Atmanand Prakash Pustak 020 Ank 07

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531232/1

Page #1

Rg N. B. 4310 OXXOCHOCOOKEXXXOXO
श्रीमविजयानन्दसूरि सद्गुरुज्यो नमः poooooooo श्री ooooooooo
Booooooo
आत्मानन्द प्रकाश
onsdag
oooooooooooooooooooooooo
शार्दूलविक्रीडितवृत्तम्॥ कालो दुस्तर आगतो जनमनो भोगेषु मग्नं भृशम् ।। धर्मों विस्मृत आत्मरूपमहहा न ज्ञायते केनचित् ॥ धावन्तीह जना धनाय बहुशः कामाहतास्तदहदि ।
'आत्मानन्द प्रकाश' दीपकिरणं प्रामोतु शश्वत्पदम् ॥१॥ पु. २०. वीर सं. २४४६. माह आत्म सं. २७. अंक ७ मो. प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर
विषयानुमान
पट.
विषय.
विषय. - ૧ કુદરતનું સૌદર્ય
... १५९
७ साधने। मन माश. ૨ કલ્યાણના અયજનાએ કેવું
- ૮ પ્રવર્ત કજી શ્રી કાન્તિવિજયજી મવતન રાખવું જોઈએ,
...१६०.
હારાજની સ્તુતિ.. ૩ આત્મસ્વરૂપી ભાઈ બહેનોને નમ્ર
... १७२ निवहन.....
... १७३ ૪ અહિંસા પરમોધર્મ કયાં છે ? ૧૬૨
१० अडीवियाश.... ... ५ मधुन्मानानव्य भा..११ पुरष्ट..
१७८ महान महावीरनी अमृता....१८१र वतभानसभा. अथावान. १८१-१८२
...१६२८भाड़
વાર્ષિક મૂલ્ય રૂ. ૧) ટપાલ ખર્ચ આના ૪. આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબગદ લલ્લુભાઇએ છાપ્યું-ભાવનગર,

Page #2

ખાસ વાંચવા ચાગ્ય જૈન ઇતિહાસિક ગ્રંથ
* શ્રી કુમારવિહાર શતક. ” ( મૂળ અવસૂરિ અને સવિસ્તર ગુજરાતી ભાષાંતર સાથે) આ ગ્રંથના મૂળ કર્તા શ્રીમાન રામચંદ્ર ગણિ કે જેઓ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય ના મુખ્ય વિદ્વાન શિષ્ય હતા. જેમણે આ ગ્રંથ બારમા સૈકાના અંતમાં બનાવ્યા છે, તેના ઉપર શ્રી સામસુંદરસૂરિના પરિવારમાં થયેલા સુધાભૂષણ ગણીએ અવચૂરી (સંસ્કૃતમાં) બનાવી છે. તે બંને સાથેનું સવિસ્તર ભાષાંતર પણ આ ગ્રંથમાં આપવામાં આપેલું છે. જેમાં સંસ્કૃત કાવ્યની દષ્ટિએ આ ગ્રંથ પ્રતિભાવાન છે, જેન સાહિત્યનું ઉચ્ચ સ્વરૂપ છે, તેમ જૈન ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ તેરમા સૈકામાં જેનાની જાહોજલાલી, ગૌરવતા, પ્રાચીનતા, પ્રભાવશિલતા બતાવનાર પશુ આ એક અપૂર્વ પ્ર’થ છે. કારણ કે આ ગ્રંથમાં ગુર્જરપતિ જેન મહારાજા શ્રી કુમારપાળે અણહિલપુર પાટણમાં પોતાના પિતાશ્રી ત્રિભુવનપાલના નામથી બનાવેલ પ્રાસાદ ( જીનમ’દિર કે જેમાં શ્રીમાન હેમચંદ્રસૂરિએ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પ્રતિષ્ઠિત કરેલ છે; તે ચેત્ય-મંદિરની અદ્ ભુત શાભાનુ ચમત્કારિક વણ ન આપેલું છે. આ પ્રાસાદમાં હાંતેર દેવ કલીકા હતા. ચોવીશ રત્નની, ચાવીશ સુવર્ણ ની, ચોવીશ રૂપાની અને ચોવીશ પીતળની, તેમ અતિત અનાગત અને વર્તમાન કાળનાં પ્રભુપ્રતિમાં હતા. મુખ્ય મંદિરમાં એકસાવીશ આગળ ચંદ્રકાન્તમણીની પ્રતિમા હતા. મંદિરનું બાંધકામ, રચના, તેનું ચિત્રકામ-શિ૯૫કામની સુંદરતા એટલી બધી છે કે જે આ ગ્રંથ વાંચવાથી આત્માને અપર્વ આનંદ સાથે મારપાળ રાળની દેવભક્તિ માટે આશ્ચર્ય ઉપન્ન થાય છે. સાથે તે વખતના ઈતિહાસ પણ જાણવામાં આવે છે. સ ચ ખરે ખર વાંચવા-જાણવા જેવા છે.
આ ગ્રંથ લાંબા સમય સચવાય તે માટે ઉંચા ઈગ્લીશ આર્ટ પેપર ઉપર સુંદર ટાઈપમાં છપાવેલ છે. તમામ લાભ લઈ શકે તે માટે પ્રતિ આકારમાં છપાવેલ છે. પાટલી પણ ઉંચા કપડા. ની કરવામાં આવેલ છે છતાં કિંમત રૂા. ૧-૮-૦ પાસ્ટ ખર્ચ જાદ.
| લખા—શ્રી જૈન આત્માનદ સભા-ભાવનગર | ૮૬ તૈયાર છે.
જલદી મંગાવો. >> શ્રી જૈનાચાર્યો તથા જૈન કવિઓ રચિત સંત નાટકો.
ને જેન આચાર્યો તેમજ કવિવરોએ દરેક પ્રકારના સાહિત્ય ઉપર દષ્ટિ કેકી, જૈન સમાજ તેમજ ઈતર દશનકારાને પોતાની અનેક કૃતિઓ બનાવી આશ્ચર્યચકિન કરી દીધા છે, તેટલું જ નહીં પણ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત ભાષા માટે પોતાની અપૂર્વ વિદત્તા પ્રકટ કરી છે, તેવા નાટક, વાંચતા ભાષાના અભ્યાસની વૃદ્ધિ થાય છે અને વાચકને પણ ઘણુ* જ્ઞાન થવા સાથે ન દશ નના ઈતિહાસ સાહિત્યનું પણ ભાન થાય છે. સાથે રસ પડતાં આત્માની પણ નિમ્ ળતા થાય છે. તેવા નાક્રા નીચે મુજબ અમારા તરફ થી પ્રસિદ્ધ થયા છે, ઉ ચા કાગળા, સૂ દર ટાઈપ અને સુશાબ્રિતા બાઈડીંગથી તે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યા છે. સર્વ એક સરખા લાભ લઈ શકે તે માટે કિંમત માત્ર નામની રાખી છે. તે માટફા નીચે મુજબૂ છે. ૧ દ્રૌપદી સ્વયંવર નાટક ૦-૪-૦
૪ પ્રબુધ રોહિણેય નાટક ૦-૬-૦ - ૨ કુરૂણાવજોયુધ નાટક -૪-૦
૫ ધ ન્યુદય નાટક ૦-૬-૦ ૩ કોમુદી મિત્રાનંદ નાટક ૭-૮-છા
(પાસ્ટેજ જુદું. ) મળવાનું ઠેકાણુ-શ્રી જૈન આત્માનદ સભા-ભાવનગર,

Page #3

શ્રી
ૐ પડી હતી મેં હી દીક તે તે
|| વઢે વીર્
।। परोपकारः सम्यक् क्रियमाणो धीरतामभिवर्धयति, दीनતામીત, સચિત્તતાં વિત્તે, ગ્રામમાતાં મોચ યતિ, શ્વેતોવૈમન્ય વિતત્તુતે, પ્રક્રુત્વમાવિત્રિયતિ; 7तोऽसौ प्रादुर्भूतवीर्योल्लासः प्रणष्टरजोमोहः परोपकारकरणपरः पुरुषो जन्मान्तरेऽप्युत्तरोत्तरक्रमेण चारुतरं सन्मार्गविशेषमासादयति ॥
कुदरतनुं सौंदर्य.
( હરિગીત. )
અતિરમ્ય સરિતા તટપરે ઢગ દિવ્ય દૃશ્ય નિહાલતી, કુદરત કૃતિની ભવ્યતા ત્યાં સર્વ સ્થળ વ્યાપી હતી; વિવિધતા વન વૃક્ષની મનહર સુપુષ્પ શાલતી, પશુ પક્ષીના કલરવ તણી માતા તેમાં હતી, પ્રાત: અને સંધ્યા તણા મહુવિધ રોંગ વિલેાકતા, માનવ કૃતિ મુલીસ સાઢશ લેશ ના સરખાવતા; સંચાગી ભાવ છતાં નહીં તરૂપતા ષટ્ દ્રવ્યની, અનુભવ થકીજ જણાય સુંદર શાખ છે સત્ શાસ્ત્રની. ઉત્પાદ્ વ્યયને ધ્રુવની ઘટના તથા સન્માને, અવલેાકવા મન ઉતર્યું ઉંડાણુમાં ધરી ધૈય ને;
...
પુસ્તજ ૨૦ ] ચીર સંવત્ ૨૪૪૧ માહ આમ સંવત્ ૨૭. [૪ ૭ મો.
જે

Page #4

૧૬૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આગળ જતાં અટકી ગયું શમવિષમ વિકટ વિરોધથી, લૈકિક દ્રષ્ટિના ગૃહે તજન્ય લૌકિક ભાવથી, જે માર્ગિ લોકોત્તર બન્યા સજ્ઞાનના પરિપાકથી, કુદરત તણું ઉંડાણને અવગાહતા આનંદથી; કુદરત બને અનુકુળ તે પેગ બ્રાતુ ! કેળ, માનવ જનમ સાફલ્ય સંગત સંત જનની મેળો, ૪
વેલચંદ ધનજી. અકબર કલ્યાણના અથી જનાએ કેવું વર્તન રાખવું જોઈએ?
૧ સન્માર્ગગામી–માર્ગનુસારી થવું જોઈએ, ન્યાયનિષ્ઠ, નીતિચુસ્ત પ્રમાણિક બનવું જોઈએ. સત્યાગ્રહી થવું જોઈએ.
૨ વકુળને શોભે એ ગમે તે પ્રમાણિક બંધ કરી કુટુંબ સાથે સ્વજીવન નિર્વાહ કર જોઈએ.
૩ આવકના પ્રમાણમાં જ ખર્ચ કરવું જોઈએ. ઉડાઉ નહીં થતાં સાદાઈ અને કરકસરના નિયમો લક્ષમાં રાખી સંતેષ વાળવે અને જે બચત રહે તેમાંથી દીનદુઃખી જનેને એગ્ય આશ્રય આપી તેમને સંતોષવા બનતે પ્રયત્ન કરે જોઈએ.
૪ સહુને આપણા મિત્ર કે બંધુ સમાન લેખવા જોઈએ.
પ દુઃખી જોને યોગ્ય આવાસન આપી હરેક રીતે તેમનું દુઃખ દૂર કરવા કે કમી કરવા મથવું જોઈએ.
૬ સુખી કે સદગુણી જીવોને દેખી રાજીપ્રમુદિત થવું જોઈએ, અને આપણે એવીજ ઉત્તમ ચાહના રાખી તેમનું શુભ અનુકરણ કરવું જોઈએ.
૭ ગમે એવા નીચ નિંદક જેવા નાદાન ઉપર પણ છેષ કે કેપ નહી કરતાં કરૂણાબુદ્ધિથી તેમને સુધારવા પ્રયત્ન કરતાં છતાં, વિપરીત પરિણામ આવતું લાગે તે તેની ઉપેક્ષા કરી પ્રમાદરહિત અન્ય ઉચિત હિત આચરણ કરી લાભ ઉપાર્જન કરતાં રહેવું જોઈએ.
૮ સહ જેને સ્વ આત્મા સમાન લેખી, કોઈને દુઃખ-પ્રતિકૂળતા ઉપજે એવું અહિત આચરણ કરવાથી વિરમવું અને એકાન્ત હિત આચરણ કરવું. • ૯ કામ, ક્રોધ, મોહ, મદ અને મચ્છર પ્રમુખ અંતરંગ શત્રુઓનું ખુબ ચીવટથી દમન કરતાં રહેવું જોઈએ.

