Atmanand Prakash Pustak 006 Ank 05

Author(s): Motichand Oghavji Shah
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531065/1

Page #1

श्री हामी છે આત્માનઃપ્રકાશ. હું
हो . આત્મવૃત્તિ નિર્મલ કરે, આપે તત્વ વિકાસ આમાને આરામ કે, આભાનન પ્રકાશ.
પુસ્તક૬ , વિક્રમ સંવત ૧૯૬૫ માગશર.
અંક પ.
महा मुनिराज श्री विजयानंदसूरिकी मीठी प्रसादी.
जिस प्राणीकुं आत्मबोध नही हुवा है सो प्राणी यद्यपि मनुष्य देहवाला है तोभी तिसकुं शास्त्रकार ज्ञानी पुरुषो तो शृंगपुच्छतें रहित पशुहीज कहते है, क्युंके तिसकी आहार, निदा, भय, अरु मैथुन आदि क्रिया पशुतुल्यही होती है. जिस प्राणिकुं तत्त्ववृतिसे आत्मवोध होजाता है, तिस्से सिद्धिगति अर्थात् मोक्षकी प्राप्ती दूर नही है. जब तलक आत्मबोध नही होता है तब तलकहो सांसारीक विषय मुखमें लीन रहेता है; जव सकल सुखका निधान रुप आत्मबोध होजावे तब प्राणि-सच्चिदानंद पूर्ण ब्रह्म स्वरूपअांत ज्ञान अनंत-दर्शन-अनंत सुख-अरु अनंत शक्तिमान् होजाता है, अरु मोक्ष मेहेलमें अतींद्रिय सुखका आस्वादन करता है.

Page #2

r
વ્યાપાર વિષે પદ. व्यापार विषे पद. ઓધવજી સદેશા કહેો શ્યામને એ રાગ. વ્યાપારી વ્યાપારે મનડુ વાળજે, કરજે ઉત્તમ સદ્ વસ્તુ વ્યાપાર જો; કપટ કરીને છેતરજે સહુ કર્મને, છેતરવા નહિ જીવાને તલભાર જો. વિવેક દૃષ્ટિથી સહુ વસ્તુ દેખો, સુખકર સારી વસ્તુના કર પ્યારો; દાન દૈયા સંયમ શીયલ ને સત્યતા, સમતા આદિ વસ્તુના સ્વીકાર જો. સાદાગર સદ્ ગુરૂજી સાચા માનજે, લેાભાદિક ચારાને કરજે ખ્યાલ જો; લાભ મળે તે સાચવજે ઉપયેગથી, અન્તર દૃષ્ટિને કર રખવાળ જો. સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિનાં કરશે ત્રાજવાં, સહન શીળતા કાતર સારી રાખજો; ગજ રાખા વ્યાપારી આતમ જ્ઞાનને, સ્થિરતા ગાદી એસી સાચું ભાખ જો, પ્રતિક્રમણના રાજ મેળથી દેખજે, દીવસમાં શું મળીયેા લાભાલાલ જે; ખાહ્ય લક્ષ્મીની ચ’ચળતાને વારજે, જલનું બિન્દુ પડિયું જેવુ ડાભ જો, દુઃખને પણ સુખ માની હિમ્મત ધારજે, પરપરિણતિ વૈશ્યાના સગ નિવાર જો; ક્ષાયિક ભાવે દાનાદિક ગુણુ લાભથી, જન્મ જરાનાં દુઃખ નાસે નિરધાર જો. માયાના વ્યાપારા ત્યાગી જ્ઞાનથી, અન્તરના વ્યાપારે ધરો ધ્યાન જો; બુદ્ધિસાગર અનત સુખડાં સ'પજે, આતમ ભાવે સિદ્ધ બુદ્ધ ભગવાનો.
વ્યાપારી
વ્યાપારી૰
વ્યાપારી
વ્યાપારી
વ્યાપારી
વ્યાપારી
વ્યાપારી
સુનિ બુદ્ધિસાગરજી કૃત પસ ગ્રહુ ’ માંથી.

Page #3

ગૃહસ્થ ધર્મ..
ગૃહસ્થ ધર્મ. અનુસંધાન ગત અંક ૪ પૃષ્ટ ૮૪ થી अतिप्रकटातिगुप्तमस्थानमनुचितपातिवेश्यं चेति ॥
અર્થઃ અતિ પ્રકટ, અતિગુત અને અનુચિત પાડોશવાળું ( ગૃહ બાંધવાનું ) સ્થાન-તે અસ્થાન કહેવાય.
વિવેચનઃ અતિપ્રકટ, એટલે જેની આજુબાજુએ બીજાં ઘર ન હોતાં ઉજડ જમીન હોય તેવા, સ્થાનમાં ઘર ન બાંધવું; કારણ કે આસપાસ બીજું ઘર ન હોવાથી એવું ઘર એકલું પડે, આ વરણ રહિત થાય, એટલે ચારાદિને નિઃશંકપણે ચેરી કરવાનું બની આવે. વળી અતિગુણથાન એટલે આસપાસ ચારે બાજુએથી બીજા ઘરવડે ઢંકાઈ ગયેલું સ્થાન-એવા સ્થાનને વિષે પણ ઘર, ન બાંધવું કારણ કે, ગુપ્તસ્થાનમાં હોવાથી તે શુભતું નથી, એટલું જ નહિં પણ અગ્નિ પ્રમુખનો ઉપદ્રવ થાય છે તેમાંથી નીકળવું મુશ્કેલ થઈ પડે છે. વળી અનુચિત પડેશી એટલે કે પ્રકારનું વ્યસન એવનાર પડોશી હોય તે તે ધમ પુરૂષને અગ્ય છે, અને એવા પાડોશીવાળું સ્થાન અસથાન છે, માટે ત્યાં પણ ઘર બાંધવું; કારણ કે દોષ ગુણ સંસર્ગને લીધે છે; અને કુશીલ પડે. શો હેય તે તેની સાથે બેલવા-ચાલવા-આદિથી દેષ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી સ્વતઃગુણિ એવા જીવને પણ ગુણની હાની થાય છે.
હવે સ્થાનને વિષે પણ ગૃહ બાંધવાની વિશેષ વિધિ
लक्षणोपेतगृहवास इति ॥ અર્થ (વાસ્તુશાસને વિષે કહેલાં) (પ્રશસ્ત) લક્ષણે સહિત થડ વસાવવું ( બંધાવવું )
વિવેચનઃ પ્રશસ્ત એટલે વાસ્તુશાસ્ત્રને વિષે કહેલું સ્વરૂપ જઅગ્રાવનારાં લક્ષણે–તેણે કરીને યુક્ત. દુવપ્રવાળ-કુશના થડ-સારવર્ણ અને ગંધવાળી મૃત્તિકા-સુસ્વાદ જળ-તથા વ્યનિધાન-ઈત્યાદિ

Page #4

૧૦૦
અમાન પ્રકાશ વસ્તુઓથી યુક્ત એવી પૃથ્વીને વિષે ગૃહ બાંધવું. વળી એજ શાસ્ત્રને વિષે કહેલાં ઘરના વેધ એટલે અપલક્ષણોથી રહિત ઘર બાંધવું કારણ કે શુભ લક્ષણવાળા ગૃહને વિષે રહેવાથી મનવાંછિત સિદ્ધ થાય છે, અને તેથી વિપરીત વર્તનથી વિભવાદિને નાશ થાય છે.
વળી ગૃહના લક્ષણોનું નિઃસંશય જ્ઞાન કેવી રીતે થાય તે ઉપર કહે છે –
નિપાત ll અર્થ નિમિત્ત શાસવર્ડ પરીક્ષા કરવી. વિવેચનઃ નિમિત્ત શાસ્ત્ર એટલે શકુન-સ્વપ્ન-ઉપથતિ (અધાર્યો :બ્દ સાંભળવાથી કલ્પના કરવી તે) પ્રમુખ અતીન્દ્રિય અર્થના જ્ઞાનના હેતુ-એ હેતુઓ વડે પરીક્ષા કરવી.
... तथाऽनेक निर्गमादिवर्जनमिति ॥ અર્થ વળી અનેક જવા આવવાના દ્વાર વિનાનું ઘર બાંધવું.
વિવેચનઃ પ્રવેશ-નિગમના અનેક દ્વાર ન રાખવા, કારણ કે અનેક દ્વારને લીધે ગૃહની સમ્યક્ પ્રકારે રક્ષા થતી નથી; અને સ્ત્રીજન તથા વિવિઆદિને નાશ થાય છે. વળી એ પરિમિત એટલે પરિમાણ વાળાં (બહુ ડાં) હોય તે ઘર રક્ષા બહુ સારી રીતે થાય છે.
तथा विभवाचनुरुपो वेपो विरुद्ध सांगेनेति ।। અર્થ વળી વિવાદિને અનુરૂપ વેષ ધારણ કરે; એથી વિરૂદ્ધને ત્યાગ કરે.
વિવેચન વિભવ એટલે વિત્તવય-અવસ્થા-નિવાસસ્થાન-ઇત્યાદિ તેને અનુરૂપ, અર્થાત્ લેકને વિષે પરિહાસનું પાત્ર નથાય એ, વેષ ધારણ કરવો. વળી પગની જંઘા અરધી ઉઘાડી રાખવી, માથે બાંધેલી પાઘડીનું છેગું રાખવું, અત્યન્ત સજજડ અંગરખું પહેરવું-ઇત્યાદિ વિરૂદ્ધ વેષને પરિહાર કર..

