Atmanand Prakash Pustak 011 Ank 06

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531126/1

Page #1

श्री
आत्मानन्द प्रकाश
2CHOO.Com DOCTOR
८७)
CHODACHOICICIOCOCISIOSHOOCHECONSC015) DaysTGMOGrojCHOSDCirteeCrsee-vectiHOUCpCaseeroseli
-
-
ReemaScESSSIOICEScessCDPOSED
इह हि रागद्वेषमोहाद्यन्निभूतेन संसारिजन्तुना, शारीरमानसानेकातिकटुकदुःखोपनिपातपीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेय--
पदार्थपरिझाने यत्नो विधेयः ।।
पुस्तक ११ ] वीर संवत् २४४०, पोश.
आत्म. संवत् १८ [अंक ६ ठो.
પ્રભુ સ્તુતે.
શાર્દૂલવિક્રીડિત. જે નિત્યે ભવતાપથી અતિ તપ્યા જે તીવ્ર તૃષ્ણ ધરી, પીડાતા અતિ ઉષ્ણ કામ પવને લાનિ ધરે જે ખરી, તેવા પામર જીવન સુખમયી જે શાંતિ દે નિર્મલા, તે પામે યે વીર "કલ્પતરૂની છાયા સદા શીતલા.
૧
૧ સંસારના તાપથી. ૨ તૃષ્ણ લાભ અને તૃષા. ૩ ગરમ. ૪ કામદેવ રૂપ પવનથી. ૫ શ્રીવીર ભગવાન રૂપી કલ્પવૃક્ષની.

Page #2

૧૪૨
આત્માનન્દે પ્રકાશ
|| 39 ||
आत्मिक तृप्ति स्वरूपाष्टक.
(સુણા શાન્તિ જિષ્ણુદ સેાભાગી—એ રાગ, ) ભાજ્ય ક્રિયા સુર પાદપ લ છે, વલી પેય જ્ઞાનામૃત રસ છે; આસ્વાદન સામ્ય તાસ્કૂલ, તૃપ્તિ લહે મુનિ એથી અમૂલ, આત્મિક ગુણથી જે તૃપ્તિ મળેછે, સ્થિર દીર્ઘ સમય એ રહેછે; તેથી અન્ય વિષય પર ઇહા, ન કરે મુનિ જ્ઞાતે રિહા. રસ શાન્ત તણા આસ્વાદે, આત્મ અતીન્દ્રિય તૃપ્તિને લાધે, ષટ્ રસ ભાજન અનુભવતા, તે ન સીલે જીઝ્હાએ કરતા. આભિમાનિકી તૃપ્તિ છે ભ્રાન્તિ, સ્વપ્ન સમાન સંસારે ન શાન્તિ; આત્મિકવીય વિપાકે મનેછે, ભ્રાન્તિ શૂન્ય એ સત્ય ઠરેછે. સેિ પુદગલે પુદ્ગલ પામે, ત્યમ આત્માએ આત્મિક જામે; પર તૃપ્તિ તણા સમારેાપ, ન ઘટે કરવે ગુણુ ગેપ, મહા શાક અને રાધુ ધૃતથી, અગ્રાહ્ય છે રસ ગારસથી; પર બ્રહ્નની છે તૃપ્તિ ન્યારી, જાણે જન તેશું ન યારી. ઉર્મિ વિષયની ત્યાં વિષ ઉાર, પાન્ગિલકી અતિષે એ ધાર, આત્મિક તૃપ્તિ તણા ઉદ્ગાર, શુદ્ધ પર પર ધ્યાનની ધાર. સુખી નાંહિ વિષયથી અતૃપ્ત, કેંદ્ર નરેદ્ર એ આદિ સમસ્ત; નિરીહી ભિક્ષુ સુખી એક લેકે, તૃપ્ત ખની નિજ આત્મ વિલેાકે (જિજ્ઞાસુ ઊમેદવાર)
.
R
૩
૫
७
નવપદ મહિમા ગર્ભિતશ્રી શત્રુ ંજય મહાતીર્થંદિક યાત્રા વિચાર. “ યાગ અસખ્ત છે જિન કહ્યા, નવપદ મુખ્ય તે જાણેરે. તેહ તણે આલ'મને, આતમ ધ્યાન પ્રમાણેારે.”
નવપદ પ્રકરણમાં કહ્યું છે કે “ ભે ભે! મહાનુભાવે ! દશ દષ્ટાંતે દુર્લભ મનુષ્ય જન્મ પામીને અને તે સાથે વળી આ ક્ષેત્ર, ઉત્તમ કુલ વિગેરે પ્રધાન સામશ્રી પુણ્ય ચેાગે પામીને મહા અનર્થંકારી પાંચ પ્રકારના પ્રમાદ (મદ, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથા ) જલ્દી તજીદઈ ઉત્તમ ધર્મ કરણી કરવા તમારે પુરૂષાર્થ ફારવવા જોઇએ. તે ધમ સ જિનેશ્વરાએ દાન, શીલ, તપ અને ભાવ ભેદે કરી ચાર * જુઓ યાગ્યતા દશકમાં અથવા પ્રશમતિ ગ્રંથમાં તેનું મૂળ તથા ભાંષાતર આપેલું છે,

Page #3

નવપદ્મ મહિમા ગર્ભિત શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થાટિક યાત્રા વિાર
૧૪૩
પ્રકારના ઉપત્તિક્ષે છે.’” તેમાં પણ ભાવની પ્રધાનતા વખાણી છે. “ભાવ સહિતજ કરવા માં આવતી સઘળી ધર્માં કરણી-દાન, શીલ, તપ પ્રમુખ સફળ કહી છે. ભાવ વગરની તે બધી કરણી લેખે થતી નથી.” “ભાવ પણ મન સબદ્ધ છે અને આલ`બન વગર મન અતિ દુર્જાય છે તેથી મનને નિયમમાં રાખવા માટે સાલ`બન (આલ’ખન વાળુ') ધ્યાન કહેલું છે.”
“જો કે શાસ્ત્રમાં અનેક પ્રકારનાં આલંબન વખાણ્યાં છે તે પણ તે સહુમાં નવપદુ કૅયાનનુ` આલ’બન મુખ્ય છે એમ જિનેશ્વર કહે છે. ૧ અરિહંત, ૨ સિદ્ધ, ૩ આચાર્ય, ૪ ઉપાધ્યાય, ૫ સાધુ, દ્દન, ૭ જ્ઞાન, ૮ ચારિત્ર અને ૯ તપ એ નવપદ વખાણેલાં છે” એ નવપદનુ ક’ઇંક વિસ્તારથી વધુન તેમના સદ્ભૂત શુ@ાના ઉલ્લેખ સાથે નવપદ પ્રકરણમાં પ્રથમ કરવામાં આવ્યુ છે તે ત્યાંથી જાણી તત્સ' 'ધી સમજ મેળવવી ચેગ્ય છે. એ નવપદજ જગમાં સાર છે, તેથી તેનુ - જ આરાધન કરવા અધિક લક્ષ રાખવાની જરૂર છે. એ નવપદમાં અરિહં તાર્દિક પાંચ પદ્મ ધી (ધર્માંત્મા)ના છે ત્યારે દશ નાદિક ચાર પદ ધ રૂપ છે. એ દન-સમકિત, જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ સદ્ધર્મનું આરાધન કરવાથીજ તત્વતઃ ધર્માંમાં થઇ શકે છે. પૂર્વે જે જે અરિહંતાદિક પુણ્યાત્માએ થયા છેતેસડુ ઉકત ધર્મની સેવા-આરાધના કરવાથીજ થયા છે અને ભવિષ્યમાં પણ જે જે અહિતાહિક પુણ્યાત્માચ્ય થશે તેએ પણ પવિત્ર ધર્મની સેત્રા-ખારાધના કરવાથીજ થશે. એથી વ`માનકાલે આપણે પણ એજ પવિત્ર ધર્મનું આરાધન કરવા ઉજમાળ રહેવુ ઉચિત છે. ધર્મ ધીજનામાં નિવસે છે તેથી ધર્મનું આરાધન કરવા ઇચ્છનારે ઉકત અહિં‘તાર્દિક પવિત્ર ધર્માંત્માઓનુ* પુષ્ટ આલંબન લેવુ' એ ઉપયોગી છે; એજ પવિત્ર ધર્મ પ્રાપ્તિને અતિ ઉત્તમ માર્ગ છે.
અરિહ'તાદિક પવિત્ર ધર્માત્માના નામ, થાપના, દ્રષ્ય અને ભાવ એ ચારે નિપેક્ષા પૂજનિક છે, જેમના ભાવ પવિત્ર હાય છે તેમનાં જ નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય પણ પવિત્ર કહ્યાં છે પણ બીજાનાં નહિ તેથી અરિહંતાદિક પવિત્ર આત્માઓનુ’(ભાવ સહિત ) નામ સ્મરણ કરવાથી તેમની (શાશ્વત-અશાશ્વત) પ્રતિમાનાં દર્શનાદિક કરવાથી તેમજ ત્રિકાલગત તેમના આત્મદ્રવ્યને નમસ્કારાદિ કરવાથી આપણા આત્મા જાગૃત થાય છે એટલે એ અદ્ભુિતાદિકમાં. જેવા ઉત્તમ ગુણા છે તેવાજ ઉત્તમ ગુણા પ્રાપ્ત કરવા આપણે આત્મા ઉજમાળ થાય છે. જે ગુણા અરિહંતાદિકને વ્યક્તપણે ( પ્રગટ ) થયેલા છે તેવાને તેવાજ ગુથૈા આપણા પ્રત્યેક આત્મામાં શક્તિ (સત્તા ) રૂપે તે પહેલાજ છે. યદ્યપિ તે ગુણા કર્મનાં આવરણથી ઢંકાઈ ગયેલા હેાવાથી પ્રગટ દેખી શકાતા નથી, પરંતુ જે પ્રગટ ગુણી અરિહંત પરમાત્માદિકનુ પુષ્ટ લખન લહીને કર્મોનાં સઘળાં આવરણુ દુર કરી દેવામાં આવે તે પછી સ્વસત્તામાં રહેલા સમરત ગુણેા જેવાને

Page #4

આત્માનન્દ પ્રકાશ,
તેવા ઝળહળતા પ્રગટ થાય છે. એથી જ અવ્યક્ત ગુણે એવા આપણે વ્યક્ત ગુણ એવા અરિહંતાદિક પરમેષ્ટીનું દઢ આલંબન લેવું ઉચિત છે. જે જે કાર્ય વિવેક સહિત વિધિ પૂર્વક કરવામાં આવે છે તે અલ્પ શમે અદ્દભુત લાભ મેળવી આપે છે એટલા માટે પવિત્ર ધર્મકરણીનું સેવન કરનારે યચિત મર્યાદારૂપ વિધિ સાચવવા અને ચઢા તદ્રા કરવા રૂપ અવિધિ દેષ ટાળવા ખાસ કાળજી રાખવી જોઈએ. જ્યારે જયારે શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ જેવા પરમ પવિત્ર તીર્થ સ્થળની સ્પર્શના–સેવન કરવા જે પુણ્ય સોગ મળે ત્યારે ત્યારે લક્ષ પૂર્વક જે કંઈ વિધિ સેવાને ખપ કરે જોઈએ અને અવિધિ દેષ ટાળવું જોઈએ તેનું દિગદર્શન પ્રસંગે પ્રસંગે આગળ ધ વચન રૂપે કરાવવામાં આવેલું છે તે નિજ લક્ષમાં રાખી લઈને સ્વહિત માર્ગને આદર કરવા સહ ભવ્યાત્માઓને ખાસ ભલામણ છે. જુઓ! ખેતી કરનારા ખેડુત લેકે તેમનાં ક્ષેત્રને યથાવિધ ખેડી તેમાં ખાતર પ્રમુખ નાંખી ખંતથી તથા અવસરે વાવણી કરે છે અને તેને વિનાશ થવા ન દેતાં પ્રતિદિન તેની રક્ષા પુષ્ટિ કરવા પુરતી કાળજી રાખે છે તે પરિણામે તેમાંથી ઈચ્છિત લાભ મેળવી શકે છે. એ રીતે આપણે પણ જે ધર્મકરણ કરીએ તેને યથાર્થ લાભ સંપાદન કરવા માટે એ ખેડુતની પેરે ખરી ખંતથી પૂરતી સંભાળ રાખી રહેવાની ખાસ જરૂર છેજ. સુષુ કિ બહુના? ઈતિશ.
લેખકા--સન્મિત્ર શ્રી કરવિજયજી મહારાજ,
શાન સંવાટ. જ્ઞાન એ વસ્તતાએ એકજ છે, પરંતુ કેટલીએક અપેક્ષાને લઈને તેના પાંચ પ્રકાર થઈ શકે છે. એ પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનનું સ્વરૂપ સંક્ષેપથી સમજવાને માટે તેમને આ કઢિપત સંવાદ મનન કરવા ચોગ્ય ધારી અત્રે આપવા ઉચિત ધારેલું છે.
એક સુશોભિત સૂક્ષ્મ પ્રદેશમાં પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનને સમુદાય એકત્ર થઈ આવ્યું. તેઓએ એક બીજાની સામે પિોતપોતાના આસન લીધા. મધ્ય ભાગે એક ઉચું આસન ગોઠવવામાં આવ્યું હતું. તે આસન ખાલી રાખવામાં આવ્યું હતું. તે પાચે જ્ઞાનમાંથી તે ઉચ્ચ આસન ઉપર કોને બેસવું?તેને માટે વાદ-વિવાદ થવા માંડ્યું. તે સમયે પ્રથમ મતિજ્ઞાને ઉભા થઈને નમ્રતાથી જણાવ્યું. “પ્રિય મિત્રો,આ સર્વની સમક્ષ આ ઉચ્ચ આસન ઉપર બેસવાની મને ઈચ્છા થાય છે, તેથી આપ સર્વ મને તે ઉપર બેસવાની અનુજ્ઞા આપશે.”
મતિજ્ઞાનના આ વચનો સાંભળી શ્રુત જ્ઞાને વિનયથી જણાવ્યું. “મિત્ર મતિ જ્ઞાન, તમારી તે આસન ઉપર બેસવાની ઈચ્છા જાણી અમે ખુશી થઈએ છીએ પ