Page #5

કલ્યાણના અર્શી જનાએ કેવુ' વ ન રાખવુ જોઇએ :
૧૦ માતપિતા, સ્વામી, વિદ્યાગુરૂ અને ધમ ગુરૂની શુદ્ધ નિષ્ઠાથી સેવા-ચાકરી હુ સહિત કરવી.
૧૬૧
૧૧ કેાઇની નિંદા, ચુગલીથી સદંતર દૂરજ રહેવુ.
૧૨ સુખ દુઃખમાં હર્ષ ખેદ નહીં કરતાં સમભાવે રહેતાં શીખવું, સિંહની જેમ શૂરવીર પણે ચાલવું, પણ માનની જેવી નિર્મળતા દાખવવી નહિં જ. ૧૩ આશ્રિત વની યેાગ્ય વખતે ખરાખર સભાળ કરવી-પેાષ્ય વનું વખતસર પાષણ કરવું.
૧૪ સદ્દગુણી જનાના સહર્ષ વિનય-સત્કાર કરવેા.
૧૫ શુદ્ધ દેવ ગુરૂ ધર્મ બરાબર એળખી–પારખી લેવા.
૧૬ તેમની નિ:સ્વાર્થ સેવા માટે મને એટલુ આત્માપણુ કરવું. તન-મન ધનના સદુર્વ્યય સકેાચ રહિત કરવા.
૧૭ આત્માની શક્તિ જાગૃત કરી નિળ જીવેાનું રક્ષણ કરવું.
૧૮ ઇન્દ્રિયા અને કષાયાના નિગ્રહ કરી, તન મન વચનથી હિંસાદિક પાપના સંપૂર્ણ ત્યાગ કરવારૂપ સયમવડે આત્માની અનત શક્તિએ જાગૃત થઇ શકે છે. ૧૯ સહુ આત્માને હિતરૂપ થાય એવું પ્રિય અને સત્ય વવું. ૨૦ ન્યાય દ્રવ્યજ ઇચ્છવું, પર દ્રવ્ય પથ્થર તુલ્ય લેખવું.
૨૧ સ્વ સ્ત્રી સંતાષી થવું. પર સ્ત્રીને મા–બેન સમાન લેખવી. ૨૨ પરિગ્રહ પ્રમાણુ કરવુ.—àાલની મર્યાદા કરી લેવી. ૨૩ સ્વાર્થ પૂરતી જાવા આવવાની દિશાની મર્યાદા બાંધવી.
૨૪ પન્નર કર્માદાન-મહાપાપ આરંભના વ્યાપારથી સાવ દૂર રહેવું, અને ખાસ જરૂરીયાત વગરના ભેગાપભાગના નિયમ કરવા.
૨૫ અનર્થ દંડ-નકામેા પાપેાપદેશ, કુવ્યસન, અશુભ ધ્યાન, નીચ · અસતી) પેાણુ, કામેાદીપન, ખેલ કુતૂડલાઢિ તજવાં.
૨૬ રાગ દ્વેષાદિક દોષનિવારક ને સમતા-ચારિત્ર ગુણપોષક અને જન્મ મરણાદિ દુ:ખ શાષક સામાયિક વ્રતનું પાલન અને તેટલી વાર કરવા અવશ્ય અભ્યાસ રાખવા.
૨૭ પાપની રાશિ આછી આવે એવાં નિત્ય નિયમા ધારવાં,
૨૮ દરેક આઠમ ને યાખી પ્રમુખ પર્વ દિવસે તે જ્ઞાન ધ્યાન તપવડે આત્માને વિશેષ પાષવા. ( હુ ંમેશ કરતાં અધિક ભાવે. )
૨૯ નિસ્પૃહી સંતજનાની ભક્તિ કર્યાં પછી પોતે ભેાજન કરવું. ઇતિ શમ્ લે॰ મુનિરાજ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ,
+<00d900+જ

Page #6

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આત્મ નિરીક્ષણનો અભ્યાસ કાયમ રાખવા માટે આત્મ સ્વરૂપી સહુ સજન ભાઈબહેનોને નમ્ર નિવેદન.
સ૦ મe ક૦ વિ૦ કુશળ વ્યાપારી જેમ આવક જાવક, લાભ હાનિનો જમે ઉધાર હિસાબ સાવધાનતાથી ચેખ રાખવા પ્રયત્ન કરે છે, તેમ સાચા સુખના અથી સજીએ પણ પૂરા પુન્યજોગે સાંપડેલી દશ દ્રષ્ટાન્ત દુર્લભ મનુષ્ય ભવાદિક શુભ સામગ્રી સફળ કરી, કેત્તર સુખ પ્રાપ્ત કરવા માટે પોતાની એક પણ કિંમતી ક્ષણ નકામી ન ચાલી જાય, તેમાં કંઈ ને કંઈ જ્ઞાન ધ્યાન વ્રત નિયમનું શ્રદ્ધા ને આદર સહિત પાલન કરવા સાવધાન રહેવાય તેવી ઊંડી કાળજી રાખવી જોઈએ, એનું નામ આમ નિરીક્ષણ કહી શકાય. તથાવિધ આત્મલક્ષ કે ઉપગ વગર કરવામાં આવતી વિવિધ ધર્મ કરણી મોક્ષ સાધક શીરીતે બની શકે ? તે વગર કરાતી પૂજા, પ્રભાવના કે પ્રતિક્રમણદિક ક્રિયા લક્ષ સાંધ્યા વગર ફેકેલા તીર જેવી નિષ્ફળ પ્રાય સમજવી. સાચા સુખને ઉપાય ધર્મ સાધના રૂપ છે. અહિંસા, સંયમ અને તપ એ ધર્મનું લક્ષણ છે. આત્મલક્ષ–ઉપગ સહિત ઉક્ત ધર્મનું યથાવિધિ સેવન કરાય છે તે મહા મંગળ રૂપ છે. વાસ્તવિક રીતે આત્માને શુદ્ધ વિશુદ્ધ ભાવ-ઉપગજ ધર્મને ખરે પ્રાણ રૂપ હાય પ્રમાણ રૂપ છે તેથી જ તે સાધુ હે કે ગૃહસ્થ હો, રાજા છે કે રંક હા, પુરૂષ છે કે સ્ત્રી હે, સહુને એકાન્ત હિત શ્રેય ને કલ્યાણકારી થવા પામે છે. આવી સદ્દબુદ્ધિ સાથે શુદ્ધ શ્રદ્ધાન અને સદાચરણ પરાયણ પુરતું ધૈર્ય–બળ ધીરવા પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રાર્થના કરવી ઘટે છે. “જયવિયરાય’ના પાઠમાં એવીજ પ્રાર્થના કરાય છે ખરી; પણ તેના અર્થની સમજ સાથે તે ઉપગ સહિત કરાય અને મેહ-પ્રમાદાદિક કાઠીયાનો ત્યાગ કરી સ્વસ્વ અધિકાર ( ગ્યતા) અનુસારે તથાવિધ ધર્મકરણ નિષ્કપટપણે કરવાનો ખપ જાગે તે ઉકત પ્રાર્થનાની સાર્થકતા સહેજે શીધ્ર થવા પામેજ. જેમની સાથે કઈ પણ વૈમનસ્ય ( વિરોધ) થયેલ હોય તે ત્રિકરણ શુદ્ધિથી ટાળી તેમને સરલ દીલથી જેમ બને તેમ વહેલાસર ચેતીને સંવત્સરી સુધીમાં ખમવા-ખમાવવાની શુભ પ્રથાને લક્ષમાં રાખી હું સહુ ભાઈબહેનને નમ્રભાવે ખમાવું છું, તે સહ ખમીને ઉપકૃત કરશે.
ઇતિશમૂ. –- -- અહિંસા પરમ ધર્મ ક્યાં છે?
રચનાર–કવિ સાંકળચંદ. મુર અમદાવાદ.. સાદી લાવણુ–મુજ ઉપર ગુજરી પીતા પાદશાહ જાણીએ રાગ. સુણે શ્રાવક શ્રદ્ધા વિવેકને કિરિયા, એ ધર્મ તમારે ધારો ગુણના દરીયા; કહે પ્રભુ પોકારી જીવ લાળીયા લાળે, સમુચ્છમ ઉત્પન્ન થાય દયા કણ પાળે ? ૧

Page #7

જેન બંધુઓને કર્તવ્ય માગ. તે છતાં એક વાસણ બોળી એક ગોળી, એક ઢીંચે બીજે ઢીંચે ઢીંચે જેમ કેળા, તેથી એક બીજાની સાથે બહુ જ, ઉત્પન્ન થઈને તે મરે લાળ કેમ પી ? ૨ બહુ પાપે પેટ ભરાય રેગ બહુ થાવે, વળી એક બીજાના લીંટ લાળ ઉર જાવે, જુઓ વૈદ્ય દાકતરો કહે પોકારી કેવું? બેટેલા પ્યાલે અડવું નહીં કહે એવું. ૩ ક્ષય કેલેરા ખસ લેગ આદિ બહુ રંગ, ચેપી રેગે અન્ય થાય સંજોગો વળી ઊંસ્કૃષ્ટ જળની રસે મુનિને આપે, ઉત્તમ શ્રાવકને દેતાં પાતક વ્યાપે. એ મલીન વારિ યુત -વૈદ્ય મંદિર મૂકે, જે લાભ કોડને કેડી ખાતર ચુકે, એક ડાયાથી ગેળીથી પાણી લેવું, બીજા વાસણથી પી લુંછીને દેવું, વળી જળ સ્થાને અક્ષરથી લખવું એવું, ગળામાં બળે ન એઠું વાસણ તેવું એમ વિવેક રાખી ક્રિયા કરો ભવિ સાચી, સાંકળચંદ શ્રાવક કુળ દીપા રાચી. ૬
જૈન બંધુઓને કર્તવ્ય માર્ગ.
બંધુઓ! ગયા અંકમાં મેં જણાવેલ હકીકત વાંચી શા નિર્ણય પર આવ્યા? શું તમને એમ લાગ્યું કે હું તમને અગાધ કર્તવ્ય તરફ દેરી જવા ઈચ્છું છું? તમને ગમે તેમ લાગે, પરંતુ હું ચોખ્ખી જ વાત કરી નાંખવા માગું છું, તે એ કે તમે બેમાંથી એક માર્ગ ગમે તે પસંદ કરી લે. કાં તે મર્યાદિત જીવન વ્યવ. સ્થાને, અથવા અમર્યાદિત જીવન વ્યવસ્થાને.
જે અમર્યાદિત જીવનવ્યવસ્થાને માર્ગ પસંદ હોય, તે પછી આજ કરતાં કાલ, નવી ફેશન ઘરમાં વધારેને વધારે દાખલ કર્યા કરે, જેમ બને તેમ જ અપટુ-ટેઈટ બનવા માંડે. તમારી સમાજ, તમારે ધર્મ વેગળે મૂકે. ઉપર ઉપરથી તેને વળગી રહેવાથી શું ? કારણ કે તેને વળગી રહેતાં અમર્યાદિત જીવનવ્યવસ્થાના માર્ગમાં ચાલનારાઓની પાછળ પડી જશે. ઓછા અપ–ટુ-ડેઈટ બનશે, તેથી તે સમુદાયમાં પાછળ પડશે. માટે એ બધું છોડી આગળ ધસે.
ઘેર ગાડી હોય તેને બદલે મેટર લાવો, સાદું ઘર હોય તેને બદલે બંગલે બનાવરા, સાદા પહેરવેશને બદલે ભભકાબંધ અને કિંમતી પિષિાક પહેરો. તેને માટે ખુબ પ્રવૃત્તિ કરો. પેસા કમાવા માટે રોજ નવા ધંધા ખેલે. એ રસ્તે જવું જ હેય તે પછી સમાજ, નાતજાત, સંઘ, કે ધાર્મિક સવાલમાં શા માટે પડે છે? કારણ કે તમારો ધર્મ તમને સાદાઈ, સંયમ, મર્યાદિત જીવન શીખવે છે, એટલે તમારી ઈચ્છાને અને તમારા ધર્મશાસ્ત્રના અભિપ્રાયને મેળ જ ક્યાંથી મળશે? તમારી ઈચ્છા અપ-ટુ-ટેઈટ બનવાની છે. અને તમારૂં ધર્મશાસ્ત્ર મર્યાદિત સાદું જીવન ગૃહસ્થ ધાર્મિઓને ઉપદેશ છે, અને શમણે માટે પરમ ત્યાગી જીવન ઉપ

Page #8

૧૬૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
દેશે છે. તમને તમારા ધર્મ સ્થાને શૂન્ય જણાય છે. તમારા સામાજીક, ધાર્મિક કાર્યો અર્થ રહિત જણાય છે, તેનુ કારણ તમારી ઉપેક્ષાજ છે. તમારી ઉપેક્ષાનુ મૂળ કારણ મતભેદ છે. તમારે મતે અમુક સારૂ છે. ત્યારે તમારી પ્રાચીન સમાજ વ્યવસ્થા, અને ધાર્મિક વ્યવસ્થાની દૃષ્ટિમાં અમુક સારૂં છે. આમ બન્નેની દિશાએજ જુદી જુદી છે. તેથી મેળ કયાંથી મળે ? અને કદાચ પરાણે, શરમથી કે દબાશુથી પકડી રાખશે. તા આખરે છેડવાં પડશે, અને હાલ જે ઉપેક્ષા કરી છે. તેના કરતાં વિશેષ ઉપેક્ષા કરશે!. કારણ કે અમર્યાદ્યુિત જીવન વ્યવસ્થામાં તે જરા પણ મદદ કરનાર નથી, નથી, ને નથી જ. માટે તમે તમારે રસ્તે સુખેથી ચાલ્યા કરો. તે રસ્તે અખતરા કરી જુએ. અને પછી જ્યારે તમને તમારા એ માર્ગમાં અશ્રદ્ધા આવે, ત્યારે ખુશીથી તમારા શાસ્ત્રની, પ્રાચીન સમાજ વ્યવસ્થાની મર્યાદા પ્રમાણે વ જો તેમણે ત્રિકાળમાં અખાધિત સર્વે મનુષ્યને મર્યાદિત સુખ મળે, એક અત્યન્ત સુખી થઈ જાય, અને બીજો અત્યન્ત દુ:ખી થઇ જાય, આવી અવ્યવસ્થા બનવા ન પામે; માટે મર્યાદિત જીવનવ્યવસ્થા ઘડી રાખી છે; તેના ઉપયોગ કરો પરંતુ ભવિષ્યમાં તમે ખીજાઓના કરતાં પાછળ પડી ગયેલા હશેાજ. અમર્યાદિત જીવને તમારા શરીર અને માનસિક શાંતિ ઉપર ભારે અસર નથી કરી ? શું તમને હજી અનુભવ નથી થયા? ન થયેા હોય તે અનુભવ કરી લ્યા ?
પરંતુ જે યુવકાને મર્યાદિત જીવન ઉપર પ્રેમ હાય, જેમને તેમાંજ મનુષ્ય માત્રની ખરી પ્રગતિ ભાસી હાય, તેમાં જ મનુષ્ય જીવનનેા આનદ જણાયે હાય, તેમાં જ દેશના, કામના, કે ધર્મના ઉદય દેખાતા હાય, તેમાંજ દીર્ઘાયુષ્ય, નિ શ્ચિ ંતતા સ્પષ્ટ થતી હાય, તેઓએ શામાટે તે જીવન પસ ંદ ન કરવુ ? જો તમને તે જીવન પસંદ જ પડયું હોય તે-~
૧ ચેવીસે કલાક એ જીવનના આદર્શ તમારી સામેજ રાખ્યા કરે, અને તમારૂં બાહ્યાન્તર જીવન તે પ્રમાણે છે કે નહીં તે નિર'તર તપાસ્યા કરે.
૨ તમારા ખર્ચમાં અને જરૂરીઆતેમાં કાપકૂપ મૂકવા માંડો. પહેરવુ, ખાવું, પીવું, જવું, આવવું, દરેકમાં સાદાઇ લાવવા માંડા, કપડાંને ખર્ચ ઘટાડા, ઘરની બીજી જરૂરીયાતામાં અંકુશ મૂકા, એટલે તેના વિના ન ચાલતું હાય તે પણુ ચલાવવું એમ નહિ; પરંતુ ચાલી શકતુ' હાય, તે પણ શાખ ખાતર, દેખાવ ખાતર તે ન ખરીદશેા. સારી ચીજ નજરે પડી એટલે તે લેવાનું મન થઇ જાય, તે વખતે જો તે ચીજ તમારા માટે ખાસ આવશ્યક ન હેાય તે મન ઉપર સયમ રાખી તે ચીજ ખરીદતા ના. તમારા શરીરમાં સાદાઇ હશે, છતાં તમારા આત્મામાં પ્રેમ, શાય, સત્ય, શીલ, વિગેરે ભર્યાં હશે, તે તમે અને તમારૂ ઘર બન્ને Àાભી ઉઠશેા, અને જો તમારામાં તે શુા ન હોય તેા ફરનીચર ગેાઠવી ઘર શણગારશે! નહીં, અને ફેશનમાં પડી શરીર શણગારશેા નહીં. તે નકામા છે. અને ખર્ચ પણ નકામેાજ છે,

