજ અલગ. સ્વાધ્યાય કરવા જેવું પુસ્તક છે. ખેદકારક સ્વર્ગવાસ.. ભાવનગરનિવાસી શાહ કુલચંદ ગોપાળજી ચૈત્ર વદિ 5 ને મંગળવારના રોજ 55 વર્ષની ઉમ્મરે સ્વર્ગવાસી થયા છે. સદ્દગત ધર્મીઝ, મિલનસાર પ્રકૃતિવાળા અને શાંત સ્વભાવી હતા. ક્રિયારુચિ હાવા સાથે ધર્મને સારો બાધ ધરાવતા હતા. આપણી સભાના ઘણા વર્ષોથી લાઈફ મેમ્બર હતા. તેમના સ્વર્ગવાસથી સભાને લાયક સભાસદની ખાટ પડી છે. અમે સ્વર્ગસ્થના આત્માની શાંતિ ઇચ્છીએ છીએ. મુકક: શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ શ્રી મહાદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ-ભાવનગર, For Private And Personal use only