Page #5

જ્ઞાન સવાદ.
૧૪૫
રંતુ તમારામાં કેટલી ચેાગ્યતા છે તે અમારે જાણુવું જોઇએ. ચેાગ્યતા જાણ્યા શિવાય એ આસન ઉપર બેસવાની અનુજ્ઞા અમારાથી આપી શકાય તેમ નથી.”
શ્રુતજ્ઞાનના આ વચનો સાંભળી મતિજ્ઞાને વિનયથી જણાવ્યું, “પ્રિયમિત્રા, હું'નેત્ર વિગેરે ઇંદ્રિયા અને અદ્રિય એવા મનથી ઉત્પન્ન થયેલ છુ'. હું' આત્માથી ભિન્ન એવા નિમિત્તની અપેક્ષા રાખુ છુ, તેથી મને વિદ્વાનેા પરાક્ષ કહે છે. સ્મૃતિ, ચિંતા, સત્તા અને અભિનષેધ-એ મારા પર્યાય છે. મારી ઉત્પત્તિ એ પ્રકારે થાય છે. એક ઇંદ્રિય નિમિત્તક એટલે ઇંદ્રિયજન્ય અને ખીજે પ્રકાર અતીદ્રિય નિમિત્તક એટલે મન:કારણક-ઇંદ્રિય નિમિત્તથી થનાર જ્ઞાન સ્પતિ પાંચ ઇન્દ્રિયાના સ્પર્શ વગેરે પાંચે વિષચેાથો મારી ઉત્પત્તિ છે. અતીન્દ્રિય નિમિત્તક અર્થાત્ મના જન્ય જ્ઞાન-એટલે મનની સર્વ વૃત્તિઓ તથા એઘ એટલે અવિભકત સ્રવે દ્રિય વિષયક જ્ઞાન, એ મારા વિષય છે. ઇંદ્રિય અને અનિદ્રિય અને નિમિત્ત વાળુ મારૂ’ જ્ઞાન એકજ છે, છતાં સૂક્ષ્મ રીતે મારા બીજા પણ ચાર પ્રકાર પડી શકે છે અને પ્રકારથીજ મારી વિશાળતા ગણાય છે. મારા ચાર પ્રકાર જ્યારે તમારા જાણવામાં આવશે ત્યારે તમારા હૃદયમાં ખાત્રી થશે કે, આ મતિજ્ઞાન ઉચ્ચ આસનને લાયક છે.
в
શ્રુતજ્ઞાને જિજ્ઞાસાથી પ્રશ્ન કર્યાં. “ મિત્ર, તારા એ ચાર પ્રકાર જાણવાની અમારી ઇચ્છા છે. તેથી કહે, ”
મતિજ્ઞાને નમ્રતાથી જણાવ્યુ ‘અવગ્રહ, ઇહા, અપાય અને ધારણા એ મારા ચાર પ્રકાર છે, પાતપેાતાના વિષયને અનુસારે ઇંદ્રિયા દ્વારા અને મનદ્વારા આલેચન અથવા અવધારણ કરવું, તેઅવગ્રહ કહેવાય છે. તે અવગ્રહના ગ્રહુણ, આલેાચન અને અવધારણુ એવા પર્યાય છે. તે સવના એકજ અથ થાયછે. તે અવગ્રહ રૂપ જ્ઞાનથી ગ્રહણ કરેલ વિષય કે જે એક દેશ રૂપ છે તે પટ્ટાના એક દેશથી શેષ પદાર્થને જાણવા માટે જે અનુગમન એટલે નિશ્ચય કરવાની એક જાતની ચેષ્ટા અથવા જિજ્ઞાસા, તેને ઈહા કહેવામાં આવે છે. તે ઇઠ્ઠાના દા, તર્ક, રીક્ષા, વિચારણા અને જિજ્ઞાસા એવા પર્યાય નામ છે. ઉપર કહેલ .વગ્રહ તથા ઇહાથી ગ્રહુણુ કરેલા વિષયમાં · આ સારી છે અથવા નઠારા છે., એટલે આ ચેાગ્ય છે કે અચેાગ્ય છે,’ એ પ્રકારે ગુણ દોષના વિચારને જે ઉદ્યાગ અથવા અપનેદ તેને અપાય કહેછે. તેના અપગમ, અપનેાદ, અપમાધ, અપેત, અપગત, અપવિધ અને આપનુત એવા પર્યાય નામ છે, પદાર્થના રવરૂપને અનુસારે જે તેના યથાર્થ એધ અથવા બુદ્ધિમાં ચિરકાળ અર્થની સ્થિતિ કરવી અથવા અવધારણા કરવી તે ધારણા કહેવાય છે. પ્રતિપત્તિ, અવધારણ, અવસ્થાન, નિશ્ચય, અવગમ અને અવળેષ એ તેના પર્યાય નામ છે.
'
6

Page #6

૧૪૩
આત્માનન્દ પ્રકારી.
આ મારા ચાર પ્રકારથી હુ· મહાત્માઓની મહાશક્તિને દર્શાવનારૂ' કહેવાઉ, તેથીજ આ ઉચ્ચ અસન ઉપર મારા અધિકાર થઇ શકે છે.”
શ્રુતજ્ઞાને આક્ષેપ કરી કહ્યું, “મિત્ર, એટલા ઉપરથી તારા પ્રભાવ વિશેષ ગણી શકાય નહી' અને તેથી તને ઉચ્ચ આસનને અધિકાર આપવામાં અમારાથી શી રીતે સમતિ અપાય ? ” મતિજ્ઞાને ઉચ્ચ સ્વરે જ જણાવ્યુ, મિત્ર શ્રુતજ્ઞાન, મે' મારા સ્વરૂપનું માત્ર દિગ્દર્શન કરાવ્યુ' છે છતાં પણ જો તમને અસતોષ રહેતા હાય તે હજું મારામાં બીજી વિશેષ શક્તિ પણ રહેલી છે. તે સાંભળવાની ઇચ્છા હોય તે નિવેદન કરૂં. ” શ્રુતજ્ઞાને કહ્યું, “ તે ખુશીથી કહે. તારાવિશેષ પ્રભાવ જાણી અમારૂ મન સંતેાષ પામ્યા વિના મંહેશે નહીં.”
tr
મતિજ્ઞાને નમ્રતાથી જણાવ્યુ.... “ અવગ્રહુ વગેરે જ મારા મુખ્ય ચાર ભેદ છે, તેના મહુ, મહુવિધ, ક્ષિ, નિઃસૃત, અનુક્ત, ધ્રુવ અને એનાથી ખીજા અલ્પ, અલ્પવિધ, અક્ષિ, અનિઃસૃત, ઉક્ત અને અધ્રુવ એમ મારા ખાર ભેદ થાય છે. એ ભેદ્ર ઉપરથી મતે ધારણ કરનાર આત્મા મતિની હા શક્તિ ધારણ કરી શકેછે. મિત્ર, સાંભળે; એ ખાર ભેદથી મારી કેવી શક્તિ ખીલે છે? જયારે આત્મા મારા એ ભેદ ધારણ કરે છે, ત્યારે તે ઘણું આલેચન ગ્રહણ કરી શકે છે; અલ્પ આલેચન કરી શકે છે, ખડું પ્રકારથી આલેચન કરી શકે છે, શીઘ્ર આલેાચન કરી શકેછે, ચિરકાળ આલેચન કરી શકેછે, અનિશ્ચિત એટલે ચિન્હ વગેરેથી અજ્ઞાત હોય તેને જાણી શકે છે, નિશ્ચિત એટલે ચિન્હથો જ્ઞાત હેાય તેને જાણી શકે છે, અનુક્ત કહ્યા વિના પણ ગ્રહણ કરી શકેછે, ઉકત કહેલ હોય તેને પણ ગ્રહણ કરી શકેછે, અને ધ્રુવ નિશ્ચળ અને અધ્રુવ નિશ્ચળ હે'ય તેનુ આલેચન કરી શકેછે. એવી રીતે ઇહા વગેરે મારા પ્રત્યેક ભેદના માર માર ભેદ થઇ શકે છે મિત્ર, જે મારે! ભેદ અવગ્રહ છે, તેને અર્થાવગ્રહ અને વ્યંજનાવગ્રહ એવા બે પ્રકાર થાય છે. અર્થાવગ્રહની અંદર વ્યક્ત પદાર્થ એધ આવે છે. અને વ્યંજનાવગ્રહમાં અવ્યક્ત અસ્વસ્થપણે પદાર્થ જ્ઞાન આવે છે. તે વ્યંજનાવગ્રહું નેત્ર ઇક્રિય અને અનિ દ્રિય મનથી થતુા નથી; પરંતુ ખાકીની સ્પર્શ આદિ ચાર ઇંદ્રિયાથી થાય છે. આ રીતે ઇ‘ક્રિય અને અનિદ્રિય નિમિત્તથી મારા ( મતિજ્ઞાનના )બે પ્રકાર થાય છે; અને અવગ્રહ, ઇદ્ધા, અપાય અને ધારણા એ મારા જે ચાર ભેદ છે, તે ત્વચા ( સ્પર્શ ) આદિ પાંચ ઇંદ્રિયા અને છઠ્ઠું મન એ પ્રત્યેકના અવગ્રહાદિ ચાર ચાર ભેદ મળી મારા ચાવીશ ભેદ થાયછે. અને જો નેત્ર તથા મનને ઠંડી દઇ મુાકીના રપ આદિ ચાર ઇંદ્રિયાના ચાર પ્રકારના વ્યંજનાવગ્રહ લેવામાં આવે તે બધા મળીને મારા યાવોશ ભેદ્ય થાય છે. મિત્રા, એટલેથી મારા વિસ્તાર અટકતે! નથી પણ તે અઠયાવીશ ભેટના મહુ, બહુવિધ