Page #5

૧૦૧
ગૃહસ્થ ધરી तथा आयोचितो व्यय इति અર્થ તથા આવકને ઉચિત વ્ય કક
વિવેચનઃ પિતાને ધન-ધાન્યાટિકની છેલ્લી આવી હોય તેના પ્રમાણમાં ખરચ કર, એટલે તેને અમુક હિસ્સો પોતાના કુટું બના ભરણપોષણમાં વાપર. નીતિ શાસ્ત્ર કહે છે કે પિતાની આવકને એક ચતુર્થેશ નિધિની પેઠે જુદે રાખી મૂક; એક ચતુર્થેશ વ્યાપારને વિષે રાખવે એટલેજ ધર્મને વિષે વાપર અને બાકીને એક ચતુર્થેશ પોતાના કુટુંબના પિષણને અર્થે વાપર. વળી જે આવકને અનુચિત ખરચ હેય તે તે, રોગ જેમ શરીરને ઓછું કરી નાંખે છે તેમ, દ્રવ્યને ઓછું કરી નાંખી અર્થાત્ પ્રાતે નાશ કરી પુરૂષને વ્યવહારમાંથી કાઢી નાંખે છે; એટલે કે તે વ્યવહાર ચલાવવાને અસમર્થ થાય છે. માટે આવકને યોગ્ય ખરચ રાખવે એ ગૃહસ્થને સાધારણ ધર્મ છે.
तथा प्रसिद्धदेशाचारपालनम् ॥ અર્થ વળી પ્રસિદ્ધ એ જે દેશાચાર તેનું પાલન કરવું ( તે પાળવા )
વિવેચનઃ શિષ્ટ પુરૂને સંમત હે ચિરકાળથી રૂઢ થઈગયેલે, સકળ મંડળના વ્યવહાર રૂપ-ભજન-આચ્છાદન આદિ નાના પ્રકારના કાર્ય રૂપ-એવો જે દેશાચાર તેને પાળવે. તેનું ઉલ્લંઘન કરે તે, તે દેશના લોકો સાથે વિરોધ થવાને અને તેથી પ્રાંતે અશુભ થવાનો સંભવ રહે છે માંટે દેશાચાર પાળવે. આના સંબંધમાં લોકેત પણ એવી છે કે ઘરે રોજ ાિં રાતિ मेदिनीम् । तथापि लौकिकाचारं मनसापि न लंघयेत् ॥
ગીજને સમસ્ત પૃથ્વીને છિદ્રવાળી જુએ, અર્થાત સ મસ્ત પૃથ્વીને કેને દેષ યુકત સમજે તે પણ તેઓ મન થી પણ લોકાચારનું ઉલ્લંઘન કરતા નથી.
तथा गर्हितेषु गाढमप्रवृत्तिरिति । અર્થઃ નિદાપાત્ર એવા આચારને વિષે લેશમાત્ર પણ પ્રવૃત્તિ ન કરવી.

Page #6

૧૦૨
આત્માનન્દ પ્રકાશ વિવેચનઃ આલેક તેમજ પરલોકને વિષે પણ જેને આદર નથી નિન્દવા ગ્ય, એવું જે મઘ-માંસ-પરસ્ત્રી–આદિનું–સેવન તે રૂપ પાપકાયને વિષે લેશ પણ પ્રવૃત્તિ નશખવી. કારણ કે શુદ્ધ આચાર સામાન્ય કુળને વિષે જમેલા પુરૂ
નું પણ મહિયાઓ વધારે છે. કહ્યું છે કે જે કુરું વૃત્તહીન प्रमाणमिति मे मतिः। अन्त्येष्वपि हि जातानां वृत्तमेव विशिष्यते॥ એટલે–સદાચાર રહિત એવા જે પુરૂષે–તેમનું કુળ મારે મન પ્રમાણરૂપ નથી, નીચ કુળને વિષે પણ ઉત્પન્ન થયેલા જનોનું વર્તન આચાર ) જ ચઢી જાય છે.
तथा सर्वेष्णवर्णवादत्यागो विशेषतो राजादिग्विति॥ અર્થ વળી સર્વ પ્રાણીના અવર્ણવાર ત્યજવા, અને રાજા - મુખના ( અવાવાદ ) તે વિશેષ કરીને ત્યજવા.
વિવેચનઃ સર્વ પ્રાણીઓના એટલે કનિષ્ઠ–મધ્યમ-અને ઉત્તમએ સર્વેના, અર્ણવાદ એટલે દોષરૂપ અપવાદનું કહેવું–તેને ત્યાગ કર. અર્થાત્ કોઈનું કંઈ પણ વિરૂદ્ધ બોલવું નહિ. વળી
જાના અવર્ણવાદને તે વિશેષપણે ત્યાગ કરે એટલે તેમની વિરૂદ્ધના તેમના દેષરૂપી અપવાદ લેશમાત્ર પણ ઉચ્ચારવા નહીં. કારણકે એમ અપવાદ બલવાથી સામાન્ય જન સાથે દ્વેષભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, તે રાજાદિકથી તે મહા હાનિ થાય છે. ( વિત્ત-પ્રાણુ મદિને નાશ થાય છે. ) માટે કોઈના પણ અવર્ણવાદ ન લાલવા.
तथा असदाचारैरसंसर्ग इति ॥ અર્થઃ વળી અશુભ આચરણવાળા જનોને સંસર્ગ ત્યજ. વિવેચનઃજુગારી પ્રમુખ, વ્યસની પુરૂને દૂરથી જ ત્યાગ કરવો. અગ્નિ-મરકી–દુકાળ આદિ ઉપદ્રવથી. ઉપઘાત પામતા દેશાદિકને ત્યાગ કરવો પડે છે તેમ તેમને પણ ત્યાગ કરે.
संसर्गः सदाचारौरीति ॥ અર્થ સદાચરણી જનેની સાથે સંસર્ગ રાખ.

Page #7

હસ્થ ધર્મ.
૧૦૩ વિવેચનઃ અસદ્ આચરણવાળાઓની સંગતિ ત્યજીને પણ, શુભ આચરણવાળાએ સંબંધ ન રાખે તે, કઈ પ્રકારના સદ્ગુણની વૃદ્ધિ ન થાય. (માટેજ આ સૂત્ર કહેવું પડ્યું છે).
तथा मातापितृपूजेति ।। અર્થ વળી માત પિતાની પૂજા કરવી.
ભાવાર્થ તેમની પૂજા કરવી એટલે તેમને વણે કાળ નમન કરવું. ત્રણે કાળે એટલે પ્રાત:કાળે, મધ્યાહુકાળે અને સાયંકાળે. કહ્યું છે કે માતા-પિતા-કળાચાર્ય–તેમની જ્ઞાતિ-વૃદ્ધ પુરૂઅને ધમપદેશક-એમને ગુરૂવર્ગ જાણવો; અને તેમનું, આવે ત્યારે ઉભા થવું-સામા જવું-આસન આપવું-સુખશાંતિ, પુછવીઇત્યાદિથી, સન્માન કરવું.
___ आमुकियोगकारणं तदनुज्ञया प्रवृत्तिः प्रधानाभिन. वोपयनं तभोगे भोगोऽन्यत्र तदनुचिदादिति ।।।
અર્થ: ( માત પિતાને ) પરલોક સંબંધી (ધર્મ, વ્યાપારને વિષે પ્રેરવા, તેમની અનુજ્ઞાને અનુસરીને પ્રવન કરવું, સાર યુક્ત અભિનવ વસ્તુઓ તેમને લાવીને આપવી, તેઓએ ભેજનાદ લીધા પછી આપણે લેવું, તેમને કઈ વસ્તુ ) અનુચિત હોય તે આપણે તેમના શિવાય તેનો ઉપભેગા કરે હેય તે કરો .
વિવેચનઃ પરલોક સંબધી ધર્મવ્યાપાર એટલે દેવપૂજા, પ્રતિ કમણ, પિષધપ્રમુખ ધર્મકાયો.
- તથા અનાથ બત્તિપિતિ 1
અર્થ વળી કોઈને પણ ઉગ ન થાય એવી પ્રવૃત્તિ કરવી. વિવેચનઃ મન વચન અને દયાથી પણ કોઈને દુઃખ લગાડવું નહિ. કારણકે કેઈને ઉગ કરનાર પુરૂષને કાંઈ પણ ચેન પડતું નથી. અથવા તે જેવી પ્રવૃત્તિ તેવું જ ફળ છે..

