Atmanand Prakash Pustak 018 Ank 01

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531203/1

Page #1

OUER

Page #2

品
399966999999999999999
ॐॐ ॐॐ
श्रीमद्विजयानन्दसूरि सद्गुरुन्यो नमः
श्री see
आत्मानन्दप्रकाश
स्रग्धरावृत्तम् ॥
00000000000००
विषय.
૧ વર્ષાર ભે માંગય સ્તુતિ.
૨. નવીન વર્ષે માંગય
स्तुति. ३ गु३स्तुति....
૪ શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહઅને શિવ ચત.
૫ અભિનવ વર્ષ નિવેદન.
...
G
000000000
000000
लक्ष्मीवान स्वीयलक्ष्मीं विसृजतु परसौदार्ययुक्तः सुकार्ये विद्यावान् स्वीयविद्यां वितरतु परमादादराद्वै सुशिष्ये । लक्ष्मीविद्याद्वयं तन्निवस्तु परमैक्येन सर्वेषु सत्सु 'आत्मानन्द प्रकाशाद' भवतु सुखयुतो मर्त्यलोकोऽपिनाकः ||१||
...
पु. १८. वीर सं. २४४६ श्रावण. आत्म सं. २५ अंक १ लो प्रकाशक - श्री जैन आत्मानन्द सभा - भावनगर,
વિષયાનુક્રમણિકા.
पृष्ट.
૧
२
२
993
२
3
Rg. N. B. 431.
899
...
100000000000
विषय.
૬ શ્રી તારંગા તીર્થ નું ઐતિહાસિક
दर्शन.
MAGINE EMNEW
છ પ્રતિકૂળ અવસ્થાએમાંથી છુટવાના અમેદ્ય ઉપાય ૮. જૈન દૃષ્ટિએ લેાકમાન્ય તિલક ૯ તજિજ્ઞાસુ સજ્જના પ્રત્યે પર્યુંષણ પ્રસંગે એ એટલ,
...
वार्षिक मूल्य ३. ३) पति अर्थ माना है.
આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ કલ્લુભાઇએ છાપ્યું ભાવનગર.
पृष्ठ
२४
૩૦
૩૨

Page #3

સત્તરમા વ અપૂર્વ ભેટ. “ શ્રી દેવાભ મેળા પ્રકરણ. શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકો વર્ષે ઉપગક્ત ભેટની બુક આપવા માટે મુકરર થયું છે, દર વર્ષ કરતાં આ વર્ષે ગણી મોટી એટલે શુમારે પચીશ ફોર્મને મોટો ગ્રંથ કે જેના યજક પ્રાતઃસ્મરણ માન મૂળચંદજી મહારાજના શિષ્ય આચાર્ય શ્રીમદ્ કમળવિજજી મહારાજના શિષ્ય ૫ 1 શ્રીમદ્દ દેવવિજયજી મહારાજ છે. તેઓ શ્રીએ આ ગ્રંથ ઘણો જ શ્રમ લઈ ૬૫ દેથી બનાવવાને સ્તુત્ય પ્રયત્ન કર્યો છે. સદરહુ ગ્રંથમાં પાંચ પ્રકરણ આપવામાં આ ૧ દેવભકિત અને પ્રતિમાસિદ્ધિ, ૨ આઝાભકિત, ૩ દેવદ્રવ્ય રહાણ ભકિત, ૪ રૂ૫ ભકિત, અને ૫ તીર્થયાત્રા ભકિત આ પાંચ પ્રકારની ભકિતનું સ્વરૂપ સાદી એ ભાષામાં શાસ્ત્રીય અનેક આધાર સહીત ટુંકામાં આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવેલ છે બજ્ઞ અને પ્રભુ ભકિત માટે ખાસ ઉપયોગી છે, ધર્મના કેઈ પણ વિષયોનું સ્કર સ્વ. તેવી રીતે લખી પ્રસિદ્ધ કરવાથી આ કાળ માટે સમાજ માટે તે બહુજ આવશ્યક છે, આ દેવભકિતમાળા ગ્રંથ પઠન પાઠન કરવા યોગ્ય છે કે જેથી તે પ્રભુભકિત માટે એક ઉત્તમ સાધન બને છે, એટલું જ નહીં પરંતુ શ્રદ્ધા સાહત અને જાણપણુથી થતી તે દેવભકિત મેક્ષમાં જવાને માટે એક નાવ રૂપ બને છે.
કાગળો વિગેરે, છાપવાના તમામ સાહિત્યની હદ ઉપરાંત મોંઘવારી છતાં દર વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ તેજ મુજબ નિયમિત ભેટની બુક આપવાને ક્રમ માત્ર અમોએજ રાખે છે. તે અમારા સુઝ બંધુઓના ધ્યાન બહાર હશે જ નહિ. ઉંચા કાગળે ઉપર સુંદર ટાઈપથી છપાઈ સુશોભિત બાઈડીંગ સાથે પ્રસિદ્ધ થશે. | દીન પ્રતિદીન આવી રીતે મેઘવારી વધતી જતી હોવા છતાં અમારા સુવા ગ્રાહકને અત્યાર સુધી કાંઈપણ લવાજમ માસિકનું ન વધાર્યા છતાં (જે કે દરેક માસિકે એ પિતાના લવાજમમાં વધારો કર્યો છે છતાં) તેજ લવાજમથી આ માસિક અને દશ ફારને બદલે પરીશફોરમની બુક ભેટ આપવામાં આવે છે, અસાધારણ મેધવારીને લઈ માસિકનું લવાજમ વધારવા માટે પ્રથમ સુચના કરવામાં આવી હતી, પરંતુ હાલમાં સભાએ ઉદારતા દાખવી તેજ લવાજમ રાખવાને હરાવ કરેલ છે.
બાર માસ થયાં ગ્રાહકે થઈ તેમાં આવતા વિવિધ લેખનો આસ્વાદ લેનારા માનવંતા, ગ્રાહકે આ ભેટની બુકને સ્વીકાર કરી લેશેજ એમ અમોને સંપૂર્ણ ભરૂસો છે, તથાપિ અત્યાર સુધી ચાહકો રહ્યા છતાં ભેટની બુકનું વી, પી. જે ગ્રાહકેને પાછું વાળવું હોય અથવા છેવટે, બીજાં બહાનાં બતાવી વી. પી. ન સ્વીકારવું હોય તેઓએ મહેર બાની કરી હમણાંજ અપોને લખી જણાવવું, જેથી નાહક વી. પી. નકામે ખર્ચ સભાને કરે ન પડે તેમજ પોસ્ટ ખાતાને નકામી મહેનતમાં ઉતરવું પડે નહિ, તેટલી સૂચના દરેક સુજ્ઞ ગ્રાહકે ધ્યાનમાં લેશે એવી વિનંતિ છે.
આવતા ભાદરવા માસની પૂર્ણિમાના રોજથી આ માસિકના માનવંતા ગ્રાહકેને સદરહુ ગ્રંથ લવાજમના પૈસાનું વી પી. કરી મોકલવામાં આવશે, જેથી તે પાછું વાળી જ્ઞાનખાતાને નુકશાન નહિં કરતાં દરેક ગ્રાહકને સ્વીકારી લેવા વિનંતિ છે.

Page #4

0000000
0000000
MKee.8 प्र.श..
-00-0000-000-0*®:00-000-0000- Was इह हि रागद्वेषमोहायनिजूतेन संसारिजन्तुना OM | शारीरमानसानेकातिकटुकःखोपनिपात.
. पीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेयME पदार्थपरिज्ञाने यत्नो विधेयः ॥
doomeonmoonxos.moo.moo.manoramoonmeonmoomoo.moom
पुस्तक १८ ] वीर संवत् २४४६, श्रावण. आत्म संवत् २५ [अंक १ लो {mmmmmmmmmmmmmmy
वर्षारंभे मांगल्य स्तुति.
मन्दाक्रान्ता वृत्तम् । धर्मश्रद्धा विशदसुमनो भव्य जन्तूपतापच्छेदच्छेका सकलसुमनोवाञ्छितार्थ प्रदात्री। शान्ति क्षान्ति प्रशमसमता शैत्य संपद्विधात्री
छाया जीयात् शिवसुखकरी वीरकल्पद्रुमस्य ॥ १ ॥ ઘર્મની શ્રદ્ધાથી ઉજ્જવળ હૃદયવાળા ભવ્ય પ્રાણીઓના સંસારના તાપનું છેદન કરવામાં ચાલાક, મનના સર્વ ઉત્તમ વાંછિત અર્થોને આપનારી, શાંતિ, ક્ષમા, પ્રથમ અને સમતારૂપી શીતળતાની સંપત્તિને કરનારી અને મોક્ષના સુખને આપનારી શ્રી વીર પ્રભુરૂપી કલ્પવૃક્ષની છાયા ય પામે. ૧.

Page #5

www.kobatirth org
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
नवीन वर्षे मांगल्य स्तुति.
હરિગીત, સત્તત્ત્વના અમૃતરસે રાચે સદા જે રંગમાં, દેવતાઓ પરમ પદને યાચતા જઈ સંગમાં આવે છે જેનાં શરણમાં ભાવિ ભાવિકે ભટકતા, તે વીરનાં ચરણે નમું આ નવિન વર્ષ શરૂ થતાં. ૧ આરાધતા જે આત્મપદ અંતરતણું આનંદમાં, કામારિ પર જય મેળવી શિવધામ સાધે પલકમાં, સમભાવથી આ જગતમાં તનુવર્ણમાં જે શેભતા, તે વીરનાં ચરણે નમું આ નવિન વર્ષ શરૂ થતા. ૨
गुरुस्तुति. लीनं ज्ञानप्रखरकिरणैर्यस्य मिथ्यात्वमान्ध्य यद्वाकान्त्यान्तरितवदना वादिघूकाः समप्राः । योऽद्याप्यास्ते सुगुणपदमृच्छिष्यवृन्द स्वरुपी
तं सूरीशं मुगुरुविजयानन्दमूर्य नमामः ॥२॥ જેમના જ્ઞાનરૂપી તીવ્ર કિરણેથી મિથ્યાત્વ રૂપી અંધકાર લય પામ્યું છે, જેમની વાણીરૂપી કાંતિથી બધા વાદી રૂપી ઘુવડ પક્ષી એ પિતાના મુખ છુપાવી નાશી ગયા છે અને જેઓ પિતાના ગુણ અને પદવીધારી શિષ્યના છંદ રૂપે અલાપિ પ્રકાશી રહ્યા છે, તેવા સદગુરૂ શ્રી વિજયાનંદસૂરિ રૂપ સૂર્યને અમે નમસ્કાર કરીએ છીએ. ૨.
श्री आत्मानंद प्रकाशना ग्राहकोने आशीर्वचन.
શ્રદ્ધા શાંતિ ક્ષમા ને શમદમ સમતા સદગુણે તે વિકાશ, સેવા બુદ્ધિ સમાજે તન મન ધનથી પૂર્ણ રીતે પ્રકાશે; દાન આપી દયાથી દિલ સુદ ધરીને દીન ભીતિ ભગાડા, આત્માનંદ પ્રકાશ પ્રગટ કર ધરી ભાવનાને જમાડે.
૧

Page #6

www.kobatirth org
અભિનવ વર્ષ નિવેદન,
अभिनव वर्षे निवेदन.
|
{ પ્રકૃતિના લીલાક્ષેત્ર રૂ૫ આ વિશ્વની અંદર સાર્વજનીન દયા, ક્ષમા, અને હર શાંતિની શેધ કરવાના ઉચ સાધને જૈન મહાત્માઓએ પ્રરૂપિત કર્યા કહે છે. અને તે તરફ ભારત પ્રજાના હૃદય આકર્ષવાને પિતાની અમૃતમય
એ વાણીના પ્રવાહ વહેવરાવ્યા છે. “આ સમગ્ર વિશ્વ પાપમયી માયાની જાળમાં શું થાય નહિં, તેને એહિક પદાર્થો તરફ સત્યાભાસ મેહ ઉપજે નહિં, દુર્ગ અને દુર્બસનેથી તે આકષાય નહિં, અને આત્મનિરીક્ષણમાં અંતરાય કરનારા પ્રપંચમય પ્રસંગે તેની આગળ ખડા થાય નહિં.” આ મહાન ઉદ્દેશ સિત કરવાને તે પરમજ્ઞાની અને તત્વદશ મહાત્માના મહાન શ્રમ અવર્ણનીય છે. તેઓના એ અમને બદલે આ વિશ્વ કદિ પણ આપી શકશે નહિં. લાંબા કાળ સુધી આ વિશ્વ તે મહાત્માઓના ઋણમાંથી મુક્ત થઈ શકશે નહિ; એ નિ:સંદેડ છે.
સાંપ્રતકાલે આ વિશ્વ ઉપર મહાન પરિવર્તન થઈ આવ્યું છે, પ્રકૃતિએ - તાના રૂપને વિચિત્ર બનાવ્યું છે, જીવનના સ્થલ ત ઉપર લેકચિ પ્રવસ્તી છે, અસામાન્ય બુદ્ધિબળ પણ સ્થલ કલ્પનાને મેહમય માગે વળ્યું છે, એહિક સુખ સંપત્તિના સાધનેની શોધખોળ કરવાને જનસમાજ અઢળક ઢળી પડ્યા છે, તૃષ્ણા અને આશાની સરિતાઓ પૂરજોસમાં વહેવા લાગી છે, એય અને સંપની સાંકળ તેડવાને પ્રત્યેક વ્યક્તિમાં મતભેદના તહણ શસ્ત્રો સજજ થતા જાય છે. અને તેથી સમાજને વિવિધ જાતના અંતરાયે ઉભરાઈને આગળ આવે છે. સાંપ્રતકાળની આવી વિશ્વ વ્યવસ્થાનું યથાર્થ અવલોકન કરી અને તેનાથી ચેતવાની અને પ્રથમ જણવેલા વિશ્વપકારી મહાત્માઓના પુરાણા વિચારેનુ નવીન ભાવના સાથે પુનઃ શર લેવાની ભલામણ કરતું આ આત્માનંદ પ્રકાશ માસિક આજે ગુરૂગુણના નૈરવને ગજાવતું અઢારમાં વર્ષમાં પ્રવેશ કરે છે.
આ માસિકની ભર યુવાવસ્થા ચાલે છે. ધર્મ, આચાર, નીતિ, સમાજ સેવા અને આધ્યાત્મિક વિષયરૂપ તેના અંગ-ઉપાંગ સંપૂર્ણ રીતે ખીલતા જાય છે. શારદાને સુશોભિત શૃંગાર તેની યુવાવસ્થાને દિવ્યતાથી દીપાવતે જાણે છે, આથી તે
૧ સર્વ જનોને હિતકારી.

Page #7

શ્રી આત્માનંદે પ્રકારે,
માસિક યુવક કવિ વિહંગેના કાવ્યમય મધુર સ્વરથી અને લેખેથી પિતાના ગ્રાહક મિત્રે ની મંડળીને વિશેષ પ્રેમ મેળવવાને આગળ વધી શકયું છે. અને તે પિતાની વાચક મિત્રની મંડલીને વર્તમાન સમયના શિક્ષા સૂત્ર આ પ્રમાણે સંભળાવે છે; “પ્રિય વાચકમિત્ર, તું દેવ, ગુરૂ અને ધર્મતની ઉપાસના કરજે. તે તત્વની શુદ્ધિ પ્રથમ અવલેકરે અને પછી તેને અનુરાગી બનજે. કેવળ ભૂતકાળનું ચિંતન ક ભવિષ્યનાં સ્વપન લાવી બેસી રહીશ નહિં. તારા જીવનનો કાર્યક્રમ વર્ત- ૨ કપથી રચજે દરેક કાર્યને અને દરેક પ્રસંગને મહાન બનાવવાનો પ્રયત્ન
'. નવ અને ઉપગનું બળ ધારણ કરી જીવનને ઉચ્ચ માગે લઈ જજે. શ્રદ્ધાની શ્રખલા સાથે તારા હૃદયને દઢ બધી લેજે, એટલે તેમાંથી હીંમત, તીક્ષણ બુદ્ધિ, બાગ્રહ, દીર્ઘદ્રષ્ટિ, ધૈર્ય અને સહનશીલતા તને સહજ પ્રાપ્ત થશે. નવીન કલા અને નવીન પ્રેરણા તરફ મનોવૃત્તિ કરજે, પણ ધર્મ, કુલ અને આચારની પુરાણી ભાવનાને તદ્દન ભુલી જઈશ નહિં. તારી હરેક પ્રવૃત્તિમાં લાભાલાભને વિચાર રાખજે અને પરોપકારની પ્રવૃત્તિમાં મગજ, હૃદય, આત્મા અને જીવન અર્પણ કરજે. કોઈ પણ જાતની અહંભાવવાળી પ્રવૃત્તિમાં કે દ્વેષજનક ચર્ચામાં ઉતરીશ નહિં, કારણ કે તેથી તેને જીવનની શક્તિઓના વિકાશમાં વિક્ષેપ આવશે.”
| સર્વ પુરૂષાર્થની સિદ્ધિને સાધનાર અને આધ્યાત્મિક વિચારોને પોષનાર આ માસિક યુવક પિતાના પરમાનંદમય વૈવનને વિશેષ અદ્દભૂત આનંદ મેળવવાની આશાને ઉમંગથી ધારણ કરે છે અને પિતાના પાલક-વિક જૈન સમાજને સંબધી કહે છે કે “જૈન સમાજ એ ભારતનું ભવ્ય પ્રજાબળ છે. અનંત આત્માઓની હારે દોડનારી અદભુત પ્રજા શક્તિ છે અને માનવબુદ્ધિ અને આર્ય ચારિત્રની વંદનીય પ્રતિમા છે. તેવા સમાજની સ્થિતિ બદલાય નહિં, તેના આદર્શ જીવનની જતિ ઝાંખી પડે નહિં, તેના ચારિત્રની છાપ ભુંસાય નહિં, તેની નૈતિક વૃત્તિ બુઠ્ઠી બની જાય નહી, ન્યાય અન્યાય, સદ્દગુણ અને દુર્ગા પારખવાની તેની શક્તિ ઢીલા પડે નહિં. તેને ધાર્મિક આવેશ નાશ પામે નહિ, તેના ઉચ્ચ વિચારો હદય
થી નષ્ટ ન થાય અને તેના ઉત્કર્ષવાળી પ્રગતિ શિથિળન થાય. તે જૈનસમાજ રૂપી જે કર ખજાનામાં વર્તમાન અને ભાવી પ્રજાને માટે પવિત્ર અને નિત્ય આનંદની વસ્તુઓ ભરપૂર ભરેલી છે. તેમાં અમૂલ્ય ત્રણ રત્નો અગ્રસ્થાને પ્રકાશી રહ્યા છે.
મા વિશ્વની વૃદ્ધિ અને વિકાશના પ્રસંગોમાં એ અમૂલ્ય ખજાનાનો ઉપયોગ થઈ શકે છે. દરેક જૈન એ ખજાનાને જોક્તા છે, પરંતુ તે જોગવવાની ચેગ્યતા તેણે મેળવવી જોઈએ સાંપ્રત કાળે તે ગ્યતા મેળવવામાં અનેક અંતરાયે ઉભા થયા છે. વિશાળ કુસપ શરુ કરમાં શસ્ત્ર લઈ એક તરફ ઉભે છે. માન, અહંકાર અને