Page #7

અઢારે પપસ્થાનકે ચાલુ
૧૭
આદિ છ છ બેઠેથી મારા એકસેને અડસઠ ભેદ થાય છે. તેમ વળી પૂર્વે કહેલા અઠયાવીશ ભેદમાંથી પ્રત્યેકના બહુ, બહુવિધ તથા બીજા અલપ, એકવિધ આદિથી બાર ભેદ કરવાથી મારા ત્રણસને છત્રીશ ભેદ થાય છે. આવા મારા વિસ્તાર ને માટે આત ધર્મના વિદ્વાને નીચેના પદ્યથી મારી ભારે પ્રશંસા કરે છે.
" पत्रिंशदुत्तरशतत्रयीभेदै विकाशितम्
मतिझानं मनुष्याणां ज्ञान विस्तार कारकम् " ॥ १॥ “ત્રણસેને છરીશભેદેથી વિકાસ પામેલું મતિજ્ઞાન મનુષ્યને જ્ઞાનને વિસ્તાર કરનારું છે.” મિત્ર, ભારતવર્ષમાં પ્રખ્યાતિ પામેલા આહંત ધર્મની અંદર જ્ઞાન તત્વને માટે વિદ્વાને મારી ઘણી પ્રશંસા કરે છે, તેથી મને અવશ્ય આ ઉચ્ચ આસન મળવું જોઈએ. મને આશા છે કે, આપ સર્વ મારા મિત્રો તેમાં જરૂર સંમતિ આપ્યા વગર રહેશે નહીં.
અપૂ.
અઢાર પાપથાનક ચાલ
[ અનુસંધાને ગતાંક પૃષ્ટ ૧૩ર થી. ]
ચેથું અબ્રહ્મચર્ય પાપસ્થાનક,” (એ વ્રત છગમાં દી મેરે યારે એ વ્રત જગમાં—એ રાગ) પાપસ્થાનક ચોથું ત્યાગે મેરે પ્યારે પાપથાનક ચોથું ત્યાગે; દુર્ગતિ મૂળ અંબભકુશીલતા પાપ ભયંકર ભાસે, તપ જપ ધ્યાન કિયા િકરણી સુકૃત સઘળા નાસ–મેરે પ્યારે. અધર વિમ સ્મિત કુલ સરીખા આંગોપાંગ રૂપાળા, ભૂકુટિમાં ભરમાવતી અબળા ગુણવન દહવા જવાળા –મેરે પ્યારે. ફળ કિપાક સમાન સુંદરતા મધુ લિસ અસિધારા, રામાં દેખી રાચે ન સજજન આખર હાલ નઠારા--મેરે પ્યારે રાજ્ય ધાની મહરાયની દીસે કેક અકાળે મરાતા, દશ શિર રાવણ રણમાં રખડ્યા હરણ સીતાનું થાતા–મેરે પ્યારે આ ભવ કષ્ટ અનંતા વેઠી પરભવ નરકમાં જાતા, અપકીર્તિ ગેત્રે મશી કૂર્ચક જેહ પ્રતાપે થાતા–મેરે પ્યારે કામ કુંભ ક૯૫દ્ગમ સમાન આ નરભવ એળે ગાળે, આપદા સકળ વચ્ચે અંતરમાં ચિન્તા જીવન પ્રજાને. –મેરે પ્યારે
૨
૩

Page #8

૧૪૮
આત્માનન્દ પ્રકાશ
અબ્રહ્મચારીનું ધાર્યું ધરા પર ફળતું નથી કેઈ કાળે, ગુપ્ત ગુનાના ફળ અતિ બુરા ભેગવે જઈ પાતાળે–મેરે પ્યારે સરિતા સમાન સકળ બીજા વ્રત શિયળ રત્નાકર ગાજે, સુરસાન્નિધ્ય મનવાંછિત એ વ્રત ફળતા એક અવાજે-મેરે પ્યારે મંત્ર ફળે જગ કીર્તિ વધે નવ નિધિ શીયળથી પામે, ચારિત્ર મુળ સમકત વૃદ્ધિ હેતુ કરી બેસે શુભ ઠામે–મેરે પ્યારે હું શેઠ સુદર્શનને શુળી ટાળી હેમ સિંહાસન સ્થાપે, શીયળ પ્રભાવે દિવ્ય ધ્વનિથી નભે મંડળ જસ વ્યાપ–મેરે પ્યારે ૧૦ અનંગ કીડા કરવા નથી નરભવ શાશ્વત સુખડા લેવા શિયળ સન્નાહ ધર્યા તન “દુર્લભ અમર થયા જન એવા–મેરેપ્યારે ૧૧
લેખક, દુર્લભજી વિ. ગુલાબચંદ મહેતા, વળા,
પ્રેરક બલને આશ્રય લેવા વિષે વ્યક્તિગત ઉદ્ગારે.
લેખક-પુનરુજજીવન,
કવ્વાલી, કહ્યું હું માન જ્ઞાનીનું, અરે? ઓ? આત્મના સંગી; કહ્યું તું માન જ્ઞાનીનું, અરે ? ? આત્મના રંગીઅમે તો સંતના શરણે, રહીને આત્મ તારી શું; હૃદય ઈચ્છા વસી એવી, છુપાવું પણ છુપે નહિ તે-- નમું હાલા ગુરૂ પ્રેમે, મહા સદ્દગુણથી ભરિયા; બનું સેવક તમારે હું, નથી તાર્યા વિના આરે – હૃદયની વાત સહુ જાણે, ગુરૂજી સર્વ હારી તે; દયા દ્રષ્ટિ ગુરૂ આણી, ક્ષમા અપરાધ સહુ કરો – અરે ? એ? તત્ત્વના યાસી, અને તત્વ પ્યાસી; ઉગારે દુઃખ અગ્નિથી, ગુરૂજી જ્ઞાનથી મ્હારા. તમે તે જ્ઞાનમાં રમતા, અમે અજ્ઞાનમાં ભમતા; ઉઘાડે જ્ઞાન ચક્ષુને, સદુપદેશાજનીએથી—
- ૩૪ શ્રી તિ, રાતિ, શાંતિ,

Page #9

દાનવીર રત્નયાળ.
રત્નપાળની તે દુષ્ટ મંત્રી ઉપર
ચડાઇ.
દાનવીર રત્નપાળ.
(ગતાંક પૃષ્ટ ૧૩૦ થી રારૂ )
*
પાછળથી સુભટાએ એલખીને કહ્યું કે, મહારાજા, આ રત્નપાળ વિનયપાળ રાજાને પરાક્રમી કુમાર છે અને તે રાજાધિરાજ છે, કાઇ કારણથી ડાલ એકાકી ફ્ે છે.” આ મર સાંભળી રાન્ત મળવાહન પેાતાની પુત્રીને ઠેકાણે આપી એવુ ધારી ઘણેાજ ખુશી થઇ ગયેા. રત્નપાળરાજા અર્ધ રાજ્ય મેળવી રાજપુત્રી રત્નવતીની સાથે પાંચ પ્રકારે વિષય સુખ ભેગવવા લાગ્યા. પેાતાના રાજ્યના દુષ્ટ મંત્રી જ્યરાજે જે વિશ્વાસદ્નેહુ કરેલા છે, તે રત્નપાળના હૃદયમાં કાતરાઇ ગયા હતા. તેને રત્નપાળ કદ્ધિ પણ ભુલી જતા નહીં. મૃગલાએ મારેલી લાત કેશરીસિંહુ કપિલુ ભુલી જતે નથી, પણ જ્યારે સમય આવે ત્યારે તે સિંહ વ્યાજ સહિત પાછી લેવાનેજ
૧૪૯
એક વખતે રાજા રત્નપાળે માટું સૈન્ય લઈ તે દુષ્ટમંત્રીને જીતવાને માટે પેાતાના નગર તરફ ચડાઇ કરી. પ્રયાણ કરતાં માર્ગોમાં આવેલા એક જંગલમાં તેણે છાવણી નાંખી, તે સ્થળે અર્ધરાત્રિ થતાં દૂરથી એક દિવ્ય ગોતને ધ્વનિ સાંભળવામાં આગ્યાં; તત્કાળ હાથમાં ખડું લઇ પેતે એકલે ચાલી નીકલ્યે. ઘેાડે દૂર જતાં ઉંચા શિખરવાળા અને અમૃત જેવા ઉજવળ એક પ્રાસાદ જો વામાં આવ્યેા. સત્વના ભડારરૂપ રાજા રત્નપાળ તે પ્રાસાદમાં પેઠા, તેવામાં સખીઆની સાથે વિદ્યાધરની કાઇ કન્યા તેની દષ્ટિએ પડી. તે સુંદર ખળા જિતેશ્વરની આગળ ગીત, નૃત્યાદિકથી વિવિધ ઉત્સવ કરી એક રમણીય વિમાન ઉપર એસી સત્વર ચાલી ગઇ. તે પછી રત્નપાળ તે ચૈત્યની અંદર ગયા અને ત્યાં રહેલી શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનની પ્રતિમાને તેણે વંદના કરી, તે પછી તે પ્રાસાદની રમણીયતાને જોવાની ઇચ્છાથી આસપાસ ફરવા લાગ્યા, તેવામાં એક દિવ્ય કંકણ તેના જેવામાં આવ્યુ. તેની ઉપર સાભાગ્યમ‘જરી એવું નામ લખ્યું હતું. રત્નપાળે તે ક'કણ લીધું. પછી તે પેાતાની છાવણીમાં પાછે આણ્યેા. પ્રાતઃકાળે પાતાનુ રાજ્ય મેળવવાની ઉત્કંઠાથી સૈન્ય સહિત પ્રયાણ કરી તે પેાતાના નગરની નજીક આવી પહોંચ્યા.
દુષ્ટ મંત્રી જય
મહા પરાક્રમી રત્નપાળ પેાતાનુ રાજ્ય લેવાને આવે છે, એવા ખબર સાંભળી મ`ત્રી જયરાજ ચિંતામાં આવી પડયા, તેણે ચિંતવ્યું કે, હું પ્રાઢતાને પ્રાપ્ત થઈ ગયા ', તે હવે એ ખીચારી એકલે રાજનીચિંતા, રત્નપાળ મને શું કરવાના હતા ? આવા વિચારથી મે તેને તે વખતે વનમાં જીવતા ટોડી મુકયા. અરે ! દુ વે પ્રેરેલા અને
tr

Page #10

૧૫૦
આત્માનન્દ પ્રકાશ.
નડારી બુદ્ધિવાળા મે તે કામ ઘણું છેટું કર્યું. કૃષ્ણ સર્પને પુછવગરને કરી મેં મારા મૃત્યુને માટેજ છોડી મુકયે.” રાજનીતિમાં લખે છે કે, “ આત્માનું હિત ઈચ્છનારા નીતિજ્ઞ પુરૂષાએ પ્રથમ તે મેટાની સાથે વિરોધ કરવું નહીં. અને કદિ મેટા સાથે વિરોધ કરવામાં આવે તે પછી તેને જીવતે સુકન જોઈએ.” બીજે સ્થળે પણ કહ્યું છે કે, “વ્યાધિ અને શત્રુને ઉઠતાંજ દાબી દેવા, જે પછી તેઓ ઉંડા મૂળ બાંધી ઉપાયથી અસાધ્ય થાય તે પછી મૃત્યુને માટેજ થાય છે.” - હવે મુગ્ધ જનની જેમ ભૂતકાળનો શેક કર શા કામને? આજ તે હવે તેની સામે જઈ મરવું અથવા મારવું. યુદ્ધમાં શૂરવીરેના બંને હાથમાં લાડુ છે. જે શાર્યથી મરણ થાય તે સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે અને શત્રનું મરણ થાય તે રાજ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. ” આ પ્રમાણે વિચારી અધમ મંત્રી જયરાજ ધીરજ પકડી મેટી સેના લઈ રાજા
રત્નપાળની સામે આવી યુદ્ધમાં સામેલ થયે. બંને સેનાના રત્નપાળ અને શૂર સિનિક કુરતાથી ખ, ભાલા, બાપુસમૂહ, ગદા અને મંત્રી જયરાજ મુદગરથી ચિરકાળ લડવા લાગ્યા. છેવટે રત્નપાળ રાજાના અતિ નું યુદ્ધ અને બળવાન સ અધમ મંત્રી જયરાજના સૈન્યને હરાવી દીધું, તેનું મરણ. જયારે પિતાનું સૈન્ય ભયથી નાશવા લાગ્યું, એટલે કે પામેલા
જયરાજે રત્નપાળની સેનામાં અવસ્થાપિની નિદ્રા મુકી. તેનાથી તત્કાળ બધુ સિન્ય ચિતત્ય રહિત થઈ ગયું. તેમના હાથમાંથી હથીયાર ગળી પડયા, તે પણ તેમના જાણવામાં આવ્યા નહીં. જ્યેષ્ઠ માસની જેમ સર્વને કામ કરવામાં મંદ થયેલા જોઈ રાજા રત્નપાળ કષ્ટમાં આવી પડી હૃદયમાં ચિંતવવા લાગ્યા. તે સમયે પેલે વિદેશી શ્રાવક કે જેની લાન અવસ્થામાં પિતે બરદાસ કરી હતી, તે દેવતા થયા હતા. તેણે અવધિ જ્ઞાનથી જોયું ત્યાં પિતાને ઉપકારી રત્નપાળ આપત્તિમાં આવેલા દેખાય, તત્કાળ તેને પ્રત્યુપકાર કરવાને ત્યાં હાજર થયે અને તેણે અવસ્થાપિની નિદ્રા હરી લઈ રત્નપાળના સર્વ સૈન્યને સાવધાન કરી દીધું. તે દેવના સાંનિધ્યથી જેનામાં અદ્દભુત બળ પ્રગટ થઈ આવ્યું છે, એવું તે સેચ પુનઃ ઉત્સાહથી યુદ્ધ કરવાને તૈયાર થઈ યુદ્ધ કરવા લાગ્યું. જયારે સૈન્ય સ્વસ્થ થયું એટલે જેનું વિ ઘાબળ ક્ષીણ થઈ ગયું છે એ મંત્રી જયરાજ જયલક્ષમી તરફ નિરાશ થઈ ગયે. દુષ્કર્મની ગરમીમાં જેના આત્માની શક્તિ વિલય પામી છે, એ જયરાજ મરા અને મરીને સાતમી નરકે ગયે. આ વખતે રાજા રત્નપાળના મસ્તક ઉપર દેવતાઓએ પુષ્પવૃષ્ટિ કરી અને “ધર્મેજય અને પાપે ક્ષય” એવી વાણી આકાશમાં પ્રસરાવી. આ સમયે પેલે દેવ પ્રગટ થઈને બે “હે મિત્ર, હું જ્યારે વિદેશી શ્રાવક
ગ્લાન અવસ્થામાં હતું. ત્યારે તે મારી ઘણી બરદાસ કરી હતી. પછી હું સમાધિથી મૃત્યુ પામી દેવ થયા હતા. આજે તને સંકટમાં આવી પડેલ જોઈ હું અહિં આવ્યો

