Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
र८
Reg. No. B. 4311 96090090 श्रीमविजयानन्दसूरि सदगुरुभ्यो नमः
श्री
आत्मानन्द प्रकाश
॥ स्नग्धरावृत्तम्॥ सर्वान् पश्यन्तु बन्धूनि जगति जना भेदबुद्धि विहाय स्थाने पात्रे च कर्तुं वितरणमसकृञ्चास्तु बुद्धिर्धनस्य ।। दीने नन्ना भवन्तु प्रखरधनवतामग्रगण्या हि शश्वद् । 'आत्मानन्द प्रकाशं विदधतु हृदये श्रीजिनः श्रावकानाम् ।।
90636
पु० २३ मुं वीर सं. २४५२. मार्गशिर्ष आत्म सं. ३० - अंक ५ मो.8 प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर
વિષયાનુક્રમણિકા.
विषय
पृष्ठ
વિષય ૧ વીર વિનતિ
१०३७ वर्तमान सभायार. २५२भेष्ठि गुसक्षित विवरण. १०४ अथावान.... अविश्वयना प्रम.... १०५ मी.... ... ४ सभ्यस्त्वना शत्रुमा, ... ११२ १० पाध्याय श्री सोनवि०४५७ विया टिमने भावना. ११६भटाराने स्नेहirle....... गाईस्थ्य वन. ... ११८
ट १२२ १२ ૧૨૫
વાર્ષિક મૂલ્ય રૂ. ૧) ટપાલ ખર્ચ ૪ આના.
છે
ભાવન ગ આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઈએ છાપ્યું.
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન બંધુઓને અમૂલ્ય તક
-[ણી)*-- શ્રી દેવગાણાનતાને ભાવનગર ) મણે રૂા. દશ હજાર ખરચીને શેઠ ગિરધ૨ભાઈ આણ 'દજીની દેખરેખ નીચે નવીન ચૈત્ય તૈયાર થયેલ છે. તેનું પ્રતિષ્ઠાનું મુહુર્ત કાગળ શુદ ૩ નુ છે. તેના આદેશ જે બધુઓને લેવા ઈચ્છા હોય તેણે. ભાવનગર શેઠ ગિરધરભાઈ આણુ દજી ઉપર લખી મોકલવું, મૂળ નાયક શ્રી વિમલનાથ પ્રભુ સંપ્રતિ રાજાનાં વખતના પ્રાચીન છે.
ello શ્રી દેવગાણા સ થ સમસ્ત
2નવા દાખલ થએલા સભાસદો.
મુંબઇ બી. વર્ગ માંથી પહેલા વર્ગ લા. મેમ્બર. રતલામ
૫. વ. લા. એમઆર.
45
93
55
૧ શેઠ છોટાલાલ પ્રેમજીભાઈ માંગરોળવાળા ૨ શ્રી જૈન આગમ બ્રહત ભાંડાગાર. ૩ શેઠ હર્ષદરાય નરોતમદાસ ભાણજી ૪ દેશી રાયચંદ કરમચ દે બારામતી ૫ મેતા કપુરચંદ હેમચંદ જેતપુર ૬ શેઠ ભાણજી ગુલાબચંદ ગાંડલ
બી. વ. લાઈફ મેમ્બર.
પે. વર્ગના વાર્ષિક મેમ્બર.
જલદી મંગાવો ! નહીં તો તક એશા ! જલદી મંગાવો !
શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર (ભાષાંતર ).
ભાગ ૧ લા તથા ભાગ ર જો. . | ( અનુવાદક: આચાર્ય મહારાજ શ્રી અજીતસાગરજી. ) પ્રભુના કલ્યાણકા અને દેવાએ તે વખતે કરેલ અપૂર્વ ભકિતનું વિરતારપૂર્વક વર્ણન શ્રીસુપાર્શ્વનાથ પ્રભુને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી અનેક સ્થળે વિચરી ભવ્ય વાને આપેલ ઉપદેશ, અનેક કથાઓ અને શ્રાવક જનાને પાળવા લાયક ત્રતા અને તેના અતિચારો વગેરેનું વર્ણન ઘણું જ વિશાળ રીતે આપેલ છે. આ કથાના ગ્રંથોમાં બુદ્ધિનો મહિમા-સ્વભાવનું વિવેચન, અદ્ભૂત તત્ત્વવાદનું વર્ણન, લૌકિક આચાર, વ્યવહાર, સામાજીક પ્રવૃત્તિ, રાજકીય પરિરિથતિ, ધાર્મિક પ્રભાવ તથા નૈતિક જીવન વગેરે તત્ત્વનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. એકંદર આ ગ્રંથ માનવજીવનના માર્ગદર્શક, જૈન દશાનના આચાર વિચારનું ભાન કરાવનાર એક પ્રબળ સાધનરૂપ છે. '
ઉંચા રેશમી કપડાના પાકા બાઈડીંગના એક હજાર પાનાના આ બે ગ્રંથની કિંમત રૂા. ૪-૮-૭ પોસ્ટ ખચ જુદો.
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
بیایید و ببینید
અમાનન્દ પ્રકાશ.
का अई ? के आणंदे । इत्थं पि अग्गहे चरे, सव्वं हासं परिचज्ज आलीणगुत्तो परिव्वए । पुरिसा ! तुपमेव, तुम मित्तं किं बहियामित्तमिच्छसि ?। जं जाणिज्जा उच्चालइयं तं जाणिज्जा
दूरालइयं, जं जाणिज्जा दूरालइयं तं जाणिज्जा उच्चालइयं । है । पुरिसा ! अत्ताणमेव अभिनिगिज्झ, एवं दुक्खा पमुच्चसि । है पुरिसा! सच्चमेव समभिजाणाहि, सच्चस्साणाए उवट्ठिए से मेहाची मारं तरइ । सहियो धम्ममायाय सेयं समणुपस्सइ ।।
आचाराङ्गसूत्रम् ।
يييييييييبه
innouO:"Omni
पुस्तक २३ मुं. ९ वीर संवत् २४५२ मार्गशिर्ष आत्मसंवत् ३०.2 अंक ५ मो.
વીર–વિનતિ.
(આ ગયાÁ કર્મયુગ કુછ-કર્મ કરના શીખ–એ રાગ,). હે પ્રભો ! કયારી અમીની, આંખ ભીની રાખજે, બાળપણમાં મેરૂ ગિરિપર, ઈન્દ્ર શંસય સંહરી, શંકા શિક્ષકની વિડારી, એહ બળ અમ અર્પજે, | ૧ | સર્વ જીવને તારવાને, ત્યાગની કમ્મર કસી, નાથ તારી ઉગારી, દાસ દીનતા કાપજે. બાકુલા ગ્રહી સુપડામાં, દેતી ચંદન બાલકી, રાજ તારી હેતથી તે, મુજ શીર કર સ્થાપજો. ( ૩ || ઈન્દ્રને ઉપદેશ ભજે, આત્મશક્તિ છે ખરી, ચંડ કેશીકને ઉગાર્યો, વિશ્વ હારે આવજે. || ૪ | સંગમસમ પાપી સામે, શી દશા હાહનો, એમ ભીની આંખ કરતાં, એહ દ્રષ્ટી રાખજે.. | ૫ ||
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦.
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
જ્ઞાન કેવળ ધામ સિદ્ધિ, સાધી પ્રભુતા પાથરી, દાસ દશન પાઠ આપી, છાંટ અમીની છાંટ.
. ૬
परमेष्टि गुण संक्षिप्त विवरण
અરિહંત ગુણ વર્ણન” ( ઓધવજી દેશે કહેજે શ્યામને–એ દેશી ) અહીં ભવિ! સુંદર ગુણ શ્રી અરિહંતના, જે ગાતાં ગાનાર અને ગુણવાનજે; ઉત્તમ બાર ગુણોએ શોભિત એ પ્રભુ, જન મન રંજન ભય ભંજન ભગવાનજે .અહ૦ ૧ દેવ વૃક્ષ અશોક રચે સોહામણું, ઉંચુ બાર ગણું જીનવરથી એહજે; કરતા સુર વૃષ્ટિ પંચવર્ણા પુષ્પની, જાનુ સુધી સમવસરણમાં જેહ જે, ...અહ૦ ૨ દિવ્યવનિ તે વિણદિક વાજીંત્રથી, પુરતા સ્વર દે પ્રભુ વાણું માંય; ચામર જોડી ચાર *વેત રને જડયાં, પ્રભુ આગળ તે દેવોથી વીંઝાયજે .અહ૦ ૩ રત્ન જડીત સિંહાસન સેનાનું રચે, તે પર બેસી ધર્મ સુણાવે તાત; શરદ ત્રાતુના સૂર્ય કિરણ સમ શોભતું,
ભામંડલ મસ્તક પુઠે જગનાથ: જે .અહ૦ ૪ આકાશે દેવ વાજીંત્ર વગાડતા, દુંદુભિ કહીયે તે દુ:ખ હરનાર જે; શરદઋતુના ચંદ્ર સમાં દેવે રચે, છત્ર મનહર પ્રભુ મસ્તક પર બારજો......અહ૦ ૫ અપાયા પગમાતિશયના ગુણથી, સ્વપરના ઉપદ્રવ દૂર પલાય જે, જ્ઞાનાતિશય ગુણથી સર્વ પદાર્થનું, ત્રણ કાળનું શુદ્ધસ્વરૂપ જણાય જે -અહે. ૬
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
વિરચના પ્રમ
પૂજે પ્રભુ સુરનર નરપતિ પશુ પંખીઓ, સુંદર ગુણુ o o પૂજાતિશય કહેવાય જો; ૧૨વચનાતિશયથી સુરનર તિર્યંચને, પ્રભુ વાણી નિજ ભાષામાં સમજાય જો એમ ગુણે! મારે જીનવરના જાણીયે, અન્ય દેવમાં જેહ નહીં નરનાર જો; વો ગાવા પૂજો ધ્યાવેા પ્રેમથી, પામીજે
૨૭. મિમાંસાચા કોઈ પશુ કાળે જગતમાં
સંમત નથી.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
.અહા ૭
જેથી સુખ સ'પત્તિ સાર જો.....મહા૦ ૮
(અપૂર્ણ)
વિશ્વરચના પ્રબંધ
( નિવેદન ૧૧ મુ)
( ગતાંક પૃષ્ટ ૮૭ થી શરૂ. )
મનીય સૃષ્ટિ તથા વેઢાને અનાદિ અનત કહે છે. સર્વજ્ઞ પુરૂષ હાય ” તે માન્યતા આ મતને
૧૦૫
नहितयाविना परमेश्वरस्य सृष्टित्वं सिध्यति ॥
शक्ति रहितस्य तस्यप्रवृत्युपपतेः ॥ मुक्तानांच पुनरुत्पतिः ।।
૨૮, ઇ૦ સ૦ ના સાતમા આઠમા સૈકામાં થયેલ શંકરાચાર્યજી કેવલાદ્વૈત વાદને સ્વીકારે છે. તે જણાવે છે કે-આત્મા એક છે. જગતની ઉત્પતિનું કારણુ બ્રહ્મ છે. ચિત્ય શકિતશાલી પરમેશ્વર અને માયાથી અદ્રાલિકની પેઠે જગ તની રચના થાય છે. મનુષ્યના દુષ્કૃત્યાના ક્લેશ મળે છે. અને છેવટે જગતને પ્રલય છે, તેમનુ સૃષ્ટિ રચનાનું લક્ષણ વેદાન્ત ગ્રંથામાં આ પ્રમાણે છે.
For Private And Personal Use Only
સંસારમાં પશુ, પક્ષી, વિગેરે પદાર્થા વ્યકત થાય છે તેએ પૂર્વ પ્રલયમાં જગતની પૂર્વાવસ્થામાં અવ્યકત, અભ્યાકુતભાવથી અવસ્થિત બ્રહ્મમાં લીન હતા. આ અવ્યકત અવસ્થાજ નિવિશેષ બ્રહાસત્તાનું રૂપાંતર માત્રજ જગતરૂપ કાર્યનું ઉપાદાન કારણ છે. કાર્ય ના અસ્તિત્વમાંજ કારણનુ અસ્તિત્વ સમાયેલું છે. આ કારણનુ નામ કાર્યની ખીજ શકિત અથવા દેવી શકિત છે. જીએ બ્રહ્મસૂત્ર ૧-૪-૩ નુ ભાષ્ય.
परमेश्वराधीना त्वियमस्माभिः प्रागवस्थाजगतोभ्युपगम्यते, न स्वतंत्रा ॥ सचावश्याभ्युपगंतव्या | अर्थवतीहिसा ||
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
1
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનઃ પ્રકાશ
તઃ ? વિદ્યયા તમ્યા: વીનરાતે વાદાત્ ॥ अविद्यात्मिकाबीज शक्तिः, अव्यक्त शब्द निर्दश्या, પરમેશ્વરાશ્રયા, માયામથી, દામુપ્તિના
',
यस्यां स्वरूपप्रतिबोध रहिताः शेरते संसारिणो जीवाः ||
આ મીજ શકિતનું નામ માયાશકિત છે. જેથી આ માયાકિતને મનના અજ્ઞાનાત્મક સંસ્કાર માનનારા શંકરાચાર્યજીને ખેલાવે છે. આ કિતનું લક્ષણ એવુ છે કે—
પ્રચ્છન્ન આધ ”કહીને
कारणात्मनालीनंकार्यमेव, अभिव्यक्तिनियामक तयाशक्तिः ।। रत्नप्रभा ॥ અ—કારણમાં છુપાયેલુ કાર્ય જ અભિવ્યકિત નિયામકતા વડે શિત
રૂપ છે.
જગત આ શકિતથી વ્યકત થાય છે અને આ શકિતરૂપથીજ વિલિન થાય છે, જેમ મેટા વડ શિકત રૂપથી ખીજમાં રહે છે તેમ કાર્ય પણ પ્રલય થાય ત્યારે શકિતરૂપથી પેાતાના ઉપાદાનમાં રહેછે. ખીજ શકિત એ બ્રહ્મ સત્તાનીજ અભિન્ન અવસ્થા હાવાથી બ્રહ્મ સત્તામાંજ ખીજ શકિતની સત્તા છે. તેા ખીજ શકિતના યોગથી બ્રહ્મજ જગતનું કારણ છે. એટલે શકિત રહિત શુદ્ધ ( બીજ યુકત ) ચીન્માત્ર ચેતન બ્રહ્મ જડ જગતનું ઉપાદાન-કારણુ છે.
