Atmanand Prakash Pustak 004 Ank 06

Author(s): Motichand Oghavji Shah
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531042/1

Page #1

આને મકા
sillpulloja
દેહરો. આત્મવૃત્તિ નિર્મલ કરે, આપે તત્વ વિકાશ આમાને આરામ દે, આમાનંદ પ્રકાશ.
પુસ્તક ૪ થે. પિષ, વિક્રમ સંવત ૯૬૩-
અંક ૬ ઠે.
તરણ.
શાર્દૂલવિક્રીડિત. જે શ્રી દેવજ વીતરાગ જગમાં દેવાધિદેવા પ્રભુ,
જ્યાં સવેગ વિરાગતા પ્રગટ છે તેવા ગુરૂ ધર્મભૂ; જે શ્રી જીવદયા પ્રરૂપણ કરે તે ધર્મને આદરૂં, તે હવે કરિ દેવધર્મ ગુરૂના તો સદા હું મરું. ૧
ઝુલણા છેદ. સમય આ શ્રેષ્ટને ધર્મ સાધન તણે, નિત્ય શુભ કર્મમાં પ્રેમ ધારે; રંગ ધરી અંગમાં સંત કરી સંતને, ભંગ કરી કમનો ભવ સુધારે. ૧ (એ ટેક).
ક્ષણિક આ દેહ છે ભવતણા ભેગમાં, ૧ વૈરાગ્ય. ૨ ધર્મનું સ્થાન, ૩ આનંદ, ૪ ક્ષણમાં નાશ પા
મનાર,

Page #2

આત્માનંદ પ્રકાશ.
ચપલ ધન ધામ છે એ વિચારે નહિ મલે ફરિ ફરિ અતુલ માનવતનું', વ્યર્થ ચિંતામણિ કય વિહારે. સમય- ૨ પાપને પરહરી આત્મ ચિંતન કરી, પંચ પરમેષ્ટિનું ધ્યાન ધારે, મલિન મિથ્યાત્વથી દૂર અંતર કરી, શત્રુ અંતર તણાં છે વિદારે. સમય૦ ૩. બધુ સાધામને હાય દે નેહથી, અન્ય ઉપકારથી પુણ્ય પામે; ક્ષેત્ર જે સાત ધન બીજ તેમાં ધરી, પુણ્યના પંજમાં નિત્ય જામે.
સમય૦ ૪. દેવ ગુરૂ ધર્મ-એ તત્ત્વ શોધન કરી, તે વિષે ભાવના નિત્ય ભાવે, પ્રેમથી ધારી આરામ * આમા વિષે, ગુરૂ તણાં સગુણે નિત્ય ગાવે. સમય૦ ૫
પાંચકલ્પી સાધુઓનું વર્ણન.
અને શિવભૂતિની દુર્દશા. (ગયા અંક પાંચમના પૃષ્ટ ૧૧૬ થી ચાલુ.)
હે શિવભૂતિ, ચેથા પ્રતિમાકલ્પીનું સ્વરૂપ પણ જાણવા જેવું છે. સાધુને બાર પ્રતિમા છે. પહેલી પ્રતિમા સાતમાસ વિગેરેની છે. આઠમી, નવમી, અને દશમી સાત અહેરાત્રની છે. અગીયારમી ૧ ઘર, ૨ વિચાર કરે છે જેની તુલના ન થઈ શકે તેવું જ મનુષ્ય શરીર. ૫ ભુલી જાઓ. ૬ છેડી દઈ૭ હૃદય. ૮ કામ, ક્રોધ, લોભ, મેહ, માન, માયા, એ છ અંતરના શત્રુઓ ૮ આત્માને વિષે આરામ -વિશ્રામ, બીજે પક્ષે શ્રી આત્મારામજી ગુરૂ વિષે પ્રેમ ધારણ કરી.