Page #11

દાનવીર રત્નપાળ,
૧૫.
અને તારા સૈન્યની અવસ્થાપિની નિદ્રા હરી મેં તને યેલકમી આપી છે” આ પ્રમાણે કહી તે દેવે રત્નપાળની આગળ હજારે સુવર્ણ તથા રત્નની કેટીએ મુકી અને પછી તે પિતાના દેવલોકમાં ચાલ્યા ગયે. જયરાજ મંત્રીને છતી રત્નપાળે પિતાની પ્રિયા શૃંગારસુંદરીને મળવાને
A ઉત્સુક થઈ રાજધાનીમાં પ્રવેશ કર્યો. તે વખતે પ્રજાઓએ મોટા રતનપાળને રા. ઉત્સ કરી બતાવ્યા. હર્ષ પામેલી શ્રૃંગાર સુંદરીએ પછી પતિજય પ્રાપ્તિ ની આજ્ઞાથી સુંદર ભેજનથી પારણું કર્યું અને સર્વ અંગે
શૃંગાર ધારણ કર્યો. પિતાના જવા પછી શૃંગાર સુંદરીએ પિતાના શીળના રક્ષણ માટે જે જે કદર્થના સહન કરી હતી, તે સાંભળી રત્નપાળ ઘણે ખુશી થશે અને તેણે પછી શૃંગાર સુંદરીને પિતાની પટરાણું બનાવી. પછી રાજા રતનપાળ નીતિથી રાજ્ય કરવા લાગ્યો. એક વખતે કેટલાએક
વનેચરેએ આવી રાજા રત્નપાળને આ પ્રમાણે કહ્યું, “હું રપાળને ૫. રાજકુંવર, પર્વતના જેવા શરીરવાળે કઈ વનને જાતિવંત ગવલ્લી અને મે- હાથી આપના પુણ્યથી પ્રેરાઈને ઉદ્યાનમાં આવી ચડયો છે.” હવલ્લીનામની આ ખબર સાંભળતાંજ કેતકથી તે વનને ગજેને વશ કરવા
એવિધાધર માટે ગજશિક્ષામાં નિપુણ એ રનપાળ રાજા સવર ઉદ્યાકન્યાઓને નમાં આવ્યું, પ્રથમ રત્નપાળે પિતાનું ઉત્તરીય વસ્ત્રને ગોટે કરી લાભ. તે ગજેની આગળ નાંખ્યું. એટલે તે મદેન્મત્ત હસ્તી કેધથી
તે વસ્ત્રના ગેટાને દેશળથી લેવા દે; તેવામાં પૃષ્ટ ભાગે આવી રપાળે દઢ મુષ્ટિથી તેની ઉપર પ્રહાર કર્યો. તત્કાળ તે સામો વધે એટલે રપાળે તેને ચકની જેમ ભમાડે અને ઘણે ખેદ પમાડશે. લાંબો કાળ ભમાડવાથી તે હાથી સેવકની જેમ વશ થઈ ગયા પછી રાજા રત્નપાળ તેની ઉપર ચડી બેઠે તેને વામાં તે વનને હાથી કપટ પ્રકટ કરી ગરૂડની જેમ અકસ્માત્ આકાશમાં ઉડી ગયેઃ તે એટલે ઉચે ગયે કે જયાંથી રાજા રત્નપાળને પૃથ્વી તરફ નીચે જતા નદીએ પિડા ચીલા જેવી, મેટા પર્વતે મૂડા ધાન્યના ઢગલા જેવા અને મોટા નગરે કીડીઓના દર જેવા દેખાયાં; આકાશમાં એટલે ઉચે જતાં પણ રાજા રત્નપળને જરા પણ ભય લાગ્યો નહિ. તેણે વિચાર્યું કે, “આ મારે જે મિત્ર હશે તે તેણે મને વિવિધ આશ્ચર્ય વાળી પૃથ્વીને બતાવા માટે હર્યો હશે અથવા કેઈ શત્રુ હશે તે કોઈ મોટી આપત્તિમાં નાંખવા માટે મને ઉપાડ હશે.” આ પ્રમાણે મનમાં સંશય લાવતે રતનપાળે એક મોટું તળાવ આવ્યું એટલે તે હાથીના સ્કંધ ઉપરથી પડતું મુકયું અને તે તળાવમાં પડ્યો. ત્યાંથી તરતો તરતો તેના તીર ઉપર આવ્યું. ત્યાં એક દિવ્ય પ્રાસાદ જોવામાં આવ્યો. રાજ રત્નપાળ તેમાં દાખલ થયા, પ્રાસાદના ત્રીજા માળ ઉપર ચડયે, ત્યાં બે ઘણું મેટા રક્ષાના ઢગલા જોયાં. તેઓની

Page #12

૧૨
આત્માનને પ્રફાશ.
''
નજીક એક સીંકા ઉપર રસથી ભરેલું માટુ તુ...ખીફળ જેયું. રાજાએ તે હાથમાં લીધું. તેમાંથી એક રસને મિટ્ટુ નીચે પડયે. ત્યાં તેમાંથી એ દિવ્ય સ્ત્રીએ પ્રગટ થઈ આવો, રત્નપાળે વિસ્મય પામી તેમને પુછ્યુ, ” તમેા બંને કાણુ કાણુ છે ? આવા દિવ્ય રૂપવાળી તમે અકસ્માત્ આ રક્ષાના પુંજમાંથી કેમ પ્રગટ થઇ આવી ? ” રાજા રત્નપાળની સામે પ્રેમથી જોતી તે અને સ્ત્રીએ આ પ્રમાણે ખેલી– “ ભદ્ર, અમે બંને વિદ્યાધરોના રાજા મહાબળનો પુત્રીએ છીએ. અમારા નામ પત્રવલ્લી અને માહવઠ્ઠી છે. અમે જ્યારે યાવન વયને પ્રાપ્ત થઇ ત્યારે અમેને પરણવાની ઇચ્છા રાખનારા મહા પરાકમી માતંગે અમારૂ હરણ કર્યું' અને વિદ્યાથી રચેલા આ ઘરમાં અમેને મુકી; ઇર્ષ્યાળુ હૃદયવાલા તે માતંગ જ્યારે માહેર જવાને ઈચ્છે છે, ત્યારે તે અમેને આ રક્ષાના ઢગલામાં વિદ્યાના મળે ગુપ્ત કરી દે છે. જ્યારે પા આવે છે, ત્યારે તુ ખીફળના રસથી અમેને પ્રગટ કરે છે. આજે તે ક્રૂર વિદ્યાધર ગયા પછી અમારા પુણ્ય ચગે તમે આવી ચડયા છે, હે સુદર પુરૂષ હવે તે દુરાત્મા તમેને અહીં આવેલા ન જાણે તેમ થવું જોઇએ. ”
આ પ્રમાણે તે સુંદર બાળાઓ કહેતી હતી. તેવામાં તે વિદ્યામળથી ઉદ્ધત થયેલે અને તેમને પરણવાને ઉત્સુક થયેલેા માત`ગ ત્યાં આવી પહેાંચ્યું. તે વખતે • આપણે માટે આ દુરાત્મા આવા નર રત્નને મારી નાંખશે ’ એમ હૃદયમાં તે અને સુંદરીએ ચિ'તા કરવા લાગી અને રાજા રત્નપાળ ચિતવવા લાગ્યું કે, ‘હું અહિં છું, એ વાત આ દુષ્ટ જાણુતે નથી તેથી ગુપ્ત રહીને તેને મારી નખાય પણ છુપી રીતે મારવુ એ ક્ષત્રિયાને ધર્મ નથી, પ્રથમ ડોને હું એલાવું ” આ પ્રમાણે રાજા ચિ'તવતા હતેા, તેવામાં પેલેા હાથી અકસ્માત ત્યાં આવ્યા અને તેણે સુ'ઢથી પકડી ઉછાળી દતે હળથી તે માતગને મારી નાંખ્યા. “ આ આકાશગામી હાથી કેાણુ હશે ? અને તેણે શામાટે અહીં આવી આને મારી નાંખ્યું હશે ? ” એમ વિચારતા રાજા રત્નપાળુ સાનંદાશ્ચય થઇ ગયા. અપૃ.
,,
.
" मायामां अंध ययेला मन पर ज्ञान प्रकाश- "
( તે સવિતા પરિબ્રહ્મ પ્રભુનુ’—એલય, )
જાગી જેને મુસાફર શાણા જાગી જે જગમાંહે ૨
જાગી જો જગ માંહેરે-( ૨ )
તરૂવર પર જેમ પાખી મળ્યાં છે, તેમ જરૂર જીવ જાણુરે; દશ દિશાએ ઉડી જાવું છે, ઉષા થયે પ્રમાણ રે