Page #8

૧૦૪
આમાનન્દ પ્રકાશ तथा भर्तव्यभरणामिति ॥ અર્થ તથા જેઓ ભરણ પોષણ કરવા યોગ્ય છે તેમનું ભરણ પોષણ કરવું.
વિવેચનઃ માતપિતા,આશ્રિત સ્વજનો તથા સેવક જન આદિનું ભરણપોષણ કરવું, તેમાં માતપિતા, સતી ભાર્યા, અને શક્તિ રહિત એવાં બાળકજન-તેમનું તે અવશ્ય ભરણ પોષણ કરવું. જે વધારે શક્તિ હોય તે દરિદ્ર મિત્ર, પ્રજાવિનાની બહેન, વયે વૃદ્ધ પુરૂષ તથા નિર્ધન થઈ ગયેલ કુલીન માણસ, એ ચારનું પણ પોષણ કરવું.
तथा यथोचितं विनियोग इति ।
અર્થ વળી ( ઉપર કહેલા ભરણુ પિષણ કરવા યોગ્ય જને ને ) યચિત વિનિગ કરો.
વિવેચનઃ જેમ જે કાર્યને વિષે જોડવાં એગ્ય લાગે તેમને તે કાર્યને વિષે જોડવાં તેમને ચોગ્ય કામકાજ સેંપવા. કારણ કે જે તેઓ કંઈ કામ વિના નવરા બેસી રહે છે, તેમને વિનંદ મળે નહિં એટલે તેમાં વ્યસન પ્રમુખ સેવવા માંડે એટલે તેમની શક્તિ વૃથા ક્ષીણ થાય અને તેને નીરૂપયેગી થાય. એટલે પછી તેમના પર અનુગ્રહ કરે તે અનુગ્રહ કર્યો ન કહેવાય પણ વિનાશ કર્યો કહેવાય. માટે એમને ઉચિત એવાં કાયીને વિષે જોડવાં.
तथा तत्प्रयोजनेषु बद्धलक्षतेति ॥
અર્થઃ વળી તે પિષ્ય વર્ગના પ્રજનને વિષે બદ્ધલક્ષતા રાખવી.
વિવેચનઃ એ ભરણ પોષણ કરવા યોગ્ય એવા જે માણસે-તેમને ધર્મ-અર્થ-કામ સંબધી જે પ્રજને અથવા કાર્યો કરવામાં વ્યાં હેય તે કાર્યો તેઓ કરે છે કે નહિં, એ બાબતને વિષે બદ્ધલક્ષતા રાખવી એટલે ચિત્ત ઉપયુક્ત રાખવું (ચિત્તને ઉપગ દે ). કારણ કે પિષક પુરૂષ ધ્યાન રાખે તે પજ્યવર્ગ તે તે કાર્યો મન દઈ

Page #9

૧૦૫
ગૃહસ્થ ધર્મ, ને કરે છે, અને ધ્યાન ન રાખે છે તેમાં બેસી રહે છે, અને મારે તે કાર્યો કરવા અસમર્થ થાય છે.
तथा अपायपरिरक्षोद्योग इति ॥
અર્થ વળી તે પિષ્યવર્ગની સર્વથા રક્ષા કરવાનો ઉગ કરે. વિવેચનઃ એ આશ્રિતજનોની, આ લોક પરલોક સંબંધી અન
થી, સર્વ પ્રકારે રક્ષા કરવી. કારણ કે પાષક પુરૂષ સવામી કહેવાય, અને સ્વામીએ તે પિતાના જનેનું ચોગ તેમજ એમ કરવું જોઈએ; એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. ( વસ્તુ ન હોય તે આપવી એ ચામ, વતુ હોય તેની રક્ષા કરવી એ ક્ષેમ. ) . तथा गर्ने ज्ञानस्वगौरवरक्षे इति ।।
અર્થઃ વળી ( એ વર્ગ) નિન્દા કરવા યોગ્ય કરે છે, તે તે વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપને નિશ્ચય કરે, અને પિતાથી થતા તેના ગરવનું નિવારણ કરવું.
વિવેચનઃ એ લોકેએ, અથવા સાધારણ રીતે હરકોઈ અન્ય માણસે કંઇ નિન્દાપાત્ર કાર્ય કર્યું હોય તે, પ્રથમ સઘળી બીનાથી સારી રીતે માહિતગાર થવું અને પછી પોતે તેનું ગૈારવ કરતા બંધ થવું. (એટલે અનુમોદના રૂપ દોષના પરિવારને અર્થ, કઈ પણ કાર્યમાં તેને અગ્રેસર કરે નહીં.)
तथा देवातिथिदीनप्रतिपतिरिति ॥
અર્થ વળી દેવતા-અતિથિ-અને–દીનજનની સેવા કરવી. વિવેચનઃ દેવનું પુજન કરવું, અતિથિને અન્નપાન આપવું અને દીનજનને દાન આપવું ઈત્યાદિ ઉપચાર ગૃહસ્થજને કરવા યોગ્ય છે.
वदौचित्यानाधनमुत्तमानेदर्शनेनोति ॥
અને ઉત્તમ પુરૂષના દ્રષ્ટાંતને અનુસરીને, તે દેવાદિકના ઊચિતપણાનું ઉલ્લંઘન ન કરવું.
સફર તે દેવાધિક ઉત્તમ-મરથમ-જઘન્યપ જે

Page #10

૧૦૬
આત્માનંદ પ્રકાશ તેનું ઉaધન ન કરવું; કારણ કે એમ કર્યાથી, સર્વ છતા ગુણ નર થાય છે. ઉત્તમ પુરૂષના દકાંતનું કારણ એ કે એ ઉદાર ચિત્તવાળા હોય છે અને સ્વમમાં પણ તેમની પ્રકૃતિ વિકૃતિ પાયતી નથી. માટે દેવાદિકની નિત્ય સેવા કરવી ઉચિત છે, વિશે “પણે તો જોજન પહેલાં.
तथा सात्म्यतः कालभोजनमिति ।
અર્થ વળી પ્રકૃતિને અનુકુળ હેય એવું ભેજન લેવું, અને તે સમય થયે લેવું.
વિવેચનઃ પ્રકૃતિને અનુકુળ ભજન લેવાનું કારણ એ કે જે અશન-પાન આદિ તે લે છે તે તેની પ્રકૃતિને અનુકુળ હોય તે જ તે સુખી થાય છે. સમય થયે ભોજન લેવું એટલે ક્ષુધા લાગે ત્યારે લેવું. સુધા ન હોય ને અમૃતનું ભોજન કરે તે પણ તે વિષ થાય છે. વળી સુધાને સમય ઉલ્લંઘન પણ ન કરે. કારણ કે એમ કશ્યાથી દેહ દુર્બળ થાય છે. માટે જે સમયે સુધા લાગે તેજ વખતે ભાજન કરવું; અને તે પણ પ્રકૃતિને અનુકુળ હેય તેનું જ કરવું.
તથા પતિ અર્થ વળી પીપણાને ત્યાગ કર્યો.
વિવેચનઃ વળી ઉપર કહ્યું તે ઉપરાંત વિશેષ એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે અતિ આકાંક્ષા કરીને અધિક આહાર ન કર. કારણું કે પરિમિત આહાર એજ બહુ આહાર છે; અને અધિક આહારથી તે, વમન, અતિ દરત કે મૃત્યુ એ ત્રણમાંથી એક થયા વિના રહેતું નથી. એવી રીતે જમવું કે અવસરે પાછી ક્ષુધા લાગે, અને જઠરાગ્નિ મંદ ન પડી જાય. ભજનના પ્રમાણ વિષે કઈ સિદ્ધાન્ત નથી. જેવી જેની જઠરાગ્નિ તેના પ્રમાણમાં એ લેવાય છે, સુખેથી પાચન થાય તેટલું જમવું.
जवाअजीर्षे अभोजनमिति ।