Page #3

પાંચપી સાધુઓનું વર્ણન. ૧૨૭ એક અહોરાત્રની અને બારમી એક રાતની છે. તે પ્રતિમાકલ્પીને આત્મા સારી સંઘેણુ અને ધર્યવાલ તથા મહાસત્વવાનું હોય છે. તે સારી રીતે ગુરૂની આજ્ઞા લઈને સ્વીકારે છે. જ્યાં સુધી દશ પૂર્વ પરા ન થાય ત્યાં સુધી પ્રતિમાકલ્પી ગચ્છમાં માયા રહિત થઈને રહે છે, તેને ઓછામાં ઓછું નવમા પૂર્વની ત્રીજી વસ્તુ જેટલું શ્રુત જ્ઞાન હોય છે. તે શરીરને વસરાવીને જિનકલપીની માફક ઉપસર્ગ સહે છે. તેની એષણા અભિગ્રહવાલી હોય છે અને તેમનું ભક્ત આહાર અલેપ હોય છે. તેઓ ગચ્છમાંથી નીકળીને માસિક મહા પ્રતિમાને ધારણ કરે છે. તેમાં તેને ભોજન તથા પાનની એક એક દાતિ હોય છે. જયાં સૂર્યને અસ્ત થાય, ત્યાંથી પછી એક પગલું પણ ભરે નહી. જે સ્થલે તે પ્રતિમા પ્રતિપન્ન છે એવી ખબર પડી જાય ત્યાં એક જ રાત્રિ રહે છે અને ખબર ન પડી હોય તે એક દિવસ અને બે રાત્રિ રહે છે. દુષ્ટ હાથી કે બીજા પ્રાણીને ભય હાય તે પણ તે એક ડગલું પાછા હઠતા નથી. ઈત્યાદિ ઘણા દઢ નિયમને સેવતા પ્રતિમાક૯પી આખો માસ વિચરે છે.
હે શિવભૂતિ ! પાંચમા યથાલંદકલ્પી કાલથી જુદા પડે છે. લંદને અર્થ કાલ થાય છે, તેના ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય એવા ત્રણ ભેદ છે. ભીજાએલે હાથ સુકાય એટલે કાલ તે જઘન્ય કાલ અને એક કેડ પૂર્વ તે ઉત્કૃષ્ટ કાલ ગણાય છે. મધ્યમકાલના અનેક સ્થાન થાય છે. અહીં યથાલદકલ્પીપણું ઉત્કૃષ્ટ પાંચ રાત્રિનું કહેલું છે. પાંચ રાત લગી આ ક૯૫ પાળે છે, તેથી જ તે યથાલંદ કહેવાય છે. તેઓ ગચ્છમાં પણ ઉત્કૃષ્ટ પાંચ જ હોય છે. યથાલંદક૫વાલાની મર્યાદા જિનકલ્પીના જેવી જ છે. ફક્ત સૂત્રમાં, ભિક્ષામાં અને માસ ક૫માં તફાવત હોય છે. ગચ્છમાં અપ્રતિબદ્ધ યથાલંદકપીની મર્યાદા જિનકલ્પીના જેવી છે, ફક્ત કાલમાં વિશેષ છે કે, તેમને ઋતુવાસ પાંચ હોય છે અને ચોમાસુ હોય છે. જે યથાલંદકલ્પી ગચ્છમાં પ્રતિબદ્ધ છે, તેમને એટલે વિશેષ છે કે, જે તેમનો અવગ્રહુ ાય છે, તે આચાર્યોને પણ ગણાય છે.