Page #13

તા. ૩૦-૧૦-૧૩
વર્તમાન શ્રાવક સંસારમાં કઇ કઇ ખામી છે?
ઝાકળનાં મેાતી લેવાને, મિથ્યા તું મલકાતા; મૃગજલને મૃગ દેખી દોડે, પછીથી પસ્તાતારે— રમરણ કરીલે હરિનુ` ભાવે, એચિંતું છે જાવુ' રે; સંસાર સુખની સાહ્યખી કેવી, સ્વપ્નમાંહે જેમ ખાવુ રે લેાહ કુન્દેન પારસથી ખનતું, મન ભમા લે માનીરે; અદૃષ્ટમાં તુ' દ્રષ્ટી મેળવવા, ગાતી લે ગુરૂ જ્ઞાનીરે
૧૫૩
२
3
૪
લેખકઃવિલરાય મેાતીરામ પડયા. રંગુન.
વર્તમાન શ્રાવક સસારમાં કઇ કઇ ખામીઓ છે? અને તે દૂર કરવાની શું જરૂર નથી ?
વમાન સમયે શ્રાવક સ'સાર કેવી સ્થિતિમાં છે,તેના વિચાર કરતાં જણાય છે કે, તેની અ ંદર અનેક પ્રકારની ખામીએ જોવામાં આવે છે. જોકે એવી ખામીએ ઘણા ખરા આ સંસારમાં રહેલી છે, છતાં શ્રાવક સંસારમાં તે વિશેષ હાવાથી પ્રસ્તુત પ્રસંગે તેવુ. વિવેચન કરવામાં આવે છે. શ્રાવક સસારમાં મુખ્યત્વે કરીને ચાર ખામીઓ છે, તે ખામીએ ઊધાઇની જેમ શ્રાવક સ ́સારરૂપ સ્તંભને કાતરી ખાય છે. અને તેને તદન નિઃસાર બનાવી છે. તેમાં પ્રથમ ખામી કેળવણીની છે. જે કેળવણી અત્યારે ભારતવર્ષની પ્રજાને ઉન્નતિના માર્ગે આપે છે અને પશ્ચિમની પ્રજાના ન્યાયી, રાજ્ય નીચે પૂર્ણ વિકાશ પામતી જાયછે, તે કેળવણી શ્રાવકપ્રજાને પૂરેપૂરી મળતી નથી. જૈતપ્રજા વ્યાપારના માર્ગની પથિક છે. પર પરાથી તે પ્રજાને ભારતવમાં વ્યાપારને વારસે મળેલા છે, છતાં તે તરફ કરવા ચેાગ્ય સુધારણા કાંઈ પણ કરી શકાતી નથી. ઘણા અપૂર્વ જ્ઞાનવાળા લેાકેા કેળવણીના અર્થ, મેટ્રીક, બી. એ. અને એમ, એ વગેરે ડીગ્રી મેળવવાનેાજ સમજે છે. અને તે ડીગ્રી મેળવ્યા પછી સેવાવૃત્તિની શેાધ કરવામાં પ્રયત્ન કરી, તે મેળવી તેમાંજ જીવનની પૂર્ણતા કરવામાં સાર્થકતા સમજે છે, પણ એ તદ્દન ભુલ ભરેલુ છે. કેળવણીને અર્થ કેવળ એકજ માર્ગ પ્રવત્તી ડીગ્રી મેળવવાના નથી પણ તેના અર્થ વિવિધ માગે પ્રવૃત્તિ કરી સ્વહિત, પરહિત અને દેશહિત કરવાના ઉપાયેા મેળવવાને છે. કેળવણીના સવ માર્ગોમાં વ્યાપારમા સર્વોત્તમ છે. અને આર્હુત પ્રજા એ માની પૂરેપૂરી અનુભવી છે. દેશ અને પ્રશ્નની ઉન્નતિને આધાર વ્યાપાર ઉપર છે. એ વ્યાપારકળા જૈનપ્રાના હાથમાં છે, છતાં તેને કેળવવાના કાંઇ પણ પ્રયત્ન થતા નથી, એ શ્રાવક સ‘સારમાં મેટી ખામી છે, જૈનપ્રજામાં પેાતાની જૈનમૅન્ક સ્થાપવાની

Page #14

૧૫૪
ત્માના પ્રકાશ,
જે ચેાજના કરવામાં આવી હતી પણ તેને ચેાગ્ય અમલ થયા નથી. શ્રીમ'ત જૈને પેાતાની વિશુદ્ધ અને અલિષ્ટ કર્ત્તવ્ય-ભાવના ભાવતા નથી. જૈનના માટેા ભાગ વ્યાપારના ઉત્તેજન વિના સીદાય છે. જેમનામાં સ્વાભાવિક રીતે વ્યાપાર કરવાની શક્તિ છે, તેવી ઘણી વ્યકિત ઉત્તેજન વિના અધમ સેવાવૃત્તિ કરી પેાતાનુ' ગુજ. રાન ચલાવે છે. સ્વદેશ કે સ્વગ્રામમાં સમ જૈનશ્રીમતા રહેતા હાય, પેાતાની જામેલી પેઢીએ ચાલતી હૈાય છતાં તે દેશના અને ગ્રામના ગરીબ જેને સહાય સ’પત્તિ વગર અત્યંત હેરાનગતિ ભાગવે છે. આ પ્રસ ંગે દીલગીરી સાથે લખવું પડે છે કે, કેટલાએક શ્રાવક શ્રીમતા પોતાના સાધમિ અધુ ગરીબ શ્રાવકા ઉપર વિશ્વાસ રાખતા નથી. તેમને અવિશ્વાસની દૃષ્ટિએ જોયા કરે છે. સ્વજ્ઞાતિ, સ્વધર્મ, સ્વકુળ અને સ્વસંબંધ ઉપર વિશેષ ઉપેક્ષા રાખે છે. સાંપ્રતકાળે કેટલાએક જૈન શ્રીમતાના ગૃહ, વ્યાપાર અને ખીજા કાર્યમાં અન્યમતિએ ને જે આશ્રય કે ઉત્તેજન મલે છે, તેવા આશ્રય કે ઉત્તેજન સ્વજ્ઞાતિ, સ્વધર્મ, અને સ્વકુળવાળા જૈન અને મળતે નથી. મુશ્કેલીમાં આવી પડેલા જૈન બધુએ પેાતાના સાધી અને સ`ખ`ધી શ્રીમતા તરફથી કાંઇ પશુ સહાય કે ઉત્તેજન મેળવી શકતા નથી, એ અતિ અપશેષની વાત્તાં છે. કરૢિ કૈાઇ જૈન શ્રીમ’તને કાઇ શરમના ભારથી કે ખીજા અનિ વાય કારણથી પેાતાના સાધી સંબધીને સેવાવૃત્તિમાં રાખવા પડે તે તેને હલકા સ્થાન ઉપર મુકે છે. આ કેવી અધમવૃત્તિ કહેવાય ? ઊપરથી ધાર્મિકપણાના આડ અર રાખનારા, ઘણે પ્રસંગે સાધમિ વાત્સલ્યના ભેજના આપનારા અને ઊપાશ્રયની ભૂમિમાં ગુરૂભકિત બતાવા વારંવાર ભટકનારા શ્રીમંતા પેાતાના સામિવાત્સલ્યના ખરા કર્ત્તવ્યથી વિમુખ રહે છે, એ કેવી શ્રાવકતા ? જ્યાંસુશ્રી શ્રીમત શ્રાવકાના હૃદયમાંથી એ લઘુ વિચાર પરાસ્ત થશે નહીં. ત્યાંસુધી જૈન પ્રજાના ગરીબ વના ઉદ્ધાર થશે નહીં. જ્યારે જૈન શ્રોમતા પેાતાના વ્યાપારની અંદર પેાતાના ધમ બધુગ્માને અગ્રપદ આપશે, તેમને પોતાના વ્યાપારમાં ભાગીદાર તરીકે નીમશે, અથવા વિશ્વાસ રાખી તેમને વ્યાપાર કરવા માટે દ્રવ્યની સહાય આપો, ત્યારે જૈન પ્રજા ઊદ્ભયના શિખર ઊપર આરૂઢ થશે અને તેમના વ્યાપારની સુંદર વાટિકા ખીલી નીકળશે.
જૈન શ્રીમંતા જો પૂના ઇતિહાસ જોશે તે તેમને પ્રતીતિ થશે કે, પૂર્વકાળના શ્રીમંતામાં કેવુ' સાધમિવાત્સલ્ય હતું. સંપ્રતિ રાજાના સમયમાં એવી આજ્ઞા કરવામાં આવી હતી કે, “ રાજા સ`પ્રતિના રાજ્યમાં કઈ પણ દુઃખી ન હાવુ જોઇએ. તેમાં ખાસ કરીને તેમના હૃદય ઉપર જૈનધમ ની આસ્તા રહેલી હેાય અને જેએ ત્રિકાળ જિન પૂક્ત કરનારા હેય તેમને તે અલ્પ પણ દુઃખ ન દેવુ જોઈએ. ” મહારાજા સ‘પ્રતિની એ ઘેષણામાં કેવું સાધમિવાત્સલ્ય રહેલું હતુ. ?

Page #15

વર્તમાન શ્રાવક સંસારમાં કઈ કઈ ખામીઓ છે? . ૧૫૫ તે સાંપ્રત કાળના શ્રીમતે ને વિચારણીય છે. તે સિવાય ચરિતાનુગના બીજા ઘણું પ્રસંગોમાં ધર્મ બંધુના શુદ્ધ પ્રેમના ઉદ્દગારો જોવામાં આવે છે. તે પ્રસંગનું એક નીચેનું પદ્ય મનન કરવા યોગ્ય છે.
“વતતુ ઘર્ષપૂનમ પાડ િયુવતી
न शक्ताः तघ्यं दृष्टं नित्यं तनुःख दुःखिताः ॥१॥ “અમારા ધર્મ બધુઓના દુઃખના અશુ કદિ પણ પડશે નહીં. તેમના દુઃખે દુઃખી એવા અમે તે જોઈ શકીશું નહીં. ” ૧
આવા પૂર્વના ઉદ્દગાનું સ્મરણ કરી વિચારવું જોઈએ કે, સાંપ્રતકાળે જૈન ગરીબ પ્રજાના દુઃખ દૂર કરવા શ્રીમતેએ તન, મન અને ધનથી પ્રયત્ન કરે જોઈએ. વ્યાપારની કેળવણીને ખીલવવા દ્રવ્યની પૂર્ણ સહાય કરવી જોઈએ. ભારતવર્ષના મહાન સ્થળમાં વ્યાપાર કલાની (કેમશીઅલ) કેલેજો સ્થપાવા લાગી છે, તેની અંદર તીવ્ર બુદ્ધિવાળા ગરીબ જૈન પ્રજા સંતાનોને માસિક વેતન આપી મેકલવા જોઈએ. એ ખામી દૂર કરવાથી શ્રાવક સંસાર પાછે પૂર્વની સ્થિતિ પર આવ્યા વગર રહેશે નહીં.
શ્રાવક સંસારમાં બીજી ખામી કુસંપની છે. ચતુર્વિધ સંઘની પવિત્ર ગ્રંથિને કુસંપે તેડવા માંડી છે. શ્રાવક, શ્રાવિકા, સાધુ અને સાધ્વી એ ચતુર્વિધ સંઘની સુબદ્ધ શૃંખલાને તેડવાને માટે જેને પ્રજામાં કુસંપે પ્રવેશ કરેલ છે. શ્રીમંત શ્રાવકે કે સામાન્ય શ્રાવકે ઉભય જ્ઞાતિ અને સંઘની સત્તાને માટે સ્પર્ધાના વમળ ઉપર ચડ્યા કરે છે. જો કે એ સત્તા આજકાલ નાટકના રાજા કે દીવાનના જેવી થઈ ગયેલી કેટલે સ્થળે દેખાય છે. જે શેચનીય છે, છતાં પણ તેને માટે બાહ્ય અને આં. તર વાગયુદ્ધ અને મને ચાલ્યા કરે છે. સંસારના સર્વ કઠેર અને મલિન માર્ગને છેડી ચારિત્રના નિર્મલ માર્ગમાં પ્રવાસ કરનારા કેટલાક સાધુઓ પણું કુસંપના ભંગ થઈ પડ્યા છે, અને આનંદઘનજી મહારાજે દમા પ્રભુના રતવનમાં કહ્યું છે તેમ “ગચ્છના ભેદ બહુ નયણે નિહાળતાં તત્ત્વની વાત કરતાં ન લાજે ” તેમ કેટલેક સ્થળે તેમની અંદર સંઘેડા અને ગ૭ના ભેદનું મહાન અંધકાર વ્યાપી ગયું છે. સર્વ એકજ વીર પ્રભુના બાળક છતાં પરસ્પર વેરયુદ્ધ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. પવિત્ર નિગ્રંથ નામને ધારણ કરનારા મુનિઓના મંડળમાં પણ કલહ બીજ રોપાયા છે એટલું જ નહીં પણ વીરપ્રભુના મુનિ સંતાનની ઉપર યાયાસનના (સમસ) નીકળેકે તેમાં તે કુસપને અગે જવું પડે છે તે આસ્તિક હૃદય વાળાઓનું અંતઃકરણ અશુપાત કરે તેમાં નવાઈ નથી. આ બધે કુસંપનેજ વિલાસ છે. જ્યાં સુધી આ કુસંપને વિલાસ શ્રાવક સંસાર ઉપર પ્રવર્તે છે, ત્યાં સુધી શ્રાવક સંસાર ઉન્નતિ પર આવી શકે તેમ નથી, શ્રાવક સંસારની અંદર કુસં