Page #8

અભિનય જે નિવેદન.
+
દ્વેષની ત્રિપુટી બીજી તરફ પોતાના ભયંકર કાળા કાઢી રહી છે. ત્રીજી તરફ વાદ કલડુ પેાતાની ચર્ચા રૂપી ખડ્ગ ધારા ધ્રુજાવી રહ્યો છે અને ચેાથી ખાજુ ઉચ્છ્વ ખલ સુધારા હાથમાં કુવાડા લઇ સદાચારના સુંદર વૃક્ષને છેવા તૈયાર થયા છે. પ્રિય સમાજ! આ વખતે તુ સાવધાન રહેજે. તારા ચતુરગમાં વિકૃતિએ પ્રવેશ કર્યો છે, તેથી તારી સ્વગીય પવિત્રતા, તારી અનંત દયા અને તારી ખરી સાત્વિકતા સાચવર્ષે. અને તું ભગવાન શ્રીવીર પ્રભુના શાસનના અધિષ્ઠાયક દેવતાઓને શરણે રહેજે. અથવા મારી જેમ કાઇ પરમ કલ્યાણુમય, આનંદ સ્વરૂપ અને મહાત્મા એવા ગુરૂના આશ્રય કરજે તુ ભારતનુ અમૂલ્ય રત્ન છે, આ વિષમય સંસારમાં પ્રજાને અમૃતના સ્વાદ આપનાર તુ અમૃતનિધિ છે અને તુ અપાર પાપાના પ્રલય કરનારૂં મહાતીથ છે. આ જગતમાં તુ સત્ય અને પ્રત્યક્ષ દેવ છે. સમાજસેવકાં તને હંમેશા નીચેના પદ્મથી સ્તવે છે
गरीयसी सङ्घशक्तिः सामाजिक महोदया । न ततुलां समायाति साम्राज्य शक्तिरद्भुता ॥
१ ॥
સમાજના લેાકેાના જેમાં ઉદય છે એવી સંઘ શક્તિ અત્યંત માટી છે. અદ્દભુત એવી સામ્રાજ્ય શક્તિ પણ તેની તુલનાને પામી શકતી નથી.
આ પ્રમાણે સમાજનું અદ્ભુત માહાત્મ્ય પ્રગટ કરતું આ યુવક માસિક અઢાર દાષાથી રહિત એવા ભગવાન શામૃનતિ શ્રી વીર પ્રભુની ભાવ પૂજા કરી આજે અઢારમા વર્ષમાં પ્રવેશ કરે છે. આ નવીન વર્ષમાં પેાતાની ઉત્ક્રુષ્ટિ ધારણા સફળ કરવા પેાતાના ઉત્સાહી વાચકાની સન્મુખ પરમ સ્વાદવતી અને વાઙમાધુ" ર્યથી ભરપૂર વિવિધ સાહિત્યની સામગ્રી ધરવાની તે મહાન અભિલાષા ધારણ કરે છે. સાંપ્રતકાળે જૈન સમાજને શું જોઈએ છીએ? અને તેના હૃદયને પરમ પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવા દેવા સાધનાની જરૂર છે ? ઇત્યાદિ ભાવી વિચારાની ઘટના આ માસિકે પોતાના સંચાળકાના હૃદયમાં પ્રેરવા માંડી છે. અને આ વિશ્વની કર્માધીન અગમ્ય વ્યવસ્થામાંથી ઉન્નતિના માર્ગો શેાધવાની, ચાલતા પ્રચંઢ પરિવનમાં સાવચેતી રાખી વત્ત વાની, કલ્યાણની ભાવનાને ખાધ ન આવે તેવી રીતે આચાર વિચારની યેાજના કરવાની અને સમાજની પરમ શક્તિ કરવાના પ્રયાગા ક્રિયામાં મુકવાની ઉચ્ચ કળા જૈન વર્ગને પ્રાપ્ત થાય-ઇત્યાદિ અનેક અભિલાષા સિદ્ધ કરવા માટે આ માસિક અાગળ પ્રગતિ કરવા ઉત્કંઠા ધરાવે છે.તેની તે ઉત્કંઠા વત્તમાન શાસનના અધીશ્વરશ્રી વીરપ્રભુ પરિપૂર્ણ કરે, એજ તેની આંતર પ્રાથના છે. ગત વષૅ સુલેહ શાંતિમાં તે પ્રસાર થયુ છે, તથાપિ વિવિધ ઉત્પાતા અને માંઘવારીના

Page #9

શ્રી આત્માન ંદ પ્રાય.
કષ્ટોના અનુભવ પ્રજાને કરવા પડયા છે. વ્યાપારના પ્રયોગો અનેક રીતે નિષ્ફળ નીવડયાં છે અને અનેક રાજકીય અને પ્રજાકીય કાર્યાલયમાં શ્રેણીબધ હડતાળા પડી છે. જૈન સમાજના દેવ, ધર્મ અને ગુરૂ તત્ત્વામાં શાંતિની છાયા રહી છે ખરી, પરંતુ ગુરૂ તત્ત્વમાં ચારૂપે ક્ષેાભ થયા છે. ધર્મ અને શિષ્ટાચારની પર પરામાં સુધારા વધારા કરવાની પ્રવૃત્તિ જાગ્રત થવા લાગી છે. પ્રાચીન અને અર્વાચીન વિચારામાંથી વ માન જમાનાને અનુકૂળ એવી પ્રગતિ કરવાના ધસારા દેખાયે છે. હુવે વિજયમાલ કાના કંઠમાં આરોપિત થશે, એ જોવાનું છે. આવા ક્ષેાલમય સમયમાં આ માસિક તટસ્થ માર્ગનું અવલ બન કરી આ નવીન વર્ષોંના નવા જીવનમાં પ્રવેશ કરે છે અને નવી નવી આશા ધારશુ કરતુ તે પાતાના ગત વર્ષોંનું સિહાવલાકન કરતાં જણાવે છે કે, “ પ્રિય વાચક ગણુ, મારા વિદ્વાન લેખકે એ ગત વર્ષમાં મારી યુવાવસ્થાને ખીલવવાને મને વિવિધ લેખરૂપી સુદર સામગ્રી અર્પણુ કરી છે. અને મારી જ્ઞાનગોરવની મૂર્ત્તિને સુશેાભિત મનાવી છે. અલૈકિક બુદ્ધિબળના વિચારાના મારા યુવાવસ્થાના શ્રૃંગાર કેવા આકર્ષક બન્યો છે, તેના નિર્ણય કરવા એ વિદ્વાન વાચકેાને સ્વાધીન છે; છતાં પણ મને તેને માટે મગરૂરી આવ્યા વગર રહેથી નથી. તે વિદ્વાન લેખકેાના અપાર આભાર અને ઉપકાર મને મારા આ નવા વર્ષના આરંભમાં આશા ભરેલા ઉત્સાહ આપે છે. ગત વર્ષની મારી સુ'દર સામગ્રીનું મરણુ આપવાની મારી પવિત્ર ફરજ હું માત્ર તેનું વર્ણન કરીને અદા કરૂ છું, નિત્ય ક્રમ પ્રમાણે વર્ષો ભની માંગલ્ય સ્તુતિ અને ગુરૂ સ્તુતિ કરી મે' મહાન લેખ સામગ્રી મારા ગુણી શાહુકાની ષ્ટિ આગળ મુકી છે. મારા સુવાવસ્થાના સંગીન શ્રૃંગાર શ્રીયુત્ વિઠ્ઠલદાસ મૂળચંદ ખી. એ. શ્રીયુત્ ત્તેચ દ ઝવેરચંદ, શ્રીયુત્ ‘ ષદ્ગુણ, 'ના નામથી લખતા છગનલાલ ત્રિભુવન દવે, શ્રીયુત કવિ શામજી લવજી ભટ્ટ, શ્રીયુત કુબેરલાલ અંબાશંકર, શ્રીયુત્ કવિ સાકળચંદ્ર વગેરે પ્રતિભાશાળી ગૃહસ્થા તરફથી મળ્યે છે, જેને માટે હું તેને સેત્સાહ અભિનંદન આપું છું. મારા અભિનવ ચૈવન વયને ખીલવનારી સામગ્રીના મહાન્ સંગ્રહ અર્પણ કરનારા શાંત મૂત્તિ મુનિરાજ શ્રી કપૂવિજયજીના ઉપકારની છાયા મને મારા નવજીવનને અદ્ભુત શીતલતાના આનંદને આપનારી છે. તે શ્રીના મહાન લેખેમાંથી ધર્મ, તત્વજ્ઞાન, કત્તવ્ય, ઉચ્ચ વૃત્તન, માનત્ર જીવનનું સાફલ્ય અને યથાર્થ વસ્તુ વિચારના વિવિધ રૂપાંતરોના સુખેષ પ્રકાશમાન થાય છે. વળી મારી અભિનવ વયને અલ કુત કરવા સદા ઉત્સુક રહેનારા શ્રીયુત્ વિજ્રદાસ મૂળચ'દ ખી. એ ના હૃદય ગમ લેખાની સામગ્રીને માટે મને અતુલ સાષ પ્રગટે છે, તેમના લેખેમાંથી મનુષ્યને ભાવી જીવનની સુખ શાંતિ મેળવવાના

Page #10

www.kobatirth org
અભિનવ વર્ષ નિવેદન.
અખુટ સાધને મળી આવે છે, તે ઉપરાંત પ્રમાદ, આલસ્ય અને જડતાથી મુક્ત થઈ જીવનની ઉચ્ચ કેટીમાં આવવાને અધિકારી એવા આત્માઓને તે ખરા માર્ગ દર્શક બને છે. મારે પુનઃ આનંદભેર જણાવવું જોઇએ કે, મારા શિશુ વયના સાથી અને અભિનવ વયના પિષક શ્રીયુત ફત્તેરચંદ ઝવેરચંદ શાહના લેખોના સંગ્રહ મને ગત વર્ષે વિશેષ નવમંડિત બનાવ્યું છે. અધ્યાત્મના ઉચ્ચ માગે વળવાને માનસિક શક્તિને જે સાધનની જરૂર છે અને આત્મસ્વરૂપ પ્રત્યે કરવા યોગ્ય જે વિચારે સ્કરવાની આવશ્યક્તા છે, તેમજ સમાજની વ્યવસ્થા કરવામાં કેવા કર્તવ્યને મુખ્ય માર્ગ દર્શક રાખવું જોઈએ, ઈત્યાદિ ભાવનાઓ તેમના લેખમાં ભરેલી છે, જે મને ખરેખર આભૂષણરૂપ બની છે. કેળવણી સંબંધી કંઈક, જેને સાહિત્ય માટે બે બેલ, અને પવિત્ર ભાવના મનુષ્ય જીવનને ઉદય શી રીતે કરે છે વગેરે સમાજના ઉપયોગી લેખ આ સભાના સેક્રેટરીના છે, કે જે તેમની ફરજ હોઈ તેમને માટે કાંઈ પણ લખવું તે આ સ્થાને આમલાઘા કરવા જેવું છે. જૈન સમાજના ઐતિહાસિક સાહિત્ય સંશોધક અને તેના સતત્ અભ્યાસી મુનિ શજ શ્રી જિનવિજયજી મહારાજ કે જેના લેખે સર્વમાન્ય અને સમાજમાં પ્રિય થઈ પડેલા છે તે મહાત્મા બીજી તેવીજ પ્રવૃત્તિમાં પલા હોઈ છે કે મને પિષણ આપવામાં આ વખતે ભાગ લીધે નથી, પરંતુ મારી સાથે જૈન સમાજ તેમની લેખરૂપી ઐતિહાસિક નવીન પ્રસાદિની સંપૂર્ણ ઈચ્છા રાખે છે, તે તેઓશ્રી હવેથી જરૂર આપશે તેવી વિનંતિ કરવામાં આવે છે. એ મારા મુખ્ય લેખકની સાથે બીજા કેટલાએક ઉત્સાહી લેખકોએ પણ મને પિતાની પ્રતિભાને પિશાક આપી મારા પવનને દીપાવ્યું છે. શ્રીયુત ગુલકાંત, શ્રીયુત્ માવજી દામજી, શ્રીયુત એક જૈન, શેઠ મણિલાલ સૂરજમલ, પં. અજીતસાગર મહારાજ, મુનિ કમળવિજયજી, શ્રીયુત ન્યાય અન્વેષક અને શ્રીયુત નંદલાલ લલુભાઈ-એ ઉત્સાહી લેખકેએ પણ પોતાનાં નવીન વિચારો દર્શાવી મારા નવા રંગિત વનને દીપાવ્યું છે. માનવ જાતિની મહનાના તને દર્શાવનારા અને માનસ ઈદ્રિયને શાંતિને સ્વાદ આપનારા વિદ્ધતા ભરેલા ગુઢતત્વ જ્ઞાનથી ભરેલ કેટલાએક લેખે શ્રીયુત અધ્યાયીની લેખનીથી જમ્યા છે, જે મને મારી અભિનવ અવસથાના અલંકાર રૂપ બન્યા છે. જેન જીવનમાં ચારિત્ર બળને પ્રગટ કરનારી અને ઉન્નતિની ઉચ્ચ ભૂમિકામાં લઈ જનારી જેન કેળવણીના લેખથી શ્રીયુત નરોત્તમદાસ બી. શાહે મને સંપૂર્ણ શેભા આપી છે. તે ઉત્સાહી કેમની દાઝ હૈયડે ધરનારા જૈન યુવકેના વિચારે તરફ સમગ્ર જેના વિશે સંપૂર્ણ લાભ આપવું જોઈએ, એમ હું ખાસ વિનંતિ કરું છું,

Page #11

.
શ્રી ખાત્માનંદ પ્રકાશ
મારા ગત વર્ષના છેલ્લા સ્વરૂપમાં આપેલા મારી વ્યવસ્થાને વૃત્તાંત સર્વ વાચકાએ હૃદયારૂઢ કરવા-એ મારી નમ્ર પ્રાર્થના છે. સાંપ્રતકાળે મોંધવારીની મહાન મુશ્કેલીથી મારા પાષણને માટે માટે વ્યય થાય છે અને મારા નિર્વાહ કરવાના સાધનો સપાદન કરવામાં અનેક જાતની ચિંતા ઉભી થાય છે, છતાં પશુ મારા ઉત્સાહી વ્યવસ્થાપક મ`ડળે મારા ઉપયેગી જીવનને ઉજવળ રાખવાની મહાન ઉદારતા દર્શાવી છે અને મારા ગુણી ગ્રાહકાની ભેટ પૂજા કરવાની પદ્ધતીમાં કાઇ પણ જાતના સ કાચ કર્યો નથી, એથી હું એ કૃતજ્ઞ મંડળના અભાર નીચે આવી મારા હૃદયને સંપૂર્ણ કુંતા માનુ છું. અને તે મંડળના નાયકની અપૂર્વ જ્ઞાન ભક્તિ, ગુરૂ ભક્તિ અને સમાજ ભક્તિ જોઇ તેમને અંત:કરણુથી ધન્યવાદ આપુ છું. છેવટે ગુરૂ ગૈારવ ને ગજાવનારા મારા જીવનને કૃતાર્થ માનતુ હું પોતે આત્માનંદ પ્રકાશ મારા વિદ્વાન લેખકેાને પુનઃ આમંત્રણ આપુ છું અને ભાવી આશાના કિરણા પ્રગટાવવાને બીજા જૈન અને જૈનેતર વિદ્વાનાના નવીન લેખાલ કાર ધારણ કરવાની તીવ્ર અભિલાષા રાખું છેં. તે સાથે આ નવીન વર્ષામાં જૈન સમાજના માર્ગ દર્શક સૂત્રાનું અને તેમના વિચાર, પ્રતિભા અને ગ્રાશ્ત્રિના પ્રભાવનું મહાત્મ્ય પ્રગટ કરવા મારા હૃદયને ઉત્સાહથી ગેરૂ છુ. મારે સતીષ સહિત કહેવુ જોઈએ કે, મને પ્રતિદિન વિશેષ આવકાર મળતા જાય છે, ભારતના મેટા ભાગમાં મારી પ્રવૃત્તિ થતી જાય છે, અને મારી પ્રતિષ્ઠાના પ્રભાવ પ્રતિ ક્ષણે ચડીઆતા થાય છે, તેને માટે હું માશ ઇષ્ટદેવને નીચેના પદ્મથી નમન કરી હું... આ મારી જયંતીને ઉત્સવ પ્રદર્શિત કરવા મારા જન્મદાતા મહાયાને સૂચના કરી વિરામ પામ' છું.
यस्य भक्ति सुरकल्पलतैव देहिनामखिलवाञ्छित दात्री ।
तं नमामि वर वीर जिनेन्द्रं वर्त्तमान शुभ शासननाथम ॥ १ ॥
જેમની ભક્તિ રૂપી કલ્પલતા પ્રાણીઓને સર્વ પ્રકારના વાંછિતા આપનારી છે, તેવા વમાન શાસનના સ્વામી શ્રી વીર ભગવાને હું નમન કરૂં છુ. ૧

Page #12

શ્રીતારગા તીનું ઐતિહુાસિક દર્શન,
IOCITIE
श्री तारंगा तीर्थं ऐतिहासिक दर्शन.
"
શત્રુંજય, ગિરનાર, આયુ વિગેરેની માફક ‘ તારંગા ” પણુ જૈનાનું
પ્રસિદ્ધ તીર્થ છે.
મ્હોટા તીર્થાની યાત્રાનું ફૂલ મ્હોટ્ આ વાત તેા પ્રાય બધા લોકો જાણે છે, પશુ તેનું કારણ જાણુનારા ધા ડ! હાય છે. આપણે માનીયે છીયે કે બધા તીર્થંકરા અને તીર્થો સરખાં છે ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય છે કે તેની યાત્રાના ફૂલમાં વિશેષતા હાય છે તેનું કારણ શું? ઉત્તરમાં કહેવુ પડશે કે તેનું કારણ આપણા ભાવની વિચિત્રતા છે, અને ભાવિચિત્રતાના હેતુ તીના માહાત્મ્યની વિશિષ્ટતા હોય છે.
વિચારક યાત્રિકાને અનુભવ હશે કે કોઇ પણ અપૂર્વ તીર્થની યાત્રામાં તી . નાયકના દર્શનથી જે ભાવે!શ્ન થાય છે. તે અવર્ણનીય હાય છે, પણ તેથી પણ વિશેષ આનન્દ તા તે તીર્થના પ્રાચીન સ્મારકેાના દર્શનથી પ્રત્યક્ષ થતી જૈનાની પ્રાચીન જાહેાજલાલી અને તેના સ્થાપકોની ભક્તિને શક્તિના અનુમાનથી થાય છે. આવા આનદથી યાત્રિકના ભાવમાં અસરકારક વૃદ્ધ થાય છે અને તેમ થતાં ફૂલમાં વિશિષ્ટતા આવે છે. આ ઉપરથી સમજવુ જોઇયે કે તીથોમાં જઇ સ્થિરતા પૂર્વક દર્શન પૂજન અને ન રહ્યુ કરાને ભાત્રની વૃદ્ધિ કરવી તેજ તી -યાત્રાનુ પ્રથમ લ છે.
ગત વર્ષના પૈષ માસમાં અમાએ વિત્ર તીર્થ ‘ તારગા' ની યાત્રાને લગ્ન મેળવ્યા હતા. ત્રણ દિવસ ઉપર રહી ઉપરના ચૈાતના પ્રદેશામાં પશ્રિમણ કરી મનારમ ઐતિહાસિક દશ્યો નિહાળી જે અપૂર્વ આનંદ પ્રાપ્ત કર્યાં હતા તે હજી સુધી અમારા હૃદયમદિરમાં જાગૃત છે અને ચિરકાલ ન્ત રહેશે, પણ શબ્દઢા અમારા વાંચકોને તેના અનુભવ કરાવવાને અમે અશક્ત છીયે, માત્ર તેવા આનંદની પ્રાપ્તિનાં સાધનભૂત કેટલાંક ઐતિઙાસિક ઢસ્યાનું અને મા તીની ઉત્પત્તિના સંબંધે લખાયેલ પ્રાચીન ગ્રન્થાના ઉલ્લેખેનુ દર્શન કરાવીને અમે અમા પ્રયત્ન પણ થયે માનીશું.