Page #11

૧૦.
ગૃહસ્થ, ધર્મ, અર્થ વળી અજીર્ણ થયે છતે ન જમવું. વિવેચનઃ પૂર્વે લીધે આહાર જીર્ણ ન થયે હેય, અર્થાત્, જ ન હૈય, પ ન હોય તે ભેજનને સર્વથા ત્યાગ કર્યો. કારણ કે પ્રથમનું ભેજન પચ્યા વિના ન આહાર લે એ સર્વ રોગનું મૂળ છે.
तथा बलापाये प्रतिक्रियति ।। અર્થઃ વળી બળને નાશ થયે છતે પ્રતિક્રિયા કરવી.
વિવેચનઃ શરીરના સામર્થ્યની હાનિ થયે તે તેને ઉપાય કર. અત્યન્ત પરિશ્રમ પરિહર અને સ્નિગ્ધ તથા અપ લેજન લેવું ઇત્યાદિ. ઉપાય કરવાનું કારણ એ કે બળ એજ જીવિતનું મૂળ છે માટે શરીરને વિષે, એગ્ય સામર્થ્ય રાખીને, સર્વ કાર્યને વિષે યત્ન કરે. तथा अदेशकालचोपरिहार इति ।
અર્થ વળી અગ્ય દેશને વિષે તથા અયોગ્ય કાળને વિષે વિચરવું નહિ.
વિવેચનઃ અગ્ય દેશકાળ= ઉપદ્રવયુક્ત દેશકાળ. જે દેશને વિષે ચારાદિને ઉપદ્રવ હોય ત્યાં વિચરવું નહિ. વળી આ યેગ્યકાળ એટલે દુષ્કાળ જ્યાં હોય ત્યાં વિચરવું નહિ. तथा यथोचितलोकयानेति ॥
અર્થ વળી યાચિત લોક યાત્રા કરવી.
વિવેચનઃ જેમ જેને ઉચિત હોય તે પ્રમાણે, લોકોના ચિત્તને અનુસરવા રૂપ વ્યવહાર શખવે. એવા વ્યવહારને અતિકામ કર્યું છતે લેકના ચિત્ત વિરાધવાથી, તેમના ચિત્તને વિશે પિતાની અનાયતા એટલે અવગણના થાય છે. માટે જે લેકવિરૂદ્ધ હોય તેને ત્યાગ કરે. तथा हीनेषु हीनक्रम इति ।। અર્થ વળી હીનને વિશે હીન કામ કરે.

Page #12

૧૦૦
આમાન પ્રકાશ, વિવેચનઃ પિતાના કર્મ દેથી, જાતિવિદ્યાદિગુણે એ હીન એવા જે લેક તેમને વિષે લેયાત્રાનું એ છાપણું કરવું. અર્થાત્ હીન એવા પણ લેકે કાંઈક અનુવર્તનીય છે; અપેક્ષા રાખવા યોગ્ય છે, ઉવેખવા એય નથી. કારણ કે તેઓ પણ હીન ગુણપણાને લીધે પોતાના આત્માને તે પ્રકારની પ્રતિપત્તિને અગ્ય માનીને, ઉત્તમ લોકોની હરકોઈ અનુવૃત્તિથી પિતાને કૃતાર્થ માનતા છતા ચિત્તને વિષે કલાસ પામે છે. तथा अतिसंगवर्जनमिति ॥
અર્થ વળી અતિશય પરિચય વજે.
વિવેચનઃ કેઇની સાથે અતિશય પરિચય નજ રાખવે કારણ કે એથી ગુણવાન પુરૂષને પણ અનાદર થાય છે.
तथा वृत्तस्थज्ञानवृद्धसेवोत ॥
અર્થ વળી સદાચરણી અને જ્ઞાનવૃદ્ધ પુરૂની સેવા કરવી
વિવેચનઃ હેય અને ઉપાદેય વસ્તુવિભાગને નિશ્ચય-તે જ્ઞાન. જેની સેવા કરીએ તેના ગુણ, સેવા કરનારને વિષે આવે, માટે આવા ઉત્તમ પુરૂની સેવા કરવી એમ કહ્યું છે. तथा परस्परानुपयातेनान्योन्यानुबद्धत्रिवर्गपतिपत्तिरिति ।।
અર્થ વળી પરસ્પર અનુબદ્ધ એવા ધર્મ-અર્થ-અને કામને અને અન્ય ઉપઘાત ન થાય તેવી રીતે, પ્રતિપાદન કરવા.
વિવેચનઃ ત્રિવર્ગ એટલે ધર્મ-અર્થ અને કામ. ઉત્તમ અને મોક્ષને આપનાર–તે ધર્મ, જેનાથી સર્વ પ્રજનની સિદ્ધિ થાય તે અર્થ; અને જેથકી, સર્વ ઈન્દ્રિઓને કપિત રસથી વ્યાસએવી પ્રીતિ મળે તે કામ. એ ત્રણેનું સેવન કરવું તેમાં પરસ્પર ઉપઘાત ન થવા દેવા; જેમકે ધર્મને ઉપવાત થાય તેવી રીતે અર્થને અને કામને ન સેવવા. કારણ કે ધર્મને ઉપઘાત કરીને મેળવેૐ ધન તે બીજાઓ અનુભવે છે; અને પાપનું ભાજન પતે થાય છે. એવા અધમનું ભવિષ્યમાં પણ કંઈ કલ્યાણ થતું નથી. વળી

Page #13

આપણે વર્તમાન ઇતિહાસ અને ઉદય વિચાર, ૧૦૮ અર્થને તથા કામને પડતા મુકીને એકલા ધર્મની પણ ઉપાસના ન કરવી, કારણ કે એ તે યતિનેજ ધર્મ છે ગૃહસ્થને નહિં. ગૃહને વિષે રહેનારને તે અર્થ-કામનું પણ આરાધન કરવું જોઈએ; કારણ કે એ વિના ધર્મ સમ્યક પ્રકારે આરાધી શકાતું નથી,
અપૂર્ણ.
આપણે વર્તમાન ઈતિહાસ અને ઉદય વિચાર.
ઉદય વિચાર,
અનુસંધાન ગત અંક ૪ પૂછ દર થી. કવ્યાધિકારી સલાહકાર મંડળ
કેન્ફરન્સના કાર્યમાં ફતેહની પુરવણી કરવાનું કામ દ્રવ્યાધિકારી મંડળે પિતે કર્તવ્ય રૂપે જ કરવું. દરેક જીલા, પ્રાન, શહેર અને ગામડાના દરેક કત્તા (શાખા ધર્મ-ભાગ વિભાગ) વાર બબે શ્રીમાન આગેવાનોના સમુહને એકત્ર કરી તે માટે અમલદાર અને ગ્રામ્યુએટ વર્ગના અવાજ સારૂ ડી એક જગ્યા રહેવા દેવી. દરેક સ્થળના ક વાર આગેવાનોને માથે
ડી ડી જવાબદારીનું કર્તવ્ય કર્મ-બે મુકીને કાર્ય વિશેષ મતનુિસારે શરૂ કરવું. સૌથી પ્રથમ આપણા મુખ્ય સાતે ખાન તાઓની ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે વેરાએલી સઘળી રકમ એકઠી કરી સંભાળી નેંધી જાહેર કરી લેક મત માગી તે દ્રવ્યને સદુપયોગ કરવા સારૂ સરળતા થાય તે માટે, તરતજ એક પંથને દે કાજ બને એવા હેતુએ એક “જૈન બેન્ક સ્થાપવાનું મહાભારત મહાપુણ્યનુ અને મહા મહદયનું શુભ કાર્ય કરવાથી આ સત્તાનું બળ જામશે તે કાર્ય કરવું. આ ઉપરાન્ત દરેક પ્રકારના ફંડને હવાલે આ બેન્કને જ સોંપ. દ્રવ્યાધિકારી સલાહકાર બેન્કના આગેવાનોએ પ્રજાના સામાન્ય લાભનું