Page #16

આત્માનંદ પ્રકાશ
પની જે ખામી છે, તે સર્વથા દૂર કરવી જોઈએ. આ તમામ બને છે તેનું કારણ બંને વ્યકિતમાં કોઈ અત્યારે નાયક-લીડર નથી, એમ બુદ્ધિવાન મનુષ્યને લાગે છે. શ્રાવક સંસારમાં ત્રીજી ખામી સ્ત્રી કેળવણીની છે. શ્રાવક બાળાઓને જેવી કેળવણી જોઈએ, તેવી કેળવણી મલી શકતી નથી. સાંપ્રત કાળે તેને માટે શેડી ઘણી જાગૃતિ થવા લાગી છે, પણ તેનીજના ઉત્તમ પ્રકારે થતી નથી. જમાનાને અંગે સ્ત્રી કેળવણીની આવશ્યક્તા સમજનારા ગૃહસ્થ ભારે પ્રયત્ન કરી શ્રાવિકા શાળાઓ ઉભી કરે છે, પણ પછી તેની સ્થિતિ જમ્યા પછી માતા રહિત થયેલા સંતાનના જેવી થાય છે. પ્રથમ જે ઉત્સાહથી જૈન કન્યાશાળા કે શ્રાવિકાશાળા સ્થાપવામાં આવી હોય, તે ઉત્સાહ ઘડીયાળના ચક જેટલું રહે છે. ચાવી ઉતરી ગયા પછી બંધ પડેલી ઘડીયાળના જેવી તે શાલાઓની સ્થિતિ થાય છે. પાછળથી તે શાળાઓની કેવી વ્યવસ્થા છે? તેની અંદર કેવું શિક્ષણ અપાય છે? ત્યાં નીમેલા શિક્ષકે કેવું કામ કરે છે? અને શાળાને લાભ કેટલી કન્યાઓ કેમ કેટલે લે છે? ઇત્યાદિ કાંઈ પણ લેવામાં આવતું જ નથી. તે તરફ ઉપેક્ષા કરવામાં આવે છે. કેટલીક સંસ્થા તે નામનીજ ચાલે છે અને ત્યાંના કાર્યકારકે નકામે પગાર લીધા કરે છે. આથી એવી સંસ્થાઓ આખરે દ્રવ્યને ભેગ આપ્યા છતાં મંદપડી જાય છે અને પછી માત્ર આગળ ફેંકાયેલા બણગાની ખાતર-કે કીર્તિની ખાતર અને નામની ખાતર તેમાં વૃથા દ્રવ્ય ભંગ થયા કરે છે.
આ ખામી દૂર કરી સ્ત્રી કેળવણીની સંસ્થાઓને શ્રીમતેએ ઉત્સાહથી તેનું વારંવાર નિરીક્ષણ કરી ખીલાવવી જોઈએ, સ્ત્રી કેળવણી એ સર્વ સંસારને પાયે છે. ભવિષ્યની પ્રજાને સર્વ પ્રકારનું પિષણ તે દ્વારા જ મળવાનું છે. કેળવાએલી કાંતાએ સંસારના આખા સ્વરૂપને ફેરવી શકે છે. સંસારને આધાર પ્રેમ ઉપર છે. તે પ્રેમની પોષક માતા સ્ત્રીઓ છે. મેદ્યાનની ઉધાન પાલિકા પ્રમદાજ છે. કેળ વણી વગરની સ્ત્રીઓ દુર્ગણોને આમંત્રણ આપનારી થાય છે. સંસારમાં જે સ્ત્રી સ્વચ્છંદાઓ, કંકાશને વધારનારીએ, અનાચારિણીઓ, અધર્મિણીએ, કઠેર બેલનારી કર્કશાઓ અને અરવચ્છતાથી ભરપૂર દેખાય છે, તે સ્ત્રીકેળવણીના અભાવનું પરિણામ છે, તેથી શ્રાવક સંસારમાં સ્ત્રી કેળવણીની જે ખામી છે, તે દર કરવા શ્રીમતે એ પ્રયન કરે જોઈએ. શ્રાવક સંસારમાં ચેથી ખામી ધાર્મિક અજ્ઞાનતાની છે, આહંત ધર્મના રહસ્ય કેવા છે? આહંત ધર્મના સૂક્ષ્મ હેતુઓ શા છે? અને આહંત ધર્મને ક્રિયા માર્ગ કેવા મુદ્દા ઉપર રચાયેલો છે? એ સંબં. ધી જૈન પ્રજા પૂર્ણજ્ઞાન ધરાવતી નથી. જે કોઈ ધર્મ સાધન થાય છે, તે ગાડરીયાપ્રવાહની પેઠે થાય છે. ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ પોતાના શાસનને માટે જે નિયમ બાંધ્યા છે, તે નિયમમાં જ જૈન પ્રજાની સર્વ પ્રકારની ઉન્નતિના સાધનને સમાવેશ

Page #17

સાત્વિક વૃત્તિનું ઝરણું
૫૭
કરેલા છે. વીરવાણીનું રહુંસ્ય સમજવાને માટે કાંઇ પણ ઉહાપોહ કરવામાં આવત નથી. જૈન ધર્માંના શ્રાવકે અને ધર્મ ગુરૂએ કેવા હાવા જોઇએ ? તેમનુ* કર્ત્ત વ્ય કેવુ... હાવું જોઇએ ? અને તેમની પ્રવૃત્તિ કેવા પ્રકારની હોવી જોઇએ ? એ સ`ખ'ધી સૂક્ષ્મજ્ઞાન શ્રાવકા ભાગ્યેજ ધરાવતા હશે. આંત ધર્મના કાનુના ખારીક પથે જાણવા જોઇએ, અને તેમાં રહેલા ઉચ્ચ આશયાને સમજી તે પ્રમાણે વન કર વામાં આવે તે શ્રાવક સસાર સ ́પૂર્ણ ઉન્નતિનુ` ભાજન અન્યા વગર રહે નહીં. સાંપ્રતકાલે કેટલાએક જૈન મુનિ મહુારાજે અને વિદ્વાન શ્રાવકે તે સ’ખ’ધી વિવેચન કરવા લાગ્યા છે, પર`તુ તેનુ' વાંચન અને મનન કરવાના અધિકારી શ્રાવકે કેઇજ્જ નીકલે છે. ઘણા વર્ગ ગાડરીયા પ્રવાહુનેજ માન આપનારા દેખાય છે. આ ખામીને લઈને શ્રાવક સ`સાર પેાતાની ધાર્મિક અને વ્યાવહારિક ઉન્નતિથી વિમુખ રહે છે. ' ઉપર ઠંડેલી મા ચાર ખામીઓ દૂર કરવામાં આવે તે શ્રાવક સ`સાર પાછે પૂર્વની ઉન્નતિનું દન કરી શકશે; અને તે છિન્નભિન્ન થયેલી તેમની કલ્યાણુ વિભૂતિના અમૃતમય પરમાણુઓને પાછા સ`પાદન કરી શકશે. સ્વધર્મ તરફ અપૂર્વ પ્રેમ, આર્હુત ધર્માંના તત્ત્વના વિચાર, આત્મજ્ઞાન, માનવ જીવનના આનંદને વિકાશ અને શ્રાવકત્વના દિવ્ય સ્વરૂપનુ સુખ તે મેલવશે. શ્રી વીરશાસનના અધિદૃાયક પ્રત્યે , પણ અમારી એજ પ્રાથના છે કે, તેએ શ્રાવક સ`સાર પૂર્ણ અભ્યુદય પ્રાપ્ત કરે તેવી પ્રેરણા કરે.
"(
""
તથાસ્તુ.
એક મુમુક્ષુ આત્મા.
#&+
સાત્વિકી વૃત્તિનું ઝરણું.
જેમ લક્ષણ ઉપરથી લક્ષ્ય અધાય છે તેમ ગુણા ઉપરથી મનુષ્ય સ્વભાવની વૃત્તિએ મા ઘડાય છે. આ વૃત્તિએ જ્યારે સ્થૂલ સ્વરૂપે અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળપણે દ્રષ્ટિગોચર થાય છે ત્યારે તે મનુષ્યની પ્રવૃત્તિએ રૂપે સબાધાય છે. મનુષ્યની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિનુ... મૂળ કારણુ આત્મિક ગુણુ હેાઇ તે ગુણ સીધી દિશામાં છે કે આડકતરી દિશા માં છે તે વિચારવાને ચેાગ્ય તપાસ વડે વિચારી શકે છે. કેમકે જે ગુણુ આત્માને ઉપકારક ખને, તેની શુદ્ધ સ્થિતિનું' ભાન કરાવી શુભ પ્રવૃત્તિમાં જોડે તે ગુણ સરલ દિશામાં ગણાય છે અને તેથી ઉલટું જે ગુણ આત્માને વિષય કષાયમાં, અનુચિત પ્રવૃત્તિએમાં અને સંકુચિત મર્યાદામાં યાજે તે પ્રતિકૂળ દિશામાં ગણાય છે. ઉભય આત્માના શુભે છે પર’તુ પ્રથમના ગુણ સ્વાભાવિક પણે ઉત્પન્ન થાય જ્યારે અન્ય ગુણ પરસ ચૈાગ વડે ઉદ્ભવતા વિભાવિક ગુરુ છે.
સાંખ્ય દન કહે છે કે સસ્તું રગત્તમ કૃતિ ઝુળા: પ્રકૃતિ સંમવાઃ ॥ સત્ત્વ, રજસ અને તમસ એ ત્રણ ગુણા પ્રકૃતિથી ઉદ્ભવેલા છે તેમ માની સોરારિયા

Page #18

૧૫૮
આત્માન* પ્રકાશ.
ની શુળાતીતઃ સ નથ્યને ‘સર્વારભેને ત્યજનશીલ પુરૂષ ગુણાતીત અને છે' આ હકીકતને જૈન સાથે સરખાવતાં જગત્ની દ્રષ્ટિએ તે વિશિષ્ટ પ્રકારની નવીનતા બતાવે છે; સાંખ્યા પ્રકૃતિ ( ૪ ) થી ઉસન્ન થયેલા ત્રણે ગુણ્ણા માને છે જ્યારે જૈન દર્શન આત્માના સ્વાભાવિક અને વિભાવિક ગુણ્ણા એવી માન્યતાવાળું છે; સત્વગુણુ નુ' જેમ અધિક પોષણ થાય તેમ તેમ સાત્ત્વિકી વૃત્તિ વધારે સામ વાળી ઘડાય છે અને છેવટે તે ગુણુ પરાકાષ્ટાએ પહેાંચે છે.
જૈન દનના કથનાનુસાર વિચારતાં રજોગુણ અને તમેગુણના અપ્રશસ્ત રાગ અને દ્વેષમાં અંતર્ભાવ થાય છે જયારે સત્ત્વગુણુ એ પ્રશસ્ત રાગમાં સમાય છે. શુભ અનુષ્ઠાના તરફ આત્માને પ્રેમ એ તેના સત્વગુણ છે, જયારે અન્ય અવસ્થામાં તે રજોગુણી અથવા તમેગુણી કહેવાય છે. આત્માની આ જુદી જુદી અવસ્થામાં નજીકના સમેગાને લઈને જ્યારે જ્યારે તે તે ગુણેામાં પ્રવૃત્ત થાય છે ત્યારે ત્યારે તદનુકૂળ વૃતિઓનુ‘ સ્વામિત્વ તેના ઉપર થાય છે, વિચારો પશુ તેવાજ 'ધાય છે અને કાર્ય પણ તેવુંજ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે.
ખાસ કરીને આ ત્રણે વૃત્તિએના આધાર ખારાક, સ્થાન અને સ’ગતિ ઉપર આધાર રાખેછે. પૂર્વના પરિચિત સ`સ્કાર એ પણ અગત્યના ભાગ ભજવે છે છતાં આ ત્રણુ આમતા ઉપર સવિશેષપણે લક્ષ અપાય અને ઉદ્યમવડે ઉત્તમ ખેારાક, ઉત્તમ ક્ષેત્ર અને સત્સ`તિ ઉપર જીવન વ્યવહાર ચલાવાય તે સાત્વિક ગુણ પ્રકટવાની સાથે સાત્ત્વિકી વૃત્તિએનુ' પોષણ થઇ જગને પણ ઉપકારક કાર્યો કરવા શક્તિમાન્ અને છે.
રાજસી વૃત્તિવાળા મનુષ્યનું વર્તન કામરાગ, સ્નેહુરાગ અને રાગમાં અંજાઇ ગયેલું હોય છે; તામસી પ્રકૃતિવાળા મનુષ્યનુ વર્તન ક્રોધના આવેશવાળું, રાદ્રધ્યાનથી પરિપૂર્ણ, અને અહંકારમાં આરૂઢ હાય છે; જ્યારે સાત્ત્વિકી વૃત્તિવાળા મનુષ્યનું વન દાન-શીલ-તપ અને શુદ્ધ ભાવનામાં આદરવાળુ` તેમજ ગુણી જતેને જોઇ ગુણું। તરફ સંગ્રાહક વલણની ( Collective Tendency ) પ્રેરણાવાળું અને વિશ્વબત ( Universal Brotherhood) માં પ્રવૃત્તિવાળુ' હોય છે.
આ ઉપરથી જોઇ શકાશે કે આ સાત્વિક ગુણાને મુખ્ય આધાર બહારના પરિચયે સાથે છે, તે ગુણની વૃદ્ધિ કરવા માટે પવિત્ર વાતાવરણવાળા સ્થાનકાના આશ્રય કરવા ઇષ્ટ છે, તીથ સ્થાનમાં જઈ વખતના માટેા ભાગ વીતાવવાની જરૂર છે, પુસ્તકા પણ તેવીજ વૃત્તિને ઉત્તેજિત કરે તેવા વાંચવાની આવશ્યકતા છે. મનુ ધ્યાને માટે ભાગ રાજસી ને તામસી પ્રકૃતિને ઉત્તેજક સયાગાને શેષતા હોય છે અને વ.ના દેડકાંની માફ્ક તેમાંજ આનદ માનતા હોય છે કેમકે તેને