Page #9

જૈન ખ ધુઆના કતવ્ય માર્ગ,
૧૬૫
૩ ધંધા એવા શેાધેા કે જેમાં શારીરિક મહેનત કરવાની હાય, જેના અ ંગાના વધારે લાભ તમારા તાલુકામાં, તમારા શહેર કે ગામમાં કે પાડાશમાંજ રહેતા હાય.
૪ બધી બાબતમાં જમાનાને અનુસરવા કરતાં તમારા શાસ્ત્રમાં કહેલા પરમ સત્ય તત્વાને જ અનુસરેા, જમાના વખતે સાચા હાય, અને વખતે ખાટા પણ હાય, તેથી શાસ્ત્રોક્ત સત્યની દીવાદાંડીને આદર્શ તરીકે સામે રાખી, તમારા સંજોગે પ્રમાણે સરળ માર્ગ કાઢી વર્તન રાખેા. તમારા આદર્શને ખાધ ન આવે તેવી રીતે જે જે બાબામાં જમાનાને અનુસરી શકાય તે તે ખાખતામાં તેને અનુસરેા, પરતુ જોજો, સત્યના માર્ગથી પતિત ન થવાય. સભાળજો.
૫ તમારા સાદા વર્તનની અસર તમારી આજીખાજી પડે તેવી રીતે વર્તા, તમારા આશ્રિતા કે સબંધીઓ ઉપર દખાણુ ન કરશે, પરંતુ પ્રેમ રાખજો, અને તમારા વન ઉપર તેઓને પ્રેમ થાય, તમારી સાદાઇમાં તેઓને મહત્વ લાગે તેવા આકારમાં મૂકવા પ્રયત્ન કરો. દરેક પ્રકારના સાચા પ્રયત્નનું પરિણામ આવે ત્યાં સુધી ધીરજ રાખો. અધીરા થશે। નહીં. વખતે વ્હેલું પરિણામ આવે, અને વખતે મેાડું આવે, છતાં ધીરજ ન ખાતાં કાળ સહિષ્ણુ બનજો. તમારા સારા પ્રયત્નનું સારૂ પરિણામ આપવા કુદરત હંમેશાં બરાબર તૈયાર હાય છે. એ ચેાક્કસ માનજો. કેમકે, તે તેમ કરવા બંધાયેલ છે.
૬ હવે એક મહત્વની વાત કહુ છું તે એ કે તમે જૈન ધર્મને માન આપનારા છે. મઢાવીરને પરમ દેવ માનનારા છે, તેથી તમારા મનમાં જગના કોઇ પણ પ્રાણી પ્રત્યે દ્વેષભાવ ન હેાવા જોઇએ. તેા પછી તમામ મનુષ્યા પ્રત્યે સાચા પ્રેમ કે વાત્સલ્ય ભાવ હોવા જોઇએ. અને હૃદયમાં એવું ઇચ્છવું કે કાઇ પણુ માનવ મધુ તરફથી મને જે કાંઇ વિઘ્ના આવે તે પ્રસંગે તેના ઉપર દ્વેષ કે ક્રોધ ન કરવાનું ખળ મારામાં જાગૃત થાઓ, મારી માનસિક સૃષ્ટિ ઉપર તેની ખરાબ અસર ન થાઓ. છતાં હું પ્રેમથી તેની ભૂલ તેને સમજાવી ઠેકાણે લાવું. આ ખ્યાલ હમેશાં મનમાં રહેવા જોઇએ. અને શકય પ્રમાણમાં તે આચારમાં ઉતારતા થઇ જવુ જોઇએ. “ જો મારી ફરજ સર્વ પ્રાણીઓ-સર્વ મનુષ્યા તરફ્ પ્રેમ રાખવાની છે, તે પછી મારા દેશ બંધુઆ, મારા શહેરના કાઇ પણ જ્ઞાતિના મનુષ્યા, મારી જ્ઞાતિ કે મારા કુટુંબના મનુષ્યા તરફ નવા કારણ સર શા માટે અપ્રેમ રાખવા જોઇએ ? તે દરેકનું હિત કરવાની દૃષ્ટિ તે। મારે હાવી જ જોઇએ. મારાથી હિત નખની શકે, એ વાત જુદી રહી; પરંતુ હિત કરવાની દૃષ્ટિ તેા જરૂર હાવી જ જોઇએ. મારા ગામના હરકાઇ જ્ઞાતિના મનુષ્યે મારી જ્ઞાતિ કે મારૂં કુટુંબ એ દરેક તરફ ઉપેક્ષા રાખું ખરેખર હું મારા પગ ઉપરજ કુહાડા મારૂ છું. મારૂ જ સઘખળ તેડું છું. આ વિચાર જાગવા જ જોઇએ. કારણ કે ભાઈ ! તમારા વતનના હરકેાઇ માણસે
77

Page #10

શ્રી આત્માનં પ્રકાશ.
તમારા સામાજીક જીવનમાં થેડે ઘણે અંશે જરૂર મદદગાર છે, અને તેવી રીતે તમે પણ તેઓને થોડા ઘણા મદદગાર છે. તમારા સમાન ધર્મિ બંધુઓ પણ હમારા, તમારી સંતતિના કે તમારા વડીલોના ધાર્મિક જીવનમાં અવશ્ય મદદગાર છે. એ પણ તેટલું જ યાદ રાખજે.
યદ્યપિ તમારા શહેરના વતની કે હરકોઈ સમુદાય કંઈક અજાણતાને લીધે કે વિચાર ભેદને લીધે તમારા વિચાર સાથે મળતા ન થાય, તેથી શું તમે તેની ઉપેક્ષા કરશે? તેને પ્રેમથી કર્તવ્ય શક્તિથી સમજાવી શકશે તેમાં પણ અડગ ધીરજની જરૂર પડશે. વચ્ચે વચ્ચે નાસીપાસ થવા જેવો ભાસ થશે, પરંતુ જે ધીરજ રાખશે તે તેમાં પણ ફળીભૂત થશેજ.
૭ તમે જ્યાં હો ત્યાંથી વતનમાં ચાલ્યા જશે. અને બહાર તમે ગમે તેટલી પેદાશ કરતા હે, તેના કરતાં વતનમાં થોડી આવક તમારા સાદા જીવનના ખર્ચ પુરતી મળી શકે તેમ હોય તો વતનમાં જ ધંધો ખોલીને રહેવું અને કદાચ એકદમ તેમ ન કરી શકે તેવું હોય તો પણ ધીમે ધીમે વતન તરફ વળજે. વતનને વિસરશે મા.
૮ આપણે ભાષણે કર્યા, સાંભળ્યા, લેખ લખ્યા, અને વાંચ્યા. છતાં આપણું કે મને, ધર્મને કંઇ જીવ જે ઉદ્ધાર કરી શક્યા નહીં તેનું કારણ એ કે આપણું પિકળ હતું. જે તમારે કંઈ પણ જીવ જેવું પરિણામ લાવવું હોય તે મુંગે મોંએ તમારા સમાજના લાભના કોઈ પણ અંગની સેવા કરવા મંડી જાઓ. તેથી વાતેડીઆ મટીને કામ કરનારા થશે. કાર્યનું ગાંભીર્ય સમજશે. ગુણ દોષ મગજમાં સમજશે, અને તેમ કરતાં થોડું કરશે, તે પણ તે સ્થાયી હોઈને ઘણું કિંમતી હશે. રચનાત્મક ક્રિયાત્મક કામ કરવાની તાલીમ મળશે. તાલીમ મળ્યા પછી બરા બર અનુભવી અને તૈયાર થયા પછી તમારા હાથમાં તમારી સમાજના એટલા બધા કામે આવી પડશે કે તમે કરતાં થાકી જશે. મહાન કર્તાવ્યક્ષેત્ર અણખેડેલા તમારી દૃષ્ટિએ પડશે, ત્યારે આજ સુધી વખત ગુમાવ્યું તે દિલને દુઃખ આપશે.
ત~ાની ટુતિ નિવ્યયઃ ” (એળે ગુમાવેલા પૂર્વના દિવસોની યાદ હવે અત્યારે દુ:ખ આપે છે.)
૯ તમારા શહેરની કે ગામની સેવા કરવા તૈયાર ન હ તે ઓછામાં ઓછું તમારા સંધની કે જ્ઞાતિની, કોઈ પણ ચાલતા વહીવટના ગુંચવાડા ભરેલા સવાલોમાં માથું માર્યા વિના, હાલ તુરતને માટે તમારા જેવા સમાન વિચારના યુવકેનું સ્વ યંસેવક મંડળ બનાવીને તટસ્થ ભાવે કરવા લાગી જાઓ. સેવા કરતાં તાલીમ પામશે. તમારા સંઘના કે જ્ઞાતિના સવાલથી વાકેફ થવાને સુઅવસર મળશે. તેની જીણવટ અને બારીકીઓ, જોખમદારીઓને ચાલુ પરિસ્થતિ વિગેરે સમજતા

Page #11

જેન બંધુઓના કર્તવ્ય માગી. થશે. પરંતુ ઉતાવળા થઈને કરી વચ્ચે માથું મારશો નહીં જ્યારે તમારી સેવા કસોટીએ ચડશે, તમારા કામોમાં ગાંભીર્ય આવશે, તમારી સેવા કરવાની દાઝ તમે સેવા કરીને પ્રત્યક્ષ કરશે, ત્યારે જરા પણ સંકોચાયા વિના કહું છું કે એ કામોના બે જે તમારા ઉપર આવી પડશે, ત્યારે તમને જરા પણ મુશ્કેલી નહીં જણાય. અને જે તમારા સમુદાયમાં તમે લાયક હશે તે આગળ ઉપર પણ સેવા કરવાનું ક્ષેત્ર તમારા માટે કાયમ ખુલ્લું રહેશે, પરંતુ બંધુઓ, તમારી સેવાની કદર નથી થતી એવું તમને લાગે છે, તમે તમારું અંતર શોધ. કે શું મારામાં માનની લાલસા છે ? શું હું થોડું કરીને ઘા માતા છે ? શું મારા વિરોધીઓ પ્રત્યે પણ મને અપ્રેમ થયે છે ? શું મારી સેવામાં : ઉણપ છે? આમ વિચાર કરી અંતશુદ્ધિ કરજે. અંતશુદ્ધિ થયા પછી જરૂર મને તમારા પ્રયત્નનું પરિણામ ને કદર જણાશે. અથવા આજ સુધીની ઉપેક્ષાને પરિણામે, ને ઉપલક “હાહો કરી કામ કરવાના ડોળને પરીણામે કચરે અને મેલ વધારે પ્રમાણમાં જાપે હશે, એવું ગણીને તેને સાફ કર શા માટે વધારે જાગૃત થજે. એટલે તેને તમારી કદર નથી થતી, એ વિગેરે અસંતોષ લાવવાનું કારણ નહીં રહે. કદાચ તત્કાળને માટે કે કેટલેક વખત સુધી તમારી કદર ન થાય તે પણ ધે ન છેડજે, તમે કદર કરાવવા કામ કરતા હો તો મહેરબાની કરીને ન કરશે માત્ર કર્તવ્ય સમજીને કરશે. અને હાલ તુરતને માટે આ રસ્તો સર્વોત્તમ જણાય છે.
જ્યારે આ રીતે તમે કરતા થશે, ત્યારે તમારી અસર બીજા ઉપર પડશે. એમ વાતાવરણ શુદ્ધ બનતાં હાલ મેટરવાળા કે બંગલાવાલા મોભાદાર ને આબરૂદાર ગણાય છે. તેમાં પરિવર્તન થઈ જેઓ ઉપર પ્રમાણે જીવન ધરાવતા હશે તે ભાદાર ગણાશે. પરંતુ પ્રથમ તે સંપૂર્ણ દર રાખીને યુગપલટે આપણી સમાજમાં કરવો પડશે. તેમ કરવાથી જરૂર તમે અડગ જ વધશે. જરા પણ પાછા હઠવાની શંકા રાખશે જ નહીં.
જેને જમાનાને જ અનુસરવું હોય તેને માટે મેં પ્રથમ લખી જ દીધું છે, તેમણે મહેરબાની કરીને ઉપરના દશ નિયમે વાંચવા જ નહીં, કારણકે તેના મતે તેથી લાભ થવાનું નથી. પરંતુ જેને મર્યાદિત જીવન ઈષ્ટ છે, ધર્મને સમાજ પ્રિય છે. તે ખાતર કઈક કરવાની ઈચ્છા થતી હોય તે જરૂર ઉપરના નિયમે વાંચવા. તે પ્રમાણે વર્તવા બળપૂર્વક પ્રયત્ન કરવો. પ્રયન વિના ઈછા શા કામની ? કદાચ તમે આજ કે કાલ એટલે હાલ તુરતમાં કંઈ પણ અમલ ન કરી શકો, તે પણ તમારા જીવનની દિશા નકકી કરી લેજે, અને જીવનની દિશા નકકી કર્યા પછી જેમ જેમ પ્રસંગ આવે તેમ તેમ ઢીલા ન રહેતાં પુરૂષાર્થ કરી, તે પ્રમાણે વર્તન કરજે; કારણકે તે પ્રમાણે વર્તન કયોથી ધર્મને વૈશ્ય બનશે. અને ધર્મને ચશ્ય બન્યા પછી જે જે ધર્માચરણ કરશે. તે તે દ્વારા—

