Atmanand Prakash Pustak 009 Ank 08

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531104/1

Page #1

ATATLAIKIKLILIKUVALLALLALTAKLAR
તે આત્માનંદ પ્રકાશ.
LINKKRAARKKANERKANKARARAH
પુસ્તક ૯ મું વિક્રમ સંવત ૧૯૬૮. ફાગુન અંક ૮ મે -
आदीश्वर जिन स्तव. જ્ઞાનાદિક ગુણ સંપદારે એ રાગ. કલેશ જનન તારે ગ રે, રાગ તે સર્વ પ્રકાર; દેશ ગયે ભૂત માત્રથી રે, રામ તૃણ દાહ સમાન નમું નિત્ય ભાવશુરે, ભાવતે સભ્ય સહાય. નમું ૧૪ અશુદ્ધ વૃતને જે કરેરે, શાન કરે અજ્ઞાન, મેહક્ષયે મહિમા વરે, આદીશ્વર ભગવાન A નમું ૨e. વીતરાગ સર્વજ્ઞ છે. શાશ્વત સુખના ઇશ; " ક્લિષ્ટ કર્મ ઉચ્છદીને, નિષ્કલ થયા જગદીશ, નમું ૩ ટ સર્વ દેવના પૂજ્ય છોરે, યોગી જનના દય; સનિતિ સૃજનાર રે, આદીશ્વર જિન દેવ છે નમું ૪ શહ એ સદ્દવૃતથી યુક્ત કરે, શાસ્ત્ર રચ્યાં જે ઉદાર; પ્રગટ કરે શિવ માર્ગનેરે, દેષ નહિંજ લગાર નમું ૫૪

Page #2

આત્માનંદ પ્રકાશ,
એહિજ પ્રભુ આરાધવારે, ઉપાય આજ્ઞાભ્યાસ; યથા શક્તિ વિધાનથી રે, ફલ પ્રદ છે નિયમાત રે નમું છે ૬ સુર્વેદના જેમ વચનથી, વ્યાધિ સર્વ ક્ષય જાય; તદ્દત તાહરા વચનથી રે, ભવભય નષ્ટ થાય છે નમું છે ૭ u આપ થયા કૃતકૃત્યને, શાન્ત અને ધીમાન; સમ્યક્ ભકિત વડે કરૂં રે, આદિજીનંદ પ્રણામ કે નમું ૮
(જિજ્ઞાસુ ઊમેદવાર)
શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ યાત્રા વિધિ.
(અવશિષ્ટ) ,
ગતાંક પૃષ્ટ ૨૦૩ થી શરૂ સાત પ્રકારની શુધ્ધિ સાચવવાની જરૂર.
अंग वसन मन भूमिका, पूजो पगरण सार; 'न्याय द्रव्य विधि शुद्धता, शुद्धि सात प्रकार.
૧ અંગ શુદ્ધિ, ૨ વસ્ત્ર શુદ્ધિ, ૩ ચિત્ત શુદ્ધિ, ૪ ભૂમિકાશુદ્ધિ ૫ પૂજા ઉપગરણ શુદ્ધિ, ૬ દ્રવ્ય. શુદ્ધિ, ૭ અને વિધિ વિધાન શુદ્ધિ; એ સાત પ્રકારની શુ કઃ આમાથી જ એ પવિત્ર યાત્રા પ્રસંગે પણ અવશ્ય આચવા એગ્ય છે. કહ્યું છે કે “ સાતે શુધ્ધિ સમાચરી કરી નિત્ય પ્રણામ. મતલબ કે ઉત્તસતે શુદ્ધિનું શ્રેષ્ઠ સે. વન કરીને જ શ્રી તીર્થરાજને પ્રતિદિન પ્રણામ કર ઘટે છે .

Page #3

શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ યાત્રા વિધિ.
૨૧. .
પ્રથમ અંગશુદ્ધિ– સંસારીક કાર્યમાં રચ્યા મા રહેનાર મલીનાર ભી ગૃહસ્થ જનેએ પૂજય પ્રવરની પૂજા સેવામાં પ્રવર્તતા દેહ શુદ્ધિ વિવેક પૂર્વક કરવી યુક્ત છે. શ્રીમાન હરિ ભદ્ર વિરે અષ્ટકમાં કહ્યું જ છે કે “ પ્રાયઃ જળ વ્યતિરિક્ત જીની વિરાધના ન થાય તેમ જયણ સહિત દેવાધિદેવ તીર્થકર ભગવાનની તેમજ નિસ્પૃહી મુનિજનેની સેવા ભક્તિ કરવા નિમિત્તે ગૃહસ્થ જનેને દ્રવ્ય સ્નાન કરવાની અનુમતિ છે. અને તેમ કરતાં ગૃહસ્થ જનેને ઉદ્દેશ ઉચ્ચ હોવાથી તે તેમને પાપ બંધ હેતુક નહિં પરંતુ પુણ્ય હેતુક જ થાય છે. સામાન્ય રીતે તે શાસ્ત્રમાં કંઇક ઉષ્ણુ જળ વડે જ શરીર શુદ્ધિ કરવા સૂચવ્યું છે. પરંતુ તીર્થ જળ પ્રસ્તાવે તે વિધિને આગ્રહ હો ઘટતે નર્થ, સ્વભાવિક તીર્થજળનાં રજકણેનેજ વિશેષ મહિમા ઠેકાણે ઠેકાણે શાસ્ત્રમાં તેમજ લેકમાં પણ ગવાય છે. તેવાં પ્રભાવિક તીર્થજળને તપાવી–ઉષ્ણ કરી કે કરાવીને તે વડે સ્નાન કરવાની રૂઢિ સુખશીલપણનેજ પુષ્ટિ આપનારી જણુંય છે તે બાબત પુરતે વિચાર કરી હિતકર માજ આદર ચુક્ત છે. પવિત્ર જળથી દેહ શુદ્ધિ થયા બાદ ભીંજેલા મલીન વસથી શરીરને લુંછવાથી પુનઃ અંગ અશુધ થઈ જાય છે, માટે તે પ્રસંગે અલાયદા શુધ્ધ વસને જ ઉપગ કરે ઘટિત છે. બનતાં સુધી સ્નાન કરતી વખતે પહેરવાનું વસ્ત્ર પણ મેલું-દુર્ગધીવાળું નહિ વાપરતાં તે પણ અલાયદું જ રાખવું જોઈએ. એમ કરવાથી શરીરનું આરોગ્ય પણ સચવાઈ શકશે. તે પ્રસંગે નાહક એકેન્દ્રિય પ્રમુખ અન્ય જીવોની વિરાધના ચવા ન પામે તેવી સાવચેતી રાખવાની પણ જરૂરીયાત છે. જળને સારી રીતે ગાળ્યા બાદજ વપરાશમાં લેવાથી તેમજ સૂકી અને નિઈ ભૂમિનું યથાશ્ય શોધન કરીને સ્નાન કરવાથી તેવી જીવ યતના સુખે પળી શકે છે. પ્રભુઆણામાંજ ધર્મ રહેલે હોવાથી અને આજ્ઞા વિરૂદ્ધ કલાકે કરવામાં આવતી ધર્મ કર