Page #13

૧૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ પ્રાચીનાને પરાશ
3
પરમાર્હુત સૂઈ રભુપાલ કુમારપાલની ધાર્મિક ઉદારતાને લીધે ‘ તાર’ગા પત જૈન તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા આ વાતની સાક્ષી જૈન પુસ્તકા ભરે છે—જેના ઉલ્લેખ આગલ કરવામાં આવશે, પણ તે પહેલાના તાર ગાના ઇતિહાસ કેવલ ઘેાર અંધકારમાં પડેલા છે. આ અભેદ્ય અંધકારને ભેદવામાં કેવલ અસમર્થ તાર ગાની તારાદેવીના લેખ સિવાય એક પણ એવા પ્રકાશ અમારી પાસે નથી કે જે પૂર્વોક્ત અંધકારમાં પડેલા ઈતિહુાસનુ દર્શન કરાવે. આાવી સ્થિતિમાં આ તીર્થની પ્રાચીનતાના પરામર્શ કરવા ઘણા કઠિન થઇ પડે છે, તથાપિ ઉપર્યુક્ત મદદીપક વડે આપણે એચ્ચાર પગલાં આગલ રિશુ.
શેાધકને ખખર હશે કે ‘ તાર ગા ’ પહાડની તલાટીથી ઉત્તર દિશામાં લગભગ દોઢેક માઇલને છેટે એક દેવીનુ સ્થાન છે જેને લેાકા · તારાઈમાતા ' કહે છે. આ તારાઇમાતા તે બીજી કાઇ નહિ પણ બૌદ્ધોની માન્ય ર‘ તારાદેવી ’ છે. આ વાતની ખાતરી તેના ઉપરના પ્રાચીન છે પરથી થાય છે, જે નીચે પ્રમાણે છે
“ ये धर्मा हेतु प्रभवा हेतुं तेषां तथागतोऽ TSUવત ! तेषां च यो विरोध एवं वादी महाश्रवणः | "
આ ઐહોની પ્રસિદ્ધ ગાથા તારાદેવીના લેખમાં છે. લેખમાં સંવત્ મિતિ નથી તથાપિ લિપિની પ્રાચીનતાના વિચાર કરતાં તે વિક્રમની સાતમી યા આઠમી સદીમાં લખાણેા હશે એમ જણાય છે. આની પાસેજ એક જૂનું મકાન છે જેમાં મુકુટ ધારિણી ઉભી મૂર્તિયેા છે. જે ઘણુ કરીને બૌદ્ધ ધર્મના કોઇ દેવવિશેષની હશે એમ લાગે છે.
એક બીજું પણ બૌદ્ધસ્મારક તાર’ગા પર્વત પર ઢષ્ટિગાચર થાય છે જે આજકાલ જોગીડાની ગુફાના નામથી એલખવામાં આવે છે. આ ગુફા બૌદ્ધોની છે, અને હજી પણ તેમાં બુદ્ધની મૂર્તિ ચા બેઠેલી જોવાય છે. આ ગુફા બૌદ્ધ ભિક્ષુએનુ ધ્યાન રવાપુ સ્થલ છે, અને મૂળિયા હંમના ધ્યેય દેવની સ્થાપના છે. પણ હિન્દુસ્થાનમાંથી ઔદ્ધ ધર્મની વિદાયગિરી થતાં લેાકેા થાડાજ વખતમાં ઔદ્ધ નામ પણ ભૂલી ગયા અને તેમની ગુફાને ભેષધારી એક હલકી જાતિવાચક · તેંગીયા શબ્દની સાથે જોડી દીધી. આ ગુફા ઉપરના ગઢની બહાર વાયવ્ય કાણુમાં લગભગ અરધા માઇલને છેટે આવેલી છે.
3
ઉપર્યુકત અને દયે ઔદ્ધધર્મનાં છે તેથી એમ માનવાને કારણુ મલે છે કે અહીં ઔધાનું આધિપત્ય હાવુ જોઇયે, પણ એક વાત વિચારણીય છે કે તારાદેવી

Page #14

શ્રી તાર્ગા તીનું ઐતિહાસિક દર્શન
11
અને બૌદ્ધ ગુફ઼ા વિગેરે જે જે ઐદ્ધ સ્મારકા દષ્ટિગત થાય છે તે સર્વે ગઢનો બદ્ધાર છે. ગઢની મંદર કાઇપણ સ્થલે ઔદ્વસત્તાસૂચક ચિન્હા નજરે પડતાં નથી તેથી એમ પણ કહી શકાય કે ગઢની કરના ભાગમાં એ હલે ! પગ પેસારે નહિં ચેડાય
પૂર્વોક્ત લેખ અને ગુફાના આધારે સાતમી આઠમી સદીમાં તાર’ગ ઉપર મુદ્ધ-સત્તા હૈાવાની આપણે સભાવના કરી શકીયે છીયે, પણ તે પહેલ અને ત્યાર પછી ૫૦૦ વર્ષ સુધી આ પર્યંત કાના કબજામાં હતા ? અને કુમારપાલે મંદિર 'ધાવ્યા પહેલાં તે તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેા હતેા કે નહિ? તે વાતને નિશ્ચિત ખુલાસા આપણને ઇતિહાસમાંથી મલતા નથી.’
ચવહાર સાધ્યાપવર્ગોપનિષદના વિદ્યાતત્ત્વીય અધ્યાય ૧૩ મામાં તારંગા પર્યંતના ‘ તારણુ ' નામથી પવિત્ર પર્વત તરીકે ઉલ્લેખ થયે છે પણ આ ઉપનિષદ્મની પ્રાચીનતામાં અમને શકા છે.
૧ ફાસ સાહેબ રાસમાલામાં લખે છે કે કુમારપાલ શ્રી ઓજતનાથની સ્થાપનાં કરી તેના પહેલાં તે જગ્યાએ ઇમારત હતી એમ જષ્ણાય છે.’ (રાસમાલા ભા. ૧લા, પૃ ૬૨૬) આ ઉપરથી શ્વેતાંબર જૈનાના કાર્યોંમાં ટીકા કરતા એક દિગમ્બર જૈન લખે છે કન્જ
" हमारे श्वेताम्बर भाइयो में आजकल ऐसी धुन समाइ है कि अन्य तीर्थ और मंदिरोंको अपना जे लगे है । अस्तु ये बातें इन लोगों को ही शोभा देती हैं परंतु जिन जिन तीर्थ और मंदिरोंकी बाबत ये लोग प्रमाण देते हैं वे बिलकुल aria और नितांत झूटे होते हैं । श्रीसम्मेद शिखरके मुकद्दमे में जो बादशही फरमान पेश कियाथा वह कोर्ट से झूठा साबित हो गया । हालमें तारंगा पर्वतको अपना बनाते हैं परंतु वह भी अप्रमाणसा प्रतीत होता हैं। रासमाला में यह लिखा है कि तारंगाजी पर कुमारपाल महाराजने अजितनाथका मंदिर बनाया उसके प्रथम भी वहां पर मंदिर थे अर्थात् दिवम्बर मंदिर उससे प्रथमका बना દુઆ થા | રૂમી પ્રહાર સત્ર નાદ્ યહી નવ૩ મજ્જ રા હૈ । ' ( દિગમ્ જૈન, વર્ષ ૧૨, નં. ૧ì પૃ॰ ૯) કેવી અભુ પ્રમારતના અન્ય મ ંદર શું અને તે પણ હન્દુ એનું નાતું, બહ્નોનુ, શ્વેતાંબર જૈનનું નહિ પડ્યું કેવળ દિગમ્બર જૈનોનું જ ! ખરેખર : દિગબર જૈન તરફથી શ્વેતામ્બર સપ્રદાય ઉપર કે મ પ્રાળુક આક્ષેપ થાય છે તેના આ એક રમુજી નમુને છે.
!
૨ આ જૈનીય ઉપનિષદ માં જ અમારા જોવામાં ભાવ્યા છે. આની ભાષા-રચના અને તેમાં આવતા મુપ ' વિગેરે ઐતિહાસિક નામેાપરથી તે અધિક પ્રાચીન હોય તેમ જણાતું નથી. નિગમપ્રવર્તક ઇંદ્રનદીના રચેલા જો આ ઉનિષદ્ હોય ત્યારે તેા તે પંદરમી સદીની લગભગમાં બનેલા છે. એમ જ કહેવુ જોયે, અમે જે પ્રતિ જોઇ છે તે પ્રાય પદરમી સદી/ લખાયેલી છે.

Page #15

www.kobatirth org
શી ખાનનંદ પ્રકાશ.
નામ અને હેતુ વિધાની એવી કલ્પના છે કે આ પર્વતનું “તારંગા” નામ પડવાનું કારણ * તારે"ની સ્થાપના હોવી જોઈએ અલબત્ત તારાદેવીની સ્થાપનાની પહેલાનું
ન મ આ રન ઈતિહાસ પૂરૂં ન પાડે ત્યા સુધી આ કલ્પનાને આપણને તદ્દન
ધ શકી નહિં, તથાપિ તે પર નિશ્ચયાત્મક વિશ્વાસ પણ બાંધી શકાય તેમ નથી. કારણ, પૂર્વે હિન્દુસ્થાનમાં બે પદ્ધ ધર્મને સાર્વત્રિક પ્રચાર હતું, તે ધર્મના અનુયાયિએ કેટલાંએક વેદિક અને જૈન ધર્મનાં તીર્થો સ્વાધીન કરવા ઉપરાંત ઘણએક નવાં તીર્થો સ્થાપ્યાં હતાં, અને ત્યાં પોતાની માન્યદેસી “તારાની સ્થાપના પણ કરી હશે છતાં કઈ પણ તીર્થ કે પર્વતનું “તારંગા” એવું નામ કેમ ન પડયું ? એવી પ્રતિકલ્પના પણ કરી શકાય છે, તેથી નામને નિશ્ચિત હેતુ હજી પણ અંધારામાં જ રહે છે. એમ કહેવું અયોગ્ય નથી.
સં. ૧૨૮૫ માં લખાયેલા મહામાત્ય વસ્તુપાળના લેખમાં આ પર્વતનું નામ “તારંગક પર્વત ” લખ્યું છે.
વિકમની ૧૪મી સદીના પૂર્વાહમાં થઈ ગયેલ આચાર્ય શ્રી પ્રભા ચન્દ્ર પિતાના પ્રભાવક ચરિત્રમાં આનું નામ “તારંગનાગ” અથવા “તારાંગનાગ” લખે છે. આ નામ ઉપરથી અનેક પ્રકારના અર્થની કલ્પના થઈ શકે છે પણ ઈતિ. હાસમાં નિરૂપયોગી હોવાથી તે અત્ર આપવાની જરૂર નથી.
૧ ઈતિહાસવેત્તા વિદ્વાન ફાર્બસ સાહેબ રાસમાલ માં તારંગાના સંબંધમાં લખત જણાવે છે કે ડુંગર ઉપર દેવી મરણમાતા, દે આવી રહ્યું છે. તેના ઉ થી “તરિંગ” નામ પડેલું છે અને તે વેગવછરાજ અને નાગપુત્રી તેની સ્ત્રી હતી તેની વેલાથી છે.) ( રાસમાળા ભા ૦ ૧ પૃ૦ ૨)
એજ લેખક વેણીવછરાજના સંબંધમાં નીચે પ્રમાણે લખાણું કરે છે -- કલિયુગમાં જ્યારે યુધિષ્ઠિરનું નામ માણસના સંભારણામાં તાજુ રહી ગયું હતું અને જગતને દેવામાંથી છોડવાને જોવામાં વિક્રમ થયો ન હતો તેવામાં ઈડરમાં વેણુવછરાજ રાજ્ય કરતો હતો (રાસમાલા ભા. ૧ પૃ. ૫૪૭).
ફાર્બસ સાહેબના આ બંને ઉલેખો એમ જણાવે છે કે તારણદેવીની સ્થાપનાથી આ પતનું નામ તારંગા પડ્યું અને તાદેવીની સ્થાપના કમાં કમ બે હજાર વર્ષના પહેલા જે વે છરી ના સમય છે, પરંતુ તારાદેવીને લેખ રાસમાલ ન કર્તાના આ કથનને મુ મ . ' ' , ક તે લ છે ઉપરથી તે માલમી સદીથી પુણે હેય એ ને કઈ પણ
- વત્ત કહી શકશે નહિં. તારાદેવીના નામ પર્વતનું નામ તારંગ પડવાની માન્યતા કે મદિર છે તે વાયક આ ઉપરથી સમજી શકશે.

Page #16

www.kobatirth org
બો તારગા તાઈનું ઐતિહાસિક દર્શન પંદરમી સદીમાં અસ્તિત્વ જોગવતા પ્રખર વિદ્વાન આચાર્ય મુનિ સુંદર, સૂરિ, પં. પ્રતિકામ, અને જીનમંડન ગણિ અનુક્રમે જિનસ્તવ રત્નકેશ”
સમસભાગ્ય કાવ્ય” અને “કુમારપાળ પ્રબન્ધ'માં આ તીર્થનું નામ “તારણદુર્ગ” એવું આપે છે. આમાં “તારણ” એ પર્વતનું નામ છે, અને “દુર્ગ એ શબ્દ ગઢને વાચક છે. આ ઉપરથી આજ તારંગા” તે કાલે લેકમાં “તારણગઢ' કહે વાતો હશે, એવું અનુમાન થઈ શકે છે, અને આ ઉપરથી ત્વરિત ઉ ચાણને લીધે તારણગઢ તારલ્મઢ=નારંગતરંગારંગા' આ ક્રમિક વિકાર થતાં આજનો તારંગા” શબ્દ બન્યું હોય એમ જણાય છે, અથવા પ્રભાચંદ્રસૂરિએ આપેલા “તારંગનાગ” નામના અન્ય શબ્દનો લોપ થતાં પણ “તાર ગા” એ શબદ બનવા સંભવ છે, ગમે તેમ હું પણ “તારાદેવી' ના નામથી “તારંગા’ શબ્દની ઉત્પત્તિ સ્વીકારવાને તે હજી પણ અમારું મન સં કેચ ધારણ કરે છે એ વાત સ્પષ્ટ કહી દેવી જોઈએ.
તેરમી સદીનું તારંગા. તારંગાને ઈતિહાસ વિશેષ રૂપમાં તેરમી સદીથી શરૂ થાય છે, અને તેને સુપાત કરનાર ગુર્જર દેશને મહારાજા પરમહતકુમારપાળ અને ગુર્જર વિદ્વાનેનાં મુખ ઉજજવલ કરનાર મહાન જૈનાચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર છે. જેનધર્મના પરમ સહાયક ગુર્જરભૂમિના પુત્રરત્ન આ બંને મહાપુરૂએ આ પર્વત પર ભગવંત અજીતનાથની સ્થાપના કરીને પિતાના દેહને અછત બનાવે છે, અને પોતાનાં પુણ્ય નામને ચિરસ્મરણીય કર્યો છે. આ બીના માત્ર જેને જ નહિ પણ ગુજરાતી માત્રને અભિમાન ઉત્પન્ન કરે તેવી છે.
એવી કથા પ્રચલિત છે કે ગુર્જર મહારાજા કુમારપાળે શાકંભરી નગરીના નાથ અર્ણોરાજ ઉપર એકથી વધુ ચઢાઈ કરી પણ પિતે તેમાં કૃતકાર્ય થયે નહિ તે પરથી કઈ સાતિશય દેવની સહાયતા લેવાની તેની વૃત્તિ થઈ. આ વાત પિતાના મંત્રિ વામને જણાવતાં તેણે પાટણના જીનાલયની દેવકુલિકામાં પિતાના પિતા ઉદયન મંત્રિએ સ્થાપન કરેલ અજીતનાથની પ્રતિમાને અદભુત પ્રભાવ વર્ણવ્યું, તે સાંભળી રાજાએ તે પ્રતિમાની ઘણા જ ભાવથી પૂજા ભક્તિ કરીને એ સંકલ્પ કર્યો કે જે આ વખતની ચઢાઈમાં વિજ્ય થયે તે તેના માકરૂપ આપના તીર્થની સ્થાપના કરીશ.” આ સંકલ્પ કરીને રાજાએ અણેરાજ પર ફરી વાર ચઢાઈ કરી, અને તેમાં તેને વિજય-લાભ થયે. આથી કૃતજ્ઞ શિરામણ ચાલુક્યરાજે તારંગા પહાડ પર અદ્વિતીય ઉચાઈવાળે જીનપ્રાસાદ તૈયાર કરાવ્યું અને તેમાં પોતાના ગુરૂ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રતા હાથે એકસે એક
ગુલની ઉંચાઈવાળી અછતનાથની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠ. કરાવી.