Page #12

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
जेनं जयति शासनम् હાલ તુરત માટે તો પિતપતાની જીવન મર્યાદા નકકી કરવામાં, પસંદ કરે વામાં, પોતાની જોખમદારી સમજવામાં મારા વિચારો મદદગાર થાય, તેટલાથી આ લેખ લખ્યાની સાર્થકતા માની લઉં છું.
પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ. – @ – મહાન મહાવીરની પ્રભુતા”
વિશ્વના મહાન પુરૂષોમાં જેણે વિશ્વમાં સનાતન ધર્મને પાયો નાંખ્યો અને કંઇપણ ભેદ સિવાય વિશુદ્ધ હૃદયથી જગતને આત્મજ્ઞાનના પાઠ શીખ; પિતે પરમાત્મ પદ પ્રાપ્ત કર્યું તે છતાં પોતે જગતનો તારનાર છે. અને ભજશે તેને મોક્ષ મળશે, મને પૂજનારના ગુન્હાઓ, પાપ દૂર કરી તેમને ઉદ્ધાર કરીશ એવું નહીં કહેનાર એકજ “પ્રભુ મહાવીર જ ” છે. પ્રભુ મહાવીરે આત્માની અનંત શક્તિ, આત્માઓનું સમપણું, આત્મા પોતાની શક્તિથી જ સ્વાવલંબનથી જ પરમામપદને પ્રાપ્ત કરે છે. તેમાં કોઈની મદદની જરૂર નથી. મદદગારમાં શક્તિ હતી નથી, પણ આત્માની અંદર રહેલી અનંત વીર્ય શક્તિ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેને સત્કર્મોથી ખીલાવવાની જરૂર છે. તેને જ દુરૂપયોગ કરવાથી માત્માની અર્ધગતિ થાય છે. તેમાં કેઈનો ભિન્ન ભેદ ઉચ્ચ-નીચને ભેદ નથી. સંસારમાં પુર્વકર્માનુસાર ઉચ્ચ-નીચ, બળવાન, બળહીણું, ધનવાન, ધનહીણ, બુદ્ધિવાન, બુદ્ધિહીણુ, તેમજ સુખી દુ:ખી જણાય છે. પણ કરેલા કમ ભેગાવવા માટે તે દરેક પોતે જ જવાબદાર છે. કર્મ જડ છે. માટે કર્માનુસાર અવસ્થાએ પ્રાપ્ત થાય છે. એમ કહેલ છે.
ગરીબી અને લાચારીમાં રહેવાની ઈચ્છા ના હોય તો પોતાની સ્થિતિ હોય તેમાંજ શાન્તિ અને ધર્યથી મગ્ન રહેવું. કારણકે સુખ યા દુઃખ અનુકૂળ પ્રતીકૂળ સંજોગોથી મનાયેલા કાલ્પનિક વિચારે છે. જે બનાવ બને છે તે વાસ્તવિક આપણા કર્મને અનુસરીને બને છે. અને તેથીજ ઉપસર્ગોને શાન્તિ પૂર્વક સહન કર્યા છે. થવાનું તે તો કર્માનુસાર થવાનું જ છે તો પછી પ્રતિકૂળ સંજોગોમાં સત્કર્મો કરી સુધરવાને બદલે દુઃખ માની હાય કરવી એ અજ્ઞાનતા દુઃખને વધુ જોરાવર બનાવે છે. પ્રતિકૂળ સમયને ધેયથી પસાર કરે એ શુદ્ધ સંયમ છે. આત્માની ઉચ્ચ કસો ટી છે. એ બતાવ્યું છે. પિતાના ઉત્કૃષ્ટ અદ્દભુત ચારિત્ર વડે પરમાત્મપદનું પ્રભુત્વ પ્રભુ મહાવીરે મેળવ્યું છે. તેથી જ તેમણે કહ્યું છે કે વીરાત્માઓ પોતાની શક્તિથી ગમે તે સ્થિતિમાંથી પણ ઉચ ચારિત્ર વડે પરમાત્મપદ મેળવી શકે છે. પિતાના

Page #13

સાધન અને આર.
માત્માના સુખ માટે કર્તવ્યનો વિચાર કરી કતય પરાયણ થવું. વિશાળ માત્મા દષ્ટિ, હદયની સાત્વિક્તા, સત્યતા, અને નિર્ભયતાથી આત્મા ઉચ્ચ પદને પ્રાપ્ત કરે છે. એ જીવ માત્રનો આત્મધર્મ છે. અને જગતનો સનાતન ધર્મ છે. એમાં દયા, પરોપકારપણું, નિસ્વાર્થપણું, ત્યાગ આવી જાય છે. મહાન પુરૂષોના પ્રભુત્વ પૂર્ણ ચારિત્રને પાર પામવું કઠણ છે તે પણ અ૫ મતિ અનુસાર જે વિચાર્યું તે સુન્ન બંધુઓ સન્મુખ રજુ કર્યું છે. અને ઈચ્છીએ છીએ કે અમને અમર સુખને લહાવો લેવા પરમાત્મ પદ પ્રાપ્ત કરવાનું બળ સત્વર ઉદય આવો. ઈતિ શુભમ.
રા કલ્યાણ-વડોદરા.
સાધનો અને આદર્શ.
આપણી આર્યભાવનાનું લક્ષ્ય કેવળ આ લેક કે આ જીવનને ઉદ્દેશીને રચાયું નથી; આપણું જીવન પરમાર્થના પાયા ઉપર ચણાયેલું છે; તેથી માત્ર આ જીવનના ક્ષણિક અને શરૂઆતમાં રમાય લાગતા સુખને આર્યભાવના અકિંચિકર માને છે. ભૂત ભવિષ્ય અને વર્તમાનમાં આત્મા એ અવિનાશી અને શાશ્વત તત્વ છે; તેથી કંઈ પણ પ્રબુદ્ધ આત્મા ભાવિમાં પ્રાપ્ત થતા શ્રેય કરતાં વર્તમાન સુખ ઉપર વધારે ભાર મુકતે નથી; કેમકે આત્માના અનાદિ કાળના જીવનના મુકાબલે વર્તમાન જીવન એ સહરાના રણને મુકાબલે રેતીના એક કણની માફક કંઈજ ગણત્રીમાં નથી, તેમાં પણ જ્યારે આ ક્ષણસ્થાયી વર્તમાન જીવન ભાવિની શુભાશુભતાના નિર્ણયવાળું હોય ત્યારે તે વર્તમાનને ભાવિના શુભ માટે છેક જ જતું કરવામાં મનુષ્ય સંકેચ પામતા નથી.
પરંતુ જૈન દર્શનના તત્વજ્ઞાન અનુસાર આ એકજ દૃષ્ટિબિંદુનો વિચાર સુઘટિત નથી. ભાવિના શુભના વિચારની સાથે એ વિચાર મેળવવાની જરૂર છે કે જે જીવન રેતીના કણની માફક અ૫સ્થાયી-ઝીણામાં ઝીણું છે, તે જીવનને જે વર્તમાન કાળને ઉપયોગી કરી નાંખવામાં આવે તેજ તે ભાવિ કલ્યાણમાં મદદ રૂપ થઈ પડે. આપણે શુદ્ધ વ્યવહાર, આપણું આચાર, આપણું સદવર્તન, વિનય, વિવેક, મૃદુતા, નિરભિમાનતા વિગેરેને તિલાંજલિ આપી માત્ર ભાવિના શુભ માટે આપણે પ્રભુ પૂજન, સામાયિક, પ્રતિકમણાદિ ક્રિયાઓ કર્યો જઈએ તે જે હેતુ માટે પ્રસ્તુત સુંદર ક્રિયાઓ કરીએ છીએ, તે હેતુ વર્તમાન કાળના આપણું વર્તનથી વિમુખ હોવાથી ભાવિમાં કલ્યાણ સાધવાને બદલે માત્ર કરોડની કિંમત કડીમાં ખરચી નાખીએ છીએ. સામાયિકાદિ ક્રિયાઓ તેનું ફળ ભાવિમાં આપે છે. ખરા પણ અગાધ જળમાં લીટાથી વધારે રહેતું નથી.

Page #14

શ્રી એન્માનંદ પ્રકાશ.
વર્તમાન શુભ પળને જલ્દી સાર્થક કરવામાં દરેક મનુષ્ય તત્પર રહેવાની આવશ્યકતા છે. વર્તમાન સ્થિતિનું જીવન, વ્યાપારની ધમાલ, અર્થ ઉપાર્જન પાછળ લસણલોટ થવામાં અથવા ટાયલાઓમાં સમાપ્ત કરી નાંખવામાં આવે તો ભવિષ્ય કયાંથી સુંદર હોઈ શકે ? કયાં સુંદર બીજે આત્મા લઈને અન્ય જન્મમાં પ્રયાણ કરી શકે ? મહાસાગરના અસંખ્ય મેજાંઓમાં એક મેજુ જરા સપાટી ઉપર-- કીનારા ઉપર આવ્યું ન આવ્યું કે તરતજ અગાધ જળમાં લીન થઈ જવાનું.' ' '
એટલા માટે સર્વ પ્રકારના વિશુદ્ધ વ્યવહારોને પરમાર્થના સાધન તરીકે લેખવા સતત ઉપદે?! શાહ પાં પાયલે છે. સ્ત્રી, પુત્ર, દ્રવ્ય, ગ્રહ વિગેરે સાધન આ માના શાશ્વત કલ્યાણ માટે પ્રચા અથવા પરોક્ષ રીતે ઉપયોગી ન હોય તે તેઓ આમાના મિત્ર નહિ, પરંતુ શત્રુઓ છે, જ્યારે જ્યારે શાસ્ત્રમાં ઉપરોકત સાધનની નિંદા કરવામાં આવી છે, ત્યારે ત્યારે એ હેતુ સમજવાનો હોય છે કે સાધન પ્રતિ તેમનો તિરસ્કાર નહતો. પરંતુ મનુષ્યની રાગી દષ્ટિ તે ઉત્તમ સાધનોને કેવી
તે બંધન ક માં ઉલટાવી નાંખે છે, તેને ઉદ્દેશી જ તેમને ઉપદેશ હોય છે. કેમકે બધા તમાઓ સમાજમાં મોટી સંખ્યામાં હોય છે અને વારંવાર એ સાધ. નોને પોતાના જ માની લઈ રાગમાં વિશેષ બંધાતાં મુશ્કેલીથી છુટી શકાય એવી જાળમાં પોતાને બાંધી લે છે અને અધ:પાત પામે છે. તત્વતઃ સાધનો જડ હોવાથી તેમનામાં બુરાઈ હોતી નથી. ગમે તેવાં શુભ સાધનોને મનુષની લાલસાઓ જીવનને અધ:પાતામાં ઉપયોગી બને છે. તેથી ઉલટું મનુષ્યની વિવેકી દૃષ્ટિ જે નિમિત્તાન મા ગવરૂપ સામાન્ય મનુષે જાણે છે તેજ નિતિને સંવરની કોટિમાં પણી પિતા આ માને અનુગ્રહ ઉપયોગી બનાવે છે.
મનુષ્ય પોતાના અંત:કરણમાં જેવી ભાવનાઓને ઉત્પન્ન કરે છે તે તેને બાહ્ય આચા૨ બંધાય છે. તેની પ્રત્યેક પ્રવૃતિ એ આંતરભાવનાનો બાહ્ય પરિપાક માત્ર છે. સર્વવિરતિપણું ગૃહણ કરવું અથવ“હાવાસમાં સુશીલ જીવન વ્યતીત કરવું, લુચ્છ વ્યવડાર પરંપરામાં રમાયુષ્યના વય કરવા અથવા પોતાના પિંડ સાચવી છે રહેવું --એ સર્વનું કારણ તેના દયમાં મુખ્ય સ્થાન ભેળવતી કોઈ ભાવના સિવાય અન્ય હેતું નથી. - પરંતુ જ્યારે ચાર પુરૂષાર્થોમાંના એકાદની ભાવનાને નિર્ણય ન થયો હોય ત્યાં સુધી આચારનું સ્વરૂપ બંધાતું નથી. આપણી જિનપૂજા, સામાયિક, પ્રતિકમ. ગુર , મોક્ષ પુરૂષાર્થ ને માટે હોય છે. જેમના હદયમ. દ્રવ્ય સમૃદ્ધિ એકઠી કરવાને અને કુટુંબમાં, સમાજમાં કે દેશમાં કીર્તિ વિવોને આવેશ પ્રકટે છે અને બીજીજ કારણે આ સંસારમાં કોઈ નથી, કે કોઈનું નથી, સહુ ક્ષ: છે, તમામ મુકીને ચાહના નું છે વિગેરે વૈરાગ્ય ભાવનાને વેગ કુરે છે તેવા મનુ પુરૂષાર્થ
કજા સ્થા, તેએજ પુરૂષાર્થની પ્રાપ્તિ શીખવનાર નિતિ શાસ્ત્રકાર કહે છે કે