Page #4

૧૮
આત્માનદ પ્રકાશ.
તેઓ એક ઉપાશ્રયમાં પાંચ રહ્યા હોય તે ગામમાં છવાડા ક અને દરરાજ જુદા જુઠ્ઠા વાડામાં ભિક્ષા લેવા જાય છે. પ્રતિખદ્ધ અને અપ્રતિબદ્ધ એ દરેકના પાછા એ ભેદ થાય છે. જિનકલ્પી અને સ્થવિર કલ્પી. જયાં સુધી અર્થ શ્રુત દેશથી અસમાસ હોય, ત્યાં સુધી જે ગચ્છ પ્રતિબદ્ધપણે રહે તે પ્રતિબદ્ધ જાણવા. ત્યાં લગ્ન વિંગેરે ફરીને લાંબા આવતા હોય, તે તે યથાલ' કલ્પને તરતજ ગ્રહણ કરી ક્ષેત્રની બાહેર રહી જે શ્રૃત—શાસ્ત્રી ન લીધેલું હૈય તે ગ્રહણ કરે છે. તે એવી રીતે કે ત્યાં આચાર્ય જઇને તેમને પદ આપી આવે. કારણ કે, તે ક્ષેત્રમાં આવે તે એવેા દોષ લાગે છે કે, તે આચાર્યને ન વાંદે અને આચાર્ય તેમને વાંઢે એટલે લેકમાં નિદા થાય. જે આચાર્ય આવી શકે તેમ ન હેાય તો તે યથાલ દેજ વચ્ચેના નેડામાં, પડોશમાં કે ગામની બાહેર ખછ વસતિમાં આવે તે વસતિના અરભાગમાં તેઓ વાંદે પણ આચાર્ય ન વાંદે, એ રીતે શ્રુત ગ્રહણ કરીને પછી તેઓ અપ્રતિબદ્ધ થઇ ઇચ્છા પ્રમાણે વિચરે છે.
તેઓ જિનકલ્પી હાય તે ગમે તેવુ શરીર અસ્વસ્થ હાય તેપણ તેઓ ચિકિત્સા કરાવતા નથી. શરીરને માટે કાંઇ પણ ઉપાયો લેતા નથી. તેમજ આંખોના મલને પણુ ઉતારતા નથી. જો સ્થવિકલ્પી હાય તે, એટલા વિશેષ છે કે જે સહી શકે તેવા ન હેય તેમને ગચ્છમાં સોંપી દે છે અને પછી તે ગચ્છ કાળા પ્રાસુક ઉપાયોથી તેના શરીરની સઘળી ચિકિત્સા કરે છે. વળી કલ્પી હોય તે જેટલા પાગ રાખે તેટલા વસ્ત્ર રાખે છે. અને જ એમાં જિનકલ્પી હેાય તેમના વજ્રપાત્રમાં ભજના હેાય છે.
વિર
હે શિવભુતિ ! હવે ગચ્છના પ્રમાણને માટે પણ તારે જાણવાનું છે. જઘન્યથી ત્રણ ગચ્છ અને ઉત્કૃષ્ટપણે સે। ગચ્છ હાઈ શકે છે. પુરૂષના પ્રમાણુમાં ઉત્કૃષ્ટા પદર હજાર ગચ્છ હેાય છે. પ્રતિપદ્યમાનના હુિસાએ ઓછામાં એછા જઘન્યથી એક હેાય અને ઉત્કૃષ્ટા સે! હાય છે, પૂર્વે પ્રતિપન્ન એવા યથાલદ મુનિએ ઉત્કૃષ્ટ