Page #17

ઉપર્યુક્ત કથાની સત્યતા વિષે આપણને નીચેના સ્થામાંથી વિશેષ ટકા भणे छ
" अन्यदा भूपति श्रीमदजितस्वामि संस्तवम् । कुर्वन्तं प्ररिपुच्छेदसंकल्पपरिपुरतः ॥ ७१८ ।। तत्मासादविधानेच्छं प्रभुरादिक्षित स्फुटम् । गिरौ तारंगनागाख्येऽनेकसिद्धोन्नतस्थितौ ॥ ७१९ ॥ विहार उचितः श्रीमन्नक्षय्यस्थानवैभवात् । शत्रुजयोऽपरमूर्तिगिरिरेषोपि मृश्यताम् ।। ७२०॥ चतुर्विंशति(रशोति हस्तोचप्रमाणं मंदिरं ततः । बिम्बंचैकोत्तरशतांगुलं तत्र न्यधापयत् ।। ७२१ ॥ अद्यापि त्रिदृशवातनरेन्द्रस्तुतिशोभितः । आस्ते संघजनदृश्यः प्रासादो गिरिशेखरः ॥ ७२२ ॥"
-प्रभाचंद्रसूरिकृतप्रभावकचरित्रान्तर्गत हेमचंद्रसूरिचरित्र, पृ ३३९. આવાજ ભાવને જણાવતે માત્ર થોડા જ ફેરફારવાળે ઉલેખ કમારપાળ પ્રબંધમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. તે આ પ્રમાણે--
___“जिनधर्मप्राप्तौ चैकदा श्रीगुरुवंदनायागतेन राजा श्रीगुरवः श्रीअजितनाथस्तुतिपठन्तो दृष्टाः। तदा श्रीअजितनाथबिम्बप्रभावः स्मृतिमायावः । हृष्टेन श्रीगुरुभ्यो विज्ञप्तं तत्स्वरुपम् । गुरुभिरपि हे श्रीचौलुक्य भूप! अयं तारणदुर्गोऽनेकमुनिसि छिपापकत्वेन श्रीशत्रुजयतीर्थमतिरूपएवेति व्याख्याते श्रीकुमारभूपेन तत्र कोटिसिद्धिपूनकोटिशिलादिमनोरमे श्रीतारणदुर्गे चतु
૧ અન્ય અવસરે અજીતનાથની સ્તુતિ કરતા અને શત્રુના નાશ કરતા પહેલાં કરેલા સંકલ્પ પ્રમાણે અછત ને પ્રાસાદ કરાવાની ઈચ્છાવાળા રાજાને ભગવાન હેમચંદ્રે કહ્યું છે હે શ્રીમન ચૌલુક્યરાજ ! અનેક સિદ્ધો ડે ઉંચી સ્થિતિવાળા આ તારંગા પર્વત ઉપર પ્રાસાદ કરાવે ઉચિત છે, કારણકે અક્ષયસ્થાનની પ્રભુતાએ કરીને આ પર્વત પણ બીજો शत्रुनय छे.
આચાર્યના આ ઉપદેશથી રાજાએ રાશી હાથ ઉંચે પ્રાસાદ કરાવ્યો અને એને એક અગુલ પ્રમાણુવાળી મૂર્તિ તેમાં સ્થાપન કરાવી.
દેવગણુ અને રાજાઓની સ્તુતિઓ વડે મુખરિત થયેલે, તારંગા પર્વતના મુકુટની રોભાને ધારણ કરત સંઘને દર્શન કરવા લાયક તે મહાન પ્રાસાદ હજી પણ તારંગા પર્વત ઉપર शयो.

Page #18

થી તારંગા તીર્થનું ઐતિહાસિક દશન. विशति (चतुरशीति) हस्तोच्च एकोत्तरशतांगुलश्रोअजितबिंगालं कुतः मासादः
ત્તિ છે
પૂજ્યશ્રી મુનિસુંદરસૂરિએ જિસ્લેવરકાશમાં આ તીર્થનાયક શ્રી અછતનાથની સ્તવના કરી છે તેમાં પ્રકૃત વિષયમાં ઉપયોગી થાય તે નીચે ઉલેખ છે—
“જયશ્રી માતુરામુરાદેવને तिष्ठापयिषिते चात्र श्रीचौलुक्य महीपतेः ॥१॥ श्रीमत्तारणदुर्गस्थं श्रीमन्तमजितं जिनम् । जगजैत्रेण मोहेनाजितं तं संस्तुवे मुदा ।। २ ।।
न शस्यते कैः स कुमारपालस्तवात्र तीर्थामरवृक्षरोपणात् । सतां भवक्लेशजदुःस्थताभयं जहार यो मुक्तिगमो भवद्वयात् ।।
-जैनस्तोत्र-संग्रह भा० १ पृ० १४६. ઉપરના વિવિધ ઉલ્લેખ પરથી તારંગાને તેરમી સદીને ઈતિહાસ વિશેષ પ્રકાશમાં આવે છે. એજ સદીમાં એક ધર્મિષ્ટ નૃપતિના પ્રતાપે “તારંગા” પર્વત “તીર્થ આવા પાવન નામને ધારણ કરે છે, અને આજસુધી તેને જાળવી રાખે છે. આ બાબતનો આપણને ઉપર્યુક્ત ઉલ્લેખથી સારી રીતે બોધ થાય છે.
૧ જનધર્મ પામ્યા પછી કઈ અવસરે ગુરૂ મહારાજને વંદન કરવા આવેલા કુમારપાળે આચાર્ય મહારાજ શ્રી હેમચંદ્રજીને અછતનાથની સ્તુતિ ભણુતા જોયા ત્યારે અછતનાથની પ્રતિમાને પ્રભાવ યાદ આવ્યું. હર્ષ પામેલા રાજાએ તે હકીક્ત ગુરૂમહારાજને જણાવી ગુરૂએ પણ ઉત્સાહજનક વચનેથી રાજાને કહ્યું કે હે ચૌલુક્યરાજ ! આ તારંગા પર્વત પણ અનેક મુનિઓને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાવનારે હેવાથી શત્રુ જય પર્વતનું જ બીજું રૂપ છે.
ગુરૂમહારાજની આ વ્યાખ્યા સાંભળીને રાજાએ કરોડે પુરૂષોને સિદ્ધિ આપવાથી પવિત્ર થયેલી કેટીશિલા વિગેરેથી મનેહર તારંગા પર્વત પર એકસોને એક આંગળ પ્રમાણવાળા અછતનાથ પ્રતિમાવડે ભૂષિત ચોરાશી હાથની ઉચાઈવાળો પ્રાસાદ કરાવ્યો.
" જે ગર્ભમાં રહીને પણ પિતાની માતાને અક્ષદીડામાં જય આપનાર વિદ્યા, જેમની તારંગા પર સ્થાપના કરવાની ચૌલુક્યરાજ કુમારપાળે છા કરી, જે જગતને જીતનારા મેહુથી પણ છતાય નહિ તે તારંગા ગઢ ઉપર વિરાજતા શ્રીમાન અછતનાથની હું હર્ષપૂર્વક સ્તુતિ કરું છું.
હે નાથ જેણે તમારા કૅરૂપ કલ્પવૃક્ષ વાવીને સંસારના કલેશથી ઉત્પન્ન થનારી સજજની દરિદ્રતાનો નાશ કર્યો, અને જે સ્વયં બે ભવમાં મોક્ષે જનાર છે એવા તે કમારપાળ પાળની રસુતિ કોણ નહીં કરે?

Page #19

૧૬
શ્રીઆત્માની પ્રકાશ
તેરમી સદીના કયા વષૅમાં તારા તીર્થની પ્રતિષ્ઠા થઈ તે હજી ચા થયુ નથી. હાલ તે એ સબંધમાં એટલુ જ કહેવુ વાજબી ગણાશે કે ૧૨૧૬ થી ૧૨૩૦ સુધીના કુમારપાળના દ્રઢ જૈનત્વના ૧૪ વર્ષો પૈકી કાઇએક વષઁ માં તારંગા
ના જિનાલયની પ્રતિષ્ઠા થઈ છે.
લિપ કેટલીક દંતકથાએ પરથી એમ કહી શકાય કે કુમારપાળની જીંદ ગીના લગભગ છેલ્લા વર્ષમાં તારંગાના જીનમંદીરની પ્રતિષ્ઠા થઇ હશે, પરંતુ ઐતિહાસિક વિષયમાં તેવી વ્રતકથા પર વિશ્વાસ મૂકવાનું અમેા વાજબી ધારતા નથી.
અન્ય ધાર્મિક પુરૂષોને સહયાગ,
જો કે આ પાવન તીર્થની સ્થાપના પુણ્યના ભક્તા તે એક જ મડ઼ારાજા કુમારપાળ ગણાશે પણ એની વૃદ્ધિ અને ઉન્નતિમાં સહુયેગ આપનારા અનેક ધાર્મિક પુરૂષનાં નામ ઉલ્લેખવા ચેાગ્ય છે.
પ્રસિદ્ધ મંત્રિ વસ્તુપાળે તારંગા પર્વતના આ અજીતનાથ ચૈત્યમાં શ્રી આદિનાથની પ્રતિમા સહિત બે ન્હાની દૈયા ( ખત્તકા ) કરાવી હતી એમ ત્યાંના શિલાલેખથી જણાઈ આવે છે.
નાગપુરીય સા॰ લાહુૐ પણ આ મંદિરના ગુઢમંડપમાં આદિનાથના બિબ સહિત ખત્તક કરાવ્યાના ઉલ્લેખ આબુના એક શિલાલેખમાં મળી આવે છે.૨
૧ આ બન્ને દંડ રયે લેખ સર્પિત હજી મૌજુદ છે પણ તેમાં જિનપ્રતિમાને બદલે હાલ યક્ષ યક્ષિણીની મૂ યા છે. બ'ને દેયામાં લેખ નીચે પ્રમાણે છે
<6 ॥ ५० ॥ स्वस्ति श्री विक्रम संवत् १२८५ वर्षे फाल्गुन शुदि २ खौ श्रीमदहलपुर वास्तव्य प्राग्वाटान्वय प्रसूत ट० श्रीचंडपात्मज ठ० श्रीचंडासादांगज ठ० श्री सोमतनूज ठ० श्री आशाराजनंदनेन ठ० कुमार देवीकुति संभूतेन ठ० श्री लूसिंग महं श्री मालदेव योग्नुनेन महं श्री तेज: पालाग्रजन्मना महामात्य श्री वस्तुपालेन श्रात्मनः पुण्याभिवृद्धये इह श्री तारंगक पर्वते श्री अजितस्वामि देव श्री आदिनाथदेव जिनविश्वालंकृत खत्तकमिदं कारितम्, प्रतिष्ठितं श्री नागेन्द्रगच्छे भट्टारक श्री विजयसेनसूरिभिः । ( बीजी देरीमां पण आवोज लेश छे )
39
૨. આ અને ઉપરના લેખ પૂજ્યપાદ પ્રવત્ - શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજની કૃપાથી મ્હને માપ્ત થયા છે. આ લેખના સબંધમાં હુને એમ કહેવામાં આવ્યું હતું કે આ લેખ આયુ ઉપરના દેરામાં છે અને તે વસ્તુપાળનો લખાવેલા છે. પણુ સંપૂણૢ લેખ વાંચતાં મ્હને લાગ્યું ૩ આ લેખ મંત્રિ વસ્તુપાળને નહિં પણૂ નાગપુરીય ( નાગારવાસી ) સા૰લાહુના લખા

Page #20

શ્રી તારગા તીનું ઐતિહાસિક દાન. જણા દ્વાર.
મા પરિવર્તનશીલ સ ંસારમાં કોઈ પપ્પુ કૃત્રિમ પદાની સદા કાળ એક સરખી સ્થિતિ રહેવાની નથી એ સિદ્ધાંત સર્વમાન્ય છે. આજે પૂર્ણરૂપમાં ખીલી નીક ળેલા પુષ્પની આવતી કાલે કેવી દશા થશે તે આપણે સારી રીતે જાણીયે છીએ, પણ મા કાળના અનિવાય સ્વભાવને આપણે સુખે દુ:ખે પણ ગળે ઉતારી જઈયે છીયે, પરંતુ જ્યારે તેમાં પ્લેગ અને ઇન્ફલ્યુએન્ઝાના રૂપમાં ભયંકર વિકૃતિ ફ્રાટી નીકળે છે ત્યારે તેનું સ્વરૂપ દુ:સહુ થઇ પડે છે. લેકે તેનાં નામમાત્રથી પણ તેમા પુકારે છે અને તેના ઝપાટામાંથી છટકી જવાને જ્યાં ત્યાં ભાગતા ફરે છે, આ વાત મારા વાચક મહાશયેથી જાણી તે નીં જ ડેય. આવા જ પ્લેગ ઇન્ફ્રલ્યુએન્ઝાએ-કળ કાપે પૂત્ર મહમ્મદ ગજનવી અને અલાઉદ્દીન ખીલજીના રૂપમાં હિન્દુસ્થાન ઉપર ચઢી આવી હિંદુએના દેત્રમદિરા, દેવમૂર્તિ ચા અને ધર્મ પુસ્તકા ઉપર ટુટી પડ્યા હતા. અને હજારા દેત્રમંદિર અને દેવમૂર્તિયાના ભાગ લઇ શાંત થયા હતા. અડ્ડા ! આ કરૂગ્ણાજનક દશ્ય નજરે જોનાર હિંદુઓના ધર્મ પ્રાણ હૃદયમાં કેટલી અસહ્ય વેદના થઇ હશે !.
૧૭
આપણું તાર’ગા તી પણ આ કાળ કાળકાપનો લાગ થઇ પડ્યુ હતુ એવા દુ:ખદ સમાચાર આપણુને શ્રીમાન સુનિ સુન્દરસૂરિ પૂરા પાડે છે. તે જણાવે છે કે ‘ કુમારપાળે સ્થાપન કરેલ જિનમિંગ પ્લેએ દૂર કરવાથી સુકાઈ ગયેલા તેમના પુણ્યવૃક્ષને ગોવિંદ સંઘપતિએ પોતાના ધનરૂપી જળથી સિંચીને પાછું નવપવ કર્યું, આ વૃત્તાન્ત તે નીચેના શ્લેાકેાથી અલકારિક ભાષામાં વર્ણવે છે—
44 कुमारपालस्य कथं न मित्रं गोविंदसंघाधिपतिर्भवेत् सः । ग्रीष्मे कलौ म्लेच्छदवा शितापैस्तन्यस्त बिम्बापगमेन शुष्कम् ॥ पुण्यद्रुमं तस्य नवत्वदेव द्विवप्रतिष्ठापनतस्तदर्थैः । जलप्रवाहैः किल योऽभिषिच्य प्रभोऽधुना पल्लवयाच्चकार !! — जैन स्तोत्र संग्रह भा० २
,,
વેલો છે. લેખમાં લહુડ અને તેના કુટુંબિયાએ-જુદા જુદા સ્થાનકે કરાવેલ જીર્ણોદ્વાર પ્રતિમાસ્થાપન વિગેરેની યાદી આપેલી છે. . આમાં તારંગાના સબંધમાં “ શ્રી સાગઢ શ્રી પનિતનાથ-મુઢમંદને શ્રી શ્રાાિથવિવ વત્ત ૫ ? આટલા ઉલ્લેખ છે. આ લેખ લખ્યાની સાથ વિક્રમ સ૦ ૧૨૯૬ ની છે.

Page #21

www.kobatirth org
૧૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ઉપરના લોકો સિવાય તારંગાતીર્થને પ્લેને હાથે નુકશાન પહોંચ્યાના સમાચાર કેઈ પણ પુસ્તકથી મળતા નથી. ગેવિંદ સંઘવીએ કરાવેલ તારંગાના જર્ણોદ્ધારના વર્ણનમાં સમસભાગ્યના કર્તા પ૦ પ્રતિષ્ઠામે પોતાના કાવ્યનો આખો સાતમે સર્ચ કર્યો છે, છતાં તેમાં પણ કેઈ સ્થળે આ ઉલ્લેખ નથી જોવામાં આવતો કે “ઢે હોએ નુકશાન પહોંચાડવાથી ગેવિંદને તેને ઉદ્ધાર કરવાની જરૂર જણાઈ હતી.” તેઓ આખા સર્ગને સાર એક પઘમાં જણાવી આપે છે. તે પળ આ છે– " यः पर्वतोपरि गरिष्ठमतिः कुमारपालोवरेश्वरविहारमुदारचित्तः । जीर्ण सकर्णमथवाऽनघवासनावान् द्रव्यव्ययेन बहुलेन समुद्वधारं ॥"
ઉપર પ્રમાણે સેમસભાગ્યકાર કેવલ “જી” શબ્દને જ ઉલ્લેખ કરે છે પણ બીજું કાંઈ કારણ જણાવતા નથી. મુનિસુંદરસૂરિએ જીર્ણોદ્ધારનું વિશેષ કારણ બતાવ્યું છે ખરું, પણ તેની સ્પષ્ટતા કરી નથી. કયા પ્લેથી કયારે અને કેવા પ્રકારનું નુકશાન થયું તે એમના અલંકારિક શબ્દથી સ્પષ્ટ થતું નથી. એમના જણાવેલા છે. તો સંભવ પ્રમાણે અલાઉદ્દીન ખીલજીના સૈનિકે હેવા જોઈએ, અને તેમણે ગુજરાત પર હલ્લે કર્યો તે અરસામાં આ તીર્થને પણ નુકશાન કર્યું હશે એમ લાગે છે. જે આ કલ્પના ખરી હેય તે વિક્રમની શૈદમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં એ ઘટના બની એમ કહી શકાય. પણ “બિંબાપગમ” અને “શુષ્ક એ શબ્દો તે કેવળ અનિશ્ચાયક છે, કારણ કે બિંબને ભાંગી તેડી નાખવાથી જેમ “બિંબાપગમ” થાય છે, તેમ મૂલ સ્થાનથી તેને સહીસલામત ઉઠાડી દેવાથી પણ “બિંબપગમ” શબ્દને પ્રગ કરી શકાય છે. પહેલે દુશ્મનના હાથે થાય છે, ત્યારે બીજો આપત્તિમાંથી બચાવવાના અભિપ્રાયથી તેના ભકતોથી થઈ શકે છે, આ બે પ્રકારના “બિંબાપગમ’માંથી કુમારપાલના તારંગાના જિનમંદિરમાંથી કેવા પ્રકારને “બિંબા પગમ” થયે તે આપણે મુનિ સુંદરસૂરિના શબ્દથી નિશ્ચિત કરી શકતા નથી, પણ બીજા પ્રકારના અપગમ'ને સંભવ ઓછો રખાય છે. કારણ જે પ્રાચીન અખંડ બિંબ તારંગાના કુમારવિહારમાં પૂજાતું હોય તે ત્યાં નવીન બિંબ સ્થાપન કરવાની વૃત્તિ ગોવિંદ સંઘવીના હૃદયમાં જાગેજ નહિં, આ વાત સહજ સમજી શકાય તેવી છે. અને ગેવિંદે ઉદ્ધાર કર્યા પહેલાં પણ તારંગા તીર્થમાં અજિતનાથ પૂજાતા હતા, ને ગેવિંદ પિતે પણ શત્રુંજય, ગિર
૧ જે ઘણી બુદ્ધિને ધણી છે, જે ઉદાર મનવાલે છે, જે વિચારવાનું પુરૂષોમાં પ્રધાન છે અને જેની વાસનાઓ પવિત્ર છે. એવા સંઘવી ગોવિંદ શાહે ઘણું દ્રવ્ય ખરચીને તારંગા પર્વત ઉપર કુમારપાળ વિહારને (કુમારપાલ રાજાએ બનાવરાવેલ જિનમંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કર્યો.