Page #19

સાત્વિકી વૃત્તિનું ઝરણું.
૧૫ સાત્ત્વિકી વૃત્તિના આનંદને સ્વાદ પ્રાપ્ત થયેલ હેતે નથી. સત્ત્વગુણને મદદ કરનાર ખેરાકમાં પણ સાવચેતી રાખવાની ઓછી અગત્ય નથી. કહેવાય છે કે “આહાર તે એડકાર” જે આહાર તેવી બુદ્ધિ થાય છે. તમે ગુણ અને રજોગુણ ઉત્પન્ન કરાવે તે ખોરાક સદંતર તજી દેવાની આવશ્યકતા છે. મનુષ્યએ પિતાનું આત્મબળ તામસી અને રાજસી સ્થાન, ખોરાક અને સંગતિમાં ગુમાવવાને બદલે જે તેને સાત્વિક વૃત્તિને ઉત્તેજક કાર્યોમાં વ્યય કરવામાં આવે તે પિતાને અનુકૂળ ફળ પ્રાપ્તિ થાય એટલું જ નહિ પરંતુ જગન્ના અનેક પ્રાણીઓના અનુગ્રહને નિમિત્તભૂત બને છે અને સાત્વિક વૃત્તિમાંથી નીકળતી જીવનસુવાસ ઉભય સંસર્થીઓને અપૂર્વભૂત આનંદ આપે છે.
સાત્વિક વૃત્તિનું લક્ષ્યબિંદુ પૂર્વોકત ત્રણ પરિસ્થિતિના સંગમ સ્થાન ઉપર છે, પૂર્વકાળના ઐતિહાસિક ચિત્રો કે જેમાં સર્વપ્રધાન ગુણ વૃદ્ધિ પામે છે તેને ગુણ દષ્ટિએ અવેલેકવાં, શ્રીજિનેશ્વરની પ્રતિમામાં મૂર્તિમાન ગુણરૂપ શ્રીજિનેશ્વરનું સ્વરૂપ દર્શન કરવું, નિર્દોષ પ્રવૃત્તિમાં નિરંતર ઉત્સુક રહેવું અને દયાને ઝરે નિરંતર વહેતે રાખવે એ સાત્વિકી વૃત્તિને આત્મા સાથે ઓતપ્રત કરવાની કળા છે.
આ સંક્ષિપ્ત નિવેદન અનુસાર મુમુક્ષુ પ્રાણીઓએ સાત્વિકી વૃત્તિ ઉપર સ્વા. મિત્વ મેળવવા પ્રયાસ કરવાની આવશ્યકતા છે સશાસ્ત્ર પુનઃપુનઃ એમજ સંબંધેછે; સર્વ શુભ અનુષ્ઠાને તેવી વૃત્તિ ઉપર સ્વામિત્વ પ્રાપ્ત કરવા માટેજ છેએજ હકીકતને સ્તુતિના રૂપમાં શ્રીમદ્ આનંદઘનજી કહે છે કે,
શુદ્ધ આલંબન આદરે, તજી અવર જાલરે;
તામસી વૃત્તિ સવિ પરિહરી, ભજે સાત્વિક શારે. જેઓ અપ્રશસ્ત આલંબનને તજી પ્રશસ્ત આલંબનનું સેવન કરે છે તેમની તામસી વૃત્તિ દુર થઈ મનોહર સાત્વિકી વૃત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી ભગવદ્દગીતા પણ આ સંબંધમાં કહે છે કે,
सर्व धारेषु देहेऽस्मिन् प्रकाश उपजायते ।
झानं यदातदा विद्याहिं सत्त्वमित्युत ॥ જ્યારે આ શરીરમાં સર્વ દ્વારમાં જ્ઞાન પ્રકાશ થઈ રહે છે ત્યારે કેજોય! સત્ત્વગુણની વૃદ્ધિ થયેલી તું જાણુ.” - સારાંશકે સત્ત્વગુણની પ્રાપ્તિ એ પ્રબળ ઉદ્યમ વગર બની શકતી નથી, સાત્વિકી વૃત્તિનો પ્રવાહ અખૂટ છે પરંતુ તે ઝરણરૂપે પ્રાપ્ત થવી એ કાંઈ અલ્પ

Page #20

આત્માન પ્રકાશ -~~~- ~~ ~પુણ્ય પ્રકૃતિનું પરિણામ નથી; સન્માર્ગના વાંછક પ્રાણીને ગુરૂ પ્રસાદ, ઉત્તમ સ્થાન અને સત્સંગતિ તેવું ફળ પરિણામ નિષ્પન્ન કરાવી આપે તેવું ઈચ્છી આ લઘુ લેખ સમાપ્ત કરવામાં આવે છે.
શા ફત્તેચંદ ઝવેરભાઈ.
ભાવનગર,
સંખ્યાતીત યોગો . શ્રી જિનેશ્વરે અસંખ્ય ગે નિવેદન કરેલાં છે, અર્થાત્ પ્રાણીઓને સંસાર સમુદ્રથી તરવાના સાધનો અસંખ્ય છે. સન્માર્ગ ભણી વાળે તેવા અસંખ્ય સાધનનું સેવન કરી તદનુકૂલ અનુષ્ઠાન કરી પ્રાણીઓ સ્વહિત સાધી શકે છે. ગ શબ્દ અનેક અર્થોમાં વપરાય છે. મન વચન અને કાયાના પેગો એ પણ ગ, શ્વાનધારણું સમાધિ રૂપ પ્રાણાયામ યુકત અષ્ટાંગ યેગ, સન્યસ્તપણું–ભેગ વિરકિત એ પણ યોગ, જ્ઞાન અને ક્રિયાઓ વડે જોડાવું તે પણ યોગ, અને જે વરતુસ્વરૂપમાં મથાળાના વાક્યમાં વપરાયેલે છે. તે પણ ગ–એ સર્વ ગ શબ્દો શુભ-સુંદર અર્થમાં વપરાયેલા છે, અને આત્માને ઉપકારક ફળ પરિણામ દર્શાવવા માટે યોજાયેલા છે. પૂર્વોક્ત વાક્યમાં વપરાયેલો આ શબ્દ સ્થાનકો-અવસ્થાઓ-સાધને રૂપે સ્વરૂપ દર્શન કરાવે છે. ધ્યાનના, સંયમના અને દર્શનના અસંખ્ય ગો-સ્થાનક છે. આત્મિક ઉપગની પ્રવૃત્તિના તારતમ્ય અનુસાર આ સર્વ યેગે ઉદ્દભવે છે અને જે જેનું આલંબન થઈ આત્માને સન્માર્ગ સ્થિત કરી મુકે છે તે તેને માટે
ગ” કહેવાય છે. શત્રુંજય તીર્થ, નવપદજી, જિન પ્રતિમા વિગેરે સર્વ માં મુખ્યતા ધરાવે છે, જેમ જેમ નજીકના શુભ યેગેનું અવલંબન પ્રાણ કરે છે તેમ તેમ તે ચેગે આત્માને અશ્રુતપૂર્વ સુર-નાદ અર્પે છે અને તે શ્રવણ કરી
અનુભવ જ્ઞાનના આનંદમાં તૃપ્ત થાય છે. આ પ્રસંગે આત્માને જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂપ સ્વતંત્ર પુષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે, અને સંકુચિત સ્થિતિ તજી વિકસ્વરપણું પ્રાપ્ત કરે છે. શુભ ગાનું આલંબન પ્રાપ્ત કરવું એ સહજ ડાવા છતાં કઈ સાધ્ય છે. પરિચિત નિવિડ અશુભ સંસ્કારોને તેડી માર્ગ ખુલે કરે જઈએ. પછીથી શુભ ગોનું આલંબન ફલદ નીવડે એ યુકિતની બહાર નથી; એ પણ સમજવાની જરૂર છે કે સર્વગોને સેવવા તત્પર થવું એ એક જાતનું અજ્ઞાન મૂલકપણે છે કેમકે હેય-ઉપદેયના વિવેક વગરના આત્માની કેટિ સાનુકુળ પરિણામ ઉપજાવવા અસમર્થ છે. આ ઉપરથી એમ ફલિત થાય છે કે અશુભ ચોગે–સ્થાનકોને આશ્રય તજી શુભાગે – સાધનોનું આલંબન

Page #21

૧૬૧
વિવિધ સદુપદેશ ગ્રહણ કરવું જેથી તે આલંબન વડે આત્મા ઉત્તમ ક્રિયામાં પ્રવૃતિ કરી નૂતન ગુ.
નું સ્વમાં પ્રક્રીકરણ કરી જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રના સ્વરૂપનું આત્યંતિક પ્રરિણામ પ્રાપ્ત કરી શકે.
વિવિધ સહુપદેશ, (સં. દલસુખભાઈ ગિરધરલાલ શાહ, માણેકપુરવાળા)
– અનુસંધાન ગતાંક પ માના ૧૩૮ પૃષ્ઠથી. – (૪૦) દ્રવ્ય તથા ઉચ્ચ કુળ ઉપર મહત્વતાને આધાર નથી પરંતુ તેના શુભ આચરણે તથા પરોપકારી સ્વભાવ ઉપર જ મહત્વતાને ખરો આધાર છે.
(૪૧) હસ માનસરોવર ઉપર અને કાગડે વિષ્ટા ઉપર જઈ બેસે છે તેવી જ રીતે સજ્જન અને દુર્જનના સંબંધમાં પણ સમજવું.
(૪૨) કીડી રાજ મહેલ જેવા રમણીય સ્થાનમાં છિદ્ર ગોતે છે, તેવી જ રીતે ખલ પુરૂષે સજજન મનુષ્યના ઉત્તમ આચરના ગુણને ગ્રહણ નહિ કરતાં ફક્ત દોષને જ શોધતા ફરે છે.
(૪૩) ઉદ્યમ કરવો એ કદાપિ કોઈને અળખામણે લાગતું હશે પરંતુ તેનું ફળ ભેગવતી વખતે અત્યંત આનંદ આવે છે.
(૪૪) દુનિયામાં એજ પુરૂષ શ્રેષ્ઠ કહેવાય કે જેને આચાર, વિચાર તથા પ્રયત્ન હંમેશાં બીજા પ્રાણીઓનું શુભ કરવાને જ હોય છે.
(૪૫) જે માણસને માન પ્રતિષ્ઠા વધારવી હોય તેણે સજ્જન પુરૂષને સંગ કરે, દાના દુશ્મન કરતાં મૂર્ખ મિત્ર વધારે નુકસાન કરે છે.
(૪૬) મીઠી વાણીમાં અમૃત અને કડવી વાણીમાં હળાહળ વિષ સમાયેલું છે, તે પછી અમૃતને છેડી વિષને ગ્રહણ કરવા કર્યો હતભાગી ઈચ્છા રાખે?
(૪૭) સન્માર્ગે ચાલતાં કદાચ વિપત્તિ આવી પડે તે પણ અસન્માર્ગે ચાલવું એ કદાપિ હિતકાર છેજ નહિ
(૪૮) વિષય સુખમાં ઈન્દ્રિયોને તલ્લીન રાખવાથી ઘણું પ્રકારના પાપમાં ઉતરવું પડે છે તેટલા વાસ્તે દરેક મનુષ્ય પિતાની ઇન્દ્રિયેને સજડ કાબુમાં રાખવી જોઈએ, એજ ધર્મ સેવન કરવાનું પ્રથમ સોપાન છે.