૨૯ ગોડપાદ કારિકાભાષ્યમાં લખ્યુ છે કે જેમ પ્રાણશક્તિ જીવનનીસુષુપ્તિ અવસ્થામાં અવ્યક્તપણે અવસ્થિત રહે છે, તેમ પ્રલયકાલે બ્રહ્મમાં પણ રહે છે. આ જગતનું બીજ છે, જેથી શ્રુતિએ બ્રહ્મને આ બીજદ્વારા કારણ બ્રહ્મ તરીકે એળખાવે છે. આથી યાદ રાખવુ` કે—પ્રલયાવસ્થામાં ખીજ નહાય તા જીવ કેાઇ કારણે ઉત્પન્ન થઇ શકે નહીં માટે ખીજ હાવાથી જ જીવના પ્રાદુર્ભાવ થાય છે તે ગમે તે નામ વડે કરીને અભ્યાકૃત અવસ્થાવાળું સ્થિરરાખી કેવળાદ્વૈત સિદ્ધાંત સ્થપાયા છે.
૩૦. મણીશંકર હરગેાવિંદ ભટ્ટ ( પ્રસ્તાવના, સર્વદર્શન સંગ્રહ-વડોદરા ) લખે છે કે- શાંકરભાષ્ય અ૰ ૧ પાદ, ૪ અધિકરણ ૭ માં, ઈક્ષાપૂર્વક ( ઈશ્વરના કેવલનિમિત્ત કારણુત્વના ) કતૃત્વને નિષેધ કર્યા છે. તે જોતાં ઇશ્વરને કેવળ ઉપાદાન કારણથી વ્યતિરિક્ત માની તેને કર્તા અથવા રચિયતા માનતાં જેજે અડચણા અને વિરાધા આવે છે તે સમજાશે. જો ઇશ્વરને વિશ્વપ્રપ ંચનુ ઉપાદાન અને નિમિત્ત એ બન્ને પ્રકારનુ કારણ લઇએ તા તેમ લઇ શકવુ શકય છે++વિશ્વપ્રપોંચ કંઇજ નથી, અર્થાત્ તે અસત છે એમ કહી શકાતુ નથી. ++ જ્યારે વિશ્વપ્રપંચનુ અસ્તિત્વ “ હું ૐ... ” થી નિરપેક્ષ જ્ઞાત છે ત્યારે તે સત્ પણ છે. પણ જો આપણે તેને કેવળ સત્ કહીએ તે તેમાં જ આપણી નિત્ય સચ્ચિદાન ંદની પ્રાપ્તિને માટે પ્રયત્ન
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિધરચના પ્રબંધ.
૧૦૭
કરતી વૃત્તિને પરમ સંતોષ થવો જોઈએ. પણ તે પ્રમાણે થતુ નથી, આમ હોવાથી આપણે તેને અસત્ પણ કહેવું પડે છે. આ પ્રમાણે આ વિશ્વ સદ્દઅસ ઉભયાત્મક છે.
૩૧. વિજ્ઞાનભિક્ષુ બતાવે છે કે- જડચૈતન્યમાં પરમ અભેદ નથી તેમ ભેદ પણ નથી એટલે પ્રકૃતિ બ્રહ્મ હંમેશાં ખીરનીરની પેઠે અવિભકત છે. આ સાંખ્ય અને કેવલાદ્વૈતના સંસ્કારવાળો અવિભાગાદ્વૈત સિદ્ધાંત કહેવાય છે (ભ.)
૩ર. ઈ.સ. હજારમાં થયેલ રામાનુજાર્યને વિશિષ્ટાદ્વૈત સિદ્ધાંત છે અને જગત રચના માટેની વ્યવસ્થા આ સિદ્ધાંતથી જ કરે છે.
૩૩. ઈ. સ. બારમી સદીમાં થયેલ મક્વાચાર્ય કહે છે કે સ્વતંત્રતત્વમાં ભગવાનને અને અસ્વતંત્ર તવમાં જીવાદિસમસ્ત પદાર્થોનો સમાવેશ થાય છે આ પ્રમાણે જગતની વ્યવસ્થામાં સ્વતંત્ર અને અસ્વતંત્ર બે તો છે આ સંપ્રદાયનું નામ પૂર્ણ પ્રજ્ઞસંપ્રદાય કે બ્રહ્મસંપ્રદાય છે, જેમાં દૈતસિદ્ધાંતની પ્રતિપાદન થયેલ છે.
૩૪. નીમ્બાર્ક અને ભાસ્કરે તે દ્વૈત અને અદ્યત એ બને વ્યવસ્થાને માન્ય રાખી જગતના દરેક પદાર્થોની ઉત્પત્તિ અને સ્થિતિ માટે બૈતાદ્વૈત સિદ્ધાંત સ્થાપેલ છે.
૩૫. વલલભાચાર્ય લખે છે કે–સબ્રહ્મમાં અસદમાયા છે એમ માનવાથી બ્રહ્મમાં અશુદ્ધતાનો આરોપ આવે છે, માટે માયાની મલિનતાથી રહિત સ્વતંત્ર બ્રહ્મજ સ્વેચ્છાથી સૃષ્ટિને આર્વિભાવ તિરભાવ પમાડી રચે છે. વલભાચાર ઈ. સ. ૧૬ ના સૈકામાં ત ભેદની વાસ્તવિકતા સ્વીકારવા છતાં, સર્વમાં ચિન્મય પણે અભેદતા માની શુદ્ધાદ્વૈત સિદ્ધાંત સ્થાપેલ છે. (શ્રી ભકત-પાન–૧૪ર) ૩૬. ગેલાધ્યાયમાં કહ્યું છે કે –
यस्मात् क्षुब्ध प्रकृति पुरुषाभ्यां महानस्यगर्भेहंकारोभूत खकशिखिजले।व्यस्ततः संहतेश्च ।। ब्रह्माडं यजठरग महीपष्ट निष्ठो विरंचिः ।
विश्वं शश्वत् सृजति परमं ब्रह्म तत्तत्व माद्यम्. ॥ १॥ અર્થ–પ્રકૃતિ પુરૂષમાંથી મહાન, મહાનના ગર્ભમાં અહંકાર, અને તેમાંથી આકાશ, વાયુ, અગ્નિ,પાણી, અને પૃથ્વી અને તેથી દરેક વિકારતત્વની પરંપરા પ્રકટે છે આ રીતે બ્રહ્માંડના જઠરમાં રહેલ પૃથ્વીના પીઠ ઉપર બેઠેલ વિરંચિબ્રહ્મા આખા વિશ્વને બનાવે છે આ પરમ બ્રહ્યાજ આદ્યતત્વ છે.
૩૭. શંકરાચાર્ય જગતને વિવર્તરૂપે માને છે વલ્લભાચાર્ય સત્યરૂપે અને પરિણામરૂપે માને છે જ્યારે દયાનંદ સરસ્વતી જગતને જડરૂપે માને છે.
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. ૩૮. વિશ્વામિત્ર ઋષિએ ત્રિશંકુને ઈદ્ર બનાવવા માટે ઈશ્વરની તથા ત્રણે જગતની અવગણના કરી આ દ્રષ્યમાન જગતથી તદ્દન નવું જ જગત બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો હતો. બ્રહ્માના જગતના ખચ્ચર એ વિશ્વામિત્રના જગતના ઘડા મના ય છે. આ રીતે જગતને એગ્ય વસ્તુઓ તૈયાર થતાં ઈશ્વરે ભય પામી, વિશ્વામિત્ર પાસે આવી, તેમના મનનું સમાધાન કર્યું અને તેમણે બનાવેલ મનુષ્યના મુખને ઈશ્વરે પોતાના જગતમાં સૌ કોઈથી ઉંચા રાખ્યા જેને આપણે શ્રીફળ કહીએ છીએ.
૩૯. પિરાણિક-મુક્તશાસ્ત્ર પાને-૧૦૩ માં લખ્યું છે કે-પ્રથમ આ પૃથ્વીમાં જે કાંઈ હતું, તે ન કહેવાય, નવર્ણવી શકાય, એવું અદબ, આનંદમય, નિષ્કલ, અને અચળ તત્વ હતું.
૪૦. કાળવાદીઓ કહે છે કે–#ાકૃનતિ મૂતાનિ એટલે કાળ પૃથ્વી વિગેરે પાંચ ભૂતેને બનાવે છે, પ્રજાને સ્થાપે છે, દરેકનું રક્ષણ કરે છે તુવિભાગ વડે વનસ્પતિના નિયમો ઠંડી, ગરમી, વૃષ્ટિ, ગર્ભ, સ્થિતિ, વિવિધ અવસ્થાઓ વિગેરે કૃતક-કાર્યોમાં કાલનીજ મહત્તા દેખાય છે. (નંતી ટિકા)
૪૧. સ્વભાવવાદીઓ કહે છે કે દરેક કાર્યનું કારણ પોતપોતાને સ્વભાવ છે, દરેક ભાવો સ્વભાવથીજ ઉત્પન્ન થાય છે, જેમકે માટીમાં ઘડો થવાને સ્વભાવ છે તેથી તેમાંથી ઘડે થાય છે પણ વસ્ત્ર બનતું નથી. આવી જ રીતે તાંતણામાંથી દોરામાંથી કપડું થાય છે. પાકવાના સ્વભાવવાળા મગ રાંધવાથી પાકે છે. પણ કેરડુ મગ દરેક પ્રકારની રાંધવાની સામગ્રી હોવા છતાં માત્ર પાકવાને સ્વભાવ ન હોવાથી બધી મહેનત નકામી કરે છે. શેરડીમાં મીઠાશ છે, પાનમાં રંગ છે. કુલમાં સુગંધ છે અને રાંદનમાં શીતલા છે તે પણ તેના સ્વભાવથી થયેલ. શક્તિઓ છે.
૪૨. કર્મવાદીઓ કહે છે કે-જગતને કઈ કર્તા નથી. કેમકે પોતપોતાના કર્મો પ્રમાણે જ સુખી કે દુઃખી થાય છે. વૈદ્યક ગ્રંથ તે ગેસ્પત્તિમાં. જીવોના પ્રાકૃતકમ પાકને જ મુખ્ય માને છે.
૪૩. દુર્વાસા ઋષિને પુત્ર અશિરા કહે છે કે ઈશ્વર પોતે પણ કર્મને આધિન છે.
૪૪. ભૃગુ ઋષિ કહે છે કે-ઈશ્વરે અચલકર્મ થી તેઓની કરણી પ્રમાણે તેઓને ઉત્પન્ન કર્યા ૪૫. ભતૃહરિ શતકમાં પણ કમની પ્રાધાન્યતા દેખાડતાં કહ્યું છે કે
ब्रह्मा येन कुलालवत् नियमितो ब्रह्मांड भांडोदरे । विष्णुथन दशावतारगहने क्षिप्तो महासंकटे ॥
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિશ્વરચના પ્રબંધ. रुद्रोयेनकपाल पाणि पुटके भिक्षाटनं कारितः । सूर्योभ्राम्यति नित्यमेव गगने तस्मै नमः कर्मणे ॥ १ ॥ નમસ્યામો રેવાન્નનુ વધે તે વશTI: विधिवंद्यः सोपि प्रतिनियत कमैक फलदः ।। फलं कर्मायत्तं किममरगणैः किंच विधिना
नमस्तत्कर्मेभ्यो विधिरपि न येभ्यः प्रभवति ॥ २ ॥ અર્થ–જેણે બ્રહ્માને બ્રહ્માંડના મધ્યમાં કુંભારના ચાકડાની પેઠે ભમાવ્યો. જેણે વિષ્ણુને દશ અવતારના ભીષણ સંકટમાં નાખ્યા, જે રુદ્રને હાથમાં કપાળ આપીને ભિક્ષા માટે રખડાવ્યા તે કર્મને નમસ્કાર હો. વળી જે દેવને નમસ્કાર કરીએ પણ તેઓ વિધિના તાબામાં છે; હવે વિધિને વંદન કરીયે જ્યારે તે પણ માત્ર કર્મ ફળને દેનાર છે એટલે ફળ પાસે જઈએ તો તે કર્મને આધીન છે. જેથી દેવતાઓને કે વિધિને નમસ્કાર કરવાથી શું વળવાનું છે? માટે વિધિ પણ જેને વશ કરી શકતા નથી તે કર્મોને જ નમસ્કાર હો.
૪૬. નિયતિ વાદીઓ કહે છે જ્યારે જ્યારે જે જેનાથી થવાનું હોય ત્યારે ત્યારે તે તેનાથી થયા જ કરે છે. આવી જેના વડે દરેક ભાવે નિયત પણે થયા કરે છે, તેવું કોઈ નીયતિ નામનું અલગતત્વ છે. કેમકે નિયામક ન માનિએ ત્યારેક ર્ય કારણે ભાવની નિયમિત વ્યવસ્થા કરવા માટે આવું તવ માનવાની આવશ્યક્તા છે.
(1) ૪૭. બુદ્ધો જગતને અનાદિ માને છે કારણ કે વેદિકમાં કહેલ રૂચાઓથી તે સાદિ છે કે અનાદિ છે એ કાંઈ સિદ્ધ થતું નથી વળી મનંતર આદિના અધિકારે પણ ગણનામાં ગુચવણીવાળા છે. વળી વેદ અનાદિ માનીએ તે પછી જગતને અનાદિ માનવામાં શું કરકત આવે છે ? કારણકે ઉપર કહી ગયા તેમાં કોઈ કઈ વસ્તુને અનાદિ તો માનવી જ પડે છે. હવે સર્વને વિનશ્વર માની અમુકને અનાદિ માનવાથી ઘણા પ્રશ્નને સ્થાન નથી મળતું કે ? માની લઈએ કે પિતાને દેખી પોતાના પિતાનું અસ્તિત્વ સંભવે છે તેમ જગત કર્તા અને આપણને મર્યાદા માં રાખનાર કઈ મહાન્યાયી વ્યક્તિ હેવી જોઈએ ને તેથીજ ઈશ્વરની કતાં અને રક્ષક તરીકે જરૂર છે. પણ સામે પડઘો ઉઠે છે કે-જેમ પિતાને દેખી પિતાનું, પિતાને દેખી દાદાનું, એમ વંશપરંપરામાં વડવાનું, અસ્તિત્વ પણ સૂચવે છે તેમજ જગતને દેખી તેના કર્તા ઈશ્વરનું ને ઈશ્વરને દેખી તેના કર્તા બાપનું અને બાપથી દાદાનું અસ્તિત્વપણું ઘટેજ. પણ તેમ મનાતું નથી. માટે તે વિષે મન જ મજાનું છે. ઇવર સાકાર છે કે નિરાકાર છે? આધાર છે કે આધેય છે? ઈત્યાદિ
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ન્યાય ગ્રંથકત કથન પ્રમાણે કદાચ ઉત્તર મળે છે પણ તે ઉત્તર કરવાનું કારણ? પ્રશ્ન માત્ર જ હોય છે.