Page #5

પાંચપી સાધુઓનું વર્ણન. ૧૨૯ અને જઘન્યપણે બે કેડથી નવ ક્રોડ સુધી હેય છે. - હે શિવભૂતિ, આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારનાં કલ્પવાલા મુનિએ જૈન શાસનમાં કહેલા છે. તેઓ એક બીજાની નિંદા કરતા નથી અને એક બીજાના ઉત્કર્ષથી રાજી થાય છે–એવા સાધુઓ સર્વ મુનિઓમાં પ્રધાન ગણાય છે. તે ઉદ્દેશથી જ કહેવું છે કે, જે બે વસ્ત્ર રાખે, ત્રણ રાખે, એક રાખે કે વસ્ત્ર વગરજ નભાવે તે એક બીજાને દશે નહિ, કેમકે તે સર્વે જિનાજ્ઞાને અનુસરીનેજ વર્તે છે.
શિવભૂતિ, વલી એટલું યાદ રાખજે કે, આવા પાંચેક કલ્પીમાં જે વિશ્ક૯પી છે, તે નિત્ય છે, કારણ કે, એમાં કલ્પમાં તૈયાર થઈને બાકીના કાને ચગ્ય થવાય છે. તેમજ તીર્થ પણ એના વડેજ ચાલે છે. આજ કાલ વર્તતા દુર્બલ સંઘેણુવાલા પુરૂષોને એજ કપ ઉચિત છે, માટે એ કલ્પમાં હમેસા ઉજમાલ થઈ વર્તવું જોઈએ.
આ શતે અનેક યુક્તિઓથી આચાર્યે શિવભૂતિને સમજાવ્યો તથાપિ તેના હૃદયમાં એ બોધ ઉતર્યો નહી. તેણે અભિમાનથી આ પ્રમાણે ઉત્તર આપે, આચાર્ય, તમે પણ મંદ સત્વવાલા અને સુખમાં લંપટ થઈ તે ઊઘમ કરતા નથી, તો હું તે સામર્થ્યવાન છતાં શા માટે પ્રમાદી થાઉ? આ પ્રમાણે કહી શિવભૂતિ. પોતાના ગુરૂથી જુદો પડી ગયે. ગુરૂએ ઘણાએક વચને કહી તેને અટકાવ્યું તે છતાં સ્વતંત્રપણાથી આકર્ષએલા શિવભૂતિએ તેમની વાત માની નહી અને તત્કાલ વસ્ત્રનો ત્યાગ કરી નગ્ન થઈ છુટો પડી ચાલી નીકળે.
શિવભૂતિને ઊત્તરા નામે એક બહેન હતી. તે પોતાના ભાઈના સ્નેહથી તેની પાછળ દીક્ષિત થઈ હતી, તે પિતાના ભાઈને નગ્ન પશે જતો જોઈ, વિચારવા લાગી કે, આ મારી બાઈ શિવભૂતિ વિચક્ષણ છે, તેણે જરૂર આ પ્રકારે પલેક સુધારવાને ઉપાય દીઠે લાગે છે, માટે આવું વિચારી ઊત્તરા સાથ્વી પણ નગ્ન થઈ

Page #6

૧૩૦
આમાનંદ પ્રકા,
પિતાના બંધુની પાછળ ચાલી નીકળી.
ઊત્તરાને નગ્ન જોઈ લેકે શરમાવા લગયા. અને તેની ઘણીજ નિંદા થવા લાગી. એક વખતે ઊત્તરા નગ્ન થઈ તે જતી હતી તે વખતે કઈ વેશ્યા ત્યાંથી નીકળતી હતી. વેશ્યાને તેને જોતાંજ લજજા આવી ગઈ, પછી તેણુએ ઊત્તરાની ઉપર સાડી નાંખી, ઊત્તરોએ તે સાડીની ઈચ્છા કરી નહીં પણ તે સાડી લઈને શિવભૂતિની પાસે આવી. શિવભૂતિએ વિચાર્યું કે, આમ સાધ્વી નગ્ન રહે તે લજજા કરે છે, માટે તેણીએ તે વસ રાખવાની જરૂર છે. આવું વિચારી શિવભૂતિ બે-સાધ્વી, આ તમારા ઉપર જે સાડી પડી છે, તે દેવતાએ આપી છે, માટે તેને ત્યાગ કર ન જોઈએ, શિવભૂતિના આવા વચનથી ઉત્તરા સાધ્વીએ તે સાડી અંગીકાર કરી, ત્યારથી તેની આયાઓ એક સાડીવાલી. થયેલ છે.
મેહુથી અંધ થયેલા શિવભુતિએ ગુરૂથી જુદા પડી અનેક જાતનાં કષ્ટરૂપ અનુષ્ઠાન આચરવા માંડ્યાં. એમ કરતાં તે મિથ્યા દષ્ટિ થઈ ગયે, છેવટે દુર્ગતિને પાત્ર થઈ આ સંસારની પરંપરાને જોક્તા થશે. શિવભૂતિ અને ઉત્તરાએ પ્રરૂપેલું મિયા દર્શન રથવીર પુરમાં પહેલવેલુંજ ઉત્પન્ન થયું અને ત્યાર પછી બીજે સ્થાને પ્રવર્તવા માંડ્યું.
શિવભૂતિની જેમ કોઈ સાધુએ પ્રવર્તવું ન જોઈએ. ગુરૂની આજ્ઞામાં વતી મિથ્યાત્વથી દૂર રહેવું જોઈએ—એજ આ વાર્તાને સારરૂપ ઉપદેશ છે.
શ્રદ્ધા. દરેક ભવ્ય જીવ એટલું તે સમજે છે કે, કઈ પણ વાત શ્રદ્ધા રાખ્યા વિના સફલ થતી નથી. એ શ્રદ્ધા આત્માને સર્વેત્તમ ગુણ છે. શ્રદ્ધાને શબ્દાર્થ આસ્તા-બુદ્ધિ એ થાય છે. એટલે આસ્તિકતાને શ્રદ્ધા એક મોટામાં મેટ ગુણ છે. પિતાની.