Page #22

૧૬૨
આત્માન પ્રકાશ.
(૪૯) જેવી રીતે પિતે પિતાના તરફ જુએ છે તેવી રીતે દરેક માણસે બીજા તરફ જેવું જોઈએ, જેવી રીતે પોતાના સ્વાર્થ પિતાને હાલે છે તેવી રીતે સર્વને પિતપતાને સ્વાર્થ હાલે હોય છે, એમ વિચારી દરેક કાર્ય કરતી વખત પિતાની જાતને બીજાની સાથે સરખાવવી.
(૫૦) ધર્મ એજ મનુષ્યનું સૌંદર્ય અને દુઃખના પ્રસંગોમાં કામ આવનારી અમૂલ્ય સંપત્તિ છે બાકીને અન્ય વૈભવ તથા સ્વજન પરિવાર વિપત્તિ સમયે કઈ કામ આવવાને નથી એવું સમજી હે બંધુઓ? વિવેકથી સમ્યગ્ર રીતે આ ભવ અને પરભવ અત્યંત સુખ આપનાર જૈન ધર્મનું તથા સદગુરૂનું ઉત્તમ પ્રકારે અહેનિશ અરા ભાવથી સેવન કરે.
(અપૂર્ણ)
વર્તમાન સમાચાર અને સ્વીકાર.
દાદરમાં એક સ્થાનકવાસી જૈન બંધુના દીક્ષાઉત્સવના પ્રસંગમાં સ્થાનકવાસીઓએ મૂર્તિપૂજાને આપેલું અનુમોદન.” ગયા રવિવાર અર્થાત્ સં ૧૯૭૦ ના માગશર વદી ૧ ના રોજ બપોના રા બજે સ્થાનકવાસી બાળબ્રહ્મચારીજી રસ્તીલાલ ધરમશીને દીક્ષા આપવાને એક ભવ્ય ઉત્સવ દાદર ખાતે ઉજવવામાં આવ્યું હતું અને તે શુભ પ્રસંગે બરવાળા સમુદાયના મહારાજશ્રી ૧૦૮ મણલાલજી મહારાજે તે દીક્ષાના ઉમેદવારને દીક્ષા દીધી હતી જે વખતે સ્થાનકવાસી જૈન ભાઈઓને તથા બહેને તેમાં મોટી સંખ્યા માં હાજરી આપી હતી, એટલું જ નહીં પરંતુ દીક્ષાનું કામ પૂરું થયા પહેલાં તે બાબતને હર્ષ પ્રદર્શિત કરવા માટે જ્યારે વરઘેડે ચઢાવવામાં આવ્યું હતું ત્યારે પણ મેટી સંખ્યામાં જેને ભાઈઓએ હાજરી આપી હતી જેમાં તાંબરી ભાઈઓ પણ જોવામાં આવતા હતા. - દીક્ષા લેનાર નવા મુનિરાજની ઉમર માત્ર ૨૦ વર્ષની હોવા છતાં એએ બહુજ ગંભીર મુખ મુદ્રાવાળા દેખાતા હતા અને વરઘોડામાં ગાડી ઘેડા તથા માણસની ઠડ જેવામાં આવતી હતી, અને તે પહેલાં ધજા દંડ વિગેરે ઉત્સાહના ચિન્હો માલુમ પડતાં હતાં. તેની પાછળ ચાંદીના રથમાં શ્રી ભગવાનની પ્રતિમાને વિરાજમાન કરી હતી કે જે પ્રતિમા તથા ચાંદીને રથ સ્થાનકવાસી ભાઈઓની માગણી ઉપરથી દેરા વાસી શ્વેતાંબરીઓએ પુરા પાડેલા હતાં, એ રીતે શ્રી ભગવાનના રથમાં પાછળ દીક્ષા લેનાર ઉદવાર નવા સાધુજી બીરાજમાન થયા હતા અને એ રીતે વરઘેડે દાદરથી

Page #23

વર્તમાન સમાચાર અને સ્વીકાર,
૧૩
જુના માટુ’ગામાં ખરાખર ટાઇમસર વૈષ્ણવાના શ્રીમદ્ ગુ‘સાઇજી મહારાજની વાડીમાં જઇ પહેાંચ્યા હતા કે જ્યાં ઉમેદવારને દીક્ષા આપવાની ક્રિયા મહારાજ શ્રી ૧૦૮ મીલાલજીએ કરી હતી.
આવી રીતે શ્રી ભગવાની પ્રતિમા તથા ચાંદીના રથ સ્થાનકવાસી ભાઈએ ની માગણી ઉપરથી જેતુ શ્વેતાંબરી ભાઇએ આપવાની મહેરબાની કરેલી હાવાથી તેમજ વઇષ્ણુવા તરફથી વાડી તથા બંગલે તે દિવસ માટે ઉપયેાગમાં આવેલા હાવાથી હીંદુ તથા શ્વેતાંખરી અને સ્થાનકવાસી જૈન ભાઈએની વચ્ચે જે ભાઇચારા વધતા જાય છે તેની સ્પષ્ટ રીતે સાખીતી થયેલી છે અને એવી રીતે ભવિષ્યમાં પણુ ભાઇચારા વધતા જાય અને શ્વેતાંખર અને સ્થાનકવાસીની એક આખી જૈન કામનો ઉન્નતિ થાય એવી હીલચાલ જોવાને દરેક જૈન જ્ઞાતિ પુરૂષ ઉત્સાહી અને એવી અમારી માગણી છે.
સાંજવતા માન, તા. ૧૯-૧૨-૧૯૧૩
મુનિ વિહાર --પેથાપુરમાં પ્રતિષ્ઠા મહેાત્સવ સમાપ્ત થયા બાદ મહારાજ શ્રી હ‘વિજ્યજી તથા પન્યાસ સપતવિજયજી આદિ મુનિમ`ડળે માગશર શુદ્રી ૯ ના દિવસે વિહાર કર્યાં હતા; તેએ સાદરાના દેવળમાં દન કરી પ્રાંતેજ પધાર્યાં હતા; ત્યાંના શ્રાવકાએ સામૈયું કરી પુજાએ ભણાવવા અમદાવાદથી પુજાએની સામગ્રી સાથે ગવૈયા તેડાવ્યા હતા અને પૂજા પ્રભાવનાએ કરી હતી; ત્યાંથી સલાલ પધાર્યાં ત્યારે ત્યાંના શ્રાવકોએ કહ્યું કે મગનભાઈના મકાનમાં સરકારી સ્કૂલ ચાલે છે તેમની પાસે અમે ઉપાશ્રય કરવા ભાડે માગીએ છીએ પણ અમારા પતે લાગતે નથી; આ ખામત જાણી મહારાજશ્રીએ બેધ કર્યાં તેથી ભાઈ મગનલાલ સાંકળચઢે પેાતાનુ સ્કૂલવાળુ વિશ!ળ મકાન વિના કિંમતે દેરા ઉપાશ્રય માટે આપી દેવા સ્વીકાર્યું” છે; તે પ્રસંગે ખીજી પણ ટીપ નીચે મુજમ થઇ છે.
રૂા. ૨૦૧) શા. જેઠાભાઈ શકરદાસ.
રૂા. ૫૧) શા. હેમચ‘ઢ જીવરાજ. રૂા. ૨૫) શા. મહાસુખરામ કરતુરચંદ રૂા.૨૫) શા. વાડીલાલ માદરદાસ.
ત્યાંથી હિં‘મતપુર આવ્યા હતા આ ગામમાં ચાર દેરાસરા છે તેમાં બે દેશસરા તા ઊઠાવી લેવાની હાલતમાં આવી ગયાં છે તે બાબત ઉપદેશ કરતાં પ્રતિમાજી મીજી જગાએ આપવા શ્રાવકે એ સ્વીકાર્યું છે,
ગામના છેડા ઉપર આવેલું દેરૂ ઘણુ મોટુ અને શેાભનીય શિખરબધ છે; પરંતુ તે કાંઈક જીણું સ્થતિમાં આવેલ છે; તાત્કાળિક સુધરાવે તે હાલ ઘેાડા ખર

Page #24

૧૬૪
આત્માન પ્રકાશ
ચમાં બની શકશે જે દરકાર કરવામાં નહી આવે તે મેટા ખર્ચમાં ઉતરવું પડશે કારણકે પથ્થરની કમાન વિગેરે ફાટવા લાગેલ છે ત્યાંની યાત્રા કરી વિકતાવરપુર તથા જામરા થઈ સાબલી આવ્યા; ઈહાં ગામના દેરામાં પ્રતિમા ઘણી છે પણ કીકી વિના રૂપાના પતરાંની ચકું ચડવામાં આવેલ છે તેથી બીજા ચક્ષની ખાસ જરૂર છે; આ ગામની બહાર ડુંગરના થડમાં એક બાવનજિનાલયનું દેર છે પરંતુ ત્યાંના બે ત્રણ ગભારામાં શ્વેતામ્બરી મૂર્તિ છે અને બે ત્રણમાં દિગબરની મૂર્તિ છે; વસતિ તુટી જવાથી મૂર્તિઓ ઊઠાવી લેવામાં આવી હોય એમ જણાય છે, ધ્વજા દંડ વિગેરે તુટી ફુટી ગયેલ છે; જીર્ણોદ્ધાર કરાવવા ગ્ય છે; કશીશ કરનારને અહીંથી પણ મૂર્તિ મળી શકે છે. ત્યાંથી ઈડર આવતાં શ્રાવકેએ સામયું કરી દેશના શ્રવણ કરી હતી. પ્રતિદિન દિગંબર ભાઈ તથા સુતાર અને તળી વિગેરે લોકે વ્યાખ્યાનનો લાભ લે છે.
હાલમાં જ પૂજા પ્રભાવનાદિ ધર્મ કૃ થાય છેઈહાં ચાર મદિર છે પાંચ મું વેતામ્બરી હંમડનું છે તેમાં મૂર્તિઓ ઘણી છે. અને તે સંપ્રતિ રાજાદિકના વખતની પ્રાચીન છે, પરંતુ દિલગીરી છે કે મીનાકારી ચક્ષુઓ ચઢાવેલી છે તે પણ કઈ કઈ મૂર્તિને એકૈક અને કેઈને તે તુટેલી અડધીજ ચક્ષુજ છેઆ જીલ્લામાં કઈ ભાગ્યશાળી ચક્ષુતિલક ચઢાવવા તળ વિગેરેના મસાલા સહિત માણસ મેકલે તે ઘણે લાભ થાય તેમ છે; ઈહાંના ડુંગર ઉપર કીલે છે, તેમાં એક બાવન જિનાલયનું મોટું દર્શનીય જિનભુવન છે; તેની યાત્રા કરવા ભવ્ય છે એ ચુકવું નહી.
(મળેલું) શ્રી શત્રુજય મહા તીથાદિ યાત્રા વિચાર, આ લઘુ પણ અત્યંત ઉપયોગી પુસ્તક અને શ્રી મહેસાણા જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ તરફથી બહાર પડેલું મુનિરાજશ્રી કરવિજયજી મારફત મળ્યું છે. યેજક એઓ શ્રી તેિજ છે. આમાં સિદ્ધાચળજીની યાત્રા વિધિ તથા તીર્થો સંબંધી કેટલીક પ્રાચીન હકીક્ત અને અષ્ટાપદાદિ તીર્થોના કલ્પને સંગ્રહ ઠીક કરેલ છે. શ્રી સિદ્ધાચલજી તીર્થની યાત્રાને લાભ લેનાર દરેક બંધુને આ પુસ્તક અનુકૂળ પણે માર્ગ દર્શક છે દરેક જૈન બંધુ છુટથી લાભ લઈ શકે તેટલા માટે પ્રકાશક તરફથી ભેટ આપવામાં આવે છે.
આ માસમાં થયેલા માનવતા મેમ્બરે ૧ શેઠ વલ્લભદાસ ગીરધરલાલ રે. વેરાવળ. હાલ મુબઈ ૫૦ વર્ગના લાઈફમેમ્બર૨ મેતા માણેકલાલ દુર્લભ . ભાવનગર. હાલ મુંબઈ (વાર્ષિક મેમ્બરમાંથી) બીજા વર્ગના લાઇફમેમ્બર.