Page #14

૧૦
આત્માનઃ પ્રકાશ,
અને ધર્મના કાર્યભારનું સર્વે દ્રવ્ય આ મ`ડળની સત્તા નીચે અર્પી આ બેન્કમાં એકઠું કરી કરાવીને તે પછી જાહેર રીતે તેના સય કર્યું જવે, દરેક વ્યકિતએ બહાળે ભાગે દ્રવ્ય વ્યયના સદ્માર્ગ માટે આ બેન્કને ધરવી-ગણવી; અને તે માર્ગેજ પેાતાને લાભ સચવાય એવું કરવું —કરાવવું. ધર્મના અને જાહેર ડ્રીતના દરેક કાર્યો આ એક માર્ગે, મડળની સત્તા નીચે કાન્ફરન્સની સલાહ સૂચના પ્રમાણે કરવા, અને કાઇ ઇછે - માગે યા કહે તેા તેને તેના દ્રવ્યવ્યયની ગોઠવણુ કરી આપવાની સગવડ રાખવી. સામાન્ય હિતના દ્રવ્ય કુંડના હવાલે જાહેર થયા પછીતે કુંડનુ દ્રવ્ય ખાનગીઆસામીનાકજામાં રહેતા તેને અપ્રમાણિક તથા અપેાગ્ય કુંડ ઠરાવવુ', કારણુ કે તેમ કરનારને'તુ. બા દ્રવ્ય રકમનુ નામ પાકારી-મેકરાવી જાહેર કરી પ્યાલી કીત્તીના લાભ લેવા શિવાય અન્ય શુભ આકાંક્ષા પ્રસિદ્ધ થતી નથી-જ ણાતી નથી; સ્વેચ્છાએ વ્યય કરવા જતાં કલ્યાણને બદલે મહિતના પશુ સંભવ છે. આ રીતે સર્વ જાહેર ધર્મ સ્થાનનું અને જાહેર હીતનુ' સામાન્ય દ્રવ્ય કાધિકારી સલાડુકર મળે એક સત્તા નીચે લાવવા માટે ઘણી અડચણ પડશે, અને તેમ કરવામાં ઘણા વર્ષ: પણુ કદ્દાચ વીતી જશે; તેપણુ જ્યારે તે સંપૂર્ણ દ્રશ્ય એક સત્તા નીચે આવી જશે ત્યારેજ તેની સત્રવડા તેમજ સગવડા ધ્યાનમાં આવતી જશે. જે જે સ્થળના જે જે ખાતાનું દ્રવ્ય એકઠુ થાય તે તે સ્થળે તે તે ખાતાના ખર્ચના પ્રમાણુમાં અમુક વાર્ષીક રકમ ઉપયાગ અર્થે આપ્યું . જવી અને તે દ્રવ્યવ્યયને રીપોર્ટ દર વર્ષે માગ્યે જવા, તથા તે સા ચેજ અન્ય આવકને હિંસાખ પણ દરવર્ષે માગી લેવા. આ ઉપરથી જે જે સ્થળે વિશેષ આવક હશે તેવે સ્થળે ખર્ચ પુરતુ’. આપી વધારાની આવકમાંથી અન્ય જે જે જગ્યે નિરાધાર ખાતા હાય તે તે જગ્યે તે તે ખતામાં અમુક ખર્ચ જોગી વ્યાજમી રકમ આપી તે તે ખાતા તે તે સ્થળમાં નીભાવી શકાશે. ધ્યાનમાં રાખવાનુ એ કે દરેક સ્થળના દરેક ખાતાવાર આવક

Page #15

આપણે વર્તમાન ઇતિહાસ અને ઉદય વિચાર, ૧૧૧ જાવકના હિસાબ સહિત વિગતે રીપેર્ટ તે ભાગ્યેજ જવા, અને ઉપજના પ્રમાણમાં ચેકસ રકમના હવાલા તેઓના કબજામાં રહેવા દેવા. રીપોર્ટ પુરા ન પાડી શકે તે જગ્યાઓના વહિવટ કર્તાઓને નાલાયક તથા અવિશ્વાસ પાત્ર ઠરાવવા. વળી આ બેન્કના સ્થળેથી પણ તમામ ખાતાવાર આવક જાવકના હિસાબનાં રાજવ્યય અને દરેક ગામના દરેક ખાતાના જમે ઉધાર સહિત વાર્ષીક રીપેટ બહાર પડ જોઈએ. આ ઉપરાંત નવા ફંડ ઉભા કરનારાઓએ આ દ્રવ્યાધિકારી મંડળ પાસેથી એક સટી ફેકેટ-ખાત્રીપત્ર મેળવવું અને તે ખાત્રી પત્ર સિવાય હરકઈ ફંડમાં કંઈ પણ શખસે એક રાતી પાઈ કે કુટી બદામ પણ ન આપવી. ખાત્રીપત્રને હેતુ એ જ કે મૂળ-મુખ્ય મંડળને તે ફંડને રીપોર્ટ જાહેર કરવો જોઈએ. વ્યાધિકારી મંડળને કાર્યક્રમ
જે જે કાર્યો કોન્ફરન્સ મંડળે વચન રૂપે બહાર પાડી સુચવ્યા હોય તે તે કાર્યોને મદદ રૂપ પ્રત્યક્ષ કરવા માટે દ્રવ્યાધિકારી મંડળે તત્પર થવું,-એટલે કે નિરાધાર લેકેના ઉધમ સારૂ સ્થાપિત ફડને ઉપગ વિશેષ લાભદાયક થાય તે માટે નીચેની યોજનાઓ વિચારવા જેવી લાગે છે –કેગ હુન્નરના નાના પ્રકારના હાથ પગના અને બને તે યાંત્રિકળાના કારખાનાઓ ઉપરાન્ત ઘરમાં રહીને કરી શકાય એવા ધંધાઓની નિરાધાર બાળક તથા સ્ત્રી વર્ગ વિશેષે કરીને વિધવા સ્ત્રીઓ માટે થઈ શકે તેવી પ્રથમ સગવડ કરવી. દેશને વિશેષ ઉપયોગી વસ્તુઓ બનાવવા માટે કારખાનાઓ ઉભા કરવા, તેમાં બાળક, સ્ત્રી અને પુરૂષ વર્ગને કમવાર સ્થાન આપીને ગોઠવવા, તે કારખાનાઓ માં ઉત્પન્ન થતા માલની સ્વદેશી દુકાને પણ જાતે જ ઉઘડાવવી; અને આ રીતે વગર નફે વેચાય ત્યાં સુ છે પણ તે કારખાના અને દુકાનેને નામે તે નિરાધાર સમુહને નભાવ્યા જવું. સ્ત્રીઓના ઘેર બેઠે થયેલા કામના નમુનાઓ ખરીદી લઈ તેમને તેજ

Page #16

૧૧૨
આત્માન, પ્રકાશ રીતે પેટ પુરતુ ઉત્તેજન તો આપે જ જવું, અને ઉદ્યમના સાહિવે તેવા નિરાધાર ( સ્ત્રી ) વર્ગને તેમને ઘેર બેડ ઉઘમ અર્થે મફત પહોંચાડતા જવું. તદન અશક્ત સ્ત્રી વર્ગને તેમની શેડામાં થડી પલ્લાની રકમનું પેટ પુરતું વ્યાજ અને અમુક વયની વૃદ્ધ સ્ત્રીઓને તે આ પ્રકારના ઉદ્યમના ઉતેજન અર્થ, કામ કર્યા પછી અમુક વર્ષે, જીવન સુધીનું પેન્શન જેવું કંઈક આપ વાની ગઠવણ કરવી. આ પ્રકારના કારખાના અને સ્વદેશી ટેર તથા ગુડ ઉદ્યમની ગોઠવણથી નિભાવ કરવાના પ્રથમ કર્તવ્ય પછી ભવિષ્યની પ્રજા સારૂ ઐ.ઘોગીક શાળાઓ ખેલવી, અને તે શાળામાં તેજ પ્રજાનું પ્રાથમિક શિક્ષણ પણ તેજ સાથે શરૂ થાય-રહે-કરાય તેવી ગોઠવણ રચવી કે જેથી ઉદ્યમ પ્રાપ્તિને માટે બહુ મોડું ન થાય કે ડબલ સમય ન ખેવો પડે. શિક્ષણ કમ –
- પાંચ વર્ષની ઉમ્મર સુધી વડિલ વાલી–માતપિતાના હાથ નીચે ઉછર્યા પછી સાત વર્ષની ઉમ્મર સુધી–એટલે કે બે વર્ષ લગી શારીરિક ખીલવણ સાથે ધર્મના સામાન્ય પાઠ માટેજ ફકત, તે બાળક આ શાળામાં આવે, સાતથી દશ વર્ષની ઉમ્મર સુધી-ત્રણ વર્ષ લગી માતૃભાષા, ધર્મ-ભાષા અને રાજભાષા–એ ત્રણ ભાષાઓના વ્યવહારીક, નૈતિક, અને દેશ તથા ધંધાને ઉપગી જ્ઞાનની સગવડ રાખીને દશથી સોળ વર્ષની ઉમર સુધી-છ વર્ષ લગી તે ત્રણે ભાષા જ્ઞાનના વિસ્તાર સાથે દરેક જણને અનુકુળ જુદા જાદા પ્રકારનું હુન્નર ઉદ્યોગનું પૂર્ણ જ્ઞાન આપવામાં આવે એવી ગે ઠવણ તે શાળામાં કરવી જોઇએ. સોળ વર્ષની ઉમર પછી સળથી અઢાર વર્ષની ઉમ્મર સુધી બે વર્ષ લગી સ્વદેશનાજ, જન્મભૂમિથી કે દૂરના વિભાગમાં પ્રેકટીકલ નોલેજ-અનુભવ જ્ઞાન સારૂ મોકલવાની જરૂર વિચારવી-ગોઠવણ કરવી. અઢારથી એકવીશ વર્ષની ઉમ્મર સુધી-ત્રણ વર્ષ લગી સ્વદેશપાર;