Page #22

www.kobatirth org
શ્રી તારગા તીથનું એતિહાસિક દર્શન. નાર વિગેરે તીર્થોની યાત્રા કરીને પિતાના સંઘની સાથે તારંગા ઉપર અજિતનાથને વંદન કરવા ગયે હતું. આ વાત સમભાગ્યમાં સ્પષ્ટ જણાવેલી છે. આ બધા વિચાર કરતાં એમ જણાય છે કે મુસલમાનેએ મૂલબિંબને ખંડિત કરીને સ્થાનથી ઉઠાડી મૂકહ્યું હશે અને મંદિરને પણ થોડું ઘણું નુકસાન પહોંચાડયું હશે. આથી તેને તીર્થ તરીકે પ્રભાવ મંદ પડી ગયા હશે, મુનિ સુંદરસૂરિના શબ્દોમાં “શુષ્ક થઈ ગયે હશે અને તેથી ત્યાં નવીન બિંબ પધરાવીને પાછી તેની જાહેરજલાલી કરવાની ઈચ્છા ગોવિંદ શાહના હૃદયમાં ઉદ્દભવી હશે એમ કલ્પી શકાય છે.
ગેવિંદ સંઘવી. ગેવિંદ સંઘવી ઈડરગઢના રાવ શ્રીપુંજાજીને બહુ માનીતે અને ઈડરના સંઘના અગ્રેસર વત્સરાજ સંઘવીને પુત્ર હતું. તે શ્રીમન્ત અને રાજમાન્ય હોવા ઉપરાંત ચુસ્ત ધર્મશ્રદ્ધાવ્યું હતું, અને તપગપતિ શ્રીમાન આચાર્ય સોમસુંદર સૂરિને પિતે અનન્ય ગુરૂભકિતથી પૂજતા હતા, તેણે પિતાના ગુરૂ સમસુંદરસૂરિના ઉપદેશથી અનેક ધાર્મિક કાર્યો કર્યા હતા. અને શત્રુંજય, ગિરનાર, પારક વિગે. જેને હેટે ખર્ચે સંઘ કહાડીને અનેક સાધર્મિક ભાઈઓને અપૂર્વ તીર્થયાત્રાઓને લાભ આપે હતા. આ મહેટા સંઘ સાથે સઘળા પ્રસિદ્ધ તીર્થોની યાત્રા કરીને પિતાને ઘરે આવ્યા પછી આ સંઘવીના મનમાં તારંગા તીર્થમાં અજિતનાથની નવીન પ્રતિમા બેસાડવાને મનોરથ ઉદ્દભવ્યું હતું, જે પ્રતિષ્ઠા સમગણિ નીચેના સરલ શબ્દોમાં વર્ણવે છે– " चित्तेऽन्यदेति विममर्श स दीर्घदर्शी श्रीतारणेऽसुरचमूविनिवारणेऽद्रौ । संस्थापयामि गुरुविम्बमहं विलम्बमुत्सृज्य नव्यमजितस्य जिनेश्वरस्य' ।।२।।
આ પછી ગેવિંદે આરાસની અંબાદેવીનું આરાધન કરીને નવ્ય બિંબને માટે એક મોટી શિલા ગાડામાં ભરાવીને તારંગા ઉપર મંગાવી. જેના સંબંધમાં કવિ પ્રતિષ્ઠા સોમે ઘણું વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું છે, તેમાંથી એક બે પદ્ય નીચે આપવામાં આવે છે. "स्तोकं चलन्नथ रथोऽध्वनि भूरिमासैरागात्स तारणगिरेः सदधित्यकायाम् । स प्रस्तरो घटायितुं वरसूत्रधारैः प्रारभ्यते स्म कुतविस्मय इक्षकाणाम् ॥ ५७॥
ક
૧ અન્ય દિવસે તે દીર્ધદશ સંઘવી ગોવિંદ પિતાના મનમાં વિચાર કર્યો કે અસુરોની સેનાનું નિવારણ કરનાર તારંગા પર્વત ઉપર હું ભગવાન અજિતન થી નવીન ટી સ્થા

Page #23

૨૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. स्ताकैदिनैर्दिनपबिम्बविडम्बिभाभिर्विभाजितस्त्रिभुवनं भवनं महिम्नाम् । बिम्बं महत्तरमभूदजितस्य नेतुः स्थाने न्यवेशि च शुभेऽह्नि मनुष्यल:': ॥५॥
सोम सौभाग्य काव्य सर्ग ७. ઉપર પ્રમાણે જ્યારે આ નવીન બિંઃ ઘડાઈને તૈયાર થયું ત્યારે તેની પ્રતિછાને માટે ગેવિંદે હોટ સમારોહ આરંભ્યો અને ગણનાતીત કુંકુમપત્રિકાએ મોકલીને પ્રતિદેશ અને પ્રતિનગરના સંઘને આમંત્રણ કર્યું. જેમ જેમ પ્રતિષ્ઠાને સમય નજદીક આવતો ગયો તેમ તેમ માણસોનો જમાવ વધવા લાગ્યા અને આખર સુધીમાં લા માણસની મેદની એકઠી થઈ ગઈ. ગુણરાજ અને એકરાજ જેવા અનેક રાજમાન્ય પુરૂએ પિતાના રાજશાહી ઠાઠની સાથે આવીને આ મેળાને વિશેષ શોભાયમાન બનાળે. આવનાર સર્વ સંઘનો ચેકી–પહેરે રાવપુંજાજીના સૈનિકે ભરતા હતા. પિતાના સાધર્મિક ભાઈની આ હાજરીથી ગોવિંદ સંઘ વીના ઉત્સાહ અને હર્ષને તો પાર રહ્યો નહિ.
આ લાખો મનુષ્યોની હાજરીમાં કૃતપુણ્ય ગેવિંદે તૈયાર કરાવેલી અજિતનાથની પ્રતિમાની આચાર્ય શ્રી સેમસુંદર સૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી, અને તેજ દિવસે પંડિત જિનમંડનને વાચકપદ પણ અર્પણ કર્યું. પદ તેમજ તારણગઢના દેવળમાં નવીન બિંબની પ્રતિષ્ઠા કઈ સાલમિતિમાં થઈ તેને ખુલાસે કાવ્યકારે આપે નથી. તેમ અમે પણ વર્તમાન મૂળનાયક અજિતનાથની પ્રતિમા ઉપરને લેખ લઈ શક્યા નથી. તેથી પ્રતિષ્ઠાનો ચે કેસ સંવત જાણી શકાયે નથી. આ સંબંધમાં કેવળ એટલું જ કહી શકાય કે સં. ૧૮૮૨ની પહેલાં આ પ્રતિષ્ઠા થઈ ગઈ હોવી જોઈએ, કારણ કે ઇડરના રાવપુંજાજીના વખતમાં એ પ્રતિ થઈ હતી એ વાત તે નિર્વિવાદ છે. રાવપુંજી લગભગ ૧૪૮૨ ના વર્ષમાં સ્વર્ગવાસી થઈ ગયા હતા તેથી આ અરસા પહેલાં તારંગાની પ્રતિષ્ઠા થઈ ગઈ હતી એ વાત સિદ્ધ થાય છે.
વર્તમાન દો. વર્તમાનમાં તારંગાનાં તો પછી તારાદેવી અને બદ્ધગુફાનો ઉલ્લેખ પૂર્વે થઈ ગયો છે એટલે તે સિવાયના દશ્યને જ ઉલ્લેખ કરવાનું બાકી છે.
૧ ત્યાર બાદ માર્ગમાં ધીમે ધીમે ચાલતે તે થ ઘણે માડી તારંગાગિરિ ઉપર પહોંચ્યો અને પ્રેક્ષકોને આશ્ચર્ય કરાવનાર તે મહાન પત્થર ઉસ્તાદ કારીગરે એ ઘડવા માંડ્યો.
સૂર્યમંડળને ઝાંખું પડનારી કાતિ વડે ત્રણે જગતને પ્રકાશિત કરનાર, પ્રભાવશાળી અને કદમાં ઘણું જ મોટું અજિતનાથનું નવીન બિબ શેડા જ દિનમાં ઘડાઈને તૈયાર થયું અને લાખો માણસોએ મળીને તેને દિવસે સ્થાનકે (મંદિર) સ્થાપન કર્યું. .
૨ કર્ણાવતી નિવાસી આ બંને ગૃહસ્થ ગુજરાતના બાદશાહની જ. ઉપરિ અધિકારિયો હતા.

Page #24

www.kobatirth org
શ્રી તારગા તીર્થનું ઐતિહાસિક દશન.
લગભગ એક માઈલ જેટલે પર્વત ચઢાવ ઉલ્લંઘન કર્યા પછી ઉપરના ગઢને પશ્ચિમ દરવાજે આવે છે, દરવાજામાં પેસતાં જમણી તરફની તેની ભીંતમાં ગણેશના આકારના કેઈ યક્ષની મૂર્તિ છે અને ડાબા હાથે એક દેવીની મૂર્તિ છે. આવીજ બે મૂત્તિ મૂળમંદિરમાં જવાને પહેલે દરવાજો અંદરના ભાગમાં છે, આ પરથી અનુમાન કરી શ કે અંદિરમાં પેસવાના દરવાજાની માફક ગઢનો દરવાજે પણ જેને તરફથી થયે હશે.
ગઢની અંદર શરૂઆતમાં પૂર્વ તરફ અને પછી અનિકેણમાં લગભગ અર્થે માઈલ ચાલીયે ત્યારે ઉપરનાં મંદિરનાં દર્શન થાય છે. પ્રથમ દિગંબરની ધર્મશાળા આવે છે અને તેની જોડેજAવેતાંબરીય ધર્મશાલા અને મંદિરમાં જવાને ઉત્તર દરવાજે દષ્ટિગોચર થાય છે. મુખ્ય મંદિરનું મુખ અને મુખ્ય દરવાજે જે કે પૂર્વ સંમુખ છે, તથાપિ લોકેની આવ-જા ઉત્તરના દ્વારથી જ થાય છે.
તારંગાના મંદિરની જેટલી ઉંચાઈ બીજા કેઈ પણ દેવળની નથી એવી જેનોમાં પ્રસિદ્ધિ જામેલી છે અને તેની ખરેખરી સત્યતા આ દેવળને નજરે જોતાંજ જણાઈ આવે છે. આવી ઉંચાઈ અને જાડાઈવાલું જબરદસ્ત દેવળ જેમાં તે બીજે કયાંય નથી જ, પણ હિંદુસ્થાનભરમાં પણ આવું આલીશાન મંદિર બીજે કઈ સ્થળે હોય એમ અમારા જાણવામાં નથી. પ્રભાવક ચરિત્ર અને કુમારપાલ પ્રબન્ધમાં આની ઉંચાઈનું પ્રમાણ ચોવીશ હાથનું લખ્યું છે, તે ખરેખર ભૂલભરેલું છે, વીશ નહિ પણ રાશી હાથ લખવું જોઈએ, આ ભૂલ થકારની નહિં પણ લેખકે ચતુરશીતિને ઠેકાણે “ચતુર્વિશતિ” લખીને કરી હશે એમ લાગે છે. ગમે તેમ છે પણ મંદિરની ઉંચાઈ ચોરાશી હાથથી વધારે હશે, પણ એથી તો નહિંજ એ વાત ચોક્કસ છે. રવિ ઉંચાઈના મહુમાં તેની જાડાઈ કેટલી હેવી જે તે વાંચક પિતે જ વિચારી લેશે.
હાલની અજિતનાથની પ્રતિમા જે ગોવિંદ સંઘવીની બેસાડેલી છે તેની ઉંચાઈ પણ પાંચ હાથથી ઓછી તે નહિજ હોય. કુમારપાલે કરાવેલી પ્રતિમાની ઉંચાઈ એક સે એક આંગલની હતી એમ કુમારપાલ ચરિત્રના લેખક જણાવે છે, પણ હાલની પ્રતિમાનું પ્રમાણ તે તે કરતાં પણ વધારે છે એમ જેનારને ખાત્રી થાય છે, અને નીસરણી વિના લલાટમાં તિલક કરી શકાતું નથી એજ એની ઉંચાઈનું સાદું પ્રમાણ છે.
હેટા મંદિરના કોટને લગતાં જ અગ્નિકોણમાં બીજા બે દેરાસર આવેલાં છે જે નંદીશ્વર અને અષ્ટાપદનાં દેરાં કહેવાય છે...
મંદિરની પૂર્વ દિશામાં પિણાએક માઈલ પર એક ટેકરી છે, જે પુણ્ય પાપની

Page #25

www.kobatirth org
શ્રી આત્માન પ્રકાશ.
બારીના નામથી ઓળખાય છે. અહીં ટેકરીની ટોચ ઉપર મહેટા પત્થર ઉપર એક દેરી છે જેમાં રહેલ પ્રતિમાજીના પરિકરમાં સં. ૧૨૭૫ ના વૈશાખ શુદિ ૩ ને લખેલ એક લેખ છે. એજ દેરી વાળા પત્થરની નીચેની ગુફામાં અર્વાચીન કાળમાં સ્થાપિત થયેલી પાદુકા છે. મૂળ મંદિરથી આ ટેકરી તરફ આવતાં વચમાં પાણીનાં ઝરણાં અને બગીચાના આકારની વૃક્ષોની ઘટા દષ્ટિગોચર થાય છે. પ્રાચીન કાળની ઈમારતાનાં ભગ્નાવશે પણ આ તરફ અધિક પ્રમાણમાં જોવાય છે. અનેક મકાનના પાયા અને ભીતે પ્રેક્ષકને–પૂર્વકાળમાં અત્રે સારા પ્રમાણમાં મનુષ્યની વસતિ હેવાનું-સૂચન આપે છે. સાડા ત્રણ ફીટ જેટલી મકાનેની ભીંતની જાડાઈ અને તેમાં વપરાયેલી ઈટોની લંબાઈ તથા પોળાઈનું અનુક્રમે ૧૪ અને ૯ ઇંચનું પ્રમાણ જોતાં વહૃભીપુરનાં પ્રાચીન મંડિયરે અને ઇટે યાદ આવે છે. અને તે ઉપરથી આ મકાને વિક્રમની સાતમી આઠમી સદીમાં બન્યાં હશે એવું અનુમાન સહજ થઈ જાય છે.
આ પર્વતીય પ્રદેશમાં વસેલા ગામના રક્ષણ માટે તેજ વખતમાં એક મજબૂત કિલ્લો બાંધી લેવામાં આવ્યું હતું, જે હજી પણ કેટલાક ભાગમાં વિલ માન છે અને ઘણે ભાગ જમીન દોસ્ત થય છે. કિલ્લાની ભતની જાડાઈ લગભગ ૭ ફીટ જેટલી છે, આ ઉપરથી તે કે મજબૂત હોવો જોઇયે તે સ્વયં જણાઈ આવશે. કિલ્લાના પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશાના દરવાજા હજી મોજુદ છે, પણ તે અસલના વખતના છે કે પછીના બનેલા તે કહી શકાય તેમ નથી. જૈન ગ્રન્થોમાં આ કિથાને “તારણદુર્ગ’ના નામથી ઉલ્લેખ્યા છે.
૧ આ લેખને ઘણે ભાગ ઘસાઈ જવાથી બરાબર વંચાત નથી.
૨ વલભીપુરીનાં સાતમી આઠમી સદીમાં બનેલાં મકાંનેનાં ભૂથાયી ડિયરે હજી પણ આધુનિક વલભી (વળા) ની પશ્ચિમ દિશામાં જમીનમાંથી નીકળી આવે છે. આ ભગ્નાવશેષમાંથી નીકળેલી કેટલીક ઈ વળાના સંગ્રહસ્થાનમાં રાખી મૂકવામાં આવી છે. આ ઈટ. લંબાઈ અને પહોળાઈમાં તારંગાની ઈટો જેટલી છે અને તેલમાં એક એક ઈંટ ૨૨ સેર વજનની છે.
૩ કેટલાક આધુનિક વિદ્વાનો આ ગઢને “તારાગઢ” અને આને લગતા નગરને “તારાપુર’ કહે છે, અને આ માન્યતાને આધાર અમુક દંતકથાને માને છે, પણ આવી બાબતોમાં દંતકથા૫ર કેટલું વજન મૂકવું તે ઈતિહાસત્તાઓથી અજાણ્યું નથી. “તારાગઢ” નામનું જે ઐતિહાસિક સ્થળ મનાય છે તે આ નહિં પણ અજમેર પાસે આવેલું છે; એમ ઈતિહાસે પુરવાર કર્યું છે. આ ઉપરથી “તારાગઢઃ “તારાપુર” અને “તારાદેવી' ના સંબંધે ચાલતી દંતકથાઓનું વજન જણાઈ આવશે.

Page #26

શ્રી તાર્ગા તીનું ઐતિહાસિક દાન.
૨૩
મંદિરથી દક્ષિણમાં પત્થરથી આંધેલુ પાકું તલાવ છે, અને ઉંચી ટેકરી ઉપર ચામુખજીની દેરી છે. પાસેની બીજી દેરીમાં એક પ્રતિમા છે જે પાછળથી કોરા ઘસી નાખીને દિગંબરી બનાવવામાં આવી છે.? આ ટુંક ઉપર દિગંમરાની એક દેરી ખની રહી છે. આ ઉંચી ટેકરી ‘કૈાટિશિલા’ નામથી પ્રખ્યાત છે.
અને ન્હાની ન્હાની
મંદિરની ઉત્તર દિશામાં ખીજી એક ટેકરી છે જે ‘ સિદ્ધશિલા ’ કહેવાય છે, આના ઉપર પણ ચૌમુખજી અને પગલાંની દેરીચે છે. પાસે દિગંબરાની એક ડેરી અને છે. આ ટેકરી ઉપર જતાં વચમાં વિકટ ગુફા ઉભી દિગંબરીય પ્રતિમા નજરે પડે છે. ધર્મશાલામાંથી નીકળતાં જ ઘેાડે દૂર એક જૂના કુવા અને એક જળનુ’ કુંડ વચમાં મળે છે, કુવા કચરાથી લગભગ ભરાઇ જવા આવ્યેાં છે, પણ કુંડ જળથી ભરેલા છે, અને તે જળ વપરાય પશુ છે.
મૂળ મંદિરની પૂહમાં પશ્ચિમ તરફ કેટલાંક ન્હાનાં મ્હોટાં દિગંબરીય મદિરા આવેલાં છે, પણ અજિતનાથના જંગી દેશની આગે તે ઢેરી જેવડાં જ્હાનકડાં દેખાય છે. સઘળાં દિગબરીય મદિરા અજિતનાથના મંદિરની અપેક્ષાએ નવીન છે. આ ઉપરાંત પણ કેટલાંક ઉપયોગી તેમજ નિરૂપયોગી ઢસ્યા તારણગઢની હર દ કાના નેત્રાને આનંદ આપે તેવાં ગણાવી શકાય તેમ છે; પણ લેખ વિસ્તારના ભયને લીધે સર્વના ઉલ્લેખ કરી શકાયા નથી.
રામપુરા ( ભ કાડા ) તા॰ ૩૧-૭-૧૯૨૦.
છેવટે વિચારક અને ભાવિક યાત્રિકાને ‘તારંગા તીર્થ ' ની મુલાકાત લેવાની ભલામણુ કરી આ લેખ સમાસ કરવામાં આવે છે.
op
મુનિ કલ્યાણવિજયજી,
૧ એમ કહેવાય છે કે થાડાંક વર્ષો ઉપર ક્રાઇ એક દિગમ્બરે શ્વેતાંબરાના કબજાની આ વેતામ્બર જિન મૂર્તિને પોતાની બનાવવા માટે ચોરીછુપીથી કંદારા ધસાવીને લિંગના આકાર બનાવરાવ્યા હતા; પશુ વેળાસર એ ચોરી પકડાઇ જતાં માફી માંગીને તે શ્વેતામ્બરાની દયાનું પાત્ર બન્યા હતા !
૨ કુમારપાલપ્રભધમાં થયેલા કાટિસિદ્ધિ (દ્ધ) પૂતત્કાટિશિલાદિ મનારમે શ્રી તારણુદુર્ગં ’ આ ઉલ્લેખથી જાય છે કે પદરમી સદીમાં પણુ આ ટુક કાટિશિલા'ના નામથી પ્રસિદ્ધ હતી.