Page #7

શ્રદ્ધા
ક છે. એથી અમ શક્તિ
શ્રદ્ધા,
૧૩૧ આત્મ શક્તિને યથાર્થ નિગ કરતાં પૂર્વે પિતાની આત્મ શક્તિના સામર્થ્ય ઉપર શ્રદ્ધા હેવી આવશ્યક છે. એથી મુખ્ય વાત એમજ છે કે દરેક મનુષ્ય શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરવી. શ્રદ્ધા શી રીતે ઉત્પન્ન કરવી ? તેને માટે બુદ્ધિને સંબંધ છે. કારણ કે, તર્ક, શક વિગેરે જે શ્રદ્ધાના વિધી છે, તે બુદ્ધિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એ બુદ્ધિને અમુક નિશ્ચય ઉપર દઢ કરવાથી શ્રદ્ધાનું પવિત્ર બીજ રોપાય છે. જ્યારે શ્રદ્ધાનું બીજ દઢતાથી રિપાયું, ત્યાર પછી તે બુદ્ધિને કુતર્ક કે બીજા કેઈ દેષ કલંકિત કરી શકતા નથી, એટલે બુદ્ધિ તદન નિર્મલ થાય છે. જ્યારે બુદ્ધિ નિર્મલ થઈ એટલે હદયના ગુહ્ય પ્રદેશમાં શ્રદ્ધાનું સ્વરૂપ સારી રીતે બંધાય છે. જ્યારે પરમતત્વ સુધી પહોંચાડનારી શ્રદ્ધા હદયના પવિત્ર ભાગમાં સ્થાપિત થાય છે, એટલે મનુષ્ય તત્ત્વદર્શનની પાસે આવે છે.
આવી ઉત્તમ શ્રદ્ધા દરેક ભવ્ય પ્રાણએ સંપાદન કરવાની જરૂર છે. શ્રદ્ધા વિના મનુષ્ય કદાપિ પણ કર્તવ્ય પરાયણ થતું નથી, અને આહંત સિદ્ધાંતને સાક્ષાત્કાર પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. કઈ પણ વાતને પ્રત્યક્ષ અનુભવ , એટલે કે પિતાના આચાર વિચાર સર્વમાં તેની તે વાતને મુખ્ય રંગ લાગેલે રહે, એમ થવાને માટે બુદ્ધિના વિકાસની અપેક્ષા હોય તે કરતાં શ્રદ્ધાના પરિપાકની બહુ આવશ્યક્તા છે. કારણ કે, શ્રદ્ધા વિના સાંસારિક કે ધાર્મિક કાંઈ કાર્ય સંભવતું નથી; બુદ્ધિથી વિચાર થાય છે, પણ કાર્ય તે શ્રદ્ધાથી જ નીપજે છે. એટલા માટે પિતાનામાં જે કાંઈ કર્તવ્ય કરવાનું છે તેની શ્રદ્ધા પ્રથમ હેવી જોઈએ. તે ઉપરાંત પિતાનામાં શું કરવાનું સામર્થ્ય છે? તે જણાવનાર શાસ્ત્રી છે અને શાસ્ત્રી તે સત્ય રીતે પ્રરૂપણ કરનાર આચાર્ય અથવા ગુરૂ છે. તેથી તેના ઉપર પણ શ્રદ્ધા હેવી જોઈએશ્રદ્ધા વિના તે શાસ્ત્ર અને ગુરૂનાં વચને પણ અનુપયેગી થઈ પડે છે. આગમવેત્તા મહાન પુરૂષોએ પિતાના જ્ઞાનના ગલથી, અને