વળી રક્ષક તરીકે તેને માનીયે તો જીવોને સુખી, દુ:ખી, કંગાલ, રોગી, બનાવવાનું કારણ શું? ( ટુર્વ તૌર્ય. ) જીવને જન્મથી હર્ષ અને મૃત્યુથી ખેદ આપવાનું શું કારણ છે? એક સામાન્ય હૃદયના પિતાને પણ ધેળા કે કાળા કરામાં તફાવત હોતા નથી તે શું કર્તાને જીવે પર દ્વેષ સંભવી શકે ? બુદ્ધાવતાર વિષને અવતાર મનાય છે અને કહેવાય છે કે–વિષ્ણુને બુદ્ધધર્મ ચલાવવાની ઈચ્છા ન હતી; છતાં બદ્ધધર્મ થયો. તે આ પ્રમાણે પ્રભુ પર અજ્ઞાનતા કે અસર્વજ્ઞતાનો દોષ આવે અને તેને જગતકર્તા માનીયે તે શું પ્રભુના નામની કીંમત નથી ઘટાડતા ? વળી વેદની દરેક ભૂલે દેખાડનાર બીજા ધર્મો પણ જગન્નીયંતા કોઈ હોય તો શા માટે ઉપજ ? પ્રથમ દુષ્ટને જન્મ આપે પછી તેને નાશ કરવા પ્રભુને આવવું પડે એ પણ કર્તાની સત્તા કેટલી અંકાવે છે? વળી કેઈને સ્વર્ગ આપવું ને ઠેષ–ોધ માનાદિ જગતમાં બનાવીને તે દ્વારા બીજાને નરકમાં પહોંચાડવા આનું કારણ શું? કદી જીવોના કર્મના દોષ ઠરાવીએ તે પછી જગતનિયંતાનું બીરૂદ કર્મને આપી શકાય. બીજી કોઈ વ્યક્તિને તેમાં હક્ક નથી. વળી કર્મથી સુખ દુખ આદિ થાય છે. સ્વર્ગ નરકાદિની પ્રાપ્તિ થાય છે તે પછી જગતકતનું શું કામ છે ? આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પરંપરાને સર્વમાન્ય ઉત્તર મળવો મુશ્કેલ છે, માટે વીતરાગ કે ઈવર ( ઉત્તમ જીવ) ઉપર જગતકર્તાની આળપંપાળને આરોપ મૂકો એ ઠીક નહિ કહેવાય. વળી એજ વાત માટે જુદા જુદા આરે બહાર પડે છે. તે સત્ય શું માનવું તે બુદ્ધિમાનોએ વિચારવા જેવું છે. એટલે બદ્ધદર્શનમાં કઈ જગત્કર્તાને સ્વિકાર કર્યો નથી.
૪૮. બુદ્ધ દર્શનના ધર્મ સંપ્રદાયના શુન્ય પુરાણના આધારે માન્યતા છે કે પ્રથમ કાંઈ ન હતું, બધું શુન્ય હતું. નીરંજન પુરૂષ નીરમાં હતે. ધર્મ નીરંજન દેવે બ્રહ્માસને બેસી યેગમાં ૧૪ યુગ કાઢયા. ત્યાર પછી “હાઈ” બોલતાં એકદમ ઉલૂક (ઘુડ) થયું.-આ ઉલુક મુનિએ ૧૪ યુગ ભૂખ્યા રહી અંતે ખેદિત બની પ્રભુ પાસે ખાદ્યની માગણી કરી. પ્રભુનું ભાતું માત્ર પોતાનું થુંક હતું. પ્રભુએ તે થુંક ઉલુક મુનિને આપ્યું. પણ તેના એકાદ બે છાંટા ઉલુકના મુખની બહાર પડયા, જે સાગર સમુદ્ર રૂપે બની ગયા. આ સાગરના પાણીમાં બને (નીરંજન દેવ અને ઉલુક મુનિ) ભાસવા લાગ્યા. વળી ઉલુક મુનિ અતિ કલાત બની ગયા, એટલે તેની એક પાંખ તેડી પાણીમાં ફેકી, એટલે ઉલુક રષ્ટિ બની. પછી હંસ સુણી બની. હંસે ૧૪ યુગ સુધી પ્રભુનું (વાહન બની ) સેવા કરી, પછી પ્રભુને હડસેલી, આકાશમાં ઉડી ગયો. એટલે પ્રભુએ ક૭૫ (કાચબે ) સૃષ્ટિ કરી તેણે પ્રભુને ચૌદ યુગ પછી થાપ આપી, એટલે નીરંજન પ્રભુ ખૂબ મુશ્કેલીમાં
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિશ્વરચના પ્રબંધ.
૧૧૧ પડયા ત્યારે સોનાનું પેતા ( ) પાણીમાં ફેંકયું ને વિચાર્યું કે આ વાહન બીજાની જેમ અકૃતજ્ઞ બનશે નહિ, પણ પિતા ( ) વાસુકી નાગરૂપે બની ગયા. ને તે નાગ પ્રભુને જ ખાવા દોડ્યા. બે ગતિક ધમે ઉલુકના પરામર્શથી કાનનું કુંડલ જલમાં ફેકયું એટલે તે કુંડલ દેડકા રૂપે બની ગયું. વાસુકી નાગે તેને ખાવાનો વિચાર કર્યો. ( ધર્મ પૂજા ગ્રંથમાં આ દેડકાને સ્થાને સહસ્ત્રફણા નાગની ઉત્પત્તિ કહી છે) પછી ધીમે પિતા મેલ વાસુકીના માથામાં ચાંપે તે મેલ જ આપણું આ પૃથવી વસુમતી છે. ધર્મના ધામથી ગારી અને બારીના ગર્ભથી બ્રહ્મા, વિષ્ણુ તથા શિવ જમ્યા છે. આ અધિકાર શૂન્ય પુરાણ, ધર્મ પૂજા વિધાન, ઘનરામનું ધર્મમંગલ, ને માણિકદત્તની મંગલ ચંડીમાં, અપાધિ ફેરફાર સાથે વર્ણવેલ છે. આ સૃષ્ટિતવ બ્રાહ્મણ્ય સૃષ્ટિ તત્વને મળતું છે. (પ્રવાસી કા. ૧ પા. ૧૬૦ )
૪૯. નેપાલના બૌદ્ધધમીએ સૃષ્ટિતત્વ સમજાવતાં કહે છે કે--પ્રથમ શૂન્ય સિવાય કાંઈ ન હતું (સ્વયંભૂ-પુરાણ ) જ્યારે કાંઈ ન હતું ત્યારે સ્વયંભૂ એકલા હતા. (ગુણ કુરંડ વ્યુહ.) તે આદિ બુદ્ધિને બહુ થવાની કામના (પ્રજ્ઞા) થઈ. બુદ્ધ અને પ્રજ્ઞાના વેગથી પ્રજ્ઞા-ઉપાય, કે શિવ-શક્તિ, કે બ્રહ્મા-માયાની રચના થઈ.
સાથે સાથે એ કામનાના ઉદ્રેકથી વેરોચન, અભ્ય, રત્ન સલાવ, અમિ તાભ (પદ્મ પાણિ) ને અમેઘ સિદ્ધિ એ પાંચ બાદ્ધનો જન્મ થશે. આદિ બુદ્ધ તે પ્રત્યેક બુદ્ધને એકેક બધિસત્વ સૃષ્ટિ કરવાનો આદેશ આપે ત્યારથી અત્યાર સુધીમાં ચાર બુદ્ધ ને ચાર બુદ્ધક૯૫ થઈ ગયા છે. ચાલુ કપમાં બોધિસ વ પદ્ય પાણિનું રાજ્ય છે. પદ્મ પાણીચે બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-શિરને બનાવી તે ત્રણ્યને જગતના સુજન પાલન અને સંહારના કાર્યમાં જોડી દીધા છે. આ માન્યતાનું કારણ પણ બ્રાહ્મણે સાથેનો સહવાસ છે. (પ્રવાશી. કા ૧-૧૬૧ )
૫૦ અભેદ માર્ગદર્શક-નિબંધમાં લખ્યું છે કે-આત્મા પિતે જ ઇશ્વર છે. આત્મારૂપ ઈશ્વર, જ્યાં સુધી અજ્ઞાન દશામાં છે ત્યાં સુધી તે સૃષ્ટિના કર્તા છે. જ્ઞાન થતાં શુદ્ધ વરૂપ સિવાય બીજું કાંઈ રહેતું નથી. અર્થાત્ મનને વિલય થતાં મને જન્ય સૃષ્ટિનો વિલય થાય છે. તેથી તેવા શુદ્ધ જ્ઞાનમય સમયમાં સૃષ્ટિ એ શું છે? એવો સવાલ પણ હયાત હેતો નથી. ત્યારે તે કોણે બનાવેલ છે, એ વિસંવાદ તે સંભવે જ કયાંથી ? આત્મારૂપ ઈશ્વરે આ સકલ રષ્ટિ રચી છે. અર્થાત આ સકલ સૃષ્ટિનું ધષ્ઠાન મનરૂપ આત્મા છે. દરેક કાર્યનું અધિષ્ઠાન હોય છે, (તેમ) જગત પણ એક કાર્ય છે. માટે તેનું પણ અધિષ્ટાન હોવું જ જોઈએ, અધિષ્ઠાન વગર કોઈપણ કાર્ય પ્રતિત થાય નહીં, સૂકમ વિચાર કરતાં જગપ
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
મહત્કાર્યનું અધિષ્ઠાન મનરૂપ આતમા છે. મનરૂ૫ આત્મા ત્રિગુણ–સત્વ, રજ, અને તમરૂપ ત્રિપુટીમય છે. મનની સાત્વિક વૃત્તિ તે વિષ્ણુ, મનની રાજસ વૃત્તિ તે બ્રા અને તામસ વૃત્ત તે શંકર, મનરૂપ આત્મા કે ઈશ્વરથી જગતરૂપ મહત્યા કપાયેલું છે. અર્થાત્ મનરૂપ આત્મા જગતનું અધિષ્ઠાન છે. એ કલ્પિત મનેમ જગતને રાજવૃત્તિરૂપી બ્રહ્મા ક૯૫ના કરી સજે છે. સાત્વિક વૃત્તિરૂપ વિશગુ તેનું પાલન કરે છે. અને તામસ વૃત્તિરૂપ શંકર કપિત જગતને સંહાર કરે છે. (ચાલુ.)
સમ્યકત્વના શત્રુઓ.
જૈન ધર્મના પવિત્ર માર્ગે ચાલનારા, શ્રાવકોના ધાર્મિક અને વ્યવહારિક જીવનનો આધાર સમ્યકત્વ છે. શ્રાવકત્વનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સમ્યકત્વના અંગીકારમાં રહેલું છે. શ્રાવકે પોતાના જીવનમાં સમ્યમ્ દર્શન, સમ્યગૂ જ્ઞાન અને સમ્ય ચારિત્રની પ્રાપ્તિને માટેજ ચિંતવન કરવાનું છે. એ ચિંતવન કરવા માટે જ દરેક શ્રાવક જન્મે છે. તેથી જ ભગવાન તીર્થકરોએ સૂવવામાં બે દુર્લભ અનુપ્રેક્ષા પ્રરૂપેલી છે. એ અનુપેક્ષામાં પ્રાણુને આ સંસારમાં અનંતકાળ પરિભ્રમણું કરવાની, આત્માનું સત્ય સ્વરૂપ ન સમજાયું તેને માટે પશ્ચાત્તાપ કરવાની અને વારંવાર જન્મ-મરણ પામવાની પીડા વહોરી લીધાની ચિંતા કરવાની સૂચના દર્શાવેલી છે. એ અનુપ્રેક્ષા સમ્યકત્વનો લાભ મેળ હોય તેજ થઈ શકે છે. ટૂંકમાં જૈનત્વ છે શ્રાવકત્વ મેળવવામાં સત્ય, ક્ષમા, વિનય, બ્રહ્મચર્ય, ઉપશમ, નિયમ, ત્યાગ અને નિગ્રંથ વગેરે ઉત્તમ ગુણે મેળવવાનો અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે. એવું સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરવા માટે જ શ્રાવકોનું જીવન નિર્મિત થયેલું છે. બીજે રૂપે આલંકારિક ભાષામાં કહીએ તે તે સમ્યકત્વનો મહાગુણ આ ઘર સંસારરૂપી ભયંકર અટવીમ મુસાફરી કરનાર મનુષ્ય પ્રાણીઓને અનુપમ વિશ્રાંતિ આપનાર અને ઉભય. લેકના વાંછિતો પૂરનાર એક કલ્પવૃક્ષ છે. એટલું જ નહીં પણ છેવટે મુક્તિનગરીને. કલ્યાણમય અને પરમશાંતિદાયક માર્ગ બતાવનાર એક મીયારૂપ છે.
આવા સમ્યકત્વરત્નની પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ છે. તથાપિ સત્કર્મ યેગે જે. કદિ તેની પ્રાપ્તિ થઈ તે પછી તેનું રક્ષણ કરવું મુશ્કેલી ભરેલું છે. એ મહા દિવ્ય. રત્નને યોગક્ષેમ રાખવાને માટે મહાત્માઓએ બહુ ધોષણ કરી ઉપદેશ આપેલા છે.