Page #4

૨૨
માનંદ પ્રકાશ.
પણ નિષ્ફળ થતી હોવાથી સદગૃહસ્થોએ જીવ જયણ માટે આવ
શ્ય કાળજી રાખવી ઘટે છે. અને એમજ વતતાં પરંપરાએ આત્મ કલ્યાણ સાધી શકાય છે. માટે વિવેકથી શરીર શુદ્ધિ કરવી ઘટે છે, વાયુ પ્રકોપ વિચિકા (અજીર્ણ) પ્રમુખ રેગ પેદ ન થાય અને શરીર સમધાત બન્યું રહે તેવો શુદ્ધ સાત્વિક ખોરાક મિતસર લેવાથી જ સ્વધર્મ-કર્મ સુખે સાધી શકાય છે અને એથી ઉલટા ચાલવાથી શરીરની અસ્વસ્થતા થઈ જતાં ધમાં કરણી કરવામાં અંતરાય પડે છે અને વખતે દેવ ગુરૂની કે તીર્થની સેવા ભક્તિ કરવા જતાં આશાતના લાગવાને પણ પ્રસંગ આવી પડે છે, તે માટે જેમ શરીર શુદ્ધિ સારી રીતે જળવાઈ રહે તેમ વખતે વખત ખાનપાનાદિક પ્રસંગે પણ બહુજ કાળજી રાખવી જરૂરની છે. એમ કરવાથી વહિત સાધનમાં અધિક સરલતા થઈ શકશે. વળી વસ્ત્ર સંબંધી શુધિ રાખવાની પણ જરૂર છે.
બીજી વસ્ત્ર શુધિ-ઉત્તમ દેવ ગુરૂનું પૂજન અર્ચન કરવા પ્રસંગે તેમજ પવિત્ર તીર્થરાજની સેવા ભક્તિના પ્રસંગે પણ અંગ શુધિની પેરે વસ્ત્ર શુધ્ધિની તેટલી જ જરૂર છે તેવા ઉત્તમ પ્રસંગે પહેરવા ઓઢવાનાં વસ્ત્ર મેલાં કે ફાટેલાં નહિં રાખતાં તે સારાં સાફ કરેલાં અખંડજ રાખવાં જોઈએ.
એક શાટક ઉત્તરાસંગ–એટલે સાંધાસુંધી કયા વગરનું સળંગ અખંડ ઉત્તરાસંગ રાખવાનું ગ્રહુશ્ય-શ્રાવકને કહેલું છે તેમ અન્ય ઉચિત વસ આશ્રી પણ સ્વતઃ સમજી લેવાનું છે. જેમ શરીર શુધિથી ચિત્તની પ્રસન્નતા બની રહે છે તેમ વસ્ત્ર શુદ્ધિથી પણ મન ઉપર સારી અસર થઈ શકે છે તેથી તેવી બાબતમાં કેવળ ઉપેક્ષા કે બેટી કરકસર નહિં કરતાં પોત પોતાના ગજા પ્રમાણે તેવા ઉત્તમ પ્રસંગે તે જરૂર વસ્ત્ર શુદ્ધિ માટે પણ કાળજી રાખવી ઉચિત છે. જેઓ સાધન સંપન્ન હોય (સારી સ્થિતિમાં હોય તેમણે તે સંસારિક કાર્યમાં

Page #5

શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ યાત્રા વિધિ.
ર૧૩
વપરાતાં વસ્ત્રાથી જુદાં જુદાં ધાર્મિક કાર્ય માટે ખાસ કરીને સારા શુધ્ધ વ અલાયદાં જ રાખી મમતા રહિત તેને યથાચે ગ્ય ઉપયોગ કરવો જ જોઈએ. જેઓ વસ્ત્ર શુધિના નિયમને ભંગ કરી જેવાં તેમાં મલીન વસ્ત્રો વડેજ સર્વ વ્યવહાર ચલાવે છે તેમને તેમની ગભીર ભૂલને લીધે શરીરાદિકના આરોગ્ય માટે વધારે સહન કરવું પડે છે. એમ વિચારી શાણુ માણસે વસ્ત્ર શુદ્ધિ માટે પણ વધારે હળજી રાખે છે.
ત્રીજી ચિત્ત શુદ્ધિ-પ્રબળ રાગ દ્વેષ રૂ૫ કષાય મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનતા રૂપ મળને દૂર કરી દેવાથી ચિત્ત શુદ્ધિ થઈ શકે છે. અથવા ભય, દ્વેષ અને ખેદ રૂપ દેષને દૂર કરવાથી પણું ચિત્ત શુદ્ધિ થઈ શકે છે. પરિણામની ચંચળતા એજ ભય સદ્દગુણ કે સદગુણવાળી વસ્તુ ઉપર અરૂચિ આવવી તે દ્વેષ અને કલ્યાણકારી ક્રિયા કરતાં થાકી જઈએ તે ખેદ, મતલબ કે જે જે અંતર વિકારે વડે ચિત્ત શુદ્ધિ થતી અટકે છે તે તે વિકારને વિવેક વડે સમજી દૂર કરવાથી ચિત્ત શુદ્ધિ સહેજે સંપજે છે. રાગ દ્વેષ અને મેહ પ્રમુખ મહાવિરોથી સર્વથા મુક્ત થયેલા વીતરાગ, પરમાત્માએ બતાવેલાં સઘળાં આત્મ સાધનને મળ હેતુ અંતર શુદ્ધિ કરવાનેજ છે. તે વાત સહુ કેઈ આત્માથી ભાઈ બહેનેએ ખાસ કરીને લક્ષમાં રાખવા ગ્ય છે. જે એ મુદ્દાની વાત લક્ષમાં રાખી ગમે તે આત્મસાધનના માર્ગમાં યથાશક્તિ પ્રવર્તે છે તેથી અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ, કષાય પ્રમુખ અંતર વિકારે ઉપશમ્યા વગર રહેતા નથી. પરંતુ ઉપર જણાવેલી પ્રભુ આજ્ઞા તરફ દુર્લક્ષ રાખી જે આપમતિથી કે ગતાનુગતિકતાથી ક્રિયા કરવામાં આવે છે તેવી અજ્ઞાન ક્રિયાથી રાગ દ્વેષાદિક અંતર વિકાર દૂર થવાને બદલે ઉલટા વધવાનેજ સંભવ વધારે રહે છે. જેમ લાભને અથી વ્યાપારી ગમે તે વ્યાપાર કરતાં પરિણામે પિતાને નુકશાન નહિં થતાં થોડે ઘણે પણ ચેખે લાભ જ થાય તેવાજ વ્યાપાર કરે છે તેમ આત્માથી