Page #8

૧૩ર
આત્માનંદ પ્રકાશ. કલના અનુભવથી બુદ્ધિ બલે નિશ્ચય કરીને જે સિત પ્રયા છે તે શાસ્ત્રી કહેવાય છે. તે આપણે સર્વ રીતે માન્ય છે, આવી શ્રદ્ધા રાખવાથી તે આગમન પવિત્ર વચનો આપણી મનોવૃત્તિ પર સારી અસર કરે છે અને તે અસરના બલથી આપણી બુદ્ધિને વિકાસ થતાં તે તત્વ દર્શનમાં અત્યંત ઉપયોગી થઈ પડે છે. કેટલાક શ્રદ્ધા રહિત પુરૂષે ઘણી વખત એમ કહે છે કે, બુદ્ધિથી પરીક્ષા કરી જોયા વિના શાસ્ત્રની ઉપર શ્રદ્ધા કરવામાં કાંઈ સાર નથી. આ તેમનું કહેવું શ્રદ્ધાના મોટા અભાવને સૂચવે છે. કારણકે, પ્રત્યેક મનુષ્ય પ્રત્યેક વાતની પરીક્ષા પિતાની જાતે કરી જોયા પછી જ શ્રદ્ધા કરે એવો વિશ્વકમ હેત તે આપણું જ્ઞાન બાલકોના કરતાં પણ જૂન રહ્યું હોત. મનુષ્ય વર્ગ પોતાની અધમ સ્થિતિમાંથી બહેર આવવાનો અવકાશ અદ્યાપિ પણ પ્રાપ્ત કર્યો ન હેત. મહા પુરૂના અનુભવ અને જીવનના પ્રસંગેને જે સંગ્રહ તે તે દેશકાલના પ્રતિબિંબ રૂપે, એ જાયે હેય છે, તેજ ઈતિહાસ કહેવાય છે. એ ઇતિહાસ તેજ સમગ્ર મનુષ્ય વર્ગને પિતાનું ભવિષ્ય જ વામાં ઊપયેગી પ્રકાશ આપી શકે છે. એના ઉપર અશ્રદ્ધા કરનાર કાંઈ પણ કરી શકતું નથી, માત્ર અજ્ઞાન અને શકામાંજ પિતાના જીવિતને વ્યર્થ ગુમાવી નાંખે છે. શ્રદ્ધાના પવિત્ર બીજને બુદ્ધિ આપવા માટે જ જૈન મહાપુરૂએ આગમમાં મુખ્ય રીતે પ્રરૂપ્યું છે કે, “દરેક ને શંકા-કાંક્ષા વિગેરે દોથી દૂર રહેવું. એ સર્વ દેષમાં શંકાને પ્રથમ પદ આપવાનું કારણ પણ એટલું જ છે કે, શંકા શ્રદ્ધા જેવા ઉત્તમ ગુણ નેમલિન કરી છેવટે તેને નાશ કરે છે. આપણી બુદ્ધિના ગમે તેટલા વિલાસ પ્રગટ કરે, પણ તેને ઉપયોગ શ્રદ્ધામાંજ સાર્થક થવાનું છે, એટલે બુદ્ધિના ગમે તેટલા વિલાસેથી પણ પ્રાપ્ત કરવાની તેને શ્રદ્ધાજ છે; કારણકે, શ્રદ્ધા વિના એકલે બુદ્ધિએ કરેલો નિશ્ચય આહંત ધર્મના આચાર વિચારને કશી અસર કરી શક્તિ નથી.