શ્રાવક જીવનને ખરૂં શ્રાવકત્વ આપનાર એ સમકિતના શત્રુઓ ઘણું છે. કવિઓ તેમને સમકિતના ચાર પણ કહે છે. તેમાંથી મુખ્ય ચાર શત્રુઓ મોટા છે. તેમની શક્તિવિશે જૈનશાસ્ત્રોમાં ઘણું લખે છે. અને તેમને ઓળખવાને માટે તેમનાં કેટલાએક મુખ્ય લક્ષણે આપે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સમ્યકત્વને શત્રુઓ.
૧૧૩ આજકાલ પૃથ્વી ઉપર એ શત્રુઓ કેવી રીતે ફાવે છે? તેનું દિગદર્શન કરાવવા માટે આ વિષય લખવાને ઉદ્દેશ છે.
સમકિતને મુખ્ય શત્રુ મિથ્યાત્વ છે. જૈન વિદ્વાનોએ તેના સ્વરૂપને માટે ઘણું ઉપદેશ્ય છે. તથાપિ વર્તમાનકાલે એ શત્રુનો પ્રવેશ શી રીતે થાય છે? તે અવશ્ય જાણવા ગ્ય છે. પૂર્વકાલે એ શત્રુ વિદ્યમાન હતું, તથાપિ તે સમયે નાનું હદયબળ ઉચ્ચતર હતું. એટલે તેની વિશેષ શક્તિ ચાલી શકતી ન હતી. આજકાલ હદયબળ હીન છે. સ્વાર્થના બળથી તે દબાઈ ગયું છે, એટલે તે મિથ્યાત્વ વીર બળવાન થઈને પ્રવર્તે છે. જૈન શાસ્ત્રકારોએ સાકક અને લેકોત્તર એવા મિથ્યાત્વના મુખ્ય બે પ્રકાર માનેલા છે. તેમાં હાલ લોકિક મિથ્યાત્વનું બળ ઘણું વધી ગયું છે. ઘણું જેનેના હૃદય ઉપર સ્વાર્થનુ અંધકાર પ્રસરવાથી, તેઓ પોતાના જૈનત્વને ભૂલી જાય છે. જે સ્વાર્થની સિદ્ધિ થતી હોય તે લૈકિક મિથ્યાત્વને સાંસારિક સુખ માટે હદયથી આવકાર આપે છે. સમકિતને મહાન્ શત્રુ મિથ્યાત્વ સ્વાર્થની સહાય લઈ જૈન પ્રજાના મોટા ભાગમાં જુદે જુદે રૂપે પસી ગયો છે. કોઈ સ્થળે તે વિવેકને બહાને પ્રવેશ કરે છે, કોઈ સ્થળે તે લેભદ્વારા પસી જાય છે, કોઈ સ્થળે કુસંપનું આલંબન લઈ દાખલ થાય છે, કેઈ ઠેકાણે દ્વેષ તથા ઈર્ષાના મિષથી પેસી જાય છે અને કોઈ સ્થળે ખુશામતનો લાભ લઈ અને કીર્તાિના લેભે દાખલ થઈ જાય છે. જ્યાં દષ્ટિ ફેરવી એ છીએ ત્યાં કઈ પણ પ્રકારે મિથ્યાત્વ શત્રુનું વાસ્તુ થયેલું જોવામાં આવે છે.
બીજી રીતે પણ તે મિથ્યાત્વ ઘણે સ્થળે દર્શન આપે છે. પ્રાચે કરીને આ મિથ્યાત્વનું બળ વેહેમની આગળ બહુ ચાલે છે. હૃદયમાં જરા પણ વેહેમનો પ્રવેશ થયે કે તરતજ એ મહાશત્રુ દાખલ થયા વિના રહેતું નથી, તેટલું જ નહીં પણ તે પેઠા પછી તે મનુષ્ય શ્રાવકપણું પણ ભૂલી જાય છે.
સુજ્ઞ શ્રાવકે એ સમજવું જોઈએ કે, આ લેકમાં તેમના શ્રાવકત્વને શોભા વનાર અને શુદ્ધ જૈનત્વ બક્ષનાર સમકિતને કટ્ટો દુશ્મન મિથ્યાત્વ છે. તેમાં પણ વર્તમાન કાલે તે મહાશત્રુને પ્રવેશ કરવાના ઘણું લાભ મળે છે. તેથી તે મહાશત્રુ સમક્તિરૂપ અમૂલ્ય પદાર્થને નાશ ન કરે–એ ભયંકર લુંટારે સમકિતરૂપ રત્નને હું ટી ન જાય, તેને માટે સદા સાવધાની રાખવી જોઈએ.
સમક્તિને બીજો શત્રુ અવિરતિ છે. આગમ-શાસ્ત્રકારોએ તેનું સ્વરૂપ ઘણું વિવેચન કરીને સમજાવ્યું છે, પરંતુ સાંપ્રતકાલે એ મહાન શત્રુ સમક્તિને વિ છેદ કરવા કેવી પ્રવૃત્તિ કરે છે ? તે પ્રત્યેક જેને સમજવાનું છે. જો કે સંસારી જી ગૃહાવાસમાં રહી સર્વ વિરતિપણું મેળવી શકતા નથી, એ વાત સત્ય છે, પરંતુ પ્રબુદ્ધ ગૃહસ્થો અવિરતિની હદ (દેશવિરતિપાછું) રાખી શકે છે. વર્તમાન
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૪
શ્રા આત્માનંદ પ્રકાશ.
કાળે પૃથ્વીમાં અવિરતિનું મહાન બળ ચાલે છે. આર્થિક લોભને લઈને એ મહા શત્રુ વિશેષ ફાવતો જાય છે. તેના પ્રચંડ પંજમાં આવેલાં લોકે અકાર્ય–હિંસા, જુહુ બોલવું, ચોરી કરવી વગેરે અકાર્યો કરવાને પણ પ્રવત્ત છે. અવિરતિ એક શત્રુ છતાં તેની સાથે બીજા અનેક શત્રુઓ સામેલ થાય છે. ચતુર્વિઘ કષાયે તેની મદદમાં આવે છે અને તેથી તે પ્રચંડ શત્રુને પરિપૂર્ણ ઉત્તેજન મળે તે સર્વની સહાયથી અતુલ બળને ધારણ કરનાર અવિરતિ શત્રુ કેટલીક વખતે જેનોના સમ કિતને પણ છિન્નભિન્ન કરી નાંખે છે. તે પ્રબળ રિપુની આગળ સમકિતની રક્ષા કરવી અશકય થઈ પડે છે.
સમ્યકત્વના આરાધક અને કલ્યાણના સંપાદક એવા શ્રાવકોએ પિતાના સમકિતની રક્ષા કરવા માટે તે સમકિતના શત્રુરૂપ એવા અવિરતિ દોષને સર્વદા નહીં તે અમુક અંશે તે ત્યાગ કર જોઈએ.
સમ્યકત્વને પરાભવ કરવામાં ચતુર એ ત્રીજે શત્રુ ગ છે. આત વિદ્વાનોએ તે યુગનું સૂક્ષમ સ્વરૂપ ઘણાં ભેદથી પ્રરૂપેલું છે. જૈન શાસ્ત્રમાં.
ગના એકંદર પંદર ભેદે બતાવેલા છે. આ શત્રુ મિથ્યાત્વ અને અવિરતિના જે પ્રચંડ નથી, તથાપિ આજકાલ તે યંગ શત્રુને દુરૂપગ થવા માંડે છે. તેનો સદુપયોગ કરવામાં કે ઈકજ પ્રવૃત્તિ કરે છે. મનના યોગના સંબંધમાં સત્ય મ ગનું દર્શન કેઈક જ સ્થળે થાય છે. પ્રાયઃ પ્રત્યેક સ્થાને અસત્ય મને યોગનું બળ દેખાય છે. સારા વિચારેના કરતાં ખોટા વિચાર કરનારાને મોટો વર્ગ છે. સંઘ, જ્ઞાતિ, વ્યવહાર, વેપાર અને બીજા કાર્યોમાં અસત્ય મનાયેગ અને વચન ગની છાયા વધારે દેખાય છે.
વચન યોગના સંબંધમાં પણ વિપરીત ભાવ થઈ ગયો છે. પ્રતિષ્ઠિત ગણાતા શ્રીમંતના મુખમાં પણ સત્યવચન યોગનો વિયોગ થતો જાય છે. તેમાં કેટલાએક મિશ્રવચન યોગને ઉપયોગ વિશેષ કરે છે, વર્તમાન કાલે વેગની અંદર એટલી બધી અશુદ્ધિ થઈ ગઈ છે કે, તેથી કવિશ્વાસ જરાપણું ટકી શકતો નથી. એ. નઠારો ચાગ સમક્તિને પ્રબળ શત્રુ થઈ પડે છે. જેન પ્રજાએ શ્રેયને સાધનાર, પિતાના સમતિની રક્ષા કરવા માટે એ કુયોગરૂપ મહા શત્રુથી સદા સાવધાન. રહેવાનું છે.
સમક્તિને ચોથે શત્રુ પ્રમાદ છે. પ્રમાદ એ સર્વ દુર્ગને રાજા. કહેવાય છે.
તે પ્રમાદના માનસિક અને શારીરિક એવા બે ભેદ થઈ શકે. માનસિક પ્રમાદ અધ્યાત્મ કે જ્ઞાનના તત્વોને અને શારિરીક પ્રમાદ આર્થિક તને તેડી પાડનાર છેવર્તમાનકાલે માનસિક અને શારીરિક-ઉભય પ્રકારનું પ્રમાદ જૈન
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સમ્યકત્વના શત્રુઓ.
૧૧૫ પ્રજામાં વધતું જાય છે. જેઓ જૈન પ્રજાને કેળવણી અને ઉદ્યોગના સાધને આપી શકે છે, તેવા કેટલાએક શ્રીમંતે તે પ્રમાદને તાબે થઈ ગયેલા જોવામાં આવે છે. એટલે જેનોના નવીન યુવકોને તેમના તરફથી ઉત્તેજન મળવું અશકય થઈ પડયું છે. જે જે સાધનો ધનના બળથી મેળવી શકાતાં હોય, તેવાં સાધન મેળવી શકાતાં નથી. પ્રમાદને લઈને શ્રીમંતોની સર્વત્ર ઉપેક્ષા દેખાય છે.
જેમાં માનસિક પ્રમાદ એટલી બધી હાનિ કરે છે કે જેથી જૈન પ્રજાને બહુ શાષવું પડે છે. આજકાલ જેનોમાં જોઈએ તેટલી ઉંચી કેળવણી લેવામાં આવતી નથી, તથાપિ કેટલાએક ઉંચી કેળવણીનો લાભ મેળવવાને ભાગ્યશાળી થઈ શકે છે. અહિં ખેદ સહિત જણાવવું પડે છે કે, જે જૈન યુવકે સરસ્વતાના ઉત્તમ પ્રસાદના પાત્ર બને છે, તેઓ માનસિક પ્રમાદવશ થઈ પડે છે. તેથી તેમની ઉંચી કેળવણીને લાભ જૈન પ્રજા મેળવી શકતી નથી. જેન વિદ્વાનોએ પૂર્વકાલે વિજ્ઞાનથી ભરપૂર અને ચમત્કૃતિ ભરેલા હજારે ગ્રંથ લખેલા છે, અને આ વિશ્વ ઉપર જૈન સાહિત્યની મહાન સમૃદ્ધિને વિશાળતાથી વધારી છે, તે તરફ ઉંચી કેળવણી પામેલા નવીન જૈન વિદ્વાનો ઉપેક્ષા કરી રહ્યા છે, તે જ માનસિક પ્રમાદનો પ્રભાવ છે. જેને પ્રજાને માટે ભાગ બહુધા વ્યાપાર તરફ સેંકડો વર્ષ થયાં ઢળી ગયેલે તેથી વિદ્યા જ્ઞાન તરફ સ્વાભાવિક રીતે તેનું લક્ષ ઓછું છે. ત્યારે નવીન કેળવાએલા વર્ગ ઉપરજ જૈન સાહિત્યના વિકાસનો આધાર રહેલે છે, તેઓ તે તરફ ઉપેક્ષા રાખે છે, તેથી જૈનસાહિત્ય ખરેખરૂં પ્રકાશમાં આવી શકતું નથી.
આ માનસિક પ્રમાદને પ્રવેશ ગૃહસ્થ વર્ગની સાથે કેટલેક અંશે મુનિવર્ગમાં પણ થયેલું જોવામાં આવે છે. તથાપિ જૈન પ્રજાના સુભાગ્યે આજકાલ કેટલાક વિદ્વાન મુનિઓ જૈનસાહિત્યની સેવા કરવાને આગળ પણ પડ્યા છે.
વિશેષ આનંદની વાત એ છે કે, કેટલાક વિદ્વાન અને ઉત્સાહી મુનિ મહારાજાઓની સહાયથી જૈનસંસ્થાઓ તરફથી જૈન ધર્મના ઉપગી ગ્રંથો મૂલ સ્થિતિમાં બહાર પાડવાની ચેજના કરવામાં આવી છે. આ યોજનાથી જેનેના ઘણું પ્રાચીન ગ્રંથને ઉદ્ધાર થાય છે. આ ગ્રંથોમૂલ સ્થિતિમાં બહાર પડવાથી તેના આશયથી સંસ્કૃત અને માગધી ભાષાને નહીં જાણનારે મટે વર્ગ અજ્ઞાત રહે છે, તેથી નવીન વિદ્વાનો તરફથી જેનશૈલીને વિરોધ ન આવે તેવી રીતે તેનાં ભાષાંતરે થવાની જરૂર છે. તેમજ જે વિજ્ઞાનને સરકારી યુનિવસીટીમાં સ્થાન મળ્યું છે, તેથી તે ઉપર તેની ઈંગ્લીશ નટે કરવાની પણ આવશ્યક્તા છે. માનસિક પ્રમાદને વશ થયેલા જેન ન પીન વિદ્વાને તે તરફ ઉપેક્ષા રાખે છે, તે ઘણું શેચનીય છે.