Page #6

૨૧૪
આત્માનં પ્રકારી.
જને એ પણ હરેક ધર્મ કરી કરતાં પેાતાના રાગ દ્વેષ મેહુ મિથ્યાત્વાદિક અંતર વિકારો દૂર થતા જાય અને ચિત્ત શુદ્ધિ પ્રમુખ ઉત્તમ લાભ મળતા જાય તેવીજ રીતે પ્રવર્તાવું ચિત છે. ટ્રાઇ પ્રકારે ત્રિકારની વૃદ્ધિ તા થવા ન જ પામે તેવી પૂરતી કાળજી હરેક પ્રસંગે રાખવી જોઈએ.
રોથી ભૂમિકા શુદ્ધિ-એ પ્રકારની ભૂમિકા શુદ્ધિ કહેવાય છે. એક દ્રવ્ય ભૂમિકાશુદ્ધિ અને પ્રીજી ભાવ ભૂમિકા શુધ્ધિ, દેવ ણુરૂને જુહારવા જતાં જ્યણ! સહીત વિધિ પૂર્વક ચૈત્ય દ્વારમાં કે ઉપાશ્રયમાં પેસી દ્વરથી પણ દેવ ગુરૂનુ દૃન થતાંજ અંજલિઅર્ધા નમન કરી પ્રદક્ષિણા ઈ નજરે પડતી આશાતના ટાળી દેવ ગુરૂ સન્મુખ અતિ નમ્ર પણે આવી પંચાંગ પ્રણામ કરતી વખતે ઉત્તરાસગ પ્રમુખ વડે યથા ચગ્ય ભૂમિ પ્રમાર્જન કરીનેજ શુધ્ધ દેવ ગુરૂની પા ભિકત કે સ્તુતિ કરવી ઉચિત છે. આ પ્રમાણે વિધિ સાચવવાના હેતુ પોતાની ભાવ ભૂમિકા-હૃદય શુધ્ધિ કરવી એજ છે. પૂર્વાંકત ભય દ્વેષ અને ખેદ દોષને દૂર કરવાથી ભાવ ભૂમિકાની શુધ્ધિ થઇ શકેછે. જેમ જિનચૈત્યાદિકનું નિર્માણ કરતાં ભૂમિકા શુધ્ધિ કરવા માટે ભૂમિમાં રહેલાં શલ્યાદિક દૂર કરી દેવામાં આવેછે, તેમ હૃદય ભૂમિમાં રહેલાં રાગ દ્વેષાદિક કષાય શલ્ય મિથ્યાત્વ શક્ય તેમજ વાકત ભયાદિ૪ શલ્યે અવશ્ય દૂર કરવાંજ જોઈએ. ત્યારેજ યથા મ ંતર શુ ધિ થયેલી ગણાયછે. જેમ શલ્ય રહિત શુધ્ધ ભૂમિકા ઉપર ચણાવેલા પ્રાસાદમાં સુખે નિવાસ કરી શકાય છે તેમ જેમાં અંતર શલ્ય દૂર થયાં છે એવી હૃદય શુધ્ધિ વાળા સજ્જને જ સહજાનદમાં નિમગ્ન રહી શકેછે, ખરેખરૂં સુખ હૃદય શુધ્ધિમાંજ છે, તે થી જેમ સત્થર હૃદય શુધ્ધિ થાય તેમ પવિત્ર લક્ષ સહિતજ હરેક પ્રસ ંગે આત્માથી જનાએ પ્રવવાનુ છે. ગડ્ડરિયા પ્રવાહે પ્રવવાથી કશું આત્મઢિત સધાતુ ંનથી તેમો જેવી રીતે હૃદય શુદ્ધિ થવા પામે તેવા અત્તર લક્ષ-ઉપયોગ સહિતજ સકળ ધ

Page #7

ર૧૫
શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ યાત્રા વિધિ.
ર્મ કરણ કરવી હિતકર છે. બાકી લોક રંજનાથે કે અંધ પર પરાએ વર્તવામાં કંઈ પણ અધિક હિત નથીજ.
પાંચમી પૂજા ઉપગરણ શુધ્ધિ––શ્રી તીર્થરાજને ભેટતી વખતે શુધ દેવગુરૂની સેવા ભકિતના પ્રસંગે જે કંઈ ઉપગરછે પૂજા સામગ્રીની જરૂર પડે તે અતિ ઉદાર દીલથી સારી સંભાળ પૂર્વક ઉત્તમ પ્રકારના મંગળિક દ્ર વડે નિપજાવેલ હિય તે ચિત્તની પ્રસન્નતા સાથે ભાવ ઉલ્લાસની વૃદ્ધિ નિમિત્તે બને છે. પૂર્વ મહા પુરૂષે એ પ્રભુ ભકિત પ્રસંગે જે મર્યાદા અંકિત કરેલી છે તેને અનુસરી યથાશકિત પ્રમાદ રહિત આપણે પણ આત્મ કલ્યાણાર્થો લાભ લે ઉચિત છે. •
સ્વસ્વ શકિત–સાધન પ્રમાણે અનેક પ્રકારે પ્રભુ પૂજા થઈ શકે છે તેમાં અષ્ટ પ્રકારી પૂજા પ્રતિદિન લક્ષ પુર્વક કરવા દરેક શ્રધાલુ ભાઈ બહેનેએ ઉજમાળ રહેવું જોઈએ.
અષ્ટ પ્રકારી પૂજા જેમ અંતર લક્ષ સહિત કરવામાં આવે તેમજ અધિક આત્મહિત રૂપ હોવાથી તે બાબત અત્ર પ્રસંગોપાત સંક્ષેપથી ખ્યાન કરીએ છીએ.
૧ જળ પૂજા-શુદ્ધ કરેલાં પવિત્ર કુંભાદિકમાં જયણું સહિત ગાળીને આણેલાં તીર્થજળાદિક વડે સ્નાત્ર અભિષેક ( પ્રક્ષાલન ) કરતાં હૃદયમાં ભાવવું કે પ્રભુ અભિષેકના પ્રભાવે અમારા અનાદિ કર્મ-કમલ ફર થઈ જાય.
શુચિ––પવિત્ર જળથી જયણ સહીત સ્નાન કરી ઈન્દ્રની પેરે ઉત્તમ વસ્ત્રાલંકાર ધારણ કરી નિર્મળ નીરની ધારાથી શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુને હરાવતાં ઉત્તમ ભાવના ચેગે પિતેજ પોતાના આત્માને કર્મ મળ રહિત કરી શકે છે.
પ્રભુને અભિષેક કરી રહ્યા બાદ ઘણુજ સુંવાળાં બારીક વસ્ત્રથી પ્રભુના પવિત્ર ગાત્રને આદર સહિત લૂંછી લેવું ત્યારપછી

Page #8

આત્માન પ્રકાશ.
૨૧૬
અનુક્રમે ઉત્તમ ચંદનાદિક વડે પૂજા કરવી.
૨ ચંદન પૂજા–પ્રભુના આખા અંગે ઉતમ ચંદન પ્રમુખ શીતળ પદાથે એકઠા મેળવી વિલેપન કરવું જોઈએ. આજકાલ કેટલાક ભાઈ બહેને ઉપર મુજબ અંગ વિલપન કરવું મુકી દઈ પ્રભુના અંગે પુષ્કળ કેશર ચઢાવે છે. જોકે ચેખું કેશર મળે તે તેવડે પ્રભુના અંગે તિલક પ્રમુખ કરવા નિષેધ નથી પરંતુ ખાસ કરીને ચંદનનેજ મેટે ભાગ વાપરવાને છે. ચંદન પ્રમુખના શીતલ રસવડે પ્રભુને વિલેપન કરતાં ભાવિક આત્મા પોતાને જ કષાય તાપથી મુકત કરી શીતળ કરી શકે છે. પ્રભુના આલંબનથી પિતેજ શીતળ બને છે એટલે રાગ દ્વેષ રૂપ કષાય તાપથી મુકાઈ શાંત થાય છે.
કુસુમ (પુષ્પ) પૂજા-ઉત્તમ પ્રકારનાં તાજાં ખુશબેદાર ખીલેલાં અખંડ કુલ વડે પ્રભુ પૂજા કરનાર પ્રભુના આલંબને ચિત્તની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરી શકે છે. કાચી કળીએ કે નહિં ઉઘડેલાં તેમજ વાસી અને જીવાકુલ પુપે પ્રભુને ચઢાવવાં યોગ્ય નથી. ચેડાં કે ઘણું ઉત્તમ જાતનાં કુલ વડેજ પ્રભુ પુજા કરવી ઉચિ ત છે. શાસ નીતિ અનુસાર કુલ કિલામનાં ન ઉપજે તેમ પુષ્પ માળાઓ, પુષ્પ ગ્રહ કે પુષ્પના ૫ગર ભરવાદિક વડે પણ પ્રભુ પૂજા કરાય છે. કેટલાક લેલા લેકે શાસ્ત્ર નીતિને બાજુ મુકી કુંલને સેયથી ઘાંચીને પુષ્પમાળા તેયાર કરાવી લે છે તે વનાજબી જણાતું નથી. કાચા સુતરના દેરાવડે શિથિલ ગાંઠ દઈને ઉ. ત્તમ સુગંધી પુષ્પની જે માળા જયણાથી કરવામાં આવી હોય તેવડે પ્રભુ પૂજા કરવી ઉચિત ગણાય છે.
૪ ધૂપ પૂજા-ઉત્તમ દ્વાદશાંગ કૃષ્ણાગરૂ પૂંર પ્રમુખ દ્રવ્યથી બનાવેલ ધૂપની ઘટા ઉખેવતાં જેમ ધૂપ ઘટા ઊંચી ચઢે છે અને દુર્ગધને દૂર કરી સુવાસના વિસ્તાર છે તેમ ધૂપ પૂજા ક રનાર આત્મા પ્રભુ આલંબને અનાદિ મિથ્યાત્વરૂપ કુવાસના