Page #9

શ્રદ્ધા
૧૩૩ હવે એવો નિશ્ચય થયો કે, પ્રાચીન આચાર્યના રચેલા આગમો જેઓ આહંતવાણીથી ઊતરેલા છે, તેને એજ ઊપયોગ છે કે, પ્રથમ તેમના ઊપર શ્રદ્ધા કરવી અને પછી બુદ્ધિને જેમ જેમ તેમાં પ્રવેશ થઈ શકે તેમ તેમ તે શ્રદ્ધાને બુદ્ધિનું સબલ સમર્થન આપતા જવું. કેટલાએક શંકાશીલ પુરૂષ એમ કહે છે કે, બુદ્ધિમાં ઊતરે તેજ શ્રદ્ધા કરવી, એ આગ્રહ તેની શુદ્ધ આસ્તાના બલને બહુજ હાનિકારક છે. બાળકને જ્યારે આંક શીખવવામાં આવે છે, જેમકે, “છ ચેક
વીશ” એવું વચન કેવલ શિક્ષક- ગુરૂના ઉપર શ્રદ્ધા કરીને, જ્ઞાન રૂપે માનીને, બાલક વહેલાં ગેખે છે. અને તેને પોતાની મુગ્ધ બુદ્ધિ માં સ્થાપે છે; પણ ૬ ૪ ૪ = ૨૪ એ બુદ્ધિને વ્યાપાર તે પછી કેટલીક મદતે જાણી શકે છે. અને ત્યારે તે ગેખેલા વચન ઉપરની શ્રદ્ધાને પિતે દ્રઢ કરી લે છે. પણ જ્યારે બાળકને વચનથી ચેક ચોવીશ એમ કહેવામાં આવે ત્યારે જે તે બાળક બુદ્ધિને શકિત કરી એમ માને કે, આ ગુરૂનું વચન કેમ મનાય ? છ ચોક ચવીશ એવું વચનશી રીતે સાચુ માનવું ? આ વિચાર કરનાર બાળકમાં શ્રદ્ધા થતી જ નથી. પણ એ વયમાં એ વિચાર આવતા નથી. આ પ્રમાણે આપણા ઘણાં જ્ઞાન સંબધે એને એજ પ્રકાર નીપજે છે. માટે પ્રત્યેક વ્યક્તિએ જાણવાનું છે કે, શ્રદ્ધા કરવામાંથી જ જ્ઞાન ને આરંભ છે, અને બુદ્ધિને વિકસિત કરવાને અવકાશ પણ શ્રદ્ધા થયા પછી જ આવી શકે છે. માટે દરેક ભવ્ય આત્માએ શંકાદિ દોષ છેડી વસ્તુ સ્વરૂપની વિવેચના કરવાને માર્ગ લેવા યોગ્ય છે, જે માર્ગથી આપણા મહાન પુરૂએ જ્ઞાનથી અને આચાર્યોએ મહાન પુરૂએ પ્રરૂપિત કરેલા આગમથી જે વસ્તુ સ્વરૂપને અનુભવ પ્રાપ્ત કર્યો છે, તેમના પ્રરૂપેલા શાસ્ત્રીય માર્ગ ઉપર આપણે શ્રદ્ધા રાખવી આવશ્યક છે. તેમજ વીતરાગ પ્રરૂપિત આગમ અને તે આગમને ઊસૂત્ર પણે પ્રરૂપણ નહીં કરનાર યથાર્થવાદી ગુરૂ તેમના વચનોને સત્ય માના તે ઊપર સત્યપણાની શ્રદ્ધા રાખી તેમનો અનુભવ કરવા યત્નવાન થવું, એ શ્રદ્ધાનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે. પ્રથમ બુદ્ધિના.