આ પ્રમાણે આજકાલ સમ્યકત્વના શત્રુઓનું બળ વધી પડયું છે. તેથી
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
તેને વિરોધ કરવાની આવશ્યક્તા છે. જ્યારે તે શત્રુઓના બળને ક્ષીણ કરવામાં આવશે, ત્યારે જ જેન પ્રજા પિતાની ધાર્મિક અને વ્યવહારક ઉન્નતિ સાધી શકશે. શ્રાવકત્વને શોભાવનાર અને જૈનત્વને દીપાવનાર સમકિતના શત્રુઓનો પરાભવ કરવાને પ્રત્યેક જેને કટિબદ્ધ થઈ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. જેને માટે “સમ્યકત્વના સર્વ શત્રુઓ તત્કાળ પરાભવને પામો અને આ ભૂમિ મંડળ ઉપર આહંત ધર્મ આનંદથી જય પામે.'' એટલું જ જણાવી આ લેખ બંધ કરૂં છું
વિચાર સુષ્ટિ અને ભાવના.
જે વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવાની મનમાં અભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે તેને વિચાર કહે છે. વિચાર વિચારરૂપે જ્યાં સુધી રહે ત્યાં સુધી કલ્પના કહેવાય છે. પરંતુ ઉચ્ચ, પવિત્ર સાંસારિક કે આત્મિક જીવન વ્યતીત કરવાની જે પ્રબળ ઈચ્છા થાય છે તે ભાવના કહેવાય છે. જે મનુષ્યના વિચાર દૃઢ હોય છે તે એક દિવસ અવશ્ય પોતાની કલપનાને ભાવનાના સ્વરૂપમાં જોઈ શકશે.
સંસારમાં વિચારવાન પુરૂષો જ મોક્ષપથ દેખાડનાર છે. કારણ કે સર્વે પ્રકા રની પરીક્ષાઓ, પાપ તથા અધમ કાર્યો દરમ્યાન તેવા ઉત્તમ વિચારવાન પુરૂષ (આસ પુરૂષના) પવિત્ર વિચારોમાંથી શુદ્ધ તથા પવિત્ર ખોરાક રૂપ ઉપદેશ મળ્યા કરે છે. તેમના વિચારો સર્વ સ્થિતિમાં આદર્શરૂપ હોય છે. જે મનુષ્ય પિતાના મનમાં એગ્ય વિચાર કરી ઉચ્ચ પ્રકારની ભાવના બાંધે છે તે તેને એક દિવસ સફળ થયેલી જુએ છે. આવા અનેક દષ્ટાંતો જેન શાસ્ત્રોમાં મેજુદ છે.
મનુષ્ય પિતાના વિચાર અને ભાવનાઓને પરિપક્વ કરવી જોઈએ. જે સુંદરતા મનુષ્યના ચિત્તમાં હોય, જે સર્વ પ્રિય સોંદર્ય તેના પરમ પાવત્ર વિચારોને પિષણ કરી રહેલું હોય તે સર્વેને નષ્ટ થવા ન દેતાં પ્રાપ્ત કરી લેવું જોઈએ. કારણકે તેમાંથી જ સર્વ અલોકિક આતમ કલ્યાણની સફલતાઓ ઉદ્દભવશે જે વસ્તુઓની અંત:કરણથી ઈરછા કરીએ તે અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.
મનુષ્યની પાશવ વૃત્તિની ઈચછાઓ સફળ થાય અને સૌથી પવિત્ર ઈચ્છા ન સફળ થાય એ સંભવિત નથી, મનુષ્યને કોઈ પણ વિચાર એ નથી કે જેને પૂર્ણ કરવા માટેના ઉપાયે અથવા સાધનો આ જગતમાં ન હોય ?
લેકની કેટલીક વાતો માત્ર કલ્પના હોય છે એ વિચાર ભૂલ ભરેલા છે. કારણ કે સારા કે ખરાબ વિચારે, એગ્ય કે અયોગ્ય કલ્પનાઓ કરવામાં આવે છે તે દઢ ભાવના બની જાય છે તદનુસાર મનુષ્ય સ્વભાવ ઘડાય છે તે પ્રમાણે ઉદ્યોગ
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિચાર સૃષ્ટિ અને ભાવના.
૧૧૭
થાય છે અને એક દિવસ પૂર્ણ થાય છે. સદ્દવિચારે સુખેથી સફળ થાય છે અને તે સફળતા ચિરસ્થાયી થાય છે જ્યારે મલિન વિચારે પૂર્ણ કરવામાં ઘણું દુઃખ પડે છે તથા ઘણે વિલંબ થાય છે.
મનુષ્ય પગલે પગલે ઉપર ચઢવું જોઈએ-આગળ વધવું જોઈએ. જૈન શાસ્ત્ર માં બતાવેલ ચાદગુણ સ્થાન તેજ બતાવે છે. કેઈપણ પદ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા કરો તે પહેલાં ગ્યતા પ્રાપ્ત કરો. ઈછા કરી ઉદ્યમ કરો અને ઉદ્યમ કરીને મેળવો. મેડલ મેળવવાને માટે તેમ કરતાં અનેક આત્માએ મેક્ષ પામ્યા છે.
મોટામાં મોટી સફળતા પણ આરંભમાં એક ક૯૫ના કે સવન હોય છે. વિચાર એ સત્યતાનું બીજ તથા કોઈપણ ભાવનાના અસ્તિત્વનું મૂળ છે.
- જ્યાં સુધી મનુષ્ય પોતાની ભાવના યા મને સિદ્ધિનું લય કાયમ નહીં કર્યું હોય, ત્યાં સુધી પહોંચવાનો યત્ન નહી કર્યો હોય ત્યાં સુધી તે ઉન્નતિ માર્ગોમાં પ્રવાસ કરી શકશે નહિં.
ઉદ્યોગથી સર્વ કાર્યો સિદ્ધ થાય છે. પરંતુ મનોરથ માત્રથી સિદ્ધ થતા નથી. જેથી મનુષ્ય પિતાની વિચાર સ્થિતિ તપાસવી જોઈએ. તમારા વિચારે ખરાબ હેય કે સારા હોય કે મિશ્ર હોય પરંતુ તેની મૂળ સ્થિતિ અવશ્ય જેવી જોઈએ.
મનુષ્યની વર્તમાન દશા ગમે તેવી હોય, પરંતુ તેના પિતાના વિચાર કલપના ભાવનાના બળથી અધમ દશાને પ્રાપ્ત થશે, અથવા તેજ સ્થિતિમાં રહેશે અથવા ઉન્નત દશાને પણ પહોંચી જશે.
અજ્ઞાન મનુ સત્ય વસ્તુને જોઈ શકતા નથી, પરંતુ તે તેના બાહ્ય પરિ. સુમને જુએ છે. કે જેને તે દેવ, ભાગ્ય તથા સંગ કહે છે. પરંતુ તે કોઈપણ સ્થિતિનાં પરિણામ પ્રાપ્ત કરનારના માર્ગમાં આવેલી કઠિનતાઓ, તેમજ નિષ્કલતાઓનો વિચાર કરતા નથી. તેવા મનુષ્યએ તે સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે કેવાં કેવાં સાહસો, ઉદ્યોગે કર્યો હશે તેને વિચાર કરી શકતા નથી.
જ્યાં જ્યાં યત્નો થાય છે ત્યાં ત્યાં પરિણામ અવશ્ય હોય છે. પરિણામ ઉદ્યોગ શક્તિને આધિન છે. તેથી જ જૈન શાસ્ત્રકારે પાંચ નિમિત્ત કારમાં જીવો માટે ઉદ્યમ બળવાન કહે છે. છતાં પણ પાંચ કારણે વગર કાર્યસિદ્ધિ તે થતી જ નથી તે ચોક્કસ છે. ધન વિદ્યા, અને આત્મા સંબંધી શક્તિઓ ઉદ્યમનાંજ ફળ છે. મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે પણ (અષ્ટ કર્મ ક્ષય કરવા માટે પણ) અપરિમિત ઉદ્યમ કરવો પડે છે. અને તેવા અનેક મહાન પુરૂના ચરિત્રો જેન શાસ્ત્રમાં મેજુદ છે. જેથી દરેક મનુષ્ય પોતાના મનમાં યોગ્ય વિચાર કરી ઉચ્ચ પ્રકારની ભાવના બાંધી ઉદ્યમ કરતાં તેની સફલતા મેળવવી જોઈએ.
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ગાહેથ્ય જીવન
વિઠ્ઠલદાસ મૂ. શા. માનવ-જીવનને પ્રારંભ ગૃહકથાવસ્થાથી જ થાય છે. એટલા માટે સર્વ પ્રકારના ગુણે શીખવાનું સૌથી પ્રધાન અને ઉત્તમ સ્થાન ઘર જ છે. સર્વ પ્રકારની સારી અથવા ખરાબ ટેવે પહેલવહેલાં ઘરમાં જ શી ખાય છે અને તે જ જીદગીભર ટકી રહે છે; પછી એમાં કોઈ જાતનું પરિવર્તન થતું નથી. જે બાલ્યાવસ્થામાં કેઈને સારું શિક્ષણ મળે છે તે તે હમેંશા સારે માણસ થાય છે. અને તેનું આખું જીવન સુધરી જાય છે. અને જે કેઈને ખરાબ રસ્તે દોરવામાં આવે છે તો તેનું બાકીનું જીવન બગડી જાય છે. રાગુણે તરફ પ્રવૃત્તિ અને દુર્ગુણે તરફ વૃણુ
-સદાચાર તરફ પ્રવૃતિ અને દુરાચાર તરફ ધૃણ બાહયાવસ્થામાં ઘરની અંદર ઉત્પન્ન થાય છે. યુવાવસ્થામાં અને સંસારમાં તે તેને વિકાસ માત્ર થાય છે.
કદિ એમ કહેવામાં આવે કે આજકાલ સંસારમાં જે જે સારી નરસી ખરાબ પ્રથાઓ પ્રસરી રહી છે તેનું મૂળ ક રણ લોકોને બાલ્યાવસ્થામાં મળેલું ગૃહશિક્ષણ જ છે તે તે અનુચિત નથી. એક વિદ્વાનો તો એટલે સુધી મત છે કે દેશમાં સારા નરસા કાયદા કાનુને બનવાનું મૂળ પણ એ આરંભિક ગૃહશિક્ષણ છે. મોટા મોટા રાજનીતિજ્ઞો અને નેતાઓ વિગેરેને ઘરમાં જેવું શિક્ષણ મળ્યું હોય છે તેવા જ કાર્યો તે લેકે કરે છે, એટલા માટે બાળકોને શિક્ષણ આપનાર માણસે એવા હોવા જોઈએ કે જેમાં રાજ્યનું પરિચાલન કરનાર કરતાં પણ સારા હોય. બાળકેને શિક્ષણ આપવાનું કાર્ય રાજ્ય-પરિચાલનથી પણ કંઈક અધિક મહત્વપૂર્વ અને કઠિન છે. કેમકે દેશનું અને તેના રાજકાર્યનું સમસ્ત ભવિષ્ય તેના બાળક ઉપર જ નિર્ભર રહેલું છે.
માનવ-જીવનનો આરંભ બાલ્યાવસ્થાથી થાય છે. એટલા માટે પ્રથમ તે સંબંધમાં થોડું કહેવું અયુક્ત નથી. પ્રત્યેક બાળકને સંસારના અન્ય લોકોની સાથે મળવા હળવાને વ્યવહાર કરવા પહેલાં પોતાનાં ઘરના માણસની સાથે જ વ્યવહારનો આરંભ કરવા પડે છે. એ જ જગતનો કમ છે. જે બાલ્યાવસ્થામાં ઘરની અંદર બાળક પોતાના ભાઈ બહેને માતાપિતા અને નોકર ચાકરો વિગેરેની સાથે ઉત્તમ અને સભ્યતા પૂર્ણ વ્યવહાર કરવાનું શીખી લે છે તો પછી એટલું તે નિશ્ચય સમજવું કે આગળ ઉપર સંસારમાં તે હમેશાં સની સાથે ઘણી જ ઉરામ રીતે વર્તશે. જે ઘરમાં બાળકને સાચું બે લવાની શાંત રહેવાની, મોટાની આજ્ઞા પાળવાને તથા એવી બીજી અનેક સારી બાબતોનો અભ્યાસ પડી જાય છે તે પછી આગળ ઉપર તે અસત્યવાદી, ઉદુહડ અથવા કુમાગી' થશે એવી કે શંકા
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગાહે
જીવન.
૧૧૯
રહેતી નથી. કહેવાની મતલબ એ છે કે ઘરની અંદર જે બાળક સદ્દવર્તનશાળી હોય તે મોટો થતાં પણ જગતમાં સવર્તનશાળી જ રહેવાને. એટલા માટે વિદ્વાનોએ ગૃહશિક્ષણને દેશ સુધારાને મુખ્ય પાય ગયો છે. ઘરની અંદર બાળકોના જેવા સંસ્કારો હોય છે તેવા જ દેશની રાતિનીતિ, વિદ્યા, બુદ્ધિ અને મહત્તા–સંપન્નતા આદિ પણ હોય છે.
બાલ્યાવસ્થાના ખરાબ સંસ્કાર સારા સારા મહાત્માઓમાં પણ ટકી રહેલા જોવામાં આવે છે. એટલા માટે બાળકોને સર્વ પ્રકારની ખરાબ બાબતોથી બચા વવાની અત્યંત આવશ્યક્તા રહેલી છે. ન્યાય સંગતતે એ સિદ્ધાંત જણાય છે કે બાળકની પ્રવૃત્તિ જન્મથી સાત્વિક અને સુરૂચિ પૂર્ણ હોય છે, અને તેને તામસી અથવા કુરૂચિપૂર્ણ બનાવવા માટે તેના ઉપર બળપ્રયોગ કરવા પડે છે. વળી કેટલાક વિદ્વાનનું મંતવ્ય એ છે કે બાળક જે સમયે જન્મ લે છે તે સમયે તેનામાં કઈ સારી યા નરસી વસ્તુ નથી હોતી; તેનામાં સારા યા નરસા ગુણેનું આરોપણ પાછળથી જ થાય છે. આ બે મતમાં કયા મત ઠીક છે એનું વિવેચન કરવાનો અત્ર આવશ્યકતા નથી જણાતી. જે પહેલે મત ઠીક ગણવામાં આવે તે પણ સારી વાત છે, અને નહિ બીજો મત પણ આપણા કામને માટે ઉપયોગી છે. પરંતુ એટલું તો અવશ્ય માનવું પડે છે કે સ્વભાવત: બાળકોની પ્રવૃત્તિ ખરાબ કાર્યો કરતાં સારા કાર્યો તરફ વધારે હોય છે અને તેઓને ખરાબ બનાવવા કરતાં સારું બનાવવાનું કાર્ય વધારે સહજ છે. ભલે બાળકની પ્રવૃતિ સુરૂચિ પૂર્ણ ન પણ હેય, પરંતુ તે કુરૂચિપૂર્ણ છે એવું કદિપણ સિદ્ધ કરી શકાશે નહિ. કાંતે આપણે બલપૂર્વક બાળકની સુરૂચિને નાશ કરીને તેઓને કુમાગે પ્રવૃત્ત કરીએ છીએ. અથવા કોઈ નિર્દોષ ક્ષેત્રમાં દૂષિત બીજ રોપીએ છીએ. ગમે તે હોય પરંતું સંસા રના સમસ્ત દેશે અને અવગુણાનું ઉત્તરદાયિત્વ માતાપિતાવિગેરે ઉપર અને ગ્રહ-શિક્ષણ પર નિર્ભર રહેલું છે.