Page #9

શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ યાત્રા વિધ.
૨૧૦
ને ટાળી સુશ્રધાન રૂપ સુવાસનાને વિસ્તારી ઉંચી ગતિ પામવાને અધિકારી થઈ શકે છે.
લઘુ કપમાં કહ્યું છે કે સામાન્ય ધૂપ પૂજા કરવાથી પંદર ઉપવાસનું ફળ મળે છે અને ઉત્તમ કાદિક મિશ્ર ધૂપ પૂજા કરવાથી એક માસ ઉપવાસનું ફળ મળે છે. તેથી ઉકત પૂજામાં અધિક પ્રાતિ જોડવી ઉચિત છે.
૫ દીપ પૂજા-ગાયના ઉત્તમ સુગંધી ઘી વડે દીપક પૂજા કરનાર પિતાને અનાદિ અજ્ઞાન અંધકાર દર કરી ઉત્તમ જ્ઞાન પ્રકાશ મેળવી શકે છે, પરંતુ તે પ્રસંગે દીપકમાં પતંગાદિક જ જંપલાઈ પડી વિનાશ ન પામે તેવી જયણું ખાતર ફાનસ વિગેરેને ઉપચેગ રાખવું જરૂર છે. જિન મંદિર પ્રમુખમાં કઈ પણ દીપક પ્રગટાવતાં જયણાને વિસરી જવી જોઈએ નહિં. જેટલું કામ જયણ સહિત બને તેટલું જ કલ્યાણકારી છે. હાંડી, ઝુમર વિગેરેમાં પણ દીપક પ્રગટી રાખતાં જરૂર જયણ રાખવી જોઈએ.
૬ અક્ષત-અખંડ (અણીશુદ્ધ) તાંદુલવડે આભાને સવસ્તિ-કલ્યાણકારી સ્વસ્તિક રચનાર આમા ઉત્તમ ભાવના પેગે રત્નત્રયીરૂપ પ્રભુના માર્ગને પામી ચાર ગતિને છેદી, અંતે સિદ્ધિ ગતિને પામી શકે છે. સ્વસ્તિક (સાથિયે) રચતાં પ્રભુ સમીપે ઉપર જણાવેલીજ પ્રાર્થના શુભ ભાવના સહિત કરવી જોઈએ.
૭ નૈવેધ–અનાદિ દેહાધ્યાસ વેગે જીવને જાતજાતનાં ખાન પાનમાં ઉતિ લાગેલી છે તેથી વિરકત થવાને પ્રભુ સમીપે વિધ વિધ જાતનાં પકવાન, રસે ઢાકી એવીજ પ્રાર્થના કરવાની છે કે હે પ્રભુ અનાદિ પુદ્ગલાનંદીપણું મજાવી અમને અણહારી પદ પ્રાપ્ત કર.
૮ ફળ–સરસ ઉત્તમ પતિનાં વિધ વિધ ફળ પ્રભુ પાસે ટેકી એવી પ્રાર્થના કરવાની છે કે હે જગદીશ ! આપ અમારાં અનાદિ જન્મ જરા મરણ સંબંધી અનતાં દુખ નિવારી અમને આશય સુખમય મોક્ષ સુખની બક્ષીસ આપો આવી રી

Page #10

૧૮
આત્માન ૢ પ્રકાશ.
તે સ ંક્ષેપથી રંતુ સહિત સમજાવેલી અન્ન પ્રકારી પૂજા હરેક શ્રધાળુ ભાઈ હૈનાએ પ્રતિદિન કરવા ખપ કરવા ોઇએ. ઉકત દ્રવ્ય પૂજા કર્યા બાદ ચૈત્યવંદન પ્રમુખ વડે પ્રભુના ગુણગ્રામ કરી આત્માને તદ્દીન કરવા ચુકત છે.
છઠ્ઠી દ્રવ્ય શુદ્ધિ—પ્રભુ પૂજાદિક નિમિત્તે જોઈતાં બધાં પૂોપગરણુ ન્યાય યુકત દ્રવ્યથી મેળવવા પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. મતલબ કે શ્રધ્ધાવંત ગૃહસ્થે પ્રથમ તે અનીતિ કે અન્યાયના મા તજી નીતિ—ન્યાયના ધેારણનેજ અવલંબી રહેવુ જોઈએ. નીતિથી વ્યાપારાદિક કરતાં દ્રવ્ય ન મળે એવી માન્યતા કેવળ ખાઈ ભરેલીજ જાણવી. શાસ્રકાર તે દ્રવ્ય ઉપાર્જન માટે ખરી ઉપાયજ નીતિના બતાવેછે. નીતિથી દ્રવ્ય મળે છે એટલુ જ નહિં પણ મળેલુ દ્રવ્ય સુખે ભાગવી શકાય છે અને સ્થિર ટકી રહેવાથી વંશ પરંપરા સુધી ચાલ્યા કરેછે. વળો નીતિના દ્રશ્યથી સદ્ગુદ્ધિ સુજે છે. તેના સચય થાય છે અને પરિણામે તે મહા લાભદાયી નીવડે છે. વળી અનીતિના માર્ગ ઉપાર્જેલા પનના ભાગવટાથી બુદ્ધિ અગડે છે. તે લેગવતાં કઈક વિઘ્ન આવે છે, અને થોડા વખતમાં તેને નાશ પણ થઈ જાય છે. સળેલાં ધાન્યની પેરે અનીતિનુ દ્રવ્ય ફળદાયી થઈ શકતું નથી. તેથીજ જ્ઞાની પુરૂષો પૈકારી પાકારી નીતિનેજ મા આદરવા આગ્રહ કરે છે. તે માગે ચાલનાર પ્રભુની આજ્ઞાનું પાલન કરનાર લેખ છે અને તે સદ્ગતિને ભાગી થઇ અંતે પરમ પામેાક્ષ સુખને થઈ શકે છે.
ક્યા
યથાયાગ્ય વિધિ શુધ્ધિ—તીર્થ યાત્રા કરવા જતાં આપણા આત્માનું એકાંત હિત સધાય તેવી રીતે જયણા સહિત લવું, માર્ગમાં કાઈ પ્રકારની વિક્યા કરવી નહિ. કાઈ સાથે ફ્લેશમાં ઉતરવુ' નહિ કાઈને અપ્રિય લાગે અને અહિત રૂપ થાય તેવું વચન નજ કહેવું. શાંત વૃત્તિથી ચિત્તમાં શુભ ભાવતા ભાવતાં ભાવતાં. અળવાણુાં પગે સંભાળ રાખી રાખીને ચાલવું.