Page #17

આપણે વર્તમાન ઈતિહાસ અને ઉદય વિચાર. ૩ જન્મભૂમિના દેશથી દર વિદેશ-દરિયા પારની કે અન્યભૂમિમાં તેજ જાતને ઉગ હુન્નરના વિશેષ જ્ઞાન માટે ત્યાંની સ્કૂલ, કેલેજ કે કારખાનામાં રહેવા મેકલવાની સહાયતા આપવી. ત્યાંથી અહીં-cવદેશમાં આવ્યા પછી એકવીસથી વીસ વર્ષની ઉમર સુધીત્રણ વર્ષ સુધીને માટે આ દેશના તેના શિક્ષણ પ્રાપ્ત થયેલા કારખાનામાં ચેકસ લવાજમે તેની ગોઠવણ કરવી, તે વેળાથી દંપત્તિ ધર્મનું જ્ઞાન સારૂ કરાવવું. ત્યાર પછી તેને સ્વાતંત્ર્ય-છુટ આપવી. આ સર્વ શિક્ષણકમ માટે તેવી શાળાઓના અને તેમાંના અભ્યાસીઓને આદિથી અન્ત સુધીના ઉત્તેજન અર્થે સકોલરશીપ તથા ફેલોશીપ સ્થાપવી, વધુ હિમ્મત અને અભ્યાસ ઉતજન અર્થે આરોગ્યતાના મૂળ પાઠરૂપવિર્ય પરિપકવતાનું સાધન જે બ્રહ્મચર્ય તે પાળવા-પળાવવા માટે વિદ્યાર્થી અવસ્થા સુધી અઢાર, એકવીશ, ને છેલે વીસ-પચીસ વર્ષની ઉમ્મર પતિ કમાર્યવ્રત પાળનાર, તથા તે સ્થીતિ અનુભવનાર યુવાન વિદ્યાર્થીને સગવડ ઉપરાત અમુક પ્રકારના નાના મેટા ખાઈ -ઈનામ અને મેડલ-ચાંદ આપવા. - આ ઉપરની શિક્ષgશાળા ને , “ દેશેાદયશિક્ષણ શાળા” એ નામ આપીશું. આથી વિશેષ સુંદર બીજું નામ શોધ્યું પણ મળતું નથી, તેમજ દેશના ઉદય માટે આ પ્રકારની શાળા અને શિક્ષણક્રમ સિવાય અન્ય કશું વિશેષ લાયક શેઠું મળવાનું પણ નથી. કન્યાશાળા,–
કન્યાઓ માટે પાઠશાળાએ જુદી રાખવી. પાંચથી સાત વર્ષની ઉમ્મર સુધી કસરતશાળા તથા ભક્તિપાઠ. ત્યારપછી સાત થી દશ-ત્રણ વર્ષ સુધી માતૃભાષા અને ધર્મ-ભાવા, તે સાથે વ્યવહારોપયોગી સામાન્ય ગણુત તથા નીતિમય બાળ-સી ઉપાગી ચરિના પાઠેનુ શિક્ષણ, દશથી બાર વર્ષની વય સુધી શીવણ,યણ,

Page #18

૧૧૪
માત્માનન્દ પ્રકાશ, ચિત્રણ, રસોઈ, તે ઉપરાન્ત ભરત વિગેરેનું જ્ઞાન. બારથી પંદર વર્ષની. વય સુધી દેશને વર્તમાન ઇતિહાસ, દેશનું સામાન્ય ભુગળ જ્ઞાન, સ્ત્રી નીતિધર્મ-આવશ્યક શિક્ષાસૂત્ર, માતૃધર્મ, આરોગ્યતાના નિય. યમે, માંદાની માવજત વિગેરે પ્રકારનું અમૂલ્ય જ્ઞાન આ મોટી ઉમ્મરે મળવું જોઈએ. આ પ્રકારના સ્ત્રી ઉપયોગી જ્ઞાન પછી સેળમે વર્ષ બ્રહ્મચર્યના નીયમનું સમજ પૂર્વક જ્ઞાન આપવું. આ ઉપરાત તેજ વર્ષની વયે લગ્ન સંબંધીની જવાબદારીનું અને સ્વધર્મનું જ્ઞાન આપી “સ્વલગ્નમાં સત્તાધિકારી દેવી” તરીકેનું પૂર્ણ ભાન કરાવવું. “સ્વાશ્રયી લગ્ન” ના ભાવથી પસંદગીના લગ્ન ને વિચાર તરતજ ઉત્પન્ન થશે, અને “ ભવિષ્યના જીવન સાથીપતિ ” પરત્વે સ્વધર્મ તથા સ્વશિક્ષિત જ્ઞાન બુદ્ધિવડે પત્નિ તરીકેની જવાબદારી- જોખમદારીનું ભાન છે ત્યારથી શરૂ થશે. આ ઉપરથી એમ નથી સમજવાનું કે લમની બાબતમાં માતા પિતાની સત્તા યા જવાબદારી ઓછી થઈ જશે. અલબત્ત એટલું તે થશે જ કે અગ્ય વસ્તુ વિચારથી તે તે વાત (જ્ઞાન તથા ભાન) સદા બહીવડાવશે, અને તે વ્યાજબીજ છે કે તેમ થવું જ જોઈએ. આ ઉપરાન્ત આ પસંદગીની પૂર્ણતાને માટે જ્ઞાનના સમય સુધી–પંદર સોળ વર્ષ લગી–તદ્દન કૌમાર્ય જીવન રહે એવા ઉપાય જવા અને તે સારૂ વડિલેનેમુખ્ય કરીને માતાઓને-પુત્રી માતાને, સ્વપુત્રીના ઉત્તમ શિક્ષણ, ને શરિર આરોગ્ય તથા દીર્ઘઆયુષ્ય ઉપરાન્ત ઉત્તમોત્તમ પ્રોપત્તિના લાભાર્થે ૫ વય સુધી કૅમાર્યજીવનના એટલે પંદર સોળ વર્ષની બાળ વય સુધી બ્રહ્મચર્ય પાળવાના લાભ સમજાવવા અને બની શકે તથા ગ્ય લાગે તે તેવી કન્યા અને માતાઓને ઉત્તેજન તરીકેઈનામ વિગેરે સ્કોલરશીપ આપવાના પ્રચાર શરૂ કરવા. સ્ત્રીશાળા, માતાએ તથા પુખ્તવયવાન સ્ત્રીએ પુત્ર પુત્રીઓના ભલાને માટે
'
જ
છે.