જન્મ વખતે બાળક બિલકુલ અબેલ અને અજ્ઞાન હોય છે. તે સમયે તેની આવશ્યકતાઓ ગમે તેટલી હોય, તે પણ તેનામાં અભિલાષાઓ અથવા વાસનાઓ વિગેરેને અભાવ હોય છે. જ્યારે બાળક છ સાત મહીનાનું થાય છે ત્યારે તેનામાં અભિલાષાઓ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ તે અભિલાષાએ પ્રકટ કરવાની શક્તિ તેના માં હતી નથી. બાળકની ઈરછાઓ જાણવી અને યોગ્ય રીતે તેની પૂર્તિ કરવી એજ એનાં શિક્ષણને આરંભ છે. એ શિક્ષણ બાળકને અજાણુ રીતે મળે છે જે કે બાળકને પોતાને એ શિક્ષણનું કંઈ પણ જ્ઞાન નથી હોતું તે પણ તેની પ્રવૃત્તિ અને ચરિત્રના સંગનમાં તે ઘણું મદદરૂપ બને છે. જ્યારે બાળક દોઢ વર્ષનું થાય છે ત્યારે તેનામાં થોડીઘણી સમજ આવી જાય છે. એ સમયથી તેને જે શિક્ષણ મળવા લાગે છે તેના દઢ સંસ્કાર તેના મન ઉપર પડવા લાગે છે. એ
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. સમયે બાળક પર પડતે પ્રભાવ ઘણે ભાગે સ્થાયી હોય છે. જે એ અવસ્થામાં કઈ રીતે બાળક પર કઈ ખરાબ સંસ્કાર અથવા પ્રભાવ પડી ચૂકયો હોય તે પણ પ્રયત્ન કરીને પણ ઘણે અંશે તે દૂર પણ કરી શકાય છે. પરંતુ એ પ્રયત્નને ત્યાં સુધી શીવ્રતાથી જ કરવો જોઈએ, કેમકે જેમ જેમ સમય જતે. જશે તેમ તેમ તે સંસ્કાર દઢ બનતો જશે અને વધારે દઢ થયા પછી તેને દૂર કરવાનું પણ તેટલું જ કઠિન થતું જશે. એ અવસ્થામાં બાળકને ઉચિત ભજન, વસ્ત્ર વિગેરે આપીને ઉચિત રીતે તેનો ઈરછાઓ પુરી કરીને, તેઓને હમેશાં ખુલી હવામાં રાખીને અને એવા પ્રકારના બીજા ઉપાય વડે આપણે તેઓને લાલચુ, હઠીલા અને રેગી થવામાંથી બચાવી શકીયે છીએ. એવા બાળકોને રેવાને પણ બહુ અભ્યાસ નહિ પડે, જે બાળક આખો દિવસ ધાવ્યાજ કરતુ હોય છે, જે બાળકને તેના ભાઈ બહેન આખો દિવસ રોવરાવ્યા કરે છે અથવા મારે પીટે છે, અથવા જે બાળકને તે ની માતા આખો દિવસ સુવાડી મુકે છે તે બાળક આગળ ઉપર કેવું નીવડવા સંભવ છે એનું અનુમાન સે લોકો પોતે કરી શકે તેમ છે.
બાળકની ઉક્ત અવસ્થા પ્રાયે કરીને અઢી વર્ષ સુધી રહે છે. ત્યાર પછી ચાર પાંચ વર્ષને સમય બાળકની સઘળી શક્તિઓના વિકાસને છે. એ વાતને ઘણે ભાગે સૌ જાણે છે કે બાળકની પ્રવૃત્તિ અનુકરણ પ્રિય હોય છે, તેઓ બીજા લેકેને જે કાંઈ કરતા જુએ છે તેજ તેઓ પોતે કરવા લાગે છે. ઉદાહરણ જ તેને સેથી મેટે ગુરૂ અને અનુકરણુજ તેનું સૌથી મોટું શિક્ષણ હોય છે. તે સાથે બાલ્યાવસ્થામાં જે સંસકાર હૃદય ઉપર દટીભૂત થઈ ગયા હોય છે તે આ જીવન નષ્ટ થતા નથી, પણ ઉલટા ઉત્તરોત્તર વધ્યા કરે છે. સદગુણ કે દુર્ગુણનું બીજારોપણ એ સમયે જ થાય છે. એટલા માટે તેની પાસે હંમેશાં ઉત્તમ આદર્શ અને ઉદાહરણ ઉપસ્થિત રહેવાં જોઈએ. બાળક જે પિતાની આસપાસના માણસોને જુઠું બોલતા કે આચરતાં જોઈએ તો તે પણ એ પ્રમાણે કરતાં અવશ્ય શીખે છે. કેમકે એવી બાબતે ઘણે ખરાબ પ્રભાવ પડે છે. ઘણાંય લેકે પોતાના બાળકોને અપશબ્દો બોલવાનું અથવા બીજાઓને મારવાનું શીખવે છે અને પિતાનાં બાળકોને એમ કરતાં અને પોતે ઘણું પ્રસન્ન થાય છે. પણ તેઓ એમ નથી સમજતા કે એવી વાતોથી બાળકોનું જીવન નષ્ટ થઈ જાય છે. તેઓને બીજા લેકેને ગાળો દેવાની અને મારવાની ટેવ પડી જાય છે અને ભવિષ્યમાં તેઓ ઘણું કરીને બદમાશ થઈ જાય છે. બાળકોના જીવન પર એવી લાલચને ઘણાજ નિકૃષ્ટ પ્રભાવ પડે છે અને તે નિકૃષ્ટ પ્રભાવ જ ઘણે ભાગે તેઓને આચાર ભ્રષ્ટ કરે છે.
જે ગૃહસ્થીના આસપાસના સર્વ લેકે-માતા, પિતા, ભાઈ, બહેન, નેકર
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગાહચ્ચ જીવન.
૧૨૧
ચાકર વિગેરે–સદાચારી હોય તે કદાપિ કોઈ પણ બાળકનું આચરણ બગડવાને સંભવ નથી. તેની દષ્ટિ સમક્ષ ખરાબ ઉદાહરણે આવેજ નહિ તે પછી તે ખરાબ વાતે શીખે જ કયાંથી? તેનાં શિક્ષણને મુખ્ય આધાર તે ઉદાહરણ અને અનુકરજ છે. બાળકને મન સંસારના સવ વિષયો અને સર્વ કાર્યો નવાંજ ભાસે છે અને એ બધી નવિનતાઓ જોઈને એના મનમાં મોટું કુતૂ હળ ઉત્પન્ન થયા કરે છે. બાળક પિતાની આસપાસના લોકોને જેવી ભાષા બોલતા સાંભળે તેવી જ ભાષા તે બોલવા લાગે છે અને જેવાં આચરણ કરતાં જુએ છે તેવાં પિતે પણ કરવા લાગે છે. બાળકનાં અત:કરણ ઉપર જે પ્રકારની છાપ પડી હોય છે તે પ્રકા૨નું જ તેનું આખું જીવન ઘડાય છે કોઈ મહાન કવિ થાય છે, કોઈ કુશળી ગાયક થાય છે, કોઈ મહાન ગણિત શાસ્ત્રી થાય છે, કોઈ મહાન વૈજ્ઞાનિક અથવા તત્વવેત્તા થાય છે તે બધાનું મૂળ કારણ એ છે કે બાલ્યાવસ્થામાં જેને જે વિષયના શેખ થઈ જાય છે તે માટે થતાં તે વિષયમાં નિષ્ણાત બને છે.
ઘણાં માબાપે એમ સમજતાં હોય છે કે ગૃહ-શિક્ષણ સાથે બાળકનાં આ ચરણને કાંઈ સંબંધ નથી. તે જે કાંઈ શીખે છે તે શાળા પાઠશાળાઓમાં શી ખે છે અને મોટો થતાં પોતાના સેબતીઓ પાસેથી શીખે છે, પણ આ સમજ ભૂલ ભરેલી છે. બાળકનું પ્રધાન શિક્ષણ ઘરમાં જ થાય છે, પાઠશાળામાં અથવા સોબતીઓ પાસેથી મેળવવાનું શિક્ષણ ગૌણ છે. સદાચાર અને સક્રવ્યવહારનું શિક્ષણ પ્રત્યેક ઘરમાં હોવું જોઈયે. પ્રત્યેક બાળકને ઘરમાં જ એ વાતનું શિક્ષણ મળવું જોઈએ કે સુસ્વભાવ, ઉદ્યોગશીલતા, સત્યપ્રિયતા, પ્રસન્નતા અને ઉત્તમ અભ્યાસ વિગેરે પ્રત્યેક મનુષ્યને માટે પરમ આવક અને મહત્વપૂર્ણ છે. એનાં હદયપટ ઉપર બહુજ દૃઢતાપૂર્વક એટલું તે અંકિત કરી દેવું જોઈયે કે મનુષ્યજીવનનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય સદાચારી અને કર્તવ્ય-પરાયણ બનવાનો જ છે. જેવી રીતે કોઈ નાનાં વૃક્ષના થડ ઉપર કોતરેલા અક્ષરો તે વૃક્ષની ઉત્તરેત્તર વૃદ્ધિની સાથે મોટા થતાં જાય છે તેવી રીતે બાળકના હૃદયંગમ વિચારે પણ તેની ઉમરની સાથે ઉત્તરોત્તર વધતા જાય છે અને પુષ્ટ થતા જાય છે.
બાળકોને સદાચારી, પરિશ્રમી,સહનશીલ, સત્યવાદી અને ઉદાર બનાવવાનું કામ ઘરના બીજા લોકોના હાથમાં છે, પરંતુ એ કાર્ય સૈથી વધારે ઉત્તમતા પૂર્વક અને સહેલાઈથી માતા જ કરી શકે છે. અંગ્રેજીમાં એક કહેવત એવા અર્થની છે કે “એક સારી સદ્દગુણ માતા શિક્ષકોથી પણ વધારે છે.” માતા પુત્રને પરસ્પર સ્નેહ ઘણેજ વધારે હોય છે; માતા કદિપણ પુત્રને પિતાની પાસેથી એક ક્ષણ પણ અલગ કરતી નથી, તેમજ પુત્ર પણ માતાને સાથ છોડતો નથી. એવી સ્થિતિમાં બાળક ઉપર માતાના સર્વ કાર્યોને પ્રભાવ પડે એ સ્વાભાવિક અને અનિવાર્ય છે. છે. પુત્ર પણ પોતાની માતાનું જેટલું અનુકરણ કરે છે તેટલું બીજા કોઈનું કરતો
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩
શ્રી આત્માને પ્રકારા
નથી. રાતદિવસ તેની દ્રષ્ટિ સમક્ષ માતા જ રહે છે, અને તે અધિકાંશ વાતા તેની પાસેથી જ શીખે છે. એ સ્થિતિમાં બાળકનું ચારિત્ર ઉત્તમ ઘડવા માટે દરેક માતાએ સદ્દગુણી થવું જોઇયે એ જ સાથી અધિક આવશ્યક અને મહત્ત્વપૂર્ણ છે. એ એક સ્વાભાવિક નિયમ છે કે ઉપદેશા કરતાં ઉઢાહરણાના જ લેાકેા ઉપર સાથી વધારે પ્રભાવ પડે છે. નીતિશાસ્ત્રના ગ્રંથા સંસારની લગભગ બધી ભાષામાં પુષ્કળ પડ્યા છે. જે અનેક કિ ંમતી ઉપદેશ વચનેાથી ભરપૂર છે; પરંતુ એ સર્વ ઉપદેશેાની અનુસાર આચરણુ કરનારા ઘણા થૈાડા માણુસે જોવામાં આવે છે. અને મોટા ભાગ તે એક બીજાની દેખાદેખીથી જ આચરણ કરે છે. કોઇપણ મનુષ્ય ઉપર એક સારા ઉદાહરણના જેટલેા ઉત્તમ અને સ્થાયી પ્રભાવ પડે છે તૈટલેા કેવળ ઉપદેશના પડતા નથી. અને ખાળકાના સંબંધમાં આ વાત વધારે ભારપૂર્વક કહી શકાય. ઉપદેશ સમજવાની શકિત બાળકમાં ઘણી જ ઓછી હાય છે, પરંતુ પ્રત્યક્ષ આચરણ અને કાર્ય તેના સમજવામાં સત્કર આવી જાય છે. જે આચરણુ અને ઉપદેશ એક બીજાથી વિરૂદ્ધ પ્રકારના હોય તે તેનું પરિણામ વધારે ભયંકર આવે છે. દાંભિક વૃત્તિ કેળવવાના અને લેાકેાને છેતરવાના શિક્ષણના આર્ભ અહિ થી જ થાય છે. પરંતુ જો બાળકને માતા તરફથી ઉપદેશ પણુ સારે। મળ્યા કરે અને તેનાં સત્કાર્યોના ઉદાહરણ પણ પ્રસંગેાપાત તને મળતાં રહે તે તે ભવિષ્યમાં સદ્ગુણી અને સદાચારી થશેજ એમાં લેશ પણ સ ંદેહ નથી. ~~
—ચાલુ.