Page #11

શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થયાત્રા વિધિ.
૧૯
વિના કારણે કોઈને બેજા રૂપ ન થાવું પવિત્ર તીર્થરાજને વેગ પામી સુખશીલપણું ઓછું કરવું. પિતાનાં મન વચન કાયાને બની શકે તેટલાં નિયમમાં રાખવાં. કેઈના વચન ઉપર ખીજવાઈ જઈ પોતાના મનની શાંતિ ઈ દેવી નહિ. એવી રીતે કાળજી રાખીને વિધિ સહિત તીર્થ સ્પર્શના કરવી. તેવા પ્રસંગે કૃપણુતાદિક દે દૂર કરી ઉદાર વૃત્તિ આચરવી. ઉપર તીર્થપતિ શ્રી અરિહંત મહારાજને ભેટી ભાવ સહિત ચઢતા પરિણામે પ્રભુની પૂજા-અચ (સેવા-ભકિત) કરવી. આપણી સમજ પ્રમાણે પ્રભુની સ્તુતિ કરવી. સામાન્ય રીતે સઘળાં ચેત્યે આદર પૂર્વક જુહારવાં. અતિ નમ્રપણે પ્રભુ મુદ્રાઓને નિહાળી નિહાળી નમન કરતાં જવું. અને વિશિષ્ટ સ્થળોએ સ્થિરતાથી ચેત્યવંદન પ્રમુખ કરવા પણુ લક્ષ રાખવું. પ્રદક્ષિણા દેતાં કયાંય કોઈ પ્રકારની અશાતના થતી કે થયેલી નજરે પડે છે તે નિવારવા–દૂર કરવા ખાસ ચીવટ રાખવી. પિતાનાથી જે થઈ ન જ શકે એવું હોય તે કરવા અન્ય એગ્ય જનને ભલામણ કરી દેવી. પણ તેવી બાબતમાં છેક ઉપેક્ષા તે નજ કરવી. આશાતના ટાળવી તે ૫૫ ભકિતનું જ અંગ ગણાય છે. માર્ગમાં ચાલતાં કે તીર્થ ઉપર ચઢતાં પ્રભુ આજ્ઞાના ખપી એટલે પવિત્ર શાસન સગી જે કઈ સાધુ સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકા મળે તેમને ઉચિત વિનય સાચવવે. બની શકે તેટલી તેમની સેવા ભક્તિ વડે આરાધના કરવી પરંતુ વિરાધના તે કદાપિ પણ કરવી જ નહિ. ઉપર કે નીચે જિન ચૈત્યાદિકમાં ચૈત્યવંદન કરતાં આપણાથી જે જ્ઞાનાદિક ગુણમાં અધિક હોય તેવા વડીલ જનેનો અધિક વિનય સાચવવે. તેઓ ચૈત્યવંદનાદિક કરતા હય તે આપણે તે નમ્ર વૃત્તિથી શ્રવણ કરવું; પરંતુ તેમનાથી જૂદું કરીને સામું કાળી નાંખવું નહિ. તેમ છતાં જૂદું કરવા જેજ પ્રસંગ હોય તે પણ એવા મંદ સ્વરથી કરવું કે જેથી બીજાની ભકિતમાં કોઈ પણ પ્રકારે ત્યાઘાત આવે નહિં. જિન મંદિરમાં પિસતાં કે નીકળતાં ઘસાદિક વગાડતાં પણ એ ખ્યાલ આવ

Page #12

આત્માન પ્રકાશ.
શ્ય શખવે. મતલબ કે જે કંઈ કરણ આપણે કરિયે તે એવા અંતર લક્ષથી કરવી કે તેથી આપણું એકાંત હિત ઉપરાંત બીજા પણ આત્માથી જ તેનું અનુમોદન તેમજ અનુકરણ કરે. સ્થિર ચિત્તથી કરેલી ધર્મ કરણી લેખે થાય છે. તેથી આ પણી સ્થિરતા ટકી રહે તેવી અને તેટલી કરણી પ્રસન્ન ચિત્તથી કરવી. દુનીયાના સર્વ જી સાથે તેમાં પણ આપણું સાધમી ભાઈઓ તથા બહેને સાથે વિશેષે કરીને મૈત્રીભાવ રાખવે. ધર્મચુસ્ત સદ્ગુણી જને માં પ્રગટી નીકળેલા સદ્દગુણ નિહાળી નિહાળીને દીલમાં બહુજ રાજી થાવું. તેમનામાંથી બની શકે તેટલા સદ્ગુણ ગ્રહણ કરીને જ કૃતાર્થ થાવું. દ્વેષ ઈષ અદેખાઈ પ્રમુખ દુર્ગ શેને તો દેશવટેજ દે. દેષ દૃષ્ટિથી ગુણ ગ્રહણ કરી શકતાજ નથી. પરંતુ ઉલટા આપણાં દેશની જ વૃદ્ધિ થાય છે. જે બાપડા નવીન-શિખાઉ હોય એટલે ધર્મ અભ્યાસમાં પશ્ચાત હેય તેમના ઉપર અનુકંપા લાવી જેમ તેઓ પણ અભ્યાસમાં આગળ વધી આપણું બરોબર થાય તેમ ઈચ્છવું અને કરવું. પણ નાહક તેમની ઉપેક્ષા કે અવગણના કરવી નહિંજ ગમે તેવા પાપી તથા દેવ ગુરૂના નિંદક હોય તે પણ તેમની ઉપર દ્વેષ કરવામાં પિતાને તેમજ તેમને કશે ફાયદો થતું નથી, તેથી દ્વેષ તે નજ કરે. તેમજ તેવા નિર્દય પ્રાણીઓ સાથે રાગ પણ કરવામાં કશું સ્વહિત કે પરહિત સધાતું નથી તેથી રાગ પણ ન કરે. તેમનાથી તે તદ્દન ઉદાસીન જ રહેવું હિતકારી છે. ઉપ૨ સંક્ષેપ માત્રથી કહેલી મૈત્રી, મુદિતા,કરૂણા અને માધ્ય ભાવનાથી સદાય આપણું આત્માને સુવાસિત રાખવે. વળી વિધિના પ્રસ્તાવે શાસ્ત્રકારે કહેવું છે કે
દગ્ધ શુન્ય ને અવિધિ દેષ, અતિ પ્રવૃત્તિ જેહ, ચાર દેષ ઝંડી ભજે ભકિત ભાવ ગુણ ગેહ. ”
મતલબ કે વિધિ રસિક જનેએ દગ્ધ દેષ, શૂન્યતા દેષ, અવિધિ દોષ અને અતિ પ્રવૃત્તિ દેષ, એ ચાર દેને અવશ્ય