Page #15

સાધનો અને બાદશી.
૧૭
अजरामरवत्प्राज्ञो विद्यामर्थं च चिंतयेत् ।
गृहीत इव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत् ।। અર્થાતુ---વિદ્યા અને અર્થોપાર્જન અજર અમર છીએ તેમ ધારીને કરવું. અને મૃત્યુએ હમેશને માટે ચાટલી પકડેલી છે એમ ધારીને ધર્મ પુરૂષાર્થ મેળવવો.”
વસ્તુસ્થિતિ આમ હોઈ ધર્મપૂર્વક અર્થ અને કામ પુરૂષાર્થ મેળવવામાં આવે તો જ સાર્થક થાય છે. ત્રણે પુરૂષાર્થની પરસ્પર સંકળના છે, પરંતુ સિંદૂર પ્રકરણકાર કહે છે તેમ
तत्रापि धर्म प्रवरं वदंति, न तं विना यद् भवताऽर्थ कामौ ।
અર્થાત-જે અર્થનું ઉપાર્જન ધર્મપૂર્વક ન થતું હોય. અને કામવાસનાની તૃપ્તિ અધર્યું પગે થતી હોય તો તે પાશવ જીવન છે એટલું જ નહિ પણ પુરૂષાર્થ હિન જીવન હોવાથી અધોગતિમાં નીચી કોટીનું જીવન પ્રાપ્ત કરવું પડે છે.
ત્યારે હવે મનુષ્ય જન્મ, આર્ય કુળ, પંચંદ્રિય પટુતા, સદગુરૂ-શાસ્ત્રગ વિગેરે સુંદર સાધને પામી ધર્મપુરૂષાર્થ કેમ સધાય અથવા અર્થ અને કામ પુરૂપાર્થ ધર્મપૂર્વક કેમ સધાય તે વિચારી લઈ તદનુકૂળ વર્તન રાખવાની ખાસ આવશ્યકતા છે. વર્તમાન કાળમાં આપણું લક્ષ્ય-આપણે આદર્શ “ધર્મ” હવે જોઈએ. ધર્મપુરૂષાર્થની સાચી પ્રાપ્તિ પછી “મેક્ષ’ આદર્શ થવે જોઈએ. શાસ્ત્રકારે સાધને યોગનાં સ્થાનકે અસંખ્ય કહેલાં છે. જિનપૂજા, સામાયિક, પૌષધ, પ્રતિક્રમણ, જ્ઞાનપ્રાપ્તિ વિગેરે મુખ્ય છે. પરંતુ આ સાધનામાં મુક્તિને આશિપ કરી તેની સિદ્ધિને સર્વસ્વ માની લેવાની નથી; પ્રસ્તુત નિર્મળ સાધન દ્વારા આપણે આત્મા સામાયિક દ્વારા સમભાવમાં ક્રોધાદિ અંતરંગ શત્રુઓને જીતવામાં કેટલો આગળ વધતા જાય છે ? પ્રતિક્રમણ દ્વારા પાપથી કેટલો પાછો હઠેલે છે? પિષધદ્વારા આત્મધર્મ કેટલે પુષ્ટ થતું જાય છે? જિનપૂજા દ્વારા ભક્તિયોગમાં કેટલો રસાળ થાય છે? તેમજ જ્ઞાનાભ્યાસથી તર્કજાળમાં પડવામાંજ કે જિનવચન મુખપાઠ કરવામાંજ મહત્વતા માને છે કે જિનાજ્ઞાનું પાલન કરી વર્તનમાં મુક્તો જાય છે ? આ તમામ સાધનો દ્વારા પ્રથમ નજીકના આ સાધ્યફળને તપાસી લેવાની દરરોજ જરૂર છે.
ક્ષણિક જુદા જુદા વિચારવાળા મનુષ્ય પુરૂષાર્થ સિદ્ધ કરી શકતા નથી. જેમ અર્થ ઉપાર્જન અને ભોગેની મુકિતમાં એકતાનતા હોય છે તેમજ તે તે પુરૂષાર્થની ઈષ્ટ સિદ્ધિ થાય છે, તેમ ધાર્મિક વિચારો પણ અસ્તવ્યસ્ત હોય તે આત્મસ્થિરતા પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી, પિતાના વર્તમાન જીવનને ઉદ્દેશ જ્યાંસુધી નક્કી થતો નથી,

Page #16

૧૭૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ત્યાં સુધી મનુષ્યની ગતિ પવનમાં ફરતા તણખલા જેવી છે. આ મનુષ્યજન્મરૂપી નાવને સ્થિર દષ્ટિબિંદુએ પહોંચાડવા માટે ઉદ્દેશ નક્કી કરવાની મુખ્ય જરૂર છે. દરરોજ એ ઉદ્દેશ સિદ્ધ કરવાનાં સાધનો ઉપયોગમાં લેવાની જરૂર છે, પણ તે માત્ર ફેનેગ્રાફની રેકર્ડ રૂપે નહિ, પણ પિતાના આત્માની વિશેષ પ્રમાણમાં તૈયારીપૂર્વક થવું જોઈએ. કુટેના પૂર્વજન્મ અને આ જન્મના સંસ્કારોને છોડી નવા શુભ સંસ્કારો દાખલ કરવા જોઈએ. કર્તવ્યની દિશા નકકી કરવી અને તે દિશામાં ગતિ કરતા બીજા વિકારોની છાપ મન ઉપર ન પડવા દેવી અને અવિશ્રાંતપણે આગળ વધવું એ ઉદેશ-આદશસિદ્ધિની મુખ્ય સરત છે.
પ્રસ્તુત સાધનોની તપાસ બરાબર રાખીને જે તે સાધને સ્વીકારવામાં આવે, પછી ભલે તે યથાશક્તિ ઓછા પ્રમાણમાં અથવા ઓછા સમય સુધી સ્વીકારાય; પરંતુ આત્માના અવાજ સાથે તેની પ્રગતિ સાથે હમેશાં મેળવી લેવામાં આવે તેમ તેમ આત્મા ધર્મપુરૂષાર્થને સુઘટિત સ્વરૂપમાં પ્રાપ્ત કરી તમામ પાશવ બંધનથી છુટતા જણાશે અને એક શુભ પળ અન્ય જન્મમાં આવી પહોંચશે કે ઘણાજ ઉત્તમ સંસ્કાર સાથે જન્મ લઈ “ચારિત્ર એજ આત્મારૂપે ઓતપ્રોત થઈ સર્વદેશીય મુક્તિ-જે શારીરિક બંધનથી અને તમામ માનસિક કલેશેની જાળમાંથી મુક્ત છે તે સ્વયમેવ પ્રાપ્ત થશે.
ફતેહચંદ ઝવેરભાઈ.
| મુહરસુતિ.
अस्मिन् कर्मयुगे भवाब्धितरणे, यो यानपात्रं मतः कर्माद्रावशनिः सुधर्मतरणि, भव्यस्य चिन्तामणिः । अज्ञानान्धभवाटवीप्रतिपदे, यो ज्ञानदीपो मतः सद्भावार्णवचन्द्रकान्तिवीजयः सर्वत्र नित्यं जियात् ॥ १ ॥
By. P.B. N.

Page #17

માહરાજનાપરાજય.
૧૭૩
મોહરાજ-પરાજય, નાટકનો પરિચય.
સાશે ,
(ગતાંક પૃષ્ટ–૧૪૫ થી ) રૂષભદેવ, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીરસ્વામી એ ત્રણ તીર્થકરેની સ્તુતિ કરવા
સાથે નાટકને પ્રારંભ થાય છે. તે પછી સૂત્રધાર અને નટી
વચ્ચે પરસ્પર નાટકને ભજવવા અને નાટ્યકાર સંબંધી વાત પૃથકરણ. ચીત થાય છે. તે પછી કુમારપાળ અને વિષક પ્રવેશ કરે છે.
કુમારપાલ શ્રી હેમચંદ્રના ઉપકાર સાથે તેમને યાદ કરે છે કે – श्री हेमचन्द्रप्रभुपादपद्मं वन्दे भवाब्धेस्तरणैकपोतम।
ललाटपट्टानरकान्तराज्याक्षरावली येन मम व्यलोपि ।
જેણે મારા લલાટમાં લખાયેલ નરકાન્ત રાજ્યરૂપ અક્ષરાવલીને ભૂંસાવી તથા જે ભવાબ્ધિ તરવામાં નાવ સમાન છે એવા શ્રી હેમચંદ્રપ્રભુના પાદપક્વને હું વંદન કરૂં છું ” આ ગુરૂ-સ્તુતિ સાંભળતાંજ વિદૂષક વિચારે છે કે:-આ રાજા ધર્મગ્રહવડે ગ્રસિત થયેલ છે, તેથી તે ગુરૂ ગુરૂ એમ બકયા કરે છે માટે તેને અન્ય માગે દોરો જોઈએ. આમ વિચારી રાજાને કહે છે કે “હે રાજન્ ! જે જે મન્મથ મહારાજને પ્રિય મિત્ર વસન્ત પધારેલ છે. ” આમ કહ્યા છતાં પણ રાજા કાંઈ સાંભળતું ન હોય, તેમ ગુરૂ-ભક્તિમાં લીન થયેલ નિહાળી વિદુષક રૂણ થઈ તેને જેને ધર્મમાં આટલે બધે આસક્ત રહેવા માટે સખ્ત ઉપાલંભ આપે છે. જ્યારે કુમા. રપાળ જણાવે છે કે “હે મૂર્ખ ! તું પ્રશમરસને આસ્વાદ શું જાણું શકે?” ત્યાર બાદ કેટલાક કે બેલી તેને નિરૂત્તર કરે છે. તેમને એકલેક નમુના ખાતર આપું છું જેથી વાંચકને ખાત્રી થશે કે કુમારપાળ કેટલે ધર્માસક્ત હત– कि राज्येन गुरोरुपास्तिरनिशं चेल्लभ्यते निर्भरा
किं शुद्धान्तपुरन्ध्रिभितिवधूसङ्गो यदि प्राप्यते । कि सङ्गीतरसेन चेजिनवचःपीयूषमापीयते
मोहाब्रूहि यथा तथा मम पुनर्लीनं मनो ब्रह्मणि ॥ જે પ્રતિદિન ગુરૂની નિતાન્ત ઉપાસના મેળવી શકું તો રાજ્યથી શું ? જે તિવધુને સંગ પ્રાપ્ત થઈ શકે, તે અંત:પુરની કુટુમ્બીનીઓથી શું? જે જિનવાણું રૂપ અમૃતનું આસ્વાદન થઈ શકે તેના આગળ સંગીતરસથી શું ? ખરેખર તું મેહથી જ યદ્વાતા બક્યા કરે છે. મારું મન તો આત્મસ્વરૂપમાં જ લીન છે. આ પ્રમાણે બને પરસ્પર સંવાદ કરે છે, તેવામાં કુમારપાળે પહેલાં મુનિવેશમાં પોતા

Page #18

૧૯૪
શ્રી આત્માન પ્રકાશ. પ્રણિધિ (જાસુસ) જ્ઞાનદર્પણને પિતાના શત્રુ મેહરાજાની પ્રવૃત્તિ નિહાળવા મેકલેલ તે ત્યાં પધારે છે. કુમારપાળ હેને પોતાની પ્રવૃત્તિનું ઈતિવૃત્ત કહેવાનું ફરમાવે છે. જ્યારે જ્ઞાનદર્પણ કહે છે કે “ હું અહીંથી નિકળી ગયે મેહરાજાની શિબિરમાં, ત્યાં ઘણા સમયે પણ પ્રવેશ ન પામી શકે, કારણ કે ત્યાં મોહનરેન્દ્ર નિયુક્ત કરેલ “પ્રમાદ” નામને નિપુણ રક્ષક, ત્રિદિન બહુ એકસાઈથી રક્ષા કરતા હતા. પરંતુ મુનિવેશ ધારણ કરી પ્રવેશ કરવા પામ્યા. ત્યાં પાખંડ મંડળ દ્વારા સત્કાર પામ્યું. તે પછી જ્ઞાનદર્પણ કુમારપાળ ને મેહરાજાના મહિમાનું વર્ણન કરે છે. તે વીરશિરોમણિના આગર અમરે તે કિંકર સદશ, દાન દાસ સદશ અને તપોધને દીનજન સદશ પ્રવૃત્તિ કરે છે. ” આગળ બેલતાં કહે છે કે હું ત્યાં લાંબા સમય સુધી સ્થિત રહ્યા છતાં પણ તેની ગુપ્ત અંગત હકીકત કંઈ મેળવી શકો નહીં, તે દરમ્યાન એક દિવસ ભયંકર ભેરીરવને પ્રાદુર્ભાવ થતાં, સકળ સૈનિકજન એકત્ર થયા, તેઓને સાથે લઈ મોહમહીપાળે કોઈના ઉપર આક્રમણ કરવા માટે નિર્ગમન કર્યું. હું કુતુહલેછાથી તેઓની સાથે ચાલે. ત્યાં તો મેહરાજાએ “ વિવેકચંદ્ર ' નામના નૃપતિની ' જનમનોવૃત્તિ : નામની રાજધાનીને ઘેરી લીધી. આ અણધાર્યો પરચકના ભયથી સકળ પારલેક પર્યાકુળ થયા. તે રાજધાનીને સદાચાર નામને દુર્ગ હતું. અંદર અને બહાર રહેલ સૈન્યથી દરરોજ ભયંકર લડાઈ પ્રવર્તાવા લાગી. તે નગરીથી વહેતી ધર્મચિન્તા નામની મેટી નદી હતી, તેને વૈરી-વર્ગે આવીને રોકી લીધી. આ અવરોધથી પુરી બળવાન છતાં પણ બહુ જ યાકુળ બની, પરંતુ બહુત વૃદ્ધ પુરૂદ્વારા પ્રયત્નથી પરિપાલન કરાયેલ સદાગમ નામના ગુપ્ત કુવાઓ ઉઘાડાયા. અને તે ગ–જળથી પ્રજા પુનર્જીવન પામી, પરંતુ ત્યાં મનોજનમન રાજધાનીમાં નિવાસ કરતા કામદેવાદિ જનેએ પાતાના સમાન શીળવાળા મહારાજાને આ સમાચાર પહોંચાડ્યા. આથી મેહરિપુએ તે કુવાઓને રજથી આચ્છાદિત કર્યા. અવિનયાદિ ઘડાઓ બાંધી દીધા, પ્રબોધાદિ પ્રણિધિઓના સંચાર અટકાવી દીધા, પ્રાકાર-દુગમાં ઝીણાં ઝીણું છિદ્રા પાડ્યાં. તેથી અંદર યમ, નિયમરૂપ અન્ન અને લાકડાં કમી થવા લાગ્યાં. આ પ્રસંગથી વિવેકનપતિએ પોતાના વિમર્શાદિ અમા સાથે પરામર્શ કરી નિર્ણય કર્યા બાદ, કાળ નામના દૂત દ્વારા મહારાજાને ધર્મ દ્વાર આપવાને વિજ્ઞપ્તિ કરી. મહારાજાએ તે વિજ્ઞપ્તિ મંજુર કરી. અએવ વિવેકચંદ્ર નૃપતિ પિતાની એક શાંતિ નામા દેવી અને પ્રાણવલભ પાસુંદરી નામની કન્યા સાથે તે નગરથી બહાર નિકળી ગયે. મૈહરજા પણ નગર પ્રવેશ કરી તેની રાજ ધાનીને હસ્તગત કરી. વિવેક નૃપતિને શોધી કાઢવા માટે બહુ ગષણા કર્યા છતાં, તેની કંઈ પણ પ્રવૃત્તિ જાણું ન શકાઈ.
ઉક્ત સંવાદના શ્રવણ પ્રસંગે પાસુંદરીનું નામ સાંભળનાં કઈ અત્યા આનંદસાગરમાં કુમારપાળ ડુબતે હાય તેમ તે પોતે અનુભવવા લાગે. આ સ્થિ તિમાં સ્વગત વિચારે છે, કે “ન જાણે શાથી વિવેકનૃપતિના કુલરૂપી નભસ્તળમાં