+**
વર્તમાન સમાચાર
મુંબઇ-વીલેપારલેમાં જૈન સેનેટેરીયમ.
માગશર સુદ ૧૦ બુધવારના રાજ મુબઇના વીલેપારલે નામના પરામાં મ્હેંસાણુા નિવાસી ખાંડના વેપારી શેઠ ડાહ્યાભાઇ ઘેલાભાઇએ પેાતાના ગુરૂ સ્વ`વાસી આચાર્ય શ્રી બુદ્ધિસાગર સૂરિ સ્મારક શ્રી ઘેલાભાઇ કરમચંદ જૈન સેનેટેરીયમ સુમારે એક લાખ રૂપૈયાના મકાન સ થે પાંચ હજારની તેમાં જોઇતી વસ્તુઓ ખીહાનાં, વાસણુ રાચરચીલા કરનીચર સાથે ઉપરોકત નામથી પૂજય પંન્યાસજી શ્રી લલિતવિજયજી મહારાજના (ઉપદેશથી ) અધ્યસ્થાને એક મેળાવડા વીલેપારલેમાં કરી ખુલ્લુ મુકી શ્રી સધને અણુ કરેલ છે. મેળાવડા ભવ્ય કરવામાં આવ્યા હતું . શુમારે એક હજાર મનુષ્યા ( ચતુર્વિધસધ ) સમક્ષ મેળાવડા થયેલ હતા. પ્રથમ કાપડીયા મેાતીચંદ ગિરધરલાલે શેઠ ડાહ્યાભાઇની દચ્છા જણુાવી સમાજની જરૂરીયાત જ્ગાવી હતી. ત્યારબાદ શ્રી. મણિલાલ પાદરાકરે તેની પુષ્ટીમાં વિવેચન કરી શેઠ ડાહ્યાભાઇના હૃદયગત વિચાર અને સેનેટરીયમની વસ્તુની તેાંધ જષ્ણુાવી હતી. યારબદ શેઠ ડાહ્યાભાઇએ સ્વાગત સબંધી વિવેચન કર્યું હતુ, ત્યારબાદ ગાંધી વલ્લભદાસ ત્રિભુવનદાસ ભાવનગરવાળાએ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, લાવ અને જૈનધની રાજનીતિ સમજાવી સાત ક્ષેત્ર સંબધી હકીકત જણુાવી શ્રવક શ્રાવિકા
の
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગ્રંથાવલાન.
૧૧૩
ક્ષેત્રને હાલ સમયે પાષણની જરૂરીઆત કહી, કેળવણી-આરેાગ્યતા ઢાસ્પીટલ અને જૈન ચાલીએ આ મુંબઇ શહેર માટે જૈન એની સેવા કરવા માટેની આવશ્યકતા જણાવી હતી. ત્યારબાદ પાટણુવાળા લેઢુભાઇ કાટવાળે આ કાની પુષ્ટીમાં અને વ્હેન હીરાÈારે ડાહ્યાભાઇ શેઠને ધન્યવાદ આપ્યા હતા. ત્યારબાદ પન્યાસજી મહારાજ શ્રી ક્ષિતવિજયજીએ જરૂરીયાત તેમજ કાળ બદલાવા સાથે સાહિત્ય પણ બદલાવવાની આવશ્યકતા માટે ઘણાજ અસરકારક શબ્દોમાં સચોટ ઉપદેશ આપ્યા હતા. ત્યારબાદ પંન્યાસજી લલિતવિજયજી મહારાજે શેઠ ડાહ્યાભાÀા ઉપકાર માનવાની દરખાસ્ત શેઠ નગીનદાસ કરમય દના ટેકા સાથે પસાર કરી મેળાવડા વિસરજન થયા હતા. અપેારના પૂજા ભણાવી હતી અને સાંઝના સ્વામી વાત્સલ્ય કરવામાં આવ્યું હતું.
ભાવનગરના વમાન
સમચાર,
પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રી ચિદ્રજી મહારાજની મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા અઠ્ઠાઇ મહાત્મા અને લગ્નસરા.
૧ વડવામાં શ્રી દેરાસરમાં માગશર શુદ ર થી શેઠ રતનજી તથા જીવણુભાઈ જેચંદના પૌત્રાના લગ્ન પ્રસગે અટ્ઠાઇ મહેાત્સવ શરૂ કર્યાં છે.
૨ માગશર શુદ ૧૦ ના રાજ મેાટા દેરાશરમાં સામાયિક શાળામાં પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રી વૃદ્ધિચદ્રજી મહારાજની મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા રૂ. ૭૨૫) આપી શેઠ કુંવરજી આણુ દજીએ કરેલી છે. રૂા. ૨૦૦) આપી શાહ માણેકય૬ જેચંદે શાંતિ સ્નાત્ર ભણાવ્યું છે. તે નિમિત્તે અઠ્ઠાઇ મહેત્સવ વગેરે ધર્મોનાં કાર્યો થયાં છે. સાથે ત્રી સ ંધ તરફથી શ્રી શત્રુંજય તીની રચના કરવામાં આવી છે. ૩ શ્રી ગોડીજી પાર્શ્વનાથજીના મંદીરમાં શેઠ વધુ માન મનજીના પુત્રના લગ્ન નિમિત્તે ઉજમણું અઠ્ઠાઇ મહાત્સવ અને મેરૂ પર્વતની રચના કરવામાં આવેલ છે . વગેરે ધાર્મિક કાર્યાં આ માસમાં થયેલ છે,
ગ્રંથાવલાકન.
શ્રી જૈન વિશ્રામ મદિરના રીપા—સ. ૧૯૮૦ ના માહ શુદી ૫ થી સ. ૧૯૮૧ ના શ્રાવણ વદી ૩૦ સુધીને અમેાને મળ્યા છે. સ. ૧૯૮૦ માતુ શુદ ૫ ના રોજ આ સંસ્થાની સ્થાપના થઇ છે. મુંબઇમાં નોકરી ધંધા અર્થે બહારગામથી આવતા જૈન એને ખાવાપીવા રહેવાની સગવડ તથા હુન્નર અથવા ધા શિખવા સહાય વગેરે આપવાના ઉદ્દેશ છે. વર્ષ દરમ્યાન ૩૯ બંધુએને આ સંસ્થામાં આશ્રય મળ્યો છે. મુબઇ જેવા સ્થળમાં આવી સંસ્થાની જરૂર હતી તેથી અમે તેને આવકારલાયક માનીએ છીએ. પરંતુ આવા ઉત્તમ સ્વામીવાત્સલ્ય માટે નાણાંની પુરતી હજી સગવડ ન હેાવાથી આ સંસ્થાની કાર્યવાહક કમીટી વિશેષ પ્રગતિ ન કરી શકે તે માવિક છે. આ સંસ્થાને દરેક જૈન બધુઓએ નાણાંની પૂરેપૂરી સહાય આપવાની જરૂર છે. તેને વહિવટ તથા હિસાબ ચાકખાવાળા છે. આ સંસ્થાના સેક્રેટરી બંધુ હીરાલાલ માચંદ શાહ કેળવાયેલ હાવાથી ઉત્સાહી અને ખતીલા કાર્ય કુશળ હોવાથી વિ ષ્યમાં આ સંસ્થાની વિશેષ ઉન્નતિ થશે. અમેા તેની આબાદી અને વૃદ્ધિ ઇચ્છિીએ છીએ.
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આદર્શ જીવન આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયવલ્લભ સૂરિજીનું જીવન ચરિત્ર. ઉપરની બુક તેના લેખક શ્રીયુત કૃષ્ણલાલ વર્મા તરફથી સમાલોચના માટે અમને ભેટ મળેલી છે. આ જીવન ચરિત્રના લેખકે જે મહાપુરૂષનું જીવન ચરિત્ર આમાં આલેખ્યું છે તેમના શિષ્યવર્ગ પાસેથી જુદી જુદી હકીકત મેળવી એક સંપૂર્ણ સુંદર ચરિત્ર પ્રકટ કરેલ છે. સ્વર્ગવાસી પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રી વિજયાનંદસૂરીશ્વરે અથાગ પરિશ્રમદ્વારા જેમને અપરિમિત જ્ઞાન આપ્યું, અને જે મહાત્મા શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજના અનન્ય ભક્ત હતા, અને જે ગુરૂરાજની સરસ્વતી મદિર બનાવવાની અધુરી રહેલી ઈછાઓ જુદા જુદા સ્થળે અત્યારે પૂર્ણ કરી રહેલા છે, વળી સમસ્ત ભારતમાં શ્રીમદ્દ વિજયાનંદસરધરના નામને ડંકા સમાજ ઉપર ઉપકાર કરી બજાવી રહ્યા છે, જેનું ચારિત્ર નિર્મળ અને જે બાળaહ્મચારી અને જપ, તપ, ક્રિયાનું સતત પાલન કરી સંયમની વૃદ્ધિ કરી રહ્યા છે જે મહા પુરૂવ જમાનાને ઓળખી કેળવણી જ્ઞાન પ્રચાર વગેરે કાર્યો કરી લેકેપકાર કરી રહ્યા છે તે મહાત્મા શ્રી વિજયવલ્લભ સૂરીજીની જીવન રૂ૫ રેખા આ પુરતકમાં આપવામાં આવેલ છે. મહાપુરૂષોના જીવનચરિત્રો એ સમાજ અને દેશની પ્રજાને હમેશાં અનુકરણીય હોય છે તેથીજ જનસમાજમાં તે મૂકાય છે અને કેટલીક વખત તે ભવિષ્યકાળમાં ઇતિહાસનું પણ કામ કરે છે. જે જમાના ની આવશ્યક્તા સમજી જનસમૂહ ઉપર ઉપકાર ઉપદેશ કરે છે, જેમનું જીવન સદા સત્યમય હેય, સંયમવાન હોય, દરેક પરિણતી પરોપકાર કરવામાં બીજાને આત્મલાભ પ્રાપ્ત કરાવવાની હોય તેવા મહાત્માએજ ધન્ય છે તેમનું જીવન સફળ છે અને પ્રજાને અનુકરણીય છે. આ જીવન કથામાં વાંચતાં તેવો અનુભવ થાય છે. આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજીના બાળજીવનનો પ્રસંગ કે જે વખતે પૂજ્યપાદ આત્મારામજી મહારાજ નો પ્રથમ પરિચય થયો હતો તે પ્રસંગ ખાસ વાંચવા જેવો જાણવા જે, આશ્ચર્ય સાથે આનંદ ઉપજાવે તેવું અનુકરણીય છે. તે વખતે ધર્મશ્રદ્ધા અને ભાવના વૈરાગ્ય ભાવનાની (ત્યાગ ભાવના) તે શરૂઆત લલાટ પર ભાવિજીવનની ઉજવળ રેખા અને તે પછીના વખતે અને દીક્ષા લીધા બાદ પૂજ્યપાદ આત્મારામજી મહારાજની સેવામાં દશ વર્ષ રહ્યા તે વખતની વૃદ્ધિ થતી ભાવના જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની પ્રબળ જીજ્ઞાસા, અનન્ય ગુરૂ ભક્તિ, ગુરૂસેવા, તે તો અલૌકિક આ ચરિત્ર વાંચતા દેખાય છે. “પુત્રના લક્ષણ પારણુમાંથી દેખાય છે” એ કહેવત આ મહાત્મામાં પ્રગટપણે દેખાઈ છે. સ્વર્ગવાસી આત્મારામજી મહારાજે આ ચરિત્ર નાયક માટે દીક્ષા આપ્યા પછી ઉચ્ચારેલ શબ્દો “પંજાબનું રક્ષણ અને સમાજ ઉન્નતિ શાસન કે પ્રભાવના ભવિષ્યમાં મારા પછી “વલભ” કરશે” એ વાણું અત્યારે સત્ય-ઠરી છે. સમાજ અનુભવી રહી છે તેમ આ ચરિત્રમાં જણાવેલ હકીકતથી માલમ પડશે.
ગુરૂરાજની કરેલી અપૂર્વ સેવાભક્તિથી તે વખતે ગુરૂરાજે કહેલ “વત્સ યોગ્ય સમય પર તેરી મનોકામના પૂરી હોગા" એ આશિર્વાદ અને ગુરૂરાજે ઉચ્ચારેલ ભવિષ્યવાણી ગુરૂકૃપા ફળરૂપે આ ચરિત્ર નાયક મહાપુરૂષમાં જોવાય છે. આ જીવનચરિત્ર અથથી ઇતિ વાંચતાં અનેક * ઘટના વિચારણીય અને અનુકરણીય વાંચકને જણાશે. આવા ત્યાગી મહાત્માઓના જીવનચરિત્ર સમાજને ધડ લેવા લાયક આવકારદાયક અને આત્મકલ્યાણ કરનાર નિવડે છે. મનુષ્યને આત્મકલ્યાણના માર્ગે જવા માટે જીવન કથાએ માર્ગદર્શક છે. જેથી બીજાં પુસ્તકોના વાંચન કરતાં મહાપુરૂવોના જીવન ચરિત્રો વાંચવાની જરૂર છે. તેથી મનુષ્યજીવન ઉચ્ચ–ઉન્નત અને પ્રતિભા
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકીર્ણ.
૧૫
શાળી બને છે. આ જીવનચરિત્રમાં અત્યાર સુધીની જીવન ઘટના, શિષ્ય સમુદાય વિહાર વર્ણન, તેઓશ્રીએ સમાજ ઉપર કરેલે ઉપદેશ તથા ધર્મનાં અનેક ખાતાઓ, ધર્મ પ્રભાવના માટે જન્મ આપેલા છે, જે અત્યારે ચાલી રહેલાં છે. વિગેરેનું (આચાર્યપદ પ્રાપ્ત કર્યા સુધીનું) વર્ણન આપવામાં આવેલ છે. જેક હિદિ ભાષામાં સારી રચના કરેલ છે. તેને લાભ મારવાડ, પંજાબ, બંગાલ વિગેરે લેશે, પરંતુ ગુજરાત, કાઠિયાવાડ કે જ્યાં જેનોની બહોળી વસ્તી છે. તે જોઈએ તે લાભ હિંદિ ભાષામાં હોઈ લઈ શકે નહીં માટે આ ચરિત્ર ગુજરાતી ભાષામાં પ્રગટ થવાનો જરૂર છે. અમારા જાણવા પ્રમાણે તે નક્કી થયેલ છે. છતાં આ હિદિ ચરિત્ર પણ ઘણું જ સુંદર, સંકલના પૂર્વક પૂર્ણ હકીકત સાથે લખાયેલ જણાય છે. જે વાંચવાની અમો દરેક બંધુઓને સૂચના કરીયે છીયે.