Page #13

શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ યાત્રાવિધિ.
૨૫
તજવા જોઈએ. ઉકત ચાર દેષ રહિતપણે દેવ ગુરૂ કે તીર્થ સંબંધી સેવા ભકિત બહુ ગુણકારી–અત્યંત લાભદાયી થઈ શકે છે, માટે તે ચાર દેષનું સ્વરૂપ સમજવા અને સમજીને નિર્દોષ કરણ કરવા પ્રયત્ન કરે ઘટે છે.
૧ દગ્ધ દોષ-કોઈ એક ધર્મકરણ કરતાં બીજી બીજી . કરણ કરવા મન દોરાય, મન મુકામે નહિ રહેતાં, ચાલતી ક્રિયાને લાભ નહિ લેતાં અને અન્ય સ્થાને ભટકે, તેથી ચાલુ કરણી નિષ્ફળ થઈ જાય,
૨ શૂન્યતા દોષ–જે કંઈ ધર્મકરણ કરવામાં આવે તે સંભૂમિ પરે ઉપગ શૂન્યપણે સમજ વગર અથવા શબ્દ, અર્થ કે તદુભયના લક્ષ વગરજ કરાય અથવા તે હું શું કરું છું ? મેં શું કર્યું ? તેમજ હવે મારે શું કરવાનું છે ? તેનું જેને કશું જ ભાન ન હોય એવી શુન્ય કરણથી શો લાભ થઈ શકે ?
૩ અવિધિ દોષ–જે ધર્મકરાણીને જે કમ ( મર્યાદા ) જણાવેલ હોય તેથી વિપરીત–ઉલટ પાલટ આપ મતિથી કરે કે જ્ઞાનીને પૂછી યથાર્થ સમજ મેળવ્યા વગરજ જેમ ફાવે તેમ ગડુરીયા પ્રવાહે કરે છે તે અધિક ઓછી કરે અથવા આગળ પાછળ કરે તેથી સ્વહિત ન થાય.
૪ અતિ પ્રવૃત્તિ દોષ–દિગંબરની પેરે દેશ, કાળ, ભાવને તપાસ્યા વગર ગજા ઉપરાંતની ક્રિયા કરવાને પેટે આગ્રહ કહે કે કદાગ્રહ કરે તેથી પણ લાભને બદલે હાનિજ થાય.
ઉક્ત ચારે દેનું સ્વરૂપ ગુરૂ ગમ્યથી વિશેષે જાણી જેમ બને તેમ નિષદોષરહિત ધર્મકરણ કરવા ખપ કરે તે મજ જેઓ વિધિ રસિક હોઈ એવવામાં આવતી ધર્મકાર

Page #14

૨૨
~
આત્માનઃ પ્રકાશ.
સહિત
આચરણ
રહસ્ય ગુરૂગમ્ય મેળવી તે પ્રમાણે આદર કરતા હાય તેવા ઉત્તમ પુરૂષોના સમાગમ મેળવી તેમની શુદ્ધ નિર્દોષ ધર્મકરણી નિહાળી પેાતાની કરણીમાં ચલાવી લેવાતી ભૂલા સુધારવાના ખપી થવુ યુક્ત છે.
જે ભાગ્યવંત જના યથાર્થ વિધિ યુક્ત ધર્મકરણી કરે છે, તેએ ધન્ય કૃત પુન્ય છે. તેમજ જેઓ પોતે યથાશકિત નિર્દોષ ધર્મકરણી કરવા ઉપરાંત અન્ય યોગ્ય જનને તેમાં સહાય કરે છે, નિર્દોષ કરણીની અનુમેદના કરે છે તેની મુક્ત કાથી પ્રશ'સા કરે છે, ચાવતુ તેની પ્રાણાંતે નિંદા તા કાર્દાષ કુરતાજ નથી તે પણ ધન્ય છે. નિર્દોષ ધર્મકરણીની નિંદા કરનારને મહુજ સંસાર પરિભ્રમણ કરવું પડે છે; તેથી તેની નિંદા તેા સર્વથા વજેવા ચેાગ્યજ છે.
જેમને શરૂઆતમાં ધર્મકરણી કરતાં સહજ સ્ખલનારૂપ અવિધિ ઢાષ લાગે છે, પરંતુ તેને યથાર્થ વિધિ જાણવા અને આદરવા જે ખપ કરે છે. તેએ પણ શુભ ભાવના ગે સારો લાભ મેળવી શકે છે. જેઓ કહે છે કે અવિધિથી કરવા કરતાં નહિજ કરવુ' સારૂ, તે તેમનુ’ કહેવુ‘ વિપરીત–શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધજ છે, વિધિના ખપી તા થવુજ જોઇએ.
ઇતિશમ્.
દ
જૈન સાહિત્ય.
જૈન સાહિત્યમાં કાવ્યાદિ પદાર્થને માટે શું પ્રતિપાદન કરેલ છે? ઉત્તમ રસ કર્યા છે અને રસિકતામાં તથા સુંદરતામાં ઉત્તમતાનુ ખીજ શુ છે ? અને તેનું સ્વરૂપ કેવું છે? તે વિષે ઘણું જોવાનું છે. જૈન કવિઓ શાંત રસને પ્રધાનપદ્મ આપી

Page #15

જેને સાહિત્ય
૨૨૩.
વિશેષ પ્રવર્યા છે, તોપણ તેઓએ કવિત્વના સ્વરૂપને સર્વ રસના પ્રવાહમાં ઝળકાવ્યું છે. તેમની રસિક વાણુમાંથી અનેક જાતના રસના ઝરાઓ વહે છે અને સહૃદય પુરૂષને તે તે રસમાં તલ્લીન બનાવી દે છે. કેટલીએક તેમની કવિતાઓ વાંચતા હદયને ચમત્કાર લાગે છે. હૃદય પીગળી જાય છે. જે વિષય કવિતામાં ચેજિત હય, તેમાં તન્મય થઈ જવાય છે. બીજી લૈકિક કે વ્યવહારિક વાત પણ ભાનમાંથી નીકળી જાય છે.
જૈન કવિઓએ ભૂતકાળમાં પિતાના પ્રતિભાના પ્રભાવને અતિશય દશા છે. તેમના કવિત્વના પ્રયાસે કેટલાએક વિદ્યમાન છે, પણ પૂર્ણ પણે કવિત્વથી ભરપૂર એવા કેટલાએક ગ્રંથ પ્રકાશમાં આવ્યા નથી, તેમ આવતા નથી, એ ખેદની વાતા છે.
જૈન કવિઓમાં સાહિત્યને વધારનારા કવિઓની કૃતિઓને મોટે ભાગે વિચ્છિન્ન થઈ ગયેલ છે અને કદિ કેઈ સ્થળે હશે તે તેને પ્રકાશમાં લાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવતું નથી, એ શોચનીય છે. ભવિષ્યની જૈન પ્રજાની પ્રતિભા શક્તિ ખીલાવવાને અને સાહિત્ય દ્વારા પ્રદર્શિત કરેલા ધાર્મિક અને વ્યવહારિક વિષને ભવિ આત્માઓના હૃદય પર સચોટ આરૂઢ કરવાને વિસૂત કરેલા જન સાહિત્યના રસ ભરિત સ્વાદથી જિન પ્રજા બેનશીબ રહે છે. માત્ર વ્યાપાર કલાના વાતાવરણમાં ઉછરતી અને તેમાં તલ્લીન બનેલી જૈન પ્રજા પોતાના સાહિત્યના રમણીય ઉદ્યાનના મધુર ફલ તરફ ઉપેક્ષા રાખે છે, એ ઘણું જ ખેદકારક છે. તેમાં પણ જેઓ આધુનિક કેળવણીના પ્રસાદને પ્રાપ્ત કરનારા યુવકે થાય છે, તેમાં પણ તે તરફ ઉપેક્ષા રાખે છે, એ વિશેષ ખેદકારક છે. એમ ન થવું જોઈએ.
જૈન કવિ વાલ્મટે સાહિત્યના ઉપગી સાધને પૂરા પાડવાને ઉત્તમ ગ્રંથ લખેલા છે. કાવ્ય, અલંકાર અને રસ એ
તે તેના પછિ વાહને વધાર