Page #19

માહરાજને-પરાજય.
૧૯૫ શશિકળા સદશ કૃપાસુંદરીનો ઉદય સુણ મારો ચિત્તરૂપી ચંદ્રકાન્ત જાણે દ્રવતે હાયની !” ત્યારબાદ કુમાર પાળ જ્ઞાનદર્પણને આગળ વાર્તા શરૂ કરવાનું કહે છે. જ્ઞાનદર્પણ કહે છે કે ત્યાં હું એક નૂતન કેતૂક જોયું. એક વૃદ્ધા, એક યુવાન વનિતા અને એક યુવાન માનવ એ ત્રણે સાથે મારી પાસે આવી મહને પ્રણામ કયો. હું તેને આશિષ આપી પૂછ્યું “હે ભદ્ર! તું કેણુ છે?” તેણે કહ્યું “ભગવાન ! હું સચ્ચરિત્ર નરેંદ્ર અને તેની રાજ્ઞી નીતિદેવીની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલ કીર્તિમંજરી નામની નન્દિની છું અને શ્રીમાન કુમારપાળ ચક્રવત્તિની પ્રણયિની છું” મેં કહ્યું “હે કલ્યાણું! આ કુમારપાળ તે કોણ? ” તેણે કહ્યું “અહો આશ્ચર્ય છે કે આવા વૈરીકુલકાળહેતુ ક્ષત્રપ્રધાન રાજાને આપ ઓળખતા નથી ? ચૌલુકયવંશધ્વજ સમાન ગર્જરપતિ કોનાથી વિદિત નહીં હોય.” મેં કહ્યું આયે ! બરાબર હું તેને ઓળખું છે. હવે આપની કથની આગળ કહો કીત્તિમંજરીએ કહ્યું “ભગવદ્ ! આ ગુણવલી નામની મારી વૃદ્ધ ધાત્રી છે. તેના જ અંકે પરિપાલન પામી હું વૃદ્ધિ પામી છું. અને આ પ્રતાપ નામનો મારો ભાઈ છે.”
અન્યદા નિષ્કપ નૃપ દ્વારા નિરૂપિત “ત્યાગ” નામના રાજપુરૂષે મને તથા આ ગુણવલીને સમુદ્રતટ નિકટવર્તિ જંગલમાં મૂકી ચાલ્યો ગયે. પ્રિયપતિથી અ૫. માન પામી દુ:ખિત થઈ મેં મહાર્ણવમાં ઝંપાપાત કર્યો, રસાતળ ગઈ, સર્પ મુખે જઈ પડી; છતાં વિનાશ ન પામી. ખરેખર સત્ય છે કે પાપકમીને મરણ પણ દુપ્રાપ હોય છે. ત્રિભુવનમાં ભટકી આખરે તપોવનમાં સ્થિત બની. અન્ય સમયે રાજ પાસેથી પ્રતાપ નામનો મારો ભાઈ મને આવીને મળ્યો અને તેણે કહ્યું કે “પ્રિય ભગિની ! અધુના તારે પતિ જૈન મુનિને પ્રિયપાત્ર બન્યા છે,” જૈન મુનિએ તારા પતિને કહ્યું કે “તારા કલ્યાણને માટે તે પોતાની સ્ત્રી કીતિને દૂર કર તથા તેના આ પ્રતાપ નામના ભાઈને દેશનિકાલ કર.” આ સાંભળી કીમિંજરી રૂષ્ટ થઈ. અને રાજાને મદ દલન કરવાને મહતૃપતિને જઈ મળી. વચન પ્રપંચદ્વારા મહતૃપતિને આકષી કુમારપાલ દ્વારા ઉશ્કેર્યો અને મેહનરેન્દ્ર સર્વ સમક્ષ અપ્રતિમ પ્રતિજ્ઞા કરી કે “સમરાંગણમાં કાં તો હું નહીં હોઉં, કાં તો તે ક્ષુદ્ર ક્ષત્રિય નહીં હોય.” આ પછી કીર્તિમંજરીએ જ્ઞાનદર્પણને પૂછ્યું કે “હે મુનીશ્વર! આમાં જય-પરાજય કેને થશે ” જ્ઞાનદર્પણે કહ્યું “ ભદ્રે ! મેહપરાજયે પ્રથમ જ પિતાના પરાજય સૂચક શબ્દ વાપરેલ જ છે.” આ સાંભળી કીર્તિમંજરી ખિન્ન થઈ “ધિકkષ્ટમ જે એમ જ થશે તે વિધુત્રયમાં મારું સ્થાન નહીં રહે ” આ પ્રમાણે બેલી તે ચાલી ગઈ. હું પણ ત્યાંથી આપના પાદપદ્મની નિકટ ઉપસ્થિત થયો. આ સાંભળી કુમારપાળ પણ મોહરાજાને પરાજય કરવાનો વિચાર જાહેર કરે છે, તેવામાં વૈતાલિક કહે છે કે-અધુના બપોરનો સૂર્ય વીતરાગ પૂજન કરવાનો સમય દર્શાવે છે. આ સાંભળી કુમારપાળાદિ સર્વે ચાલ્યા જાય છે. (ક્રમશ:)
છોટાલાલ મગનલાલ શાહ

Page #20

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
પ્રકીર્ણ વિચારે.
હર્ષ અને શેક એ ઉભય ચિત્તના વિકારે છે; જેમ સુગંધી અને દુર્ગધી પરમાણુઓ પાર્થિવ વિકારે છે તેમ, હર્ષ પામનાર મનુષ્ય ખુસી થાય છે અને તે સમીપના બીજા મનુષ્યમાં જે અસૂયા હોય છે તો તેને પ્રતિવર્ષ નાહ થતા શેક પ્રગટે છે. હર્ષ કરનાર મનુષ્યની સાથે મેળખાનાર સમીપને મનુષ્ય તેના હર્ષમાં ભાગ લે છે તેજ પ્રમાણે શેકાતુર મનુષ્યનો વિરોધી મનુષ્ય હર્ષિત થાય છે અને તેને સહયોગી મનુષ્ય તેને શેક જોઈ પોતે શેકાતુર થાય છે; હર્ષ શોકની ચતુ. ભગી આ રીતે વ્યાપક બને છે, પરંતુ હર્ષ અને શેકના વિકારેન જીતનાર મનુષ્ય એ બન્ને પ્રસંગેથી પર હોવાથી તેને આસપાસના મનુષ્યના હર્ષ શોકના વિચારો આત્મબળ વધારવા રૂપે કામ કરે છે.
ક
સ્યાદવાદ એટલે દુધ અને દહીંમાં પગ રાખવો એ અર્થ ધર્મ નું રહસ્ય નહિ જાણનાર તેમજ ધમી કહેવાતા મનુષ્યનું વન દંશયુકત જોઇને કરે છે; પરંતુ વાસ્તવિક તેમ નથી. સ્વાવાદઃવસ્તુને અવેલેકન કરવાની એકજ બાજી હોય એમ કે પ્રતિપાદન કરતું હોય તે બીજી બાજુ પણ તપાસવાની રહે છે. એ દવનિસૂચક શબ્દ છે. જેમ દિવસનું પ્રતિપાદન કરનાર મનુષ્ય રાત્રિના સમયનો અપલાપ કરી શકતું નથી તેમજ વસ્તુને એકજ દષ્ટિબિંદુથી અવકવામાં હમેશાં ખામી રહેતી હોવાથી બીજી દષ્ટિબિંદુથી અવલકવાથી શુભ અને અશુભ બન્ને બાજી જણાય છે અને બન્ને દષ્ટિબિંદુએથી ( turning points o/ view } સત્ય વસ્તુ સ્વરૂપ સમજાય છે.
ઉપાધિ મેહજાળ (net of attraction ) વધારે હોય છે તેમ ત્યાગ વધારે કઠિન બને છે. ભારે આત્મબળવાળા મનુષ્યનું દષ્ટાંત આમાં લઈ ન શકાય. કેમકે ચક્રવતીઓએ ષખંડની દ્ધિને ત્યાગવામાં વાર લગાડી નથી પરંતુ સામાન્ય કેટિના મનુષ્યોએ ઉપાધિઓ વધારતાં પહેલાં જ વિચાર કરવો ઘટે છે; ત્યામ બુદ્ધ હૃદયના છેલ્લા ખુણામાં વાસ કરતી હોય તે ચેતવાની જરૂર છે, માત્ર જયાજ અને સમજ્યા જ કરે તો ક્રિયાશૂન્ય રહેવાથી જળમાં પેસી પગ ન હલાવનાર તરીઆ પિઠે જળમાં ડુબી જાય છે તેમ ચારિત્ર મેહનીયનું બળ બન્યું બન્યું રહેતાં તમામ બંધનો જેવાંને તેવાંજ ખડા રહે છે.
જે સંસ્કારો જીવનમાં અનેક ઉપદેશે અને શાસ્ત્રીય સમજણ છતાં છુટતા

Page #21

પ્રકીર્ણ વિચારો.
૧૭ ૬
નથી તે અવશ્ય બીજરૂપે જન્માંતરમાં સાથે આવે છે. અને ફરારૂપે પ્રકટવા માંડે છે. ત્યાં જે પગે અને વાતાવરણ તે સંસ્કારને ફેડવામાં પ્રબળ નીવડે તે અવશ્ય બીજરૂપે સરકારે વિનાશ પામતાં નિર્મૂળ થાય છે, નહિ તે અનેક ભો સુધી બાજપ સાથે આવ્યે જાય છે અને કુદરતી વલણ મુજબ અંકુરારૂપે વધતા જતાં ફળ સારાં યા નરસાં આગે જાય છે. આ સુખ દુઃખનાં મૂળ હેાય છે.
સમાજની ટાંણેએ બુદ્ધ પ્રતિપાદન કરેલે મધ્યમ પ્રતિપદામાર્ગ હમેશાં લાભકારક નીવડે છે. એમ ભૂતકાલીન ઈતિહાસ સાક્ષી પુરે છે. ભૂતકાળના ઈતિહાસ ઉપર ભવિષ્યને આશાવાદ મંડાય છે. મહાત્મા ગાંધીજીએ વ્યક્તિ તરીકે વિશાળ આત્મભોગનું જીવન જીવવા છતાં તેમણે અસહકારના મુખ્ય અંગ રૂપ “મન વચન કાયાથી અહિંસા” નું સૂત્ર સમાજને માટે પસંદ કરી તે સૂત્ર દ્વારા સ્વરાજ્યની પ્રાપ્તિ જાહેર કરેલી છે, પરંતુ સામાજિક જીવનમાં રસાયણરૂપ આ સૂત્રને જીરવી શકવાની તાકાત હતી જ નથી તેથી તે પદ્ધતિનું ફળ મળી શકતું નથી સમાજ આદર્શરૂપે આ પદ્ધતિ જીલી શકે પણ અમલ કરી શકે નહિ અને અમલ થયા વગર “સ્વરાજ્ય ધ્યેય ' પ્રાપ્ત ન થઈ શકે. વ્યક્તિગત અહિંસાનું ઉપરોક્ત સૂત્ર પાલન થઈ શકે.
સમ્યગદર્શન એ સર્વાત્મક ગુણ છે અને તે શ્રદ્ધા રૂપ છે. સમ્યગજ્ઞાન એ આત્માની વિવેક દષ્ટિ છે; સમ્યક ચાગ્નિ એ ચારિત્ર અને આત્માનું શુદ્ધ વર્તન છે. વણે ઉત્તરોત્તર એક બીજાના ઉત્પાદક છે. દર્શનમોહનીયના ક્ષપશમ પછી સમ્યગદર્શન પ્રકટે છે. આ આત્મિક ગુણ હોવાથી આ અશ્રદ્ધાના અંધકારથી પ્રકાશમાં આવે છે. “આત્મા છે.” કર્તા છે. કર્મફળ ભકતા છે વિગેરે વિશ્વાસ પ્રકટે છે. પોતાની અને સુખ દુઃખની ભિન્નતા સમજાય છે; સમ્યગ જ્ઞાન એ વિધાસને મજબુત કરવા સાથે સારા નરસાનું, હેય, ય, ઉપાદેયનું જ્ઞાન આપે છે અને તે સમજણ આવ્યા પછી શુભવ્યવહારનું પાલન કરવા આત્માને અંદરથી પ્રેરણ થયાં કરે છે; જેમ જેમ આત્મા વર્તનમાં મુકતો જાય છે તેમ તેમ તે સમ્યક્યારિત્રવાન ગણાય છે. વસ્તુસ્થિતિ આમ હોઈ શુદ્ધ દેવ ગુરૂ ધર્મની પિછાણને, ભણ્યાભય, પેથાપેયના વિવેકની સમજણને, અને દેશવિરતિ-સર્વ વિરતિ રૂપ સંયમને અનુક્રમે સમ્યગદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રના બહિરંગ લક્ષણે પ્રબોધેલાં છે.
સ્વાર્થ એ આત્માને અનાદિ સંસ્કારથી પ્રઢ થયેલો વ્યાપક ગુણ છે. બે વરસનું બાળક સહુથી પ્રથમ પોતાના શરીરની રક્ષા તપાસે છે અને આહારની ગવેષણ કર્યા કરે છે. મોટી ઉમ્મરે પણ મુખ્ય ભાવના એ જ હોય છે; આ સ્વાર્થને જ્ઞાનપૂર્વક સ્વ અર્થ–આત્મિક અર્થમાં જે ફેરવી શકાય તે સ્વપરનું અનેક ગુણ