Page #27

૨૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
(
પ્રતિકૂળ અવસ્થાઓમાંથી છૂટવાની
9 અમોઘ ઉપાય. (૯
.
ઝ« ઝ૮૧ વિઠ્ઠલદાસ મૂળચંદ શાહ, બી. એ. જીkઝ
8
=
=
=
=
=
=
પણે સારી રીતે સમજીએ છીએ કે દુઃખ યાને વિત્તિ એ એક પરિ. ૨છાયા છે, જે સાયી સુખની સુંદર કૃતિ ઉપર પડે છે, તેમજ આ સંસાર એક પણે સદશ છે જેમાં પ્ર વ્યક્તિ કેવળ પિતાનું જ પ્રતિબિંબ જુએ છે. આપણે ક ક ધે અને દૃઢતા પૂર્વક એવાં
સ્થાને પહોંચીએ છીએ કે જ્યાં જાળ નૈત્રિક નિયમ સારી રીતે દષ્ટિગત તથા બુદ્ધિગત થઈ શકે છે. નાક નિયમનાં જ્ઞાન આપણને એ વાતનું પણ જ્ઞાન થશે કે પ્રત્યેક વસ્તુ કાર્યકારણની વનસાથી સંબંધથી પરાર જકડાયેલી છે અને કોઈ પશુ વારના સંબંધમાં એ નિયમ લાગુ ન પડી હોય એ સંભવ નથી. નેહાના તેમજ મોટાં સ કાર્યોમાં એ નિયમ અવિરતપણે કાર્ય કરી રહેલ છે. કે પશુ અવસ્થા એવી નથી કે જેમાં એ નિયમનું કાર્ય એક ક્ષભર પણ રોકી શકાય, એમ બનવું એ સર્વથા અસંભવિત છે, કારણ કે એમ બનવાથી તે નિયમનો અભાવ થઈ જશે. તેથી જીવનની પ્રત્યેક અવસ્થા નિયમબદ્ધ છે, તેમજ પ્રત્યેક અવસ્થાનું કારણ અને ભેદ તેમાંજ વિદ્યમાન છે. એ નિયમને કંઈ ઈનકાર કરી શકતું નથી, કોઈ વિરોધ કરી શકતું નથી અને કે તેનાથી બચી શકતું નથી. જે મનુષ્ય પોતાનો હાથ અગ્નિમાં નાંખે છે તે જ્યાં સુધી પોતાનો હાથ અગ્નિમાંથી બહાર ન કાઢે ત્યાં સુધી બન્યા જ કરે છે. પ્રાર્થનાઓથી તેની અવસ્થામાં કંઈ પણ પરિવર્તન થઈ શકતું નથી. આ નિયમાનસિક જગતમાં પણ કાર્ય કરી રહેલ છે. રાગ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, માયા એ સર્વ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના અગ્નિ છે, જે નિરંતર બળ્યા કરે છે અને જે કઈ એમાં પડે છે તે અવશ્ય બળે છે. એ માનસિક અવસ્થાઓનું નામ દુઃખ છે અને ખરી રીતે જોતાં તે નામજ યથાર્થ અને સાર્થક છે; કારણ કે અજ્ઞાનવશાત તે નૈસર્ગિક નિયમને બદલવા ઈચ્છે છે. તે વાવસ્થાઓ મનુષ્યનાં અંતરમાં અવ્યવસ્થા ઉપન્ન કરે છે અને કેઈ કોઈ વખત રોગ, શોક, દુઃખ, નિરાશા, નિષ્ફળતા અથવા દુર્ભાગ્ય રૂપે બહાર પ્રગટ થાય છે. આથી ઉલટું પ્રેમ, પ્રીતિ, સત્યતા અને પવિત્રતા શીતલ વાયુ સમાન છે, જેનાથી આત્માને શાંતિનો અનુભવ થાય છે અને નૈસર્ગિક નિયમને અનુકુળ હોવાથી તે સુખ, વાર, સફલતા, આશા અથવા સૈભાગ્ય રૂપે બહાર પ્રગટ થાય છે.

Page #28

www.kobatirth org
પ્રતિકૂળ અવસ્થામાંથી છૂટવાને અમેઘ ઉપાય.
૨૫
આ વિવન્યાપિ નિયમને સંપૂર્ણત: સમજવાથી આજ્ઞાપાલન નામની માનસિક અવસ્થાની પ્રાપ્તિ થાય છે. જયારે આપણે જાણવામાં આવશે કે સંસારમાં પ્રેમ, ન્યાય અને ઐક્ય એ નિયમ ઉપર અવલંબી રહેલ છે, ત્યારે આપણે એ પણ જાણુ શકશું કે જે જે વિપરીત અને દુઃખદાયક અવસ્થાઓ છે તે સર્વે એ નિયમને ભંગ કરનારાં જ પરિણામ રૂપ છે. આ પ્રકારનાં જ્ઞાનથી શકિત અને બળની વૃદ્ધિ થાય છે તેમજ ઉત્તમ જીવન, સ્થાયી સફલતા અને અપૂર્વ આનંદની સંપ્રાપ્તિ થાય છે. જે મનુષ્ય પ્રત્યેક દશામાં સંતોષ માને છે અને સંપૂર્ણ અવરથાઓને પિતાની કેળવણીનું આવશ્યકીય અંગ સમજે છે, તે સર્વ પ્રકારની દુઃખદાયી અવ
સ્થાઓ ઉપર વિજય મેળવે છે અને તે અવસ્થાઓને એવી રીતે પિતાને આધીન કરી લે છે કે ફરી વખત તે આવશે એવી લેશ પણ આશંકા રહેતી નથી, કારણ કે નિયમબધ કાર્ય કરવાથી તે અવસ્થાનો સર્વથા નાશ થાય છે. જે મનુષ્ય તે નિયમને યથાર્થ રીતે સમજી શક્ય હોય છે અને જે પિતાની જાતને નિયમ રૂપ બનાવી શક હોય છે તે જ નિયમબધ કાર્ય કરી શકે છે. આ મનુષ્ય જે વસ્તુ ઉપર અધિકાર મેળવે છે તેના ઉપર સદાને માટે અધિકાર રાખી શકે છે, તેમજ તે જે ઈમારત બનાવે છે તે એવી બનાવે છે કે તેને કદિપણુ નાશ થત નથી. જેમ દૃઢતા અને નિર્મલતાનાં કારણે આપણામાં વિદ્યમાન છે, તેમ સંપૂર્ણ સુખ અને દુઃખનાં કારણે પણ આપણામાં વિદ્યમાન છે. જ્યાં સુધી આપણે આપણું પિતાનાં અંતરંગને શુદ્ધ કરતા નથી, ત્યાં સુધી કેઈ પણ પ્રકારની ઉન્નતિ સાધી શકાતી નથી; વળી જ્યાં સુધી નિયમિત રીતે આપણે જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરતા નથી ત્યાં સુધી સુખ અને શાંતિની પ્રાપ્તિ નિતાંત અસંભવિત છે.
તમે ઈચ્છે છે કે તમને સારા સારા પ્રસંગે મળે, તમારું કાર્યક્ષેત્ર વિશાળ બની જાય, તમારી શારીરિક અવસ્થા સારી થઈ જાય અને સાથે સાથે તમે તમારાં મનમાં તમારા ભાગ્યને પણ ઉપાલંભ આપતા હશો. અત્ર જે કાંઈ કહેવામાં આવે છે તે તમારે માટે જ છે. તમે તે શબ્દાને ધ્યાન પૂર્વક અભ્યાસ કરી તમારું હૃદય પટ ઉપર અંકિત કરી લે, કારણ કે જે કાંઈ અત્ર કહેવામાં આવે છે તે અક્ષરશ: સુત્ય છે. “જો તમે દૃઢ પ્રતિજ્ઞા પૂર્વક તમારા પિતાનાં આંતરિક જીવનને ઉન્નત બનાવી લેશો તે તમારી બાહ્ય અવસ્થાએ પણ તમારી ઈરછાનુસાર અવશ્ય ઉન્નત થશે જ,”એ તે સુવિદિત છે કે શરૂઆતમાં એ માર્ગ તમને મુશ્કેલીમાર્યો લાગશે, પરંતુ જો તમે એ માર્ગ ઉપર ચાલવાની દૃઢ પ્રતિજ્ઞા કરશો, હૈયે અને દૃઢતાપૂર્વક તમારા મનને નિયમસર કાર્ય કરતા શીખવશો, તમારી ત્રુટીઓને નિર્મૂળ કરશો અને તમારાં બળ અને આંતરિક શક્તિઓને વિકાસ થવા દેશે તે તમારા બાહ્ય જીવનમાં જે પરિવર્તન થઈ જશે તે જોઈ તમને અત્યંત આશ્ચર્ય થશે.

Page #29

www.kobatirth org
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
જ્યારે તમે ઉપર બતાવેલ રીતે કાર્ય કરવાને પ્રારંભ કરશો ત્યારે તમને ઘણા ઘણા સુપ્રસંગોની પ્રાપ્તિ થશે અને એ સુપ્રસંગોને સમુચિત લાભ લેવા માટે તમારામાં શક્તિ તેમજ જ્ઞાનને ઉદ્દભવ થશે, સાચા સુદ તમારી પાસે અનામત્રિત આવશે. તમે લોહચુંબકની માફક તમારી સાથે પ્રેમ અને સહાનુભૂતિથી વર્તનાર મનુષ્યને તમારા પ્રતિ આકષી શકશે. તદુપરાંત પુસ્તક તથા અન્ય બાહા વસ્તુઓ તમારી આવશ્યક્તાનુસાર સુગમતાથી તમને મળશે.
તમે નિર્ધનતાના બંધનમાં સપડાયેલા છે, તમે અસહાય અને નિરાશ્રિત છે અને તમારી હાર્દિક ઈચ્છા એવી છે કે કેઈપણરીતે તમારી એ પ્રતિકૂળ અવસ્થા સુધરે, પરંતુ તે જરાપણ સુધરતી નથી અને તમે દિસામુદિવસ વિપત્તિના અંધકા૨માં ગ્રસિત થતા જાઓ છે, તમે તમારા ભાગ્યને ઉપાલભ્ય ગણે છે. તમે એ પ્રતિકૂળ અવસ્થાઓને માટે તમારા ભાગ્યને, કુળને, અથવા માતપિતાને દેષિત ગણો છે, પરંતુ તેમ કરવું તદ્દન વ્યર્થ છે, કેમકે તેમ કરવામાં કશો લાભ નથી. એ પ્રમાણે કરવું બંધ કરો, કારણ કે જેના ઉપર તમે દોષ મુકે છે તે તમારી પ્રતિકૂળ અવસ્થાનું કારણ નથી. તમારી પ્રતિકૂળ અવસ્થાનું કારણ તમારી પિતાની અંદર રહેલું છે અને જ્યાં કારણ છે ત્યાં જ તેને ઉપાય રહેલો છે. તમે બીજા . ઉપર દેષાપ કરે છે તે એમ સિદ્ધ કરે છે કે તમે પ્રતિકૂળ અવસ્થામાં રહેવાને લાયક છે તેમજ એ પણ પ્રતીત થાય છે કે જે શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ ઉન્નતિ તેમજ ઉદ્યોગનાં મુખ્ય સાધનરૂપ છે તેને તમારામાં અભાવ છે. જે જગતની પ્રત્યેક વસ્તુને વ્યવહાર નિયમાનુસાર છે તેમાં કઈ પણ પ્રકારને દોષ હોઈ શકે નહિ. જો કોઈ માણસ સ્વતઃ દુઃખ અને ચિંતા કરી લે છે અને વ્યર્થ હીડાયા કરતું હોય છે તે માનવું કે તે સ્વયં આત્મઘાત કરે છે. તમે તમારી પોતાની માનસિક અવસ્થાને લઈને તમારાં બંધનને વધારે મજબૂત બનાવે છે, અને અજ્ઞાનાંધકારમાં ફસાયેલા રહે છે. તમે તમારા જીવનમાર્ગ બદલી નાખે. પછી તમારૂં બહા જીવન પણ વયમેવ બદલાઈ જશે. તમે તમારા પિતામાં જ્ઞાન અને વિશ્વાસ પેદા કરે અને તમારી જાતને ઉત્તમોત્તમ પ્રસંગે તેમજ ઉત્કૃષ્ટ વસ્તુઓ માટે લાયક બનાવે. સૌથી પહેલું લક્ષમાં રાખો કે તમારી પાસે જે કાંઈ છે તેને બને તેટલો સદુપયોગ કરે અને કદાપિ એમ ન ધારે કે તમે ન્હાના ન્હાનાં કાર્યોને વિચાર કર્યા વગર મોટાં મોટાં કાર્યો કરી શકશે, કારણકે જો તમે એમ કરશો, અર્થાત્ ન્હાના ન્હાના કાપોની દરકાર કર્યા વગર મેટાં મોટાં કાર્યો હાથમાં લેશો તે તમને કેઈપણ પ્રકારને સ્થાયી લાભ થશે નહિ અને સંભવિત છે કે તે માટે તમારે તમારા સ્થાનથી પાછા હઠી જલારૂપ શિક્ષા ભેગવવી પડે. જેવી રીતે નિશાળમાં વિદ્યાર્થીને પહેલા વર્ગમાં પસાર થયા વગર બીજા વર્ગમાં ચઢાવી શકાતું નથી, તેવી રીતે પહેલાં

Page #30

પ્રતિકુળ અવસ્થામાંથી છુટવાને અમોઘ ઉપાય. ૨૭ તમારી પાસે જે કાંઈ રહેલું છે તેને સારી રીતે ઉપયોગમાં લે, તેનાથી યથેષ લાભ મેળવે અને ક્રમે ક્રમે તમને અધિક લાભની પ્રાપ્તિ થશે. એક ગૃહસ્થ એક વખત પોતાના એક નેકરને પાંચ રૂપિયા આપ્યા, બીજાને બે રૂપિયા આપ્યા અને ત્રીજાને એક રૂપિયે આપે. એમાંથી પહેલા અને બીજા નેકરે વિશેષ મહેનત કરીને બમણું રૂપિયા કર્યો, પરંતુ ત્રીજા નેકરે પિતાને મળેલ રૂપિયાને કાંઈ પણ લાભ મેળો નહિ. તે ગૃહસ્થને એ વાતની ખબર પડી ત્યારે તે નકર ઉપર ઘણે નારાજ છે અને તેણે તેની પાસેથી એ રૂપિયે છીનવી લઈ પહેલા નેકરને આપી દીધે, આ ઉદાહરણથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે કે આપણી પાસે જે કાંઈ થોડું ઘણું હોય છે તેને સદુપયોગ કરી લાભ મેળવવો જોઈએ અને તેને યથાસંભવ સારા કાર્યમાં લગાડવું જોઈએ. જે આપણે એ પ્રમાણે કરશું નહિ તે તેનું પરિણામ એ આવશે કે આપણી પાસે જે કાંઈ હોય છે તે પણ ચાલ્યું જશે; કારણકે આપણે આપણું વ્યવહારથી જ સિદ્ધ કરી આપીએ છીએ કે આપણે તેને માટે લાયકાત ધરાવતા નથી. તેથી પ્રત્યેક મનુષ્યને માટે જરૂરનું છે કે તેણે જે કાંઈ પિતાની પાસે હેય અને જેવી પિતાની અવસ્થા હોય તેનાથી સંતોષ રાખી કમશઃ પિતાની ઉન્નતિ સાધવી જોઈએ. ધારોકે તમે એક નાની ઝુંપડીમાં રહે છે અને ત્યાં એવાં કારણે વિલમાન છે કે જે તમારા સ્વાથ્યને હાનિકર્તા થઈ પડે છે. એવી અવસ્થામાં તમને સારા વિશાળ મકાનમાં નિવાસ કરવાની ઈચ્છા થતી હોય તે તમારે એટલું જ કરવું જરૂરનું છે કે તમારે તે ઝુંપડીનેજ એક ન્હાનું સ્વર્ગીય ભુવન બનાવવા યત્ન કરવો જોઈએ. તમારી ઝુંપડીને એવી સાફ અને સ્વચ્છ રાખો કે ત્યાં જરાપણું મલીનતા જોવામાં ન આવે. તેને તમારાથી બની શકે તેટલી સુંદર અને રમણીય બનાવવા ખંતથી યત્ન આદરો, જે કાંઈ કાર્ય કરો તે અત્યંત સાવધાનતાથી કરો. ભોજનશાળાને સ્વચ્છ અને સુંદર બનાવે. તેની અંદર વિવિધ મિષ્ટાન્નને બદલે સાદે ખોરાક તૈયાર થતો હોય તે તેની ચિંતા ન કરે, પરંતુ જે કાંઈ બનાવો તે સ્વાદપૂર્ણ બનાવે. તમારી ઝૂંપડીમાં તમે સુંદર ગૃહેપર ગોઠવી ન શકો તો તેની ચિંતા નહિ, પરંતુ તેને હર્ષ, આનંદ અને સ્વાગતરૂપી ઉપસ્કરથી શોભાય. માન બનાવવા યત્ન કરે અને તેને પ્રેમયુક્ત શબ્દના ખીલાથી સંતોષ અને દૃઢતારૂપી હડાવડે મજબુત જડી ઘો. અર્થાત્ તે ઝુંપડીમાં સે કઈ હર્ષ અને આનંદથી જીવન વ્યતીત કરી શકે, પરસ્પર પ્રેમપૂર્વક વ્યવહાર કરી શકે અને ધૈર્ય તથા સંતોષ ધારણ કરી શકે એવું ત્યાંનું વાતાવરણ બનાવો. આ પ્રકારનું હાયસ્કર કદિપણ બગડવા અથવા ઘસાવા પામશે નહિ.
આ રીતે આસપાસની વસ્તુઓની કદર કરવાથી તમારી અવસ્થાઓ સુધારવા લાગશે તેમજ કોઈ સુપ્રસંગ મળવાથી તમે સારૂં ગૃડ તથા સારી વસ્તુઓ પ્રાપ્ત કરશે. જો તમે એમ ઇચ્છતા હો કે તમને વિચાર કરવા માટે અને કામ કરવા