Page #16

२२४
આત્માનંદ પ્રકારા.
ટલે શું? તેમની નિષ્પત્તિ શી રીતે છે ? એજ વિષયને અવલંબી તેણે ઘણા વિસ્તારથી સાહિત્ય શાસ્ત્રાનુસાર અને કાઇ પણ વિચારવાન વાચકને ઉપયેગી થઈ પડે તેવી રીતે ગૈારવ ભરેલા ગ્રંથા રચેલા છે, તેમણે પોતાના ગ્રંથામાં સાહિત્યના પોષક વિ ચારે એવા તે ઉત્તમ રીતે વર્ણવ્યા છે, કે જે વાંચવાથી કે ભણવાથી વાચક અથવા અભ્યાસી સાહિત્યમાં સારી રીતે પાંડિત્ય મેલવી શકે તેમ છે.
Éતર સાહિત્યકારો ‘રસાત્મક વાક્ય’ ને કાવ્ય કહેછે, કાઈ દોષ રહિત, ગુણુ રહિત, અને કવચિત્ અલંકાર રહિત એવા શબ્દા ને કાવ્ય કહેછે અને કાઈ “મણીયા પ્રતિપાદક શબ્દ ” ને કાવ્ય કહેછે, ત્યારે કોઈ જૈન સાહિત્યકાર “કોઈ પણ રસમાં એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કરી આપવાનું સાધન તે કાવ્ય એમ કહેછે. વાગભટ પણ તેનાથી જુદું લક્ષણ ખાંધી તે વાકયને પોષણ મળે તેવી રીતે કાવ્યનું લક્ષણ જણાવે છે. એકાગ્રતામાં અનિવચનીય આનદ રહેલા છે. કાઇ પણ વસ્તુ પર તલ્લીનતા પ્રાપ્ત કરવી હોય તે એકાગ્રતાને આગળ કરવી પડે છે. એકાગ્રતાના ચેગથીજ અનેક જાતના અલૈકિક આના મેલવી શકાય છે. જન શાસનમાં જે આનદ વર્ણવેલા છે, તે એકાગ્રતાથી સાધ્ય છે.
ܕܕ
કાવ્યને અગે શબ્દ શકિતને વિચાર પ્રાપ્ત થાય છે. અભિધા, લક્ષણા અને વ્યંજના–એ ત્રણ શકિત સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે જૈન કવિઆએ પણ એ શકિતઓને આગળ કરી કાવ્યની ચેાજના કરેલી છે. તેમના કાવ્યમાં વ્યંજના શકિતને પ્રધાનપદ આપવામાં આવ્યુ છે. અભિધા અને લક્ષણા ગાણુ રૂપે શખેલી છે. કેટલાએક કવિઓએ તે ભય લક્ષણાને પણ અત્રપદ ઉપર આરૂઢ કરી છે, તથાપિ યંજના શકિતની પ્રધાનતા વિશેષ જોવામાં આવે છે.

Page #17

જૈન સાહિત્ય
ઈતર કવિઓના કેટલાક કાયે કેટલેક દરજ્જે ચડીયાતા કહેવામાં આવે છે પણ જે યેજના ભરેલી પ્રતિભા જૈન કવિએની કવિતામાં પ્રકાચિત થાય છે, તેવી બીજામાં વિશેષ જોવામાં આવતી નથી. કેટલાએક તે કવિતાનુ ઉચ્ચ સ્વરૂપ સમયા વિના સ્થૂલૢ ભાવમાં તેને છિન્ન-ભિન્ન કરી નાખીને પણ પેાતાને કરિ કહેરાવવામાં માન સમજી પ્રજા છે અને પ્રવર્તે છે. પણ કેટલાએકની કવિતામાં તેમાં ખાસ કરીને ઉચ્ચ કાટીમાં આવેલા જૈન ત્રિએના કાયમાં માર્મિક અને રસની એકાગ્રતત્રે પ્રતિપાદન કરનાર કાય્ ત્રરૂપને અતિ સમીપ એવા ઉદ્દગાર જોઇ મનને પૂર્ણ આશ્વસન મલે છે. કોઈ કોઈ સ્થલે જૈન કવિએએ શાંત રસને પ્રેમ સાથે જોડી જે અદ્ભુત પ્રકાર વર્ણવ્યે છે તે પ્રકાર અવશ્ય સહૃદયેને પૂર્ણ આનંદ ઉપન્યા વિના રહે તેવા નથી. ઇતર કાઈ કવિઓએ જે સ્થૂલ ભાવનાએ, જે પશુ વૃત્તિએ અને જે વિષય સબ ંધો વર્ણવી તેને પ્રેનનું નામ આપેલું છે, તેને મુકાબલે જૈન કવિઓએ જે ઉચ્ચ ભાવનાનું વન કરેલું છે, તે આદરણીય છે. સ્થૂલમાત્રયી વિમુકત, વિષય સંબંધથી રહિત અને શબ્દાલીત એવી જે સ્થિતિ તે બતાવાને જૈન કવિએ સદા અશ્વ પરિકર રહ્યા છે. મનુષ્યને જે ધર્માં, ભકિત કે પ્રેમઢારા પરમાત્માના સ્વરૂપનુ શાન થાય છે, અધ્યાત્મરસના આનંદ આવે છે અને તે પરમાત્મ રૂપ બની શકે છે, તે ધર્મ, ભકિત અને પ્રેમ જૈન કવિએની કવિતામાં ઓતપ્રોત રહેલ છે. આથી જૈન કવિઓની કૃતિએ મનેર જપણામાં ચડીઆતી અને સ્તુતિપાત્ર થઈ છે. લાખા તથા વિવિધ પ્રકારના વિકટ અનુપ્તવમાંથી સુવાસરૂપે પ્રસરતી જૈન કવિતાને વારંવાર માનપૂર્વક અવલેાકવાની વે અનુભવીઓને ભલામણુ કરવામાં આવે છે. આ જગતમાં અનુભવ એ મહાન્ શિક્ષક છે. બુદ્ધિના ચમત્કારની ઉપર તે અધિકાર છે. આવા અનુભવથી કાઇ કાઈ સ્થળાએ જેજે ઉદ્ગારા
૨૨૫
-