Page #19

આપણે વર્તમાન ઈતિહાસ અને ઉદય વિચાર ૧૧૫ કળવાયેલી હોવી જોઈએ. આ પ્રકારના લાભ સારૂ અજ્ઞાન સ્ત્રી વર્ગને સજ્ઞાન બનાવવા માટે શાળાની પણ જરૂર છે. મહાન સ્ત્રીઓના જન્મ ચરિત્રનું તથા ઉદ્યમ ધંધાનું સામાન્ય શિક્ષણ આપવા સાથે પુત્ર પુત્રી પ્રત્યે
માતાનું માતૃ કર્તવ્ય, પતિ ભક્તિ, આતિથ્ય સેવા, માંદની માવજત, બાળ સંરક્ષણ અને પિષણ, તથા શરીર આરેગ્યનું સામાન્ય જ્ઞાન અને ધર્મભક્તિ ભાવનું ભાન વિગેરે પ્રકારના ઉપદેશને સરલતાથી સ્ત્રી શિક્ષક જ સમજાવે છે તેવી અજ્ઞાન તથા પુખ્ત વયની સ્ત્રી એ પણ સગુણશાળી બની શકે. પુરૂષ પાઠશાળા –
અજ્ઞાન સ્ત્રીઓને સજ્ઞાન બનાવવાના સાધનભૂત તેવાજ ( સજ્ઞાન) પુરૂની પણ બહુજ જરૂર રહે છે. આપણુમાં તેની પણ મોટે ભાગે ખોટ જ છે. વર્તમાન સમયની સભા-સમાજે આ કાર્ય ભાષણ શ્રેણીથી પાર પાડી શકે, પરંતુ તેઓને માર્ગ અન્ય દીશાએ વહન કરતો જાય છે. કરી શકાય તે માત્ર કીં રીડીંગ રૂમ અને ફ્રી પુસ્તકાલય તથા જાહેર ઉપદેશક વક્તાઓના મુખે નિયત કરેલા ભાષણ ગૃહમાં ઈનામી ભાષણ શરૂ કરાવી તેઓને સુધારવાનો માર્ગ લેવાની જરૂર છે, આવા ભાષણથી વાંચનરૂચી વધારીને સ્વધર્મ-ફરજ સમજના વકર્તમાં લીન થવાની જીજ્ઞાસાવાળા તેઓ બને એજ માત્ર થઈ શકે એવું છે. ધોરણ ક્રમ તથા સ્થાન સગવડ
આવા ઉપરના સર્વ પ્રકારના શિક્ષણ કમ સારૂ ધેરણવાર વાંચન બુક નવી રચી તૈયાર કરવાની જરૂર છે. ધર્મ અને નીતિ તથા ઉઘમ-એ ત્રણે જ્ઞાનના ધોરણે સંબંધી જુદી જુદી બુક રચવી અને તે પણ કન્યા અને બાળકના શિક્ષણ ક્રમ જુદા જુદા રાખી જુદી જુદી બુકો રચવી, એજ રીતે માતાએ તથા પકવ ઉમરની સ્ત્રીઓ માટે પણ નિરાળી વાંચન બુકો રચવી જોઈએ, વળી તે ઘરણની રચના પણ પ્રાથમીક અને ઔદ્યોગીક એમ બે ભા.

Page #20

215
આત્માનન્દ પ્રકાશ,
ગમાં વહેચી નાંખવી જોઇએ. સ્થાનની માખતમાં કન્યા અને પકવ વયની સ્ત્રીઓની શિક્ષણશાળા એકજ સ્થળે હાય તે ચાલી શકે. આળ તથા યુવાનેાની શિક્ષણશાળાનુ સ્થાન સ્ત્રી જાતથી જૂદુ અને દૂર જોઇએ. આ દરેક-અને જાતિના શિક્ષણ સ્થાનને લગતા પુસ્તક સંગ્રહુશાળા, વાંચનશાળા, ન્યુઝ પેપરરૂમ, વ્યાયા મશાળા, ભાષણુગૃહ, પ્રાર્થનાગૃહ, લેાછગ-રહેવાની-રૂમ, બેડીંગ રૂમ-ભેજનગૃહ, પાકશાળા, પ્રાથમિક શિક્ષણુગૃહ કે તથા આવૈગીક શિક્ષણાલય એવા પ્રકારના જુદા જુદા ભાગ વિભાગની સમવા. હેવી એઇએ. આ સર્વ સગવડ મેટામેટા શહેરેમાંજ બની શકે એવી છે; તેપણુ નાના શહેરામાં પણ જે કંઈ તુજ પ્રમાણમાં થઇ શકે તે પ્રજાકિય વિચાર પ્રમાણે સ્વતંત્ર શિક્ષણુ અપાય તે દેશ કે જ્ઞાતિ, કુટુમ્બ કે સ્ત્ર ાત, વા પ્રશ્ન કે સતાન સર્વ કે એક વ્યક્તિ માત્ર ત્યારે ઉન્નત થઇ શકે-જલ્દી થઇ શકે.
•
પણ
આ સાથેજ અને તેટલુ દરેક શહેરમાં શાખા બેન્ક અને તે વડે સસ્તા ભાડાની ચાલીએ, શ્રી સ્વદેશી આષધાલય, સ્વદેશી સ્ટાર, સ્વદેશી આઘાંગીક કારખાના, એને૪-અનાથાલય, ધર્મશાળા, વાંચનશાળા, પુસ્તકાલય, ભાષણગૃહ,વિગેરે ગેઠવણુથી પ્રજાનું ભલું કરવુ; અને તેજ પેાતાનુ ભલું સમજવું. શિક્ષણુ સમય. ઠંડીની મોસમમાં-કન્યા
તથા બળકેને માટે સત્રારના નવથી અગીઆર અને અપેારના બેથી ચાર એમ બે હુતે માત્ર દિવસના ચાર કલાકનેજ ટાઈમ પ્રાથમિક શિક્ષણુ સમય સુધી લેવા. યુવાને માટે આઘેગીક શિક્ષણ સારૂ અગીઆરથી અને રાતના આઠથી નવ સુધી. ઉનાળામાં બાળક તથા કન્યાને સવારના આઠથી દસ અને અપેારના ત્રણથી પાંચ પ્રાથમિક શિક્ષણ આપવુ યુવાનને માટે આવેગીક શિક્ષણ સારૂ સાતથી દુશ અને ત્રણથી પાંચ તથા રાતના આઠથી

Page #21

આપણે વર્તમાન ઇતિહાસ અને ઉય વિચાર. ૧૧૭
નવ સુધીના વખ.ા રાખવે. એ રીતે પ્રાથમિક શિક્ષણુ સારૂ ચાર કલાક અને તે પણ એ તે, તથા આદ્યાગીક શિક્ષણ સારૂં ઋતુ પ્રમાણે ઠંડી વેળા એ હફતે અને ગરમી વેળા ત્રણ હપ્તે છ કલાકનું શિક્ષણ આપવુ. અઠવાડિક એક દિવસ પાળવેા. વર્ગ માટે ખારથી ત્રણુ કલાક લગી અને પુરૂષા માટે રાત્રીના નવથી દશ સુધી એક કલાકના સમય રાખવે.
કાર્ય સરલતા તથા સફ્ળતા——
સુપરિણામ માટે બન્ને પ્રકારના શાખા મંડળે-કાન્સ અને કેષાધિકારી સલાહકાર દરેક પ્રાંન્ત અને જીલ્લા તથા અનુકુળ શહેરમાં સ્થાપવા જોઈએ. આસપાસના પ્રદેશની સ્થીતિનું અવ લેકન કરી દેશ સ્થીતિ તથા દ્રવ્ય વ્યયની આવક જાવક સાથે થતા જતા સુધારાના રીપેર્ટ ખડ્ડાર પાડી મુખ્ય મ`ડળ તરફ માકલીઆપી લેાકરૂચીસ'પાદન કરી કુલ રિપેા પ્રસિદ્ધ કરવાની ફ૨જ આ મડળને માથે રહેવી જોઇએ. ખાનગી આશામીના કણજામાં હેલ ધર્મસ્થાનના દ્રવ્ય કુંડની માહીતી સાથે વીગતે અને અન્ય સ્થાવર તથા જગમ મીલકતની હકીકત પ્રકટ કરી લેકમાં જાહેર કરી મુખ્ય મંડળને રીપેર્ટ કરી સડાય આપે, અને સ્ત્ર વિચારના લેાકેાને તે ( મંડળ ) માં' નુજ ફીથી કે ક્રોલી દાખલ કરી લોકમત કેળવતા જઈ સ્ત્રકમ સહેલું કરે એ આ મંડળનું કર્તવ્ય હેવુ જોઈએ. વળી લેાકર્હુિતના સાર્વજનિક કાર્યો તરફ દ્રષ્ટી કરતા જઇ પેાતાના વિચારે દર્શાવતા રહે અને લાભદાયી. કાર્યોના ફતેહની પુષ્ટી અર્થે અન્ય જોઇતી'સર્વ અનુકુળ સ્હાય આપે, અને વધારે જરૂર પડે તે મુખ્ય મંડળ તરફથી પણ તેવી સ્હાય અપાવવા માટે અનતુ કરે, તે પછી સર્વ વસ્તુ સહેલ અને નજીકસ છે.
દ્રષ્ટિગત પરિણામ,
હવે આ ઉપરથી તે સમજાઈ આવ્યું હશે કે જે કરવાનું છે તે કર્તવ્યરૂપે-પરિણામી ફળદાયી થવા માટે
વ્યા