Page #31

૧૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
માટે અધિક સમય મળે તા ઠીક, અથવા એમ ધારતા હા કે તમારે ઘણા સમય સુધી સખ્ત કામ કરવું પડે છે, તેા તમારે એટલુ ધ્યાનમાં રાખવુ જોઈએ કે જે કાંઇ અલ્પ સમય તમને મળે છે તેના તમે · પુરેપુરો લાભ લઈ શકા છે કે નહિ ? તમે તે અલ્પ સમય પણ બ્ય ગુમાવતા હશેા તા તમે અધિક સમયને માટે ઈચ્છા શખા તે નિરર્થક છે, કારણકે તમે તેનાથી અધિક માળસુ અને અસાવધાન બની જશે.
નિર્ધનતા અને અવકાશના અભાવને તમે આપત્તિરૂપ માના છે તે તમારી ભૂલ છે. તે આપત્તિરૂપ નથી; છતાં જે તે તમારી આત્મન્નતિ સાધવામાં ખાધક અને તે તેમાં તમારા પેાતાનાજ દોષ છે. તમારી અમુક પ્રકારની નિર્મૂળતાને લઈને તે બાધાકારક બની ગયેલ છે. જે દોષનુ તમે તેનામાં આરોપણ કરી છે તે વસ્તુત: તમારામાં જ છે. તમે પોતે જ તમારાં ભાગ્યના નિર્માતા છે, એ વાતને ખરાબર સમજવા યત્ન કરો. જેવા કાર્યમાં તમે તમારા મનને રોકશેા તેવું. તમારૂં ભાગ્ય ઘડાશે અને જેમ જેમ એ વાતને સમજવા તથા અનુભવવા લાગશે। તેમ તેમ તમારૂ દુઃખ સુખરૂપ બનવા લાગશે અને પ્રતિકૂળતા અનુકૂળતાના રૂપમાં ખદલાવા લાગશે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે જેને તમે દુ:ખ અને વિપત્તિનું કારણુ માના છે, તે સુખ અને આનંદનું કારણુ ખની જશે. તે સમયે તમને તમારી નિ નતાથી આશા, સાહસ અને સાષની પ્રાપ્તિ થશે અને અવકાશના અભાવને લઇને કામ કરવાના પ્રસંગને હાથમાંથી જવા ન દેવાની બુદ્ધિ તમારામાં જાગૃત થશે. જેવી રીતે સૈાથી મલીન ભૂમિમાં સુંદર સુગ ંધિત પુષ્પા ઉત્પન્ન થાય છે, તેવી રીતે નિર્ધીનતાની અ ંધકારમય ભૂમિમાં દયાલુતાના અનુપમ અને મનહર પુષ્પા ખીલી નીકળશે. જ્યાં આપત્તિએની સામે થવુ પડે છે અને પ્રતિકૂળ અવસ્થાને પરા જીત કરવામાં આવે છે, ત્યાં આગળ ભલમનસાઇ અને એકનિષ્ઠા પ્રકટ થઇ પાતાના ગુજીનુ ભાન કરાવે છે.
તમે કઈ દુષ્ટ અને નિ*ય શેઠના નાકર હા જે તમારી સાથે અસદ્ વ્યવહાર કરતા હોય; તે પણ તમારે એ વાત તમાાં ભલાં માટે આવશ્યક સમજવી તેઇએ, તમારા શેઠ તમારી સાથે અસહ્યા વ્યવહુાર કરે, તાપણુ તમારે તેની સાથે અત્યંત સભ્યતાપૂર્વક વર્તવું જોઇએ. હમેશાં સતાષ અને ન્દ્રિયનિગ્રહની ટેવ પાડા. જે નુકશાન તમને પહોંચ્યું હોય તેનાથી માનસિક અને આત્મિક શક્તિ પ્રાપ્ત કરવાના મહાન લાભ મેળવે, આ પ્રમાણે વર્તવાથી તમે એક આદર્શરૂપ બની જશે અને તમારા શેઠે ઉપર તમારા પ્રભાવ પડવા લાગશે. તે પોતાના અસદ્વ્યવહારથી લજ્જિત મનશે, અને તે સાથે તમારામાં એવુ ઉચ્ચ કોટિનું આત્મિક ખળ વધી જશે કે જેને લઇને તમારા મનમાં સાશં વિચારા ઉત્પન્ન થશે. તમે દાસ છે એવા ભૂલમાં પશુ ખ્યાલ ન કરી, પરંતુ સચ્ચારિત્ર અને સદ્વ્યવહારથી તમારામાં ઉચ્ચ વિચારા ઉત્પન્ન કરશે. બીજાના દાસ હોવાના ખ્યાલ કર્યાં પહેલાં તમે વિચાર કરો કે

Page #32

પ્રતિકુળ અવસ્થામાંથી છુટવાને અમેઘ ઉપાય ૨૯ તમે પિતે તમારી કુવાસનાઓના દાસ છે કે નહિ? અંતરમાં ઉંડા ઉતરી ખુબ વિચાર કરે અને તમારા પિતાના દેશધી કાઢવામાં લેશ પણ સંકેચ ન કરે. કઠેર હદય બનીને તમારા દોષે તપાસે. સંભવ છે કે તમને તમારી અંદર નીચ અને કુત્સિત વિચારે માલુમ પડે અથવા તમને હમેશનાં જીવન અને વ્યવહારમાં ખરાબ ટેવે પડી ગઈ હોય. એવા નીચ વિચારે અને ખરાબ ટેવને તિલાંજલી આપે. ઈન્દ્રિયેનું દાસત્વ ન સ્વીકારે. પછી તમે કઈ પણ માણસનું દાસત્વ કરી શકશો નહિ. જ્યાં સુધી તમે તમારા પિતાના દાસ બની રહ્યા છે ત્યાં સુધી તમે બીજાના દાસ છે. તમે ઈન્દ્રિયેને તમારે વશ કરી લેશો એટલે તમારી સઘળી પ્રતિકૂળ અવસ્થાઓ અદશ્ય થશે અને સઘળી કઠિનતાઓ દૂર થઈ જશે.
આ કઈ પણ વખત એવી ફરિયાદ ન કરે કે ધનવાન લેકે તમને દુઃખ દે છે. શું તમને એવો સંપૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે જે તમારી પાસે દ્રવ્ય હોય તે તમે કોઈને પણ કાન આપત નિરંતર સ્મરણમાં રાખે કે જગતને એ અવિશ્કેલ નિયમ છે કે જે કે આજે કેઈને દુઃખ દે છે તે કાલે અવશ્ય દુઃખ પામશે જ. ગરીબ અને તવંગર સર્વની બાબતમાં આ નિયમ લાગુ પડે છે. એ પણ સંભવિત છે કે તમે પૂર્વ જન્મ માં ધનાઢ્ય હશે અને બીજા કાને દુઃખ આપ્યું હશે, જેનું ફળ આ જન્મમાં ભેગે છે. આથી વિશ્વાસ અને દૃઢતા પૂર્વક અભ્યાસ કરે. હમેશાં સ્મરણમાં રાખે કે જે કંઈ બને છે તે કર્માનુસાર જ બને છે. મનુષ્ય જેવાં કાર્યો કરે છે તેવું ફળ પામે છે. કોઈ કોઈને સુખ ના દુઃખ આપતું નથી. મનુષ્ય પોતે જ પોતાનાં સુખ દુઃખને કતાં છે. જેવા એના વિચારો હોય છે, તેવી જ તેની બાહ્યાવસ્થા પણ હોય છે. તેથી મનુષ્યમાત્રે પિતાના આંતરિક દે છે શોધી કાઢવા સખ્ત પ્રયાસ કરો જોઈએ. આ વિષયમાં ઉદાસીનતા ધારણ કરવાથી આત્માને જેટલી હાની થાય છે તેટલી સંસારમાં અન્ય કોઈ પગ વસ્તુથી થતી નથી. જે લેકે પિતાના દે શોધી કાઢવામાં બેદરકાર રહે છે તેઓ પિતાના આત્માને દિવસાદિવસ અવનત અને પતિત દશાએ પોંચાડે છે. તેથી જે રીતે બની શકે તે રીતે પ્રત્યેક મનુષ્ય પોતાના
નું અન્વેષણ કરવા યત્નશીલ બનવું જોઈએ. નિરંતર ધ્યાનમાં રાખો કે તમારા વિચારે તથા કાર્યો વિશુદ્ધ, પવિત્ર અને નિર્દોષ હોવા જોઈએ. જે એવા ન હોય તે કદાપિ તેની પ્રશંસા ન કરે. એમ કરવાથી તમારી એકનિષ્ઠા અને ભલમનસાઇની છાપ મજબૂત પડશે અને તમને સુખની સામગ્રી ઉચિત સમયે સ્વતઃ પ્રાપ્ત થશે.
(અપૂર્ણ).

Page #33

શ્રી આંત્માનંદ પ્રકાશ.
જૈન દષ્ટિએ લા૦ મા૰ તિલક.
લા॰ મા॰ તિલકની દેશસેવાથી કાણુ અજાણ્યું છે ? એમના અવસાને હિં'ને શાકજનક સ્થિતિમાં મૂક્યું છે. એમનુ પૂરેપુરૂ વિશાળ સ્વરૂપ સમજવા માટે અત્યંત દીર્ઘદષ્ટિની આવશ્યકતા છે. માત્ર હિંદીઓનાં હૃદયજ એ ખાટ યથા અનુભવે છે; અને કોઇક ભાગ્યા તૂટ્યા શબ્દોમાંજ પેાતાની લાગણી પ્રકટ કરી શકે છે.
એકવીશમે વર્ષે ગ્રેજ્યુએટ; ન્યૂ ઇંગ્લીશ સ્કૂલ અને ફર્ગ્યુસન કૉલેજના સંસ્થાપક, ધારાસભાના ભૂતપૂર્વ સભાસદ, મરાઠા અને કેસરી પત્રના પચ્ચીશમે વર્ષે તંત્રી, સ્વદેશ સેવાની ખાતર માંડલેના એક કેદી, છ વર્ષની કેદ ભાગળ્યા છતાં રાજકીય પ્રવૃત્તિમાં ચાલુ શખેલા અવિરત પ્રયત્ન, હિંદીઓને રાજતંત્રની નીતિ સવાંગે સમજાવીને ઘડી આપનાર, લેાકમાન્યપણૢ સર્વવ્યાપક હોવા છતાં સાદું જીવન, નિરભિમાનતા અને નીડરતાથી · સ યુક્ત અને કૉંગ્રેસના સંચાલક, વિગેરે વિગેરે:---
માવી ભરચક જીંદ્રગીનુ અવલેાકન એક દષ્ટિપાતમાં કાણું કરી શકે? એમાં પ્રકટ થયેલા વિરલ ગુણા એમાં દર્શાવેલા સમર્થ વિચાર, અને એમાં કરેલી મહાન સ્વદેશ સેવાની કાંઈક ઝાંખી કરવા પુરતું જ આપણી બુદ્ધિ કામ કરી શકે.
તેમની જે જે ખાદ્ય પ્રવૃત્તિએ જનસમૂહમાં જોવામાં આવી છે તે તે બાહ્ય પ્રવૃત્તિએ તેમના અંતરગ વિચારને અનુકુળ હાઇ પ્રશસ્ય અને પૂજાવાને ચેાગ્ય ગણાઈ છે. જૈન ઢષ્ટિ પણ વિચાર અને વર્તનને સુવર્ણ અને સુગંધના દાંતવર્ડ વખાણે છે. તેથીજ જૈન દર્શનમાં શ્રદ્ધા અને ચારિત્ર ઉપર પ્રત્યેક વ્યક્તિ પરત્વે ખાસ વજન આપવામાં આવ્યુ છે. જ્યારે પ્રાકૃત મનુષ્ય મનુષ્યની ખાદ્ય સેવાની કદર કરતા ડાય ત્યારે જૈન સૃષ્ટિ કે જે હંમેશાં શુષ્ણેાનેજ પૂજતી આવી છે, અને અંતરંગ ગુણાને મુખ્ય સન્માન આપતી આવી છે તે હૃષ્ટિએ લે॰ મા॰ તિલકનું જીવન કેટલું ઉન્નત હતુ તે જરા તપાસીએ.
સંસ્કૃત ભાષાના તથા વેદાંતાદિ ધામિક પ્રથાના અભ્યાસી તરીકે સમર્થ વિદ્વાન છતાં પોતાની શક્તિના ઉપયાગ માટે ભાગે રાજકીય ક્ષેત્રની પ્રવૃત્તિમાં એમણે જીવ. નભર કર્યાં છે. એમ કહેવામાં આપણે જરા પણ ભુલતા નથી. રાજકીય ક્ષેત્રની પ્રવૃત્તિના હેતુ પ્રજાને સ્વરાજ્યના જન્મ સિદ્ધ હક્કની પ્રાપ્તિ કરાવવા રૂપ એમના હૃદયમાં જવલંત હતા. જૈન દૃષ્ટિએ મનુષ્યના અનેક વ્યાપક ગુણ્ણામાંના એ એક ગુણુ છે. કેમકે સ્વદેશ સેવામાં દુ:ખી મનુષ્યેાના ઉદ્ધાર કરવા એ મહાન સૂત્ર ગુપ્તપણે અંતર્ગત થયેલું છે. એમનું હૃદય સરકાર તરફ કેવું હતું એ જ્ઞાનીંગમ્ય હકી

Page #34

ન દષ્ટિએ લોકમાન્ય તિલક,
કત હેઈ આપણા બુદ્ધિના વિષયની બહાર છે. પરંતુ એમણે લખેલા એક મિત્ર તરફના પત્રમાં પારદર્શક રીતે દેખાઈ આવે છે કે સરકાર તરફ એમનું વલણ દ્વેષ કે તિરસ્કારવાળું નહોતું પરંતુ વફાદાર રહીદઢતાથી હિંદના લેકને સ્વરાજય પ્રાપ્ત કરાવી આપવા તરફ અને તે ખાતર સરકાર તરફથી પોતાના અંગે થતી પ્રત્યેક પ્રકારની અવગણના સહન કરી લેવા તરફ હતું અને અથાગ આત્મબળવડે પોતાની ધારેલી મુરાદ બર ન આવે ત્યાં સુધી અશ્રાંત શ્રમમાંથી પાછા હઠવાની પિતાની વૃત્તિને પૂર્વ જન્મના સંસ્કારોથી નાબુદ કરેલી હતી. “વિનૈઃ પુનઃ પુનરિ રિ
જમાના માથપુરમાના જ વિનંતિ” એ નીતિ વાક્યને યથાર્થ રીતે પિતાના આત્મ ગુણ સાથે વણ દીધું હતું,
માંડલેમાં જ્યારે રાજપ્રતિનિધિ તરફથી પરહેજ કરવામાં આવ્યા ત્યારે તેમના અગાધ આત્મબળે પામરતા નહીં સવીકારતાં ત્યાં ભગવદ્ ગીતાનું રહસ્ય લખવું શરૂ કર્યું. અને પૂર્વ પશ્ચિમના વિદ્વાનોના વિચારોનું સમેલન કરી–પશ્ચિમના જડવાદને આર્યાવર્તના અધ્યાત્મવાદ સાથે વિરોધી ઠરાવી. પિતાની વિદ્વત્તાને પરિચય જ્યારે તેઓ કેદમાંથી છુટ્યા ત્યારે લગભગ નવસે પાનાનું સુંદર સાહિત્ય જનસમાજ સમક્ષ પ્રકટ કરી યથાર્થ રીતે બતાવી આપે છે. ભગવદ્દગીતામાં એમણે કર્મગ સિદ્ધ કર્યો છે અને –
"तस्मादसक्तः सततं कार्य समाचर
___ असक्तोह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः।" અર્થાત –“તેટલા માટે હે મનુષ્ય! આસક્તિ રહિતપણે પુરુષાર્થ કર! તેથી જ તું પરમપદની પ્રાપ્તિ કરી શકીશ.”
–એ સૂત્રને હૃદયમાં સતત ધારણ કરી પિતાનું જીવન કર્મયોગમાં વિતાવ્યું છે. એ કગ સાથે જૈનદષ્ટિને શું સંબંધ છે, અથવા એમના કર્મયોગ સાથેના વિચારે જૈન દર્શનને તદન સાનુકૂળ છે કે કેમ? એ હકીકતની વિગતમાં અમે યહાં ઉતરવા માગતા નથી. પરંતુ ગીતા રહસ્યમાં કોઈ કોઈ સ્થાને એમણે જેને દેશ ઉપર એવા વિચારે દર્શાવેલ છે કે “જૈન ધર્મની પેઠે સૈદ્ધ ધર્મ પણ - દિક ધર્મ રૂપ પિતાના પિતા પાસેથી જોઈએ તેટલે મીલક્તને હિસે લઈ કે કારણને લીધે જુદા નીકળેલા પુત્ર સ્થાને છે.”—એમના જેવા વિદ્વાનને જૈન દર્શન નની સૂક્ષ્મ હકીકત જાણવાના અભાવે અપૂર્ણ માહીતીવાળી સિતિમાં તેમ લખવું પડયું હશે, જેથી દિલગીરી દર્શાવ્યા વગર ચાલતું નથી કે લગભગ ત્રણ વર્ષ પુર્ણ થયાં ગુર્જર ભાષામાં ગીતા રહસ્ય ભાષાંતર થઈને બહાર પડયું છતાં જેના દર્શનના

Page #35

www.kobatirth org
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ કઈ પણ ખાસ અભ્યાસીએ જૈન દર્શન તરફને આ આક્ષેપ દલીલ પૂર્વક સમૂળ નિવારણ કરવાને અ૫ પ્રયાસ પણ તેમના કોચર કર્યો નથી.
જૈન દષ્ટિ કિંકિંમ વગાડીને કહે છે તેમ આપણે ગુણાધિક મનુષ્ય તરફ પ્રેમ રાખતાં રાખતાં તે તે ગુણે ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત કરવાના અધિકારી થઈએ છીએ અને જે કાંઈ તે ગુણેનું અનુકરણ થઈ શકે અને આપણે આત્મા જેટલે અંશે ઝીલી શકે તે યથાશક્તિ જીવનમાં ઉતારવા પ્રયત્ન કરે એ આપણું કર્તવ્ય છે.
જેને દષ્ટિએ મિત્રી પ્રમોદ અને કારૂણ્ય ભાવનાના અંશે લે. માત્ર તિલકમાં સંગતિ હતાં એમ એમના આખા જીવન ઉપરથી જોઈ શકાય છે. એમનું હદય ઉત્તમ અને પારદશી હતું. એમના હૃદયને વેગ વિનીત પક્ષ ( moderate) ની દષ્ટિએ હદ ઉપરાંત સાહસિક હતો. પરંતુ એમના હૃદયની શુદ્ધતા અને લોકોનો મોટો ભાગ એમને દેવ તરીકે માનતે છતાં પરિપૂર્ણ સાદાઈ હતી એ નિર્વિવાદ છે.
એમના જવાથી હિંદુસ્થાન વિષમ સ્થિતિમાં આવી પડયું છે તે પણ કુદરતની શુભકારી ઈચ્છા ઉપર શ્રદ્ધા રાખી મનુષ્ય પોતાના જીવનમાં એમના સદગુણે પ્રકટાવશે; તે એ મહાપુરૂષ મૃત્યુ પામ્યા છતાં અમર છે એમ પ્રત્યેક હૃદયને આશ્વાસન મળશે.
ફતેહચંદ ઝવેરભાઈ.
તત્વજિજ્ઞાસુ સજજને પ્રત્યે પર્યુષણ પ્રસંગે બે બેલ,
લે –મુનિ મહારાજશ્રી રવિજયજી મહારાજ વહાલા વીર બંધુઓ તથા બહેને!
આપણે પ્રતિવર્ષ પર્યુષણ પ્રસંગે ભારે ઉત્સાહથી મોટા સમુદાયથી સહેજે એકઠા મળી સુગુરૂને જેગ હોય તે તેમની સમીપે કલ્પસૂત્ર જેવા પવિત્ર આગમના અર્થનું શ્રવણ કરીએ છીએ, જેમાં આપણું અતિ આસજોપકારી ભગવાન શ્રી મહવીર પ્રભુના સવિસ્તર ચરિત્રને સમાવેશ થાય છે. એ પ્રભુના અતિ બાધદાયક અદભૂત ચરિત્રમાંથી આપણે ધારીએ તે ઘણું એક ગ્રહણ કરી શકીએ અને તેની જરૂર પણ ઘણું છે. કલ્પસૂત્ર જેવા પવિત્ર શાસ્ત્ર દ્વારા ભગવાન મહાવીર પ્રભુનું પવિત્ર ચરિત્ર સાંભળનાર તેના અનુયાયી સાધુ-સાધ્વીઓ તથા શ્રાવક શ્રાવિકાઓ જે તેને અંતરમાં ઉતારે તે તે પિતે કેટલા બધા પૂજય-પવિત્ર બનવા પામે ?