Page #18

આત્માનંદ પ્રકાશ.
કાઢેલા છે તે ઘણુ માર્મિક અને અનુભવીને આનંદ સાથે આશ્વાસન આપે તેવા છે. તેમના ઉત્તમ કાવ્યની ચમત્કૃતિ એવા ઉદ્દગારમાં અને તે ઉગારેથી અન્યત્ર પણ તે અનુભવ ઉપજાવવામાં રહેલી દે. અનુભવથી નિર્મલ અને અદ્ર હૃદયમાં, અનાચાર, સંકેચ, અધમતા આદિ જોઈને આઘાત થાય છે કે સ્વાપણ ઉપ , પ્રેમ, દયા આદિ જે વિસ્તાર વ્યાપે છે, એવા અનુ
વથી પ્રગટ થયેલી જન કવિ એની વાણી અન્ય સર્વ પ્રતિભાઓમાં વિજયવતી થાય, એ સ્વાભાવિક છે, તેથી જૈન સાહિત્યનું વિશાળ ક્ષેત્ર ત્ર પલ્લવિત કરવાની આવશ્યકતા છે.
બાર વ્રતના અંતરંગ હેતુઓ.
(. ગત અંક ૪ ના પૃષ્ટ ૧૨૨ થી શરૂ. ) ચોથું શિક્ષાવ્રત તે, શ્રી વીતરાગના ધર્મના વિષે રહેલ સાધુ, સાવીએ. શ્રાવકો અને શ્રાવિકાઓએ અતિથિ કહેવાય છે તેઓને ન્યાયથી મેળવેલ અને કપનીય અન્નપાનાદિક જેને જેમ ઘટે તેમ તેને માપવું તે અતિથિ વિભાગ વન કહેવાય છે. આ ચારે શિક્ષાવ્રત – શિક્ષાપદ એટલે સાધુના ધર્મને અભ્યાસ તેના પદો એટલે સ્થાને છે, અને આ વ્રત તે વ્રતદાન કહેવાય છે. તેને માટે જન શાસ્ત્રકારોએ ઘણું વિવેચન કરી લખેલું છે. દાનની અનુપમ મહત્ત શાસ્ત્રમાં પ્રસંગે પ્રસંગે દર્શાવી છે અને તેને માટે સહેતુક દ્રષ્ટાંતે આપેલાં છે.
દાન, એ શબ્દને અર્થ આપવું થાય છે. દાન માં શું આપવું જે એ ? એ વિષે વિવેચન કરી છેવટે આહંત આગમમાં તેના મુખ્ય ચાર પ્રકાર પાડવામાં આવેલા છે. ૧ આહારદાન, ૨ ઔષધદાન, ૩ અભયદાન અને ૪ જ્ઞાનદાન, એ ચારમાંથી જેને જે છે કે તેને તે છે, એ વનને મુખ્ય હેતુ છે.

Page #19

બાર વ્રતના અંતરંગ હેતુઓ.
ર૭
એ ચતુર્વિધ દાનના હેતુઓ ઘણાજ ગભીર છે. આ મનુષ્ય શરીર કે જેને શાસ્ત્રમાં ચિંતામણિની ઉપમા આપી છે અને પ્રસિદ્ધ દશ દ્રષ્ટાંતેથી તેની દુર્લભતા સિદ્ધ કરવામાં આવી છે, તે માનવ શરીરની ઉપયે ગિતા સ્વપર ઉપકાર અને ધર્મ સાધનને માટે છે અને તેથી તે શરીરને નિર્વાહ કરે, આવશ્યક છે. તેવા શરીરની રક્ષાને માટે આહારદાન અને ઔષધદાનની આવશ્યકતા પણ જાણવાની છે. શરીરને નિર્વહનું મુખ્ય સાવન આહાર છે અને કર્મવેગે પ્રમાદના ષથી જે શરીર આર અનાથી ભ્રષ્ટ બની ગયું હોય તે તેને ઔષધના ઉપચારથી સુધારી શકાય છે. તેથી આહારદાન અને આષધદાન તે કારણે અત્યંત ઉગી છે.
આ જ ગતમાં મુખ્યત્વે કરીને બે પ્રકારના ભય છે. ૧ ઈલેકિકભય અનેરપારલૌકિકભય. શત્ર, બલવાનું અને બીજા પ્રતિસ્પદ્ધઓને જે ભય, લાજ, પ્રતિષ્ઠા અને રહસ્ય ખુલ્લા થવાને જે ભય, તેમ રાજશિક્ષાને જે ભય તે બધા ઈહલે કિક ભય કહેવાય છે. અધર્મ, દુરાચારને લઈને નરક વગેરેને જે ભય તે પારસકિક ભય કહેવાય છે. એ બંને પ્રકારના ભયમાંથી બચ વી અજય કરવું, તે અભયદાન કહેવાય છે. આ મહાદાનને માટે અહત આગમમાં ઘણું સવિસ્તર વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. કે ઈપણ પ્રાણીને ભયમાંથી મુક્ત કરવામાં અતુલ્ય પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. એ પ્રસંગમાં જ અભયદાનને મહિમા સારી રીતે વર્ણવેલે છે. ચોથું જ્ઞાનદાન તે સવષ્ટ છે. આ સંસાર અને ધર્મના શુદ્ધ સ્વરૂપને ઓળખાવનારૂં, હેય-ઉપાદેયને દર્શાવનારૂં અને આત્મતિને સાધનારૂં જ્ઞાન માનવ જીવનની મહત્તાનું પ્રતિપાદક છે. જ્ઞાનને મહિમા અને નિરૂપમ પ્રભાવ શાસ્ત્રકારોએ અચ્છી રીતે વર્ણવે છે. એવા જ્ઞાનનું દાન કરવું, એ મેઢામાં મેટ સત્કર્મ છે. અજ્ઞાન અંધકારમાં ડુબેલા અને પામરતામાં મહીન થઈ ગયેલા મનુષ્યને જ્ઞાનનું દાન મહાન ઉદ્ધા થઈ

Page #20
' 28 આત્માનંદ પ્રકાશ, પડે છે. એવા જ્ઞાનના દાતાને જેટલે ધન્યવાદ આપીએ, તેટલે ડે છે. આ પ્રમાણે ચતુવિધ દાનને વિધિ જેમાં આવે છે, એવા ચેથા દાન અથવા અતિથિ સંવિભાગ નામને શિક્ષા બતની અંદર પૂર્વના મહાત્માઓએ તેવા ઉત્તમ અંતરંગ હેતુઓ જેલા છે. વળી તે અતિથિસંવિભાગ એ વ્રતની અંદર ગ્રહએ પિતાને પેર સાધુ, સાધ્વી શ્રાવક અને ઐવિકાઓ આવેથી ભકિતથી તેમની સામે ઉભા થવું, આસન આપવું, પગ દેવા, અને નમસ્કાર વગેરે જેને જેમ ઘટે તેવા પ્રકારેથી તેમની પૂજા કરી, પિતાની સમૃદ્ધિની શક્તિ પ્રમાણે અન્ન, પાન વસ્ત્ર, ઓષધ, અને સ્થાન આપી તેને સંવિભાગ કર જોઈએ, એમ શાસ્ત્રકારોએ ફરમાન કરેલું છે. જહાંગણમાં આવેલા અતિથિને સત્કાર કર, એ ગ્રહસ્થાવાસની શોભા છે અને તેમાંજ ગૃહસ્થના ઘરની પ્રતિષ્ઠા, ધર્મ, વૃદ્ધિ, તેમજ આત્માન્નતિના હેતુઓ છે. એ પણ ગૃહસ્થ ધર્મના તવને બંધ આ ચેથા શિક્ષા વ્રતથી થાય છે. આ ગંભીર આશય ધારણ કરી પૂર્વના મહાત્માઓએ આ વ્રત ઉપદેશેલું છે. તેઓની દાનને માટે અંતરંગ એવી પણ સૂચના છે કે, હન દેવામાં સત્પાત્રની ચેજના કરવી - સત્પાત્રનેજ દાન આપવું સપાત્રને આપેલું દાન સફલ થાય છે. જે દાન આપવાથી પાત્રને આલસ, પ્રમાદ, ઉન્મત્તતા, શગ અથવા પાતક ઉત્પન્ન થાય તે દન કહેવાતું નથી. આવાં કારણથી દાતાએ બહુ વિચારી દાન દેવું જોઈએ, આ ચોથા શિક્ષાવ્રતના પણ પાંચ દેષ છે, 1 સચેત વસ્તુને વિષે સાધુઓને આપવા એગ્ય વસ્તુઓનું સ્થાપન કરવું તે પ્રથમ અતિચાર છે. 2 સદેષ વસ્તુ વડે આપવા એમ વસ્તુઓને હાંકીને દાન દેવું. 3 આ અન્નાદિક વસ્તુઓ પારકી For Private And Personal Use Only