Page #22

૧૯૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
હિત સાધી શકાય છે. અન્યથા ભર્તુહરીના વચન મુજબ “માનુષ રાક્ષસ ” બની જાય છે; આત્માનું જેમાં શ્રેય થાય તે વાસ્તવિક “સ્વાર્થ ” છે.
જીવન એ વાસ્તવિકપણે “આત્માને સદ્દગુણેમાં નિવાસ” રૂપે છે. મૃત્યુ એ વાસ્તવિક રીતે બાહ્ય જીવનને નવા લેબાસમાં શરૂ કરવા અર્થે છે, આવી ચિ મરણ પલેપલે શ્વાસોચ્છવાસ દ્વારા આયુષ્ય ઓછું થાય છે તેને કહેવામાં આવ્યું છે. મૃત્યુ એક દષ્ટિએ દરેક મનુષ્ય પલે પલે અનુભવે છે. હું અમુક મનુષ્ય તરીકે જીવું છું એવી જન્મથી મૃત્યુ પર્વતની ભાવના જીવનનું વર્તમાન સ્વરૂપ દર્શાવે છે. મૃત્યુ એટલે નવજીવનનું દ્વાર એટલું જ સમજાય તે મૃત્યુથી દુ:ખ ન ઉપજે, વિવેકાનંદ કહે છે કે “ હમેશાં મૃત્યુને વિચાર કરતાં શીખો. એટલે મૃત્યુ ભય હજાર ગાઉ તમારાથી દૂર નાસશે” મૃત્યરૂપી કાળાં વાદળ પાછળ પ્રચંડ તેજને અગાધ સાગર પ્રવર્તે છે, મૃત્યુ તે અનાદિ જીવનમાં અગાધ તેજના ઉદધિમાં એક પરપોટા સમાન છે તે હજારવાર જન્મે છે ને ફૂટી જાય છે. પરંતુ આ બને જીવન મૃત્યુની ભાવનાએ જે પલેપલે વિચારવામાં આવે તે જીવનનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજાતાં ઝrtત તૈstધ જનમના ગત એવા પ્રશંસાપાત્ર વચનોથી જીવનની ધન્યતા સાર્થક થાય છે.
(ફતેહચંદ.)
સુરાણુ.
ભારતવર્ષની સભ્યતાને પાયે, મનુષ્યની આવશ્યકતાઓ બને તેટલી ઓછી કરી તેનું જીવન આવરણ રહિત કરવાની ભાવના ઉપર રચાયેલું છે. પશ્ચિમાત્ય સભ્યતાના મૂળમાં, મનુષ્યની આવશ્યકતાઓ બને તેટલી વધારી, તેને પુરી પાડવા માટે અવિશ્રાંત પ્રયત્ન કરવાની ભાવના રહેલી છે. એકની સુખ–ભાવના નિરૂપાધિકતા અને આત્મ સાક્ષાત્કારમાં છે, અન્યની સુખ–ભાવના ઉપાધિઓ અને આવરણાની બહુલતા અને આત્મ-વિસ્મરણમાં છે. એકને લક્ષ્ય અતિપ્રિય સુખની સિદ્ધિ ઉપર, અને અન્યનો લક્ષ્ય ઇન્દ્રિયજન્ય સુખની અભિવૃદ્ધિ ઉપર છે.
-+
+ જ્યારથી ભારતવર્ષની અગતિ શરૂ થઈ ત્યારથી આર્ય સભ્યતાની એ વિશદ્ધ ભાવનામાં વિકાર થવો શરૂ થયો છે. તેમાં વિશેષ કરીને છેલ્લા ૨૦૦ વર્ષમાં તે એ મૂળ આદર્શ ભારતવાસી ઓની માનસ-દષ્ટિમાંથી છેકજ લેપ પામી ગયે છે. માત્ર કઈ કઈ સ્થળે વિરલ મહાપુરૂષેના જીવનમાંજ એ આદિ ભાવ બીજ રૂપે રહેલો છે. પશ્ચિમાત્ય સભ્યતાને જ્યારથી આ દેશમાં પ્રવેશ થયે, ત્યારથી ભાર

Page #23

૧૭૯
સ્ફુરણ.
તની ભાંગી તુટી અને વિકૃત સ્થિતિ ભાગવતી પણુ મૂળ સભ્યતા અદૃશ્ય થઈ ગઈ છે, લેાકેાના મન ઉપર ભાગેપભોગ અને બાહ્યવસ્તુએની વિપુળતાની આસક્તિનુ દબાણ પારાવાર વધી પડયું છે. મનુષ્ય માટે નિતાન્ત જે આવશ્યક વસ્તુઓ છે તેનાથી તેને જરા પણ સતાષ નથી, જ્યાં જુઓ ત્યાં પ્રચંડ જીવન–કલહ, ઝુટા ફ્રુટ તાણાતાજી, શ્વાસભર દેોડધામ, વ્યગ્રતા, વેદના, ચિંતા અને હાયવેાય લાગી પડી છે. શું કુદરત મનુષ્યનું જીવન નીભાવવા માટે આ પ્રકારની વસ્તુસ્થિતિ આવશ્યક ગણતી હશે ?
+
+
+
કદી નહી. કુદરત મનુષ્ય માટે જે વસ્તુઓ જરૂરની ગણે છે, તે વિપુળ પ્રમા ણુમાં તેણે મનુષ્યની આસપાસ વેરી દીધી છે .હુવા, પ્રકાશ, જળ, અન્ન, વસ્ત્ર અને છાંયા, એટલીજ વસ્તુએ મનુષ્ય માટે અનિવાર્ય જરૂર છે, અને તે બધુ પ્રત્યેક મનુષ્યને કુદરત આપ્યા વિના રહેતી નથી, પરંતુ ઔપાધિક સુખના લેાલુપી જીવ નિરૂપાધિક સુખની કદર કરી શકતા નથી. મનુષ્યને જો તેના અંતરમાં રહેલા સુખની કુચી મળી જાય તે તે બહાર આટલી દોડાદોડ કરી મુકે નહી, તેને ખબર નથી કે સ્થાયી સુખ અંતરની નિરૂપાધિક, સહજ, સ્વાભાવિક સ્થિતિમાં છે, એ વાત સમજવા માટેજ આટ માટલા શાસ્ત્રો રચાયા છે, કુદરત ક્ષત્રે ક્ષણે એજ વાત તને કહ્યા કરે છે, પર`તુ મનુષ્યને ગળે તે વાત ઉતરતી
નથી.
+
+
+
કયાંથી ઉતરે ? બહારની સામગ્રીના માતુ જ્યાંસુધી ન છૂટે, જ્યાં સુધી તેનું જીવન નિરૂપાધિક, સહજ અને સ્વાભાવિક કરવાની તેની આંતરિક ઇચ્છા ન થાય તેના જીવનક્રમ ન બદલાય, તેની માનસ દિશા ન ક્રે, ત્યાં સુધી સુખની શેાધ અં તરમાં કરવાની તેની વૃત્તિ નજ થાય. એક વાર મનુષ્ય જે સાચા દિલથી ઇચ્છા કરે, પ્રયત્ન કરે તે જરૂર તેનેા અ ંતરસ્થિત પ્રભુ તેને એ માગે દોરે. પણ તેને વિરામ કયાં છે ? વૃત્તિજ કયાં છે ? એ મેહ છેાડવાની ભાવનાજ કયાં છે ! ક્ષુદ્ર સ્વાર્થ, નિર્જીવ સુખાપભાગ, પામરવિલાસ, ક્ષણિક રંગરાગ, તુચ્છ આમાદ પ્રમેાદ તેને એવા ગળે વળગ્યા છે કે તે છોડીને તેનાથી અનતગુણ ઉચ્ચતર કેાટીનું સુખ લેગવવાનું તેને મનજ કયાં થાય છે?
+
X
+
આપણી ખરી પરાધિનતા પરદેશી પ્રજાના શાસનની તાબેદારીમાં નથી. જો કે આપણુ તેજ હણુાઇ ગયું છે, તેથી આપણી મૂળ પ્રતિભા, અને આંતરિક શક્તિના ક્ષય થયા છે. પરંતુ આપણી પરાધિનતાના એ કાંઇ બહુ મોટા અંશ નથી, આપણું વિકટમાં વિકટ બંધન તેા વાસનાએની જાળમાં રહેલું છે, આપણા સ્વભા વમાંથી ખરૂ ઔદાર્ય ચાલ્યું ગયું છે, આપણી પ્રકૃતિ પામર અને ભાગ–વિષ્ણુળ

Page #24

૧૮૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
બની ગઈ છે, આત્મિક શૈર્ય, વીર્ય, મરદાઈ, હીમત, અને બધી ચીજો વિના નિભાવી લેવાની તાકાત, ચાલી ગઈ છે. આપણું તુચ્છ સંપત્તિ, ઘરબાર, ઈજત આબરૂ આપણા ગળામાં પથ્થરની ઘંટી રૂપે કામ કરી રહી છે. કેઈ પ્રકારનું સામાજીક, રાજનૈતિક કે કૈટુમ્બિક, વિપ્ન અથવા આવરણ, દુર કરવામાં જે બહાદુરીની જરૂર છે તે આપણે ગુમાવી બેઠા છીએ. આપણે આપણી પ્રાચીન સભ્યતા ગુમાવીને ખરેખર શંક, પામર, નિર્ધન પશુ જેવા બની ગયા છીએ. આપણી અધ્યાત્મિક્તાની હાંસી કરાવીએ છીએ.
અધ્યાત્મિકતા એજ ભારતવર્ષનું સાચું ધન અને ખરૂં ગૌરવ છે. પરંતુ વર્તન માનમાં એ મૂળ વસ્તુની કેટલે દરજજે વિકૃત થઈ છે, અને કઈ હદ પર્યત એ આદશ લેપ પામ્યો છે, તેની ગણના કરવી અશકય છે. ખરી આધ્યાત્મિક્તામાં નિરૂપાધિતા, સરળતા, ધર્મમયતા, વિરત્વ, નિર્ભવતા, હીમત આદિ ઉચ્ચતમ ગુણે હોય છે. આજે કયાં છે એ ખરી ચીજ ! એને બદલે કર્મ જડતા, આચાર બહ લતા, શુષ્ક વિતંડાવાદ, અને વાણી વ્યાપારે આવીને સ્થાન લીધું છે. ચિતરફ ઘોર અંધકાર છે. આશાનું એકે કિરણ દશ્યમાન થતું નથી.
પરંતુ આશાવાન હૃદય નિરાશ થવાની ના પાડે છે. ભારતનો આત્મા કયાં સુધી નિંદ્રાવશ રહેશે ? હવે વિવ જાગવા લાગ્યું છે. અને તે સાથે ભારતના સાચા અભ્યદયના મંગળ પ્રભાતની પૂર્વે લોલી તેના પૂર્વાકાશમાં વિસ્તરેલી આશાવાન દ્રષ્ટિનિહાળે છે. ભારતના અંધકારને દિવસ આવી ગયો છે. શું હવે પ્રકાશના પખવાડીયાની શરૂઆત નહિ થાય ? જરૂર થશે. ભારતની સંસ્કૃતિ અમર રહેવા નિર્માએલી છે. તેના બીજમાંથી એક વિધિ-વ્યાપી વૃક્ષ ઉદ્ભવશેજ. જેને ચક્ષ છે તે જોઈ શકે છે, જેને હૃદય છે તે અનુભવી શકે છે કે ભારત આજ માર્ગ હવે વળતું જાય છે. એની મૂળ સભ્યતા પુન: પ્રતિષ્ઠિત થશે જ. ભારતના ભાગ્યવિધાતા એ કામે લાગી પડયે છે.
પરંતુ એ કાર્યમાં આપણે શુ ફાળો આવશે ? આપણે હાથ પગ જકડીને એક ખુણે બેસીને, તટસ્થપણે, ઉદાગીનભાવે એ બધું જોયા કરીશું? એનો ઉત્તર પ્રત્યેક વાચક પિતાના જીવનવડે આપે.
અધ્યાયી

Page #25

ગ્રંથાવલોકન.
૧૮૧
ગ્રંથાવલેકન.
૧ શ્રી લોક તત્ત્વ નિર્ણય ગ્રંથ–મૂળ અને ભાષાંતર સહિત પ્રકાશક શ્રી હંસવિજયજી જેન કી લાયબ્રેરી વડોદરા તરફથી અમોને ભેટ મળેલ છે. આ ગ્રંથમાં લોક તત્ત્વનું સ્વરૂપ અને અન્ય દર્શનમાં જગતનું આત્માનું, ક્રિયા કર્મ વિગેરેનું સ્વરૂપ કેવી રીતે છે, તેમજ લેકદિ ત્રણ તત્વ અન્ય દર્શનીએ કેવી રીતે કહે છે અને જેના દર્શન કેમ કહે છે તેનું વર્ણન આપવામાં આવેલ છે. તત્વજ્ઞાનથી ભરપુર આ ગ્રંથન કરો શ્રોમન હરિભદ્રસૂરિ છે તે ખાસ જાણવા જે છે. આવા ભાષાંતરના ગ્રંથ પ્રત બાકારને બદલે બુકાકારે પ્રસિદ્ધ કરવાની જરૂર છે. કિંમત આઠ આના.
જે મહિલા મહદય–આ સ્ત્રી ઉપયોગી ગ્રંથ સ્ત્રી ગુખ દર્પણ માસિકના તંત્રી શેઠ દેવચંદ દામજી કંડલાકર ભાવનગર તરફથી અમોને ભેટ મળેલ છે. આપણા જીલ્લાઓમાં સ્ત્રી કેળવણી માત્ર કલમાં અપાય છે પરંતુ ખરેખરી ગૃહણી બને તેવા પુરતક નથી તેમજ પણ શિક્ષણ અપાતું નથી જ્યારે આ પુસ્તક તેના સાધનરૂપ છે. આ બુકમાં સ્ત્રી ઉપયોગી અનેક જાણવાજોગ વિષયો ( આરતા, બાળ સંરક્ષણ, સોળ સંસ્કાર વગેરે સાથે અનેક આદર્શ સતી સ્ત્રીઓના ટુંકા ચારિત્ર ફટાઓ સહિત આપવામાં આવેલ છે. છેવટે સ્ત્રીઓના ધર્મ, માતૃ, પિતૃભકિત, સામાન્ય ધમ વિગેરે આપી ખાસ સ્ત્રી ઉપયોગી નમુનેદાર ગ્રંથ બનેલ છે જે દરેક બહેનોને અવશ્ય વાંચવા જ છે. તેના લેખક મુનિ બાલવજયજી છે. આ ગ્રંથ ખરેખર સ્ત્રી ઉપયોગી અને મુંબઇ ઇલાકા, જુનાગઢ અને વડોદરા સ્ટેટે ઇનામ અને લાઈબ્રેરી માટે મંજુર કરેલ છે. કિ ૦૨-૦-૦
૩ વિશાશ્રીમાળી હિતેચ્છુ-તંત્રી શેઠ દેવચંદ દામજી કુંડલાકર ભાવનગર તરફથી અમોને અભિપ્રાય માટે ભેટ મળેલ છે. આ માસિકનો જન્મ ગોહિલવાડ પ્રાંતની વીશા શ્રીમાળી જ્ઞાતિની ગયા આસો માસમાં વળા મુકામે ધારા-ધોરણ નાત કરવા માટે મળેલ હતી તે થયેલ ધારા ધરણનો રીતસર અમલ થાય અને આ જ્ઞાતિનો અબ્યુદય કેમ થાય તેને માટે લેખે આપી તેમજ નાતના અનેક સમાચાર આપી જ્ઞાતિની સેવા બજાવવી તે હેતુ આ માસિકના તંત્રીનો હોય તેમ માલુમ પડે છે. અત્યારના સમયમાં, પેપર કે માસિક, સમાજ જ્ઞાતિ કે દેશના સુવિચારને કેળવવા, દોરવવા અને અવનત કરનાર રીત રીવાજો વગેરે દુર કરવાનું એક પ્રબળ સાધન છે. દરેક વીશા શ્રીમાળી બંધુઓએ તેના ગ્રાહક થઈ ઉતેજન આપવાની ખાસ જરૂર છે.
૮ શ્રી આત્માનંદ જેન સભા અંબાલા (પંજાબ)–સં.૧૯૨૧ના અકબરથી સં. ૧૯૨૨ સપ્ટેમ્બર સુધીના રીપોર્ટ અમોને મળે છે. સ્થાપન થયા પછી માત્ર દશવર્ષમાં જેને સમાજની પ્રતિના અનેક કાર્યોને જન્મ આ સંસ્થાએ આપે છે તે રીપોર્ટ વાંચવાથી માલમ પડે છે, આ દેશના જૈન બંને પ્રકારની કેળવણી થી પછાત હતા તે ધારવા પ્રમાણુ હવે પછીના દશ વર્ષે માં કદાચ બીજા જીલ્લા કરતાં આગળ નીકળી જાય તેમ રીપે વાંચતા માલુમ પડે છે. કારણ તેઓ “આરંભે શૂરા નહીં.” પરંતુ લીધેલ કામ પરિપૂર્ણ કરવાની શ્રદ્ધા ધીરજ અને હિમતવાળા છે. આ રીપોર્ટમાં જણાવે છે કે સં. ૧૯૭૫ ની સાલમાં એક શ્રી આત્માનંદ જેન લાઈબ્રેરી ખુલેલ છે અને સાથે શ્રી આત્માનંદ જેન મીડલ સ્કુલનો જન્મ પણ આપેલ છે, તેમજ ધાર્મિક શિક્ષણ