Page #36

તત્ત્વજિજ્ઞાસું સર્જન પ્રત્યે પર્યુષણ પ્રસંગે એ એલ.
૩૩.
કેવળ રૂઢિની ખાતર વાંચવા કે સાંભળવા કે સાંભળવા માત્રથી નહિ. પશુ સ્વ ન્યૂ ધર્મ તરીકે વિનય મહુમાન પૂર્વક તે પવિત્ર શાસ્ત્ર વાંચવા કે સાંભળવા પૂર્ણ લક્ષ રખાય તાજ ઉત્તમ પરિણામ આવી રાકે. આટલા આટલા વર્ષ થયાં પ્રતિવર્ષ પ્રભુનુ પવિત્ર ચરિત્ર વાંચવાના તથા સાંભળવાના સતત અભ્યાસ છતાં પણુ આપણું હૃદય દ્રવતું કેમ નથી ? તે વસ્તુ આપણુને ખરાખર પરિશુમવા પામે તે હૃદય જરૂર દ્રવવુ જ જોઇએ. પ્રભુએ માતાના ગર્ભામાં રહ્યા છતાં માતા ઉપર અનુકંપા કહેલ કે ભકિત ભાવથી થેાચિત આચરણ કરી આપણને આપણા માતપિતા દિક વડીલજના પ્રત્યે પૂર્ણ ભકિતભાવથી સમયાચિત આચરણુ આચરવા સૂચળ્યુ છતાં તેની કશી દરકાર કરાય છે ? માતપિતાદિક પૂજય જનાની આંતરડી ધ્રુવીને ધર્મ-નિતિ વિરૂદ્ધ સ્વેચ્છાએ ચાલનારા કયારે પણ ક`ન્ય ધર્મથી વંચિત રહીને સુખી થઈ શકે ખશ ? નહીંજ; આવી અનેક ઉપયોગી ખાખતા સંબંધી ખારીક આધ એ પવિત્ર શાસ્ત્ર યથાવિધિ સાંભળી તેના સાર ગૃડી લેત્રાના ખપી ભાઈ હુના મેળવી પ્રમાદ રહિત પાત પેાતાનું વન સુધારવાથી ધર્મના અધિકારી મની ઉભય લેકમાં અવશ્ય સુખી થવા પામેજ; આ કાળના જીવાને વક્ર જડ તરીકે ઓળખાવ્યા છે તેથી તેમને શુદ્ધ માના યથા આપ થવા અને પરિણમવા દુર્લભ અને માયા પ્રપંચ મૂકી શુદ્ધ મન વચન કાયાથી તેના યથાર્થ અમલ કરવા તેમજ તે વળી અત્યંત દુલ ભ છે. તેમ છતાં તે પણ દ્રઢ અભ્યાસ અને વૈરાગ્યના ખળથી દાષ સમુદાયના ાસ ( આછાશ ) કરી પાત્રતા મેળવી પવિત્ર ધર્મરત્નના અધિકારી બનીને અવશ્ય સુખી થઇ થકે છે. આપણુ સહુને પણ ઉચિત છે કે આ પણામાં જડ ઘાલીને રહેલા દ્વેષ-ક્ષુદ્રતાદિક દુષ્ટ દોષાને દુર કરવા અને ક્ષમા—સમ તા ગંભીરતાદિક સગુણા પ્રાપ્ત કરવા પૂર્ણ કાળજી રાખતા રહેવું. ન્યાય-નીતિ પ્રમાણિકતાને તેા ધર્મની દરકાર કરનારે અવશ્ય આદરવાની જરૂર છે. એનાથી વેગળા રહી ધને પામવા ઇચ્છવું' એ વધ્યાને પુત્રની પ્રાપ્તિ કરવા ઈચ્છવા જેવુ અશકય છે. ખરા ધર્મની પ્રાપ્તિ ત્યારેજ થઇ શકે કે જ્યારે આપણે સત્યની ખાતર પ્રાણાજી કરવા તત્પર થઇએ. પ્રાણાન્તે પણ ન્યાય નીતિને ન તજીએ. વળી સહુને કાપણા પ્રાણ આત્મા સમાન લેખીએ. પરને દુઃખી તેખી તેનું દુ:ખ દુર કરવા યથા શકિત પ્રયત્ન કરીએ અને સુખી તથા સદ્દગુણી જાણી દેખી દીલમાં શજી થઈ તેવા સદ્ગુણી મનવા ઉચિત આચરણુ દૃઢતાથી કરીએ અને ગમે તેવા નીચ કાર્ય કરનાર પ્રત્યે પણ દ્વેષ લાવ્યા વગર તેને સુધારવાનું ખની શકે તેા કરૂણા લાવી તેમ કરીએ. છતાં તે સુધરી નજ શકે એમ જણાય તા પણ શકય હિત કાર્ય કરવા સાવ ધાન રહીએ તેજ આપણે સર્વજ્ઞાત ધર્મરત્નની રક્ષા કરી તેની સાર્થકતા કરી

Page #37

www.kobatirth org
~
~
-
~
- શ્રી આત્માન પ્રાંશ શકીએ. ક્રોધ-માન-માયા-લે કષાય હિત નિર્દોષ ટિકરને સમાન નિર્મળ આત્માને ઘમ છે તે રાગ-દ્વેષ મળથી મલીન થાય છે, શગ દ્વેષની ચિકાશથીજ કર્મ બંધ થાય છે અને તેથીજ જન્મમરણ વડે સંસારામણ થાય છે. તે અનંતા દુર માંથી બચવા સગવેષાદિક દેષાથી દૂર રહેવું જોઈએ એટલે કે જે જે નિમિત્તાથી રાગ દ્વેષ વધે તે તે નિમિત્તે તજવાં અને જે જે નિમિતેથી રાગદ્વેષાદિક ઘટે તે તે નિમિતેનું સેવન કરવા લક્ષ બાંધવું. જયાં સુધી પાયા દેષજ જેવાની, જાણવાની કે ગાવાની કુટેવ દૂર કરી ન શકાય ત્યાં સુધી આપણામાં દોષને જી-વધારો થવાને, લેષને ઘટાડે તેવા ગુણને વધારે ત્યારેજ થઈ શકે કે જ્યારે દેષદ્રષ્ટિ તજી ગુણ ગ્રહણ કરતાં જ શીખીએ-પનિંદાને ઢાળ તજીએ અને ગુણ-ગુણીની પ્રશંસા-અનુ મદના કરી તેને યથાયોગ્ય આદર કરતા રહીએ. આપણામાં ગુણને ગંધ સખે ન હોય છતાં બેટી ફુલ મારીએ અને સામામાં અનેક સદ્દગુણ હોય છતાં તેને વખાથવાને બદલે ઉલટા કવાડીએ આવાં અપલક્ષણથીજ આપણી અધોગતિ (૫હતી) થઈ રહી છે. તેમાંથી બચવું જ હોય તે તે અપલક્ષણ તજવાં જ જોઈએ. નવશ નિવમી નબળા માણસને પરનિંદા કરવી વધારે ગમે છે, જેથી પરિણામે તેઓ બહુ બી થાય છે. સજજને સદા ચેતતા રહીને સુખી થાય છે. સજીને ચંદન જેવા શીતળ પ્રકૃતિનાં હાઈ વપરને હિતરૂપ થાય છે, પવિત્ર વિચાર વાણી અને આચર
ગે તેઓ અનેક જનને ઉપકારક થઈ શકે છે, મલેકિક શમા, મૃદુતા, નમ્રતા સરલતા, નિર્લોભતા, જિતેન્દ્રિયતા, દયાલતા, સત્યતા, પ્રમાણિકતા, નિસ્પૃહતા નિર્લેપતા અને સુશીલતાદિક સદગુણો વડે તેઓ સારી આલમને ઉપકારી બને છે. દુર્ગણ માત્ર તેમનાથી દૂર રહે છે, જ્યારે સદ્દગુણે તેમનામાં સહેજે આવી વસે છે. તેઓ દેવતાઓને પણ વ્હાલા લાગે તેમ છે. તેમના સદગુણે સહુ કોઈને આકષી લે છે. તેમ છતાં તેઓ સ્વાશ્રયીપણે આત્મજ્ઞાન, આત્મશ્રદ્ધા, આત્મરમણ અને આત્મવીર્યમાંજ વૃત્તિ સ્થાપી રાખનારા હોય છે. તેમના અલોકિક પ્રભાવથી કઈક ભવ્યાત્માઓ સન્માર્ગને આવી સુખી થાય છે. કલિકાલમાં પણ અપૂર્વ શીત ળતા ઉપજાવનારા આવા સત્પર હોય છે. તેમનું શરણુ આપણને હે! જેથી આપણે પણ સદગુણી અને સદગુણાનુરાગી બની ઉભય લેકમાં સુખી થઈએ.
ઈતિશમ,

Page #38

અમદાવાદ.
સ. ૨૦૧ નું ઇનામ.
સવે જૈન શ્વેતાંબર મૂર્ત્તિ પૂજક ભાઈઓને તથા ખડ઼ેનાને ખબર આપવામાં આવે છે કે શ્રી રાજનગર જૈન શ્વેતાંબર મૂર્ત્તિ પૂજક ધાર્મિક ઈનામી પરીક્ષાની સંસ્થા તરથી છ ક ગ્રંથ, પંચસંગ્રહ અને કમ્મપયડીની સૂક્ષ્મ વિચાર સાથેની પરીક્ષા તા. ૩૦આટામર ૧૯૨૦ સંવત્ ૧૯૭૬ના ભાદરવા વિંદે ૬ રિવવારના રાજ અમદાવાદ ડાશીવાડાની પાળમાં વિદ્યાશાળાના મકાનમાં દિવસના બાર વાગતાં લેવામાં આ વશે. આ પરીક્ષામાં પહેલે નબરે પાસ થનારને શ્રી તત્ત્વવિવેચક સભા તરફથી રૂ. ૨૦૧) નુ ઇનામ આપવામાં આવશે. જેએ આ પરીક્ષા આપવા ઇચ્છતા હોય તેઓએ તા. ૬ ઠી સપ્ટેમ્બર ૧૯૨૦ સંવત ૧૯૭૬ ના ખીજા શ્રાવણુ વિક્રે ૮ ની સાંજ સુધીમાં નીચેના સરનામે પહોંચે તે પ્રમાણે પાતાનુ નામ, જ્ઞાતિ, ઉમ્મર, મધા અને રહેવાનું ઠેકાણુ' લખી અરજી માકલી આપવી. આ તારીખ પછી ફાઇની અરજી લેવામાં આવશે નહિ. ડાશીવાડાની પાળ,
ઝવેરી સેાગીલાલ તારાચંદ. સેક્રેટરી શ્રી રા. જૈન શ્વે. મૂ. ધા. પરીક્ષા,
જીવન—સુધારણાના સન્માર્ગેા. પ્રત્યેક કુટુ મમાં અવશ્યરાખવા અને વાંચવા લાયક અત્યુત્તમ લેખના સ ંગ્રહ પ્રયાજક—વિઠ્ઠલદાસ મૂળચંદ શાહ, બી. એ.
જીવનમાં નવીન ઉત્સા, રૅડનાર, નવીન ચૈતન્ય જગાડનાર, અપૂર્વ આનંદ અને શકિત પ્રેરનાર તેમજ માનસિક શકિતના અજબ વિશ્વાસ કરનાર ઉમદા સવિચારાથી ભરપૂર આ પુસ્તક પ્રત્યેક સ્ત્રી પુરૂષને સ્વપરહિત સાધવામાં અમૂલ્ય સાહાય આપનાર થઇ પડે તેમ છે. આમાં નિર્દિષ્ટ કરેલા સન્માર્ગો જાણી જીવનયાત્રા સફળ કરવા જરૂર` મંગાવા. ક્રિ રૂા. ૧૫ મળવાનાં ઠેકાણું:
( ૧ ) શ્રી જૈન આત્માનઢ્ઢ સભા-ભાવનગર. ( ૨ ) જીવનલાલ અમરશી મહેતા પીરમશાહ રાડ અમદાવાદ.
શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર એજ્યુકેશન
—
તરફથી લેવાતી “ ધાર્મિક રિફાઇની અને રિક્ષાના ” અભ્યાસ ક્રમમાં આ વર્ષને માટે કંઇ પણ ફેરફાર કરવામાં આવ્યા નથી. જેથી પ્રથમના અભ્યાસ ક્રમ મુખ્ ઉમેદવારાએ તૈયાર થવું.
પરીક્ષાના ટાઇમ પણ આગળ મૂજબ દીસેમ્બર મહીનાના છેલ્લા રવીવારને છે.
ટાલાલ વી. સાફ બી. એ. માહનલાલ બી. ઝવેરી બી. એ. આન, સેક્રેટરી,

Page #39
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ. શારીરિક અને માનસિક ઉન્નતિ, ઉત્સાહના પ્રબળ પ્રભાવે થાય છે, એ જણાવ્યા પછી આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ ઉપર થોડુક કહેવાની જરૂર છે. શારીરિક અને માનસિક ઉન્નતિમાં જેટલી અગત્ય ઉત્સાહ ધરાવે છે તેથી વિષેશ અગત્ય આધ્યાત્મિક ઉન્નતિનીમાં છે. એનું કારણ બહુ થાડા મનુષ્યો જાણે છે આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ એ આત્માની ઉન્નતિ સાથે સંબંધ ધરાવે છે, અને શરિર અને મન કરતાં પણ આત્મા પ્રથમ અગત્યને હોવાથી તે ઉન્નતિમાં ઉત્સાહની પ્રથમ પતિની અગત્ય ધરાવે છે. તેમ હોવાથી તેની પાછલ લેવો જોઇ શ્રમ પણ સર્વથી વધુ હોવા જોઇએ અને તેથી તે પાછળ વખતને ભોગ પણ મટે આપ પડે એ સ્વભાવિક છે. આ ધ્યાત્મિક ઉન્નતિ સૌથી શ્રેષ્ઠ હેવાથી તેને પ્રાપ્ત કરતાં ઘણી મહેનત પડે છે, અને કેટલાક પ્રસંગો એવા આવી પડે છે કે જે વખતે નિરાશા પણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ નિરાશા નહિ થાય તે માટે ઉત્સાહની જરૂર મોટી છે. અમુક સ્થિતિ પાસ થાય નહિ ત્યાં સુધી નીરૂઉત્સાહને સ્થાન આપવું ન જોઈએ, અને જે વખતે તેવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન થવાનો સંભવ જણાય તે વખતે બહુ સાવધાન રહેવું જોઈએ. શારિરીક કે માનસિક ઉન્નતિ કે આંથી પણ દેખી શકાય છે, પણ આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ ઘણીજ સુક્ષ્મ હોવાથી ચર્મ ચક્ષુથી નજરે પડે એમ નથી. શરિર પુષ્ટ થતું હોય કે થયું હોય તે તે તરત જ આખોને તથા બીજાઓને માલુમ પડે છે. તેથી દરપળે ઉત્સાહ વધે છે જ, પણ આ આધ્યાત્મિક પુષ્ટિ અખેથી દેખાતી ન હોવાથી કેટલીક વખત નબળા મનુષ્યો નિરઉત્સાહી થાય છે. તે એવી શંકા કરે છે કે આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ | થઈ હોય તો તે પ્રત્યક્ષ રીતે માલુમ કેમ પડતું નથી ? એવા વિચારો થતાં હોય તે વખતે જે કઈ નિરઉત્સાહના વચને બેલે તે તેની અસર તેના ઉપર તરત જ થતાં તે નિરઉત્સાહી થાય છે. પોતે પિતાનું કામ છેડી દે છે, અને પિતાની ઉન્નતિને બદલે અવનતિ કરવામાં . કારણ ભૂત થાય છે એ કારણથી જ તમે જે કામ હાથમાં તેમાં પૂર્ણ ઉત્સાહ રાખો અને જે તે કાર્યમાં ઉત્સાહ ઉત્પન્ન થતું ન હોય તે તે કામ છેડે વખત પડતું મૂકી જ્યારે ઉત્સાહ ઉત્પન થાય ત્યારે તે કામ પુનઃ હાથમાં છે. દરેક કાર્યની ફતેહનું પ્રથમ પગથીઉં ઉત્સાહ છે, અને નિરૂઉત્સાહ નાશનું પ્રથમ પગથીઉં છે. ઘણી વખત આપણે બીજાઓને બોલતાં સાંભળીએ છીએ કે અમુક કાર્ય કરતી વખતે મારું મન ના કહેતું હતું અને તે છતાં મેં તે કામ કર્યું તેનું પરિણામ ખરાબ આવ્યું. વળી કઈ બીજે માણસ એમ કહે છે કે અમુક કાર્ય હાથમાં લેતાં, મારા પગ અને હાથની શક્તિ ગુમ થઈ ગઈ હતી. કોઈ એમ કહે છે કે અમુક કાર્ય કરતાં જ મને અપશુકન થયા ને તેથી મને ખાત્રી હતી કે તે પાર પડશે જ નહિ. એ સર્વેને અર્થ એ છે કે ઉત્સાહથી થતાં કર્મોમાં પ્રિતિને અંશ રહેલો હોય છે, અને તે અંશ કાર્ય ફોહમંદ થવામાં જે જે અંગેની જરૂર હોય છે તે તે સંજોગોને આકર્ષે છે, અને તેથી તે કાર્ય ઘણું ખાં ઉત્સાહ કાયમ રહે છે તે પાર પડે છે, ઇસુ ખ્રીસ્ત, નબી સાહેબ, મહમદ, જૈનેના તીરે હિંદુઓને ચોવીશ અવતાર વગેરેના ઇતિહાસ, અને નેપાલન બોનાપાર્ટ, રાણુ પ્રતાપસિંહ, શીવાજી, રણજીતસિંહ વગેરેની તવારિખ, તેમજ હિંદી રાષ્ટ્રીય કાસની કામકાજની છેલ્લા 30-32 વર્ષોની તપશીલ આ વાત કેટલી બધી સત્ય છે તે સાબીત કરે છે. પારસમણિ હૃદયતેજ. For Private And Personal Use Only