આઠસો પાનાનો ગ્રંથ વિવિધ છબીઓ સાથે ઘણોજ આકર્ષક છે. કિંમત સાડા ત્રણ રૂપૈયા ગ્રંથ ભંડાર હીરાબાગ મુંબઈ પ્રગટકર્તાને ત્યાંથી મળી શકશે.
નીચેના પુસ્તક ભેટ મળેલ છે જેનો ઉપકાર સાથે સ્વીકાર કરવામાં આવે છે
૧ હિંસા અહિંસા મીમાંસા–પ્રકાશક શ્રી આત્માનંદ જૈનકટ સોસાઈકી અંબાલા.
૩ ચાંદની–માસિક. તંત્રી નારણદાસ ઈ. પટેલ વ્યવસ્થાપક વર્ધમાન એન્ડ સન્સપાયધુની મુંબઈ.
૪ જેનયુગ–ત્રિમાસિક સંપાદક શાહ ધીરજલાલ ટોકરશી અમદાવાદ લવાજમ રૂા. ૧-૦-૦ પુ. ૧ લું અંક ૧ લે.
પ તત્ત્વાવતાર–લેખક મુનિશ્રી દેવચંદજી પ્રકાશક શેઠ મેઘજીભાઈ ભાણ. તેના અભ્યાસી સાધુ સાધ્વી તથા કેઈપણ ફીરકાના જેનને ભેટ મોકલવામાં આવે છે. મળવાનું ઠેકાણું પ્રકાશકને ત્યાં મુંબઈ. સેન્ડહસ્ટ રોડ વલભ બીલ્ડીંગમાં લો.
– @y-— પ્રકીર્ણ.
હાલમાં પ્રવર્તી રહેલા તીર્થો પૈકી શ્રી ગીરનારજી તીર્થ સે રાષ્ટ્ર દેશમાં આવેલું છે. તેમજ તે શ્રી પવિત્ર શેત્રુજય ગીરીરાજની પાંચમી ટુંક ગણાય છે, આ તીર્થમાં તીર્થધીરાજ શ્રી નેમીશ્વર પ્રભુના દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણ એટલે મોક્ષ એમ ત્રણ કલ્યાણક થયેલા છે. તે ઉપરાંત ઘણા મહાન પુરૂ આ તીર્થમાં સિદ્ધિ પદને પામેલા છે, વળી આવતી વીશીમાં બાવીશ તીર્થકરે આ ગીરના ૨જી ઉપર મુક્તિ વધુ એટલે શાશ્વતા સુખને પામવાના છે. આ ગીરનારજી તીર્થ ઉપર શ્રી સંપ્રતીરાજા, વસ્તુપાલ તેજપાલ, સંગ્રામ સિની, મેલકવશી. કુમારપાલ ભૂ પાલ, વિગેરે થઈ ગએલા મહાન રાજાએ તથા દિવાનોએ બંધાવેલાં દેશમાં અત્યારે મોજુદ છે તેથી તીર્થની પ્રાચીનતા બતાવી આપે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આ. પુનિત. (પવિત્ર) ગીરનારજી તીર્થરાજ ઉપર જીર્ણ થઈ ગએલા દેરાસરોને જીર્ણોદ્ધાર થઈ રહ્યો છે. ( ચાલુ છે) ના દેરાસરો બંધાવવા કરતા જીર્ણપ્રાય (જુના) દેરાસરોને જીર્ણોદ્ધાર કરાવવામાં આઠ લાભ સમા એ લા છે. આ તીર્થ ઉપર જીર્ણોદ્ધાર કરાવવામાં સાતથી આઠ લાખ રૂપી આની જરૂર છે; એડન બંદરથી રૂપી આ ૨૦૦૦૦) હજાર કોચીન બંદરથી રૂ. ૧૧૦૦૦) હજાર તેમજ બીજા ઘણા ભાગ્યશાલીઓએ હજાર રૂપી આની રકમ ભરી અમૂલ્ય લાભ લીધે છે તે જે જે ભાઈ બહેનોને આ તીર્થ ઉપર સલમી વાપરે અમર નામ રાખવા અને અજરામર સુખ લેવા વિચાર હોય તેમને નીચે લખેલા કાર્યવાહકોને મળી શકવાથી યોગ્ય ખુલાસે મલી શકશે. રૂપીઆ ભરનારને સહી સિક્કા વાળી છાપેલી પહોંચ આપવામાં આવશે.
૧ શ્રી જુનાગઢ જીર્ણોદ્ધાર કમીટી, મુ. જુનાગઢ ૨ શેફ. ગાંવીદજી ખુશાલની પેઢી c/o કોટમાં મુમુંબાઈ ૩ શેઠ. ભેગીલાલ તારાચંદ. ઠા. ડોસીવાડાની પોલમાં મુક અમદાવાદ ૪ શા. વાડીલાલ હીરાચંદ. ઠા. મહેતાને પાડ મુ. પાટણ. (જી. ગુજરાત)
તા. ક. આ પવિત્ર જીર્ણોદ્ધાર ખાતામાં અવશ્ય દરેક ભાઈ બહેને છૂટે હાથે લાભ લેવા ચકસો જ નહિ. એમ શાંતિ.
ઉપાધ્યાયજી શ્રી સેહનવિજયજી મહારાજને સ્વર્ગવાસ.
આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયવલ્લભ સૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન ઉપાધ્યાયજી શ્રી સેહનવિજયજી મહારાજ લગભગ પચીસ વર્ષ ઉત્તમ રીતે ચારિત્ર પાળી થોડા દિવસની બીમારી ભેગવી પંજાબ-ગુજરાતવાળા શહેરમાં કારતક વદી ૧૪ રવીવારના રોજ સમાધિપૂર્વક સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજ સેહનવિજયજી મહારાજ સ્વભાવે શાંત, તપસ્વી, અપૂર્વ વૈરાગી અને વૈર્યવાન આત્મસંયમી અને પરમ ગુરૂ ભક્ત હતા. સાથે શાસન સેવા અને ચારિત્ર પાત્ર હાવા સાથે સંયમ પાળવામાં પરમ ઉક્ત હતા. તેઓશ્રીના સ્વર્ગવાસથી જેને સમાજમાં એક સાધુ રત્ન ની અને પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રી વિજયાનંદ સૂરીશ્વરજીના સમુદાયમાં એક ખરેખરા ગુરૂભક્ત અને ઉપદેશકની ખેટ પડી છે. તેઓશ્રીના સ્વર્ગવાસથી આ સભાને પારાવાર દીલગીરી થાય છે. તેઓશ્રીના પવિત્ર આત્માને અખંડ અનંત પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત થાઓ એમ પરમાત્માની પ્રાર્થના કરીયે છીયે.
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
स्नेहांजलि.
નાથ કૈસે ગજકે બંધ છુડાયા–એ રાગ. સાહન મુનિ સ્વર્ગ માં અદ્ય સિધાવ્યા, એવા ભાવિકના મન ભાવ્યા. સોહન -ટેક. નેહ સુ ખાવહુ સાંભરી આવે, ત્યાં નયનમાં અશ્રુ વહાવ્યાં; ઉપદેશ અમૃત આપી જગતમાં, વૈરાગ્યનાં બીજ વાવ્યાં.] સહુન-૧ કામ અનેક કરાવ્યાં મનોહર, જ્ઞાનમાં નાણાં ખપાવ્યાં; નિર્મળ આનન્દ ચિધન દેશે, કલેશનાં મૂળ કૃપાવ્યાં. સહુન-૨ સદગુરૂ વલ્લભ સૂરિના ચરણે, સહુન નામ ધરાવ્યાં; જૈન સમાજની ઉન્નત્તિ કરવા, વિદ્યાનાં સ્થાન સ્થપાવ્યાં. સેહેન-૩ કોમળ ચિત સદા મુનિ આપતુ, અનુભવ તરુ ઉપજાવ્યાં. અંતર માંહી વસેલ અનાદિનાં, અજ્ઞાન સૈન્ય હરાવ્યાં. સાહન-૪ ધન્ય ધન્ય ધન્ય મુનીવર આપને, હેતુ જનાને હસાવ્યાં; જન્મ ધર્યો અવનિ તળ ઉપર, નરકનાં સૈન્ય નસાવ્યાં.. સાહન-૫ નેહની અંજલી આપુ નિરંતર, શમતા હુંમ્ય સૃજાવ્યાં; અવળી નદી તણાં પાણી આન-દે, અનુભવે બળથી ચડાવ્યાં. સાહનદ્ અજીતસૂરિ ઉચચરે મુનિ આપે તો, ગાન અરુણ ગવરાવ્યાં; આશિવાદ સદા શુભ આપને, સ્થાનક ઉદેવું વસાવ્યાં. ' સહુન-૭
| ગઝલ-સાહિની. સાહનવિજય મુનિરાજમાં, શાશન ગુણો વસતા હતા; પંજાબની ભૂમિ વિષે, બાધાથ, સંચરતા હતા. એ સહન-૧ કીધી જીવનની સફળતા, હતી પ્રેમ કેરી પ્રબળતા; સસ ગ કૅરો સબળતા, ધીરજ પથે ઢળતા હતા" સાહન-૨ એ એ વિષે ઉત્તર - સંપૂરણ હતી; ને માત્મજ્ઞાન 1 5 g -, પૃષ્ટ હસતી હતી. સેહેન–૩ ઉપકાર પર પ્રાણી તણા, કરવા બદલ કટિ બાંધતા; સાધુત્વની સુ દેર સીમા, મહદા(ભજન માંડ્યા હતા. સાહન-૪ નશ્વર જગતના માહ એ, મુનિરાજ માંહી ના હતી; ભગવત ભજનમાં ભાવના, વ્યાસે હું એ માંહી હતા. સાહન–પ સ્વર્ગે સીધાવ્યા એ મહદ, દઈ નેહીને વિરહી દશા નેહી જનાના નેહ શા ! પ્રેમી જનાના પ્રેમ શા ! સાહન-૬ સતસંગ આપી વિશ્વમાં, વાણી વિમળ વષવતા; સૂરિ અજીત સાગરના દિલે, આનંદ ઘન પ્રગટાવતા. - સાહન-૭
- લેહ અજીતસાગરસૂરિ. ॐ शांतिः ३
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ભકિતનાં ઝાડનાં ફુલ. ( 8 મહાત્માઓ એમ કહે છે કે ભૂખે પ્રેમ રાખવા અથવા શાસ્ત્રમાંથી સારાં િવચનો માઢ ગાખી રાખવાં એટલું જ કાંઈ બસ નથી; પણ સાની ઉપર શુદ્ધ છે. અંત:કરણથી જયારે સાચા પ્રેમ માવે અને એ મ"તરના પ્રેમને બહાર પાડવા છે માટે જ્યારે પરમાર્થ નાં કામે થવા લાગે ત્યારે જાણવું કે હવે ભક્તિનાં ઝાડને ( ફુલ આવવા લાગ્યાં છે. જયાંસુધી પોતાના ગજા પ્રમાણે પરમાર્થનાં કામ ન P થાય ત્યાંસુધી ભક્તિનાં ઝાડને વાંઝીક સમજ વું. યાદ રાખજો કે આ જગતમાં છે. કોઈ પણ માણુ સ કાંઇક પણ શક્તિ વિનાના હોતા નથી. દરેક માણસ જો ધારે. તે કાંઇક પણ ભલાઈ કરી શકે એવી તેનામાં શક્તિ હોય છે. પછી ગમે તો એ શક્તિ શરીરનાં માની હાય, બુદ્ધિ બળની હાય, વાણીના બળની હાય, ધનના) છેબળની હાય, અધિકારના બળની હાય, કુળના બળની હાય, સદ્દગુણના બળની જ હોય, અને ગમે તો એ શક્તિ પોતાના લાગવ મની, રૂપની, ઉમરની કે પવિત્ર છે P) તાની હાય; પણ કોઈ પણ પ્રકારની શક્તિ દરેક માણસમાં હોય છે. એવી ) જ પોતાની શક્તિને પરમાર્થ માં ઉપયોગ કરવા અને તે પણ કાંઈ કોઈક વખત કો નહિ અથવા અકસમાતથી નહિ પણ સમજણ પૂર્વક અને ઇરાદાપૂર્વક વા૨વાર છે છે) પરમાર્થના કામમાં પોતાની શક્તિ વાપુરી વાપરીને રાજી થવું તેનું નામ ) ભક્તિનાં ઝાડને ફૂલ આવ્યો કહેવાય છે. મતલબ કે પ્રભુના જીવાને પોતાના છે બ ધુઓ સમજી તેમના ભલા માટે શુદ્ધ અંત:કરા .પથી પ્રભુ પ્રીત્યુથે છે) તેઓની સેવા કરવી અને કાંઈ પણ ભકિતનાં પુષ્પ છે. ટૂંકામાં એક ડારાજ લગભગ પચીશ વર્ષ હું તેનું નામ છે) એજ કે જગતના કલ્યાણ માટે પોતાની શક્તિ પ્રમાણે પરમાર્થના કામ કરવાં તેનું નામ ભકિતનાં ફેલ છે; માટે જે આપણાં' છે. 8) ભકિતનાં ઝાડને ફેલ લાવવાં હોય અને ભકિતનાં ઝાડનું વાંઝી આપણ મટાડેવું ) જ હોય તો આપણે આપણા બંધુ આના સુખ માટે પરમાર્થ નાં કામ કરવાં લઈ જોઈએ; અને યાદ રાખજો કે એ કામ કરવાની કાંઈક પણ શક્તિ આપણામાં છે રહેલી જ છે; માટે એ શકિતનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ તથા તેને લાભ :) છે આપણી આસપાસનાં તથા બીજા પ્રાણી એને આપવો જોઈએ. " સ્વર્ગના પ્રકાશ !" માંથી. . For Private And Personal Use Only