Page #26

૧૮ર
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
હિંદમાં ક્રમબદ્ધ આપવા માટે શ્રી આત્માનંદ જેને શિક્ષાવલી ( બુકે) લખાઈ તૈયાર થયેલ છે.
આ સભાનું સં. ૧૯૧૨ માં સ્થાપન થયા પછી સને ૧૯૧૫ માં ધર્મ પ્રચારના માટે શ્રી આત્માનંદ જેન કટ સોસાઈટી સ્થાપિત કરી, નાના નાના અનેક પુસ્તક પ્રગટ કરી સાહિત્યસેવા પણ બજાવે છે. ઉપર જણાવેલ મીડલ કુલ સાથે બાળાઓ માટે શ્રી આત્માનંદ જેને કન્યા પાઠશાળા પણ શરૂ કરી છે. બોડીંગ હાઉસ, સ્કોલરશીપ વગેરે પણ બાળકની કેળવણીના ઉત્તેજનના અનેક સાધને થોડી મદદે ઉત્પન્ન કરેલ છે, પંજાબ જીલ્લામાં જૈન ધર્મની પ્રગતિ, બંને પ્રકારની કેળવણીને પ્રચાર માટે આ સંસ્થાને જેમ પ્રબળ ઇચ્છા જણાય છે, તેમજ જે ગુરૂરાજના નામથી આ સંસ્થા અને અંતર્ગત કાર્યો છે તે બધા સાથે પૂજ્ય ગુરૂ મહારાજનું નામ જેડી, જન્મ આપી ખરેખર ગુરૂ ભક્તિ દર્શાવી છે. પૂજયપાદ્ધ આત્મારામજી મહારાજના સ્વ
વાસથી અને વિદ્યમાન શ્રીમાન વલ્લભવિજયજી મહારાજની ત્યાંની ગેરહાજરીથી જે ઉત્સાહ મંદ થયો હતો તે હાલમાં વિદ્ધયે શ્રીમાન વલ્લભવિજયજી મહારાજના ત્યાં વિચારવાથી-બીરાજમાન થવાથી ઉત્સાહ વધવા સાથે કેળવણીની વૃદ્ધિ માટેના કાર્યોને પણ જન્મ આપી ઉક્ત મહાત્માની સમયાનુસાર ઈચછો, વિચાર, અને મનેરથે પુરા કરવા આ સંસ્થા કટીબદ્ધ થઈ છે. મીડલકુલ, હાઈસ્કુલ અને કોલેજને જન્મ ભવિષ્યમાં ત્યાંના જૈન બંધુઓ આપી આખા પંજાબનું જૈનત્વ ખીલવશે, કેળવણીની વૃદ્ધિ કરશે અને જેનધર્મનું મહત્વ વધારશે એમ અમને આ રીપોર્ટ વાંચતા જણાય છે. ત્યાં બીરાજમાન મહાત્માશ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજની કૃપા, સુચના અને ઉપદેશ વડે ભવિષ્યમાં તેમ બનો એમ ઇચછીયે છીયે.
વર્તમાન સમાચાર.
જણાવવાને અત્યંત હર્ષ થાય છે કે અમારી સભાના સભાસદ બંધુ ઓધવજી ધનજીભાઈ ભાવનગર નિવાસી હાલમાં સેલીસીટરની પરિક્ષામાં પસાર થયેલા હોવાથી, તેમને માનપત્ર આપવાને મેળાવડે આ સભા તરફથી માહ સુદ ૫ સોમવાર તા. ૨૨-૧-૧૯૨૩ ના રોજ આ શહેરની હાઈકોર્ટના ચીફ જ્વજ મેહેરબાન ભાસ્કરરાવભાઈ વિઠ્ઠલદાસ એમ એ એલ એલ બી, એડવોકેટના પ્રમુખપણું નીચે આ સભાના મકાનમાં દીવસના ચાર કલાકે (સ્ટી. . ) કરવામાં આવ્યો હતો. પ્રમુખ સાહેબ ઉપરાંત જૈનકામના અગ્રેસરે. આ સભાના સભાસદે, રાજ્ય ન્યાય ખાતાના અન્ય અધિકારીઓ, કોલેજના પ્રોફેસરો વગેરેએ પણ હાજરી આપી હતી. પ્રમુખની નિમનોક થયા બાદ સભાના સેક્રેટરીએ સભા તરફથી માનપત્ર વાંચી સંભળાવ્યું હતું અને માનપત્ર ખાદી ઉપર તે ખાસ છપાવી રૂપાના કાસકેટમાં દાખલ કરી બંધુ ઓધવજીને પ્રમુખ સાહેબના મુબારક હસ્તે અર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યારબાદ બંધુ ઓધવછભાઈએ યોગ્ય જવાબ આપ્યો હતો અને છેવટે પ્રમુખ સાહેબે ઓધવજીભાઈના જવાબ માટે પ્રશંસા કરતાં પિતાના ઉચિત વિવેચન સાથે ફુલહાર અર્પણ થતાં મેળાવડે વિસર્જન થે હતા.

Page #27

નવા દાખલ થયેલા માનવંતા સભાસદો.
૧ શેઠ સવચંદ કચરાભાઈ
મુંબઈ ૫૦ વ૦ લાઈફ મેમ્બર. ૨ શેઠ ત્રીભોવનદાસ પરશોતમદાસ ૩ રોક લાલજી રામજી . જ શેઠ પુલચંદ સૌભાગ્યચંદ ૫ શેઠ દેવીદાસ કાનજીભાઈ ૬ વકીલ ગુલાબચંદ વાધજીભાઈ વઢવાણ કાંપ બી. ૧૦ લાઈફ મેમ્બર, (૭ સાત હરગોવનદાસ લક્મીચંદ રે ભાવનગર ( વાર્ષિ કમાંથી ) , Z* શા જાદવજી લલુભાઈ
પેટ વે વાર્ષીક મેમ્બર. હે શા પ્રભુદાસ મૂળચંદ ૧૦ શા હીરાલાલ મણીલાલ રે ધોલેરા
-- |દો/અમારી સભાનું જ્ઞાનાધાર ખાતુ .
નીચેના ગ્રંથોમાંથી કેટલાક છપાય છે, કેટલાકની ચેજના થાય છે. ૧ જેન મેઘદૂત સટીક.
૧૭ ગુરૂતવ વિનિશ્ચય શેઠ પર માનંદદાસ ર જેન એતિહાસિક ગજર રાસ સ'ગ્રહું. રતનજી ગાલાવાળા, હાલ મુંબઈ.
અંતગડદશાંગસૂત્ર સટીક ભરૂચ નિવાસી ૧૪ શ્રી વિમલનાથ ચરિત્ર ભાષાંતર. ઉજમ બહેન તથા હરક્રિાર બહેન તરફથી. ૧૫ દાનપ્રદીપ. ભાષાંતર શાહ નાનાલાલ કે પટ્રસ્થાનક સટીક,
હરિચંદ ભાવનગર તરફથી, ૫ વિજ્ઞસિ સ"Dહું
૧૬ ધમરત્ન પ્રકરણ ૬ સસ્તાર કે પ્રકીર્ણક સટીક. ' ૧૭ નવતત્વ ભાષ્ય ૭ શ્રાવકધર્મવિધિ પ્રકરણ સટીક. ૧૮ શ્રી નેમિનાથ ચરિત્ર ૮ વિજયદેવસૂરિ મહાભ્ય.
૧૯ શ્રી પ્રભાવિક ચરિત્ર - ૯ જેન ધ્ર’થ પ્રસતિ સ 'પ્રહું.
૨૦ શ્રી વાસુપૂજ્ય ચરિત્ર. ૧૦ લિ‘ગાનુશાસન સ્વાપર (ટીકા સાથ) , - નંબર ૧૪-૧૬–૧૭-૧૮-૧૯-૨૦ ના. ૧૧ ધાતુપરાયણ,
ગ્ર થામાં મદદની અપેક્ષા છે. ૧૨ શ્રી. નદીસૂત્ર-શ્રી હરિભદ્રસૂરિકૃત ટીકા સાથે બુહારીવાળારોઠ મોતીચંદ સુરચંદ તરફથી

Page #28
પુસ્તકૅ રૂપી આવરાણુ. પરંતુ દુર્ભાગ્યની વાત એ છે કે, આ પણા શિક્ષકો પુરક્રા ભણાવા માટે ઉપલક્ષ્ય છે. અને આપણે ઉપસર્ગ છીએ. તાત્પર્ય કે, આપણે જે પુસ્તકા ભણીએ છીએ તેમાં આપણા શિક્ષકે થાડી ધણી સહાય આપે છે. આનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે કૃત્રિમ ઉપકર ણાથી જેમ આ પારણું શરીર પરાધીન બની ગયું છે-તે પૃહીના સાક્ષાત સાગથી વંચિત થઈ ' છે અને તે એટલું તો અભ્યરત બની ગયું છે કે, એ રાચેગ થવાથી, મનને જે એક પ્રકારની શક્તિ મળવી જોઈએ તે મળવી બંધ થઈ ગઈ છે. સારાંશા કે, બધી બાબતનું જ્ઞાન માત્ર પુસ્તકા દ્વારા જ મેળવવાનું હવે આપણને યસન પડી ગયું છે. જે વસતુ આપણી સન્મુખ પડી હોય છે તેનું જ્ઞાન મેળવવા માટે પણ આપણો પુસ્તઝાના આશ્રય લેવા મડી જઈએ છીએ. એક નવાબના સબૂ ધમાં એવું સંભળાય છે કે, પગમાં બુટ પહેરાવવા માટે નોકરને આવતાં વાર લાગી તેથી તે એમને એમ ઉભા જ રહ્યા અને દુશ્મનના કેદી અન્યા; પરંતુ પોતાની મેળે ખૂટ ન જ પહેયો. આપણાં મનની નવમી પણું પુસ્તક્રાના ચક્કરમાં પડવાથી બુદ્ધિગત થઈ ગઈ છે. એકાદ ક્ષુદ્ર બાબત માટે પણ પુરતકની સહાય નહિ મળે તો આપણા મનને કાઈ પણ પ્રકારના આશ્રય મળવાનાં નહિ. આવા વિકૃત સ રસ્કાર[ષથી આપણામાં જે નવાબી આવી ગઈ છે તેને આપણે લજજાકર નહિ પરંતુ ગારdજનક હમજવા લાગ્યા છીએ એ કઈ થાડા આશ્ચર્યની વાત નથી. પરતક્રા દ્વારા મેળવેલા જ્ઞાન માત્રથી જ આપણને પેાતાને પહિત શિરોમણી હમજીએ છીએ આનો અર્થ એ જ થાય છે. કે આપણે જગતને મન દ્વારા નહિ પરતુ પુરત* દ્વારાજ નેવાના પ્રયત્ન કરીએ છીએ.' | મનુષ્યનાં જ્ઞાન અને ભાવનાઓને એકત્રિત કરી રાખવા માટે પુસ્તક જેવા ઉમદા એક પણ વસ્તુ નથી એમ અમે માનીએ છીએ. પુરતકાની કૃપાથી જ મનુષ્ય જાતિની હજારો વર્ષ પૂર્વે ની સ્થિતિ અને તેમની ભાવનાઓનું જ્ઞાન આપણે હૃદય ચ કરી શકીયે છીએ. પરંતુ આ માન્યતાને દઢતાથી પકડી રાખીને જે આપણે સ્વાભાવિક શકિતને ઢાંકી જ દઈએ તો તો આપણી બુદ્ધિ મંદ થઈ જાય, આપણે શેઠ બની જઈએ એમાં લેશ માત્ર પણે સદેહ નથી. શેઠ કાણ કહેવાય તે વાંચકવર્ગ ના જાણુવામાં હશે જ, જે મનુષ્ય બીજાની આધીનતામાં રહે છે, અર્થાત જેને નાકરચાકર વગેરેની જરૂર પડે છે, તે શેઠ કહેવાય છે. પોતાની શક્તિના પ્રયોગ કરવાથી જે વાસ્તવિક સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે તે રીડીયા લાકા હમજી શકતા નથી, અર્થાત પરિશ્રમ લઇને સત્યસ'શાધન કરવામાં જે આનંદ રહેલો છે તે પુસ્તકપઠનમાં નથી જ. પુસ્તકાપર જ પ્રત્યેક બાબતમાં આધાર, રાખવાની ટેવ પડવાથી આપણી શક્તિને વિધ્વંસ થાય છે અને શક્તિનું ચાલનથી જે સુખ પ્રાપ્ત થાય છે તે નથી થતું, એટલું જ નહિ, પુરતુ સંચાલન કરવાના પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતાં તે કષ્ટકર જશુાય છે.. શશીક્ષાના આશ. For Private And Personal Use Only