Page #22

૧૧૮
આમાન પ્રકાશ
ધિકારી મંડળના ઉપરજ મોટે આધાર રહે છે, અને કેન્ફરન્સ ને મસ્તકે તે માત્ર ઉપદેશક પણ નું જ કાર્ય બાકી રહે છે, કે જે ઉપદેશનું કાર્ય બજાવતાં દ્રવ્યની જરૂરીઆત હેતી નથી તેથી પ્રમાણમાં તે સહેલું જ છે, પરંતુ આ અહીં તે બન્ને પ્રકારની ( ઉપદેશક અને દ્રવ્યધારી બન્ને) સત્તાને ખીચડે વર્તમાન વેળાએ ફિરસે પિતાને મસ્તકે ધરી-ઓઢી લીધો છે, જેથી કોન્ફરન્સ વકર્તવ્ય (ઉપદેશ ) કરી શકતી નથી પણ અન્ય કાર્ય-દ્રવ્ય કાર્યમાં માથું મારવા જાય છે એટલે સર્વ કાર્ય અને કાર્યનું-અને ખાસ કરીને તે પિતાના કાર્યનું મહત્વ” પણ ગુમાવી બેઠી છે. આ રીતે આજ સુધી, “કોન્ફરન્સ ” શ્રીમાન લેકેને આવકાર માત્ર દેવામાં જ તમાર:ગીરના ટેળાના ઠઠારા ઉપરાન્ત બહુ સા૨ જેવું મેળવી શકી નથી કે દેખાડી શકી નથી. એક નજીવી ટાંકણીના નાનકડા કહેવાતા કારખાનામાં પણ સંખ્યાબંધ લેકએ કરવાનું કામ સ્વમસ્તકે જાદુ જાદુ વહેંચી લીધેલું હોય છે તે જ તે નજીવું કામ પણ થઈ શકે છે તે આતે આ૫વા–મનુષ્યના-ભાવિ ઉદયની શરૂઆતના આ મહાન કાર્યો કમની વહેંચણી તે જેટલી મેડી થશે તેટલું પાછળજ હઠવાનું થશે એ દેખીતું જ સામાન્ય બુદ્ધિએજ જણાઇ આવે એવું છે. કાપનિક શંકા નિવારણ–પ્રશ્ન –
કઈ કહી શકશે કે જ્ઞાન વિગેરે સાર્વજનિક ખાતાના રૂપિયા ધર્મસ્થાનમાં વપરાયા વગર અને છુપેસ્થાને ખાનગી ગૃહસ્થ પાસે પણ કેટલા પડ્યા છે વા હશે ? અરે ! કઈ પાસે પણ તેની માહીતી વા નોંધ કે ખાત્રી લાયક ઇસારા સરખી પણ યાદ વાત છે ?કઈ પણ કરી શકશે કે દેવ દ્રવ્ય જીર્ણોદ્ધાર તથા તીર્થ રક્ષણ માટે ન વાપરી શકાય ? કઈ પણ કહી શકશે કે એક મંદિરનું ધન વસ્તુ બીજા સ્થળના મંદિરને ન ખપે ? કઈ પણ કહી શકે એમ છે કે સાધારણ દ્રવ્યને તે હોય તે મું.

Page #23

આપણે વર્તમાન ઇતિહાસ અને ઉદય વિચાર. ૧૧૯ બાઈના ગેડીઝના દેરાસરજીને દેવ દ્રવ્યના છ આના સાધારણ દ્રવ્યમાં વાપરવાનો નીયમ અગ્ય ગણાય ? કઈ કહેશે કે દેવ દ્રવ્યની સલામતી–સાર્વજનિક દ્રવ્યની સલામતી ( જેન ) બેન્ક શિવાય છે ? કઈ કહેશે કે ઉપરનો માર્ગ ઉન્નત નહિ પણ વિપરિત બુદ્ધએ દર્શાવવામાં આવ્યું છે ? કોઈ પણ કહેશે કે સાતે ખાતાનું દ્રવ્ય સર્વ સ્થળે જુદું જુદું વા એક સત્તા નીચે એક સ્થાનમાં એકઠું કરી બાલાંસ અને વ્યય રહેવા દઈ વ્યય કરવા સારૂ અન્ય દ્રવ્ય માટે યાચના કરતા કરવામાં લાભ છે ? વળી કોઈ પણ કહેશે કે તે અન્ય દ્રવ્ય યાચનાને જે સામાન્ય વર્ગ ઉપર જરાએ નથી જ પડવાને ? આ પ્રશ્ન અને હકીકતપરથી કેઇને જરા પણ શંકા રહે એવું છે કે લેખક અગ્રાહ્ય ( દેવ વા સાધારણ સાવૅજનિક ) દ્રવ્યપર ત્રાપ મારવાનું કહે છે?-કે અગ્ય માર્ગે વ્યય કરવાની સૂચના જે આ ઉલેખ તલ માત્ર પણ જણાવે છે? અથવા તે લેમત પણ આ કથનને અયોગ્ય કહી શકે એ જરા પણ વિપરિત ઉદેશ આ વિષયમાં છે ? આ વિષયમાં ઉદય વિચાર સાથે ધામક તથા સાર્વજનિક દ્રવ્યની સલામતીને ઉદ્દેશ નથી જણાતે ? અલબત્ત સંગ્રહિત દ્રવ્યને વ્યય કરવાની સૂચના તે આમાં છે જ; પણ તે તે મેગ્ય બાબતમાં એગ્ય જગ્યાએ જ કરવામાં આવી છે અને તે તેમજ સમજવું. થોડું દ્રવ્ય પણ સંગ્રહુ કરેલું પડ્યું રહે ત્યાં સુધી વિકૃત્તિ કર્યો જવી તે સારા વિચારનું લક્ષણ છે એમ કે ઈ પણ કહી શકશે જ નહિ-કદી પણ નહી. વળી એકડે કરવામાં આવેલે સંગ્રહ પણ સલામત જગ્યાએ હોય તે અડચણ વેળાએ જરૂરની મદદ મળી શકે છે અને લેક વિશ્વાસ ટકી શકે છે. અન્ય વ્યક્તિ શક કરે તે પહેલાંજ આટલું નિરાકરણ કરવું યોગ્ય લાગ્યું છે.
સંક્ષેપ સાર–
આ રીતે સાર એજ કે છુટી છુટી વ્યક્તિના ઉદયને સરવાગે તેજ સમુહ હૈદય અને સમુહને ઉદય તેજ વ્યક્તિ માત્રને ઉદય, આજ રીતે સ્વર્ય તેજ પરમાર્થ અને પરમાર્થ તે જ સ્વાર્થ

Page #24
17 આત્માનન્દ પ્રકાશ એ ઉચ્ચત્તમ હેતુવડ તદ્દન શકય સમજવું. બન્ને પ્રકારના સમુહ સંપથી છુટા થઈ પિતાની ફરજ સંભાળવાની વિશેષ જરૂર છે. તે સિવાય આગેવાનો પર દેશદય, જ્ઞાતિ ઉદય, અને વ્યક્તિ ઉદયના સંબંધમાં જે જે દેષારોપણ આક્ષેપ ફેંકવામાં આવે છે તે અસત્ય કરશે નહિ. દ્રવ્યવાળાએ દ્રવ્ય અને બુદ્ધિવાળાએ બુદ્ધિ વ્યય કરવા સિવાય તત્કાળ અન્ય પ્રકારના ફંડને નામે કે ખર્ચને યા ધર્મને નામે સામાન્ય વર્ગપર બેજે મુ તે એક શ્રાપ સમાનજ થઈ પડશે. વર્તમાન સમયે જન્મ પામતા નવા નવા પ્રકારનાં અનેક કંડો-ફરન્યાત વા ધર્મ-કીર્તિને નામે આડ મ્બરિક પ્રસિદ્ધ ખર્ચે સામાન્ય વર્ગને જ નીચવનારાજ માત્ર ભિક્ષુક ગુલામ બનાવનારા છે તે કેઈથી ના કહી શકાય એમ નથી. દરેક જાહેર જગ્યું કે કોફરન્સ વેળાએ સામાન્ય વર્ગ કે નકર વર્ગ, વિધવા કે બાળક, ધર્મને નામે ઠગ ભરવામાં કે પ્રભુ ભક્તિમાં પણ દિવ્ય વ્યયને કેટલે ભાર વહન કરે છે, તે શ્રીમાન વર્ગે કદી પણ વિચાર્યું હોય એમ લાગતું નથી. ખાત્રીથી કહેવું પડશે કે શ્રીમાનેને તે વિષેનું સ્વપ્ન પણ નથી. સાર એજ કે સાર્વજનિક સ્થળના સર્વ દ્રવ્ય મંડળને એકઠું કરી , " દ્રવ્યધારી” તથા " ઉપદેશક ? એમ બે જુદા મંડળે એ નામામય ફરજ બજાવી લોકપ્રિત માગે વળવું એજ અમારે ઉદય વિચાર હાલ તરત તે દ. શિવી શકે છે. ઈત્યમ્ A STUDENT For Private And Personal Use Only