Page #10

૧૩૪
આત્માનંદ પ્રકાશ
વ્યાપાર વિના કરેલી કેવલ શ્રદ્ધા પરિણામે બુદ્ધિ પૂર્વક થઇ ન્તયછે, અને બુદ્ધિથી પણ પ્રાપ્ત કરવાની જે શ્રદ્ધા તે આરભથી કેળવાઇને છેવટે એવી ગાઢ અને વિશાલ થાય છે કે તેથી આર્હુત તત્ત્વ જ્ઞાનનો મહાન મહિમા પ્રત્યક્ષ જણાયા વિના રહેતા નથી.
આવી મહાનૂ શ્રદ્ધા સાથે એક બીજા ગુણની અપેક્ષા રહેલી છે. તે ગુણ વિવેકના નામથી ઓળખાયછે. વિવેક વિના એકલી શ્રદ્ધા અધગણાયછે. એવી અધ શ્રદ્ધા વખતે મુગ્ધ હૃદયના મનુષ્યને મિથ્યાત્વના મલિન માર્ગમાં પણ દોરી જાયછે.વળી એવી અંધ શ્રદ્ધા ના યાગથી ઘણાએ પામર જના મિથ્યાત્વના ભોગ થઇ પડ્યાછે.
દેવ કેવા હોય? ગુરૂ કાને માનવા? અને ધર્મ શાને કહેવે? એ વિષે પણ વિવેકની અપેક્ષાછે, એ ત્રણ તત્ત્વો ઊપર વિવેક પૂર્વક વિચાર કયા પછી શ્રદ્ધાને અવકાશ આપવા જોઇએ. જેનામાં કોઈ જાતનાં કૃષણે! ન હેાય અને જેએએ નિષ્પક્ષપાતથી જ્ઞાનાનુભવના ઉદ્દગાર વધુ આગમની પ્રરૂપણા કરેલી છે, તેજ ખરેખરા દેવ કહેવાય છે, તે દેવનાં વચનેને ત્રિકરણ શુદ્ધિથી અનુસરી વર્તનાર શુદ્ધ વર્તનવાળા ગુરૂ કહેવાય છે અને ઊપરકહેલા શુદ્ધ દેવે પોતાની વાણીમાં પ્રરૂપિત કરેલ જે કત્તવ્ય સ‘ગ્રહ-એ ધર્મ કહેવાય છે—એમ ખરાખર, વિવેક પૂર્વક સમજી પછી તેમની ઉપર શ્રદ્ધા સ્થાપિત કરવી જોઇએ. જ્યારે વિવેક પૂર્વક શ્રદ્ધાનું સ્થાપન થયું એટલે પછી તેમાં બુદ્ધિને પ્રયાગ કરી જોવાની આવશ્યકતા નથી. શ્રદ્ધા કરવામાં ઘણી વાર કાઇ વિષય બુદ્ધિથી ગ્રાહ્ય ન થાય ત્યારે આપણને એમ ભાસેછે કે, વગર વિચારે શ્રદ્ધા થાયછે, પણ તેમ હાતુ નથી. આપણે આપણા પૂર્વ પુણ્યના પ્રભાવથી, હૃદયમાં રહેલી ગુપ્ત ભવ્યતાથી, વર્ઝમાન કાલની ધાર્મિક કેળવણીથી, પ્રસંગેથી અને સાંસારિક સુખ દુઃખના અનુભવથી અમુક પ્રકારની કોઇ માનસિક સ્થિતિમાં આવ્યા હોઇએ છીએ કે જેથી કેાઇ અમુક મુનિ મહારાજાના અથવા કાઈ શુદ્ધ વ્રત ધારી શ્રાવકના ઊપદેશ તુરતજ આપણા હૃદયને રૂચિકર થઇ જાયછે અને આપણને તેના ઊપર શ્રદ્ધા થઈ જતાં, આપણી પોતાની ગુપ્ત રહેલ

Page #11

શ્રદ્ધા
૧૩૫
બન્યતાને મળે તે વચન અને તે ઉપદેશાનુસાર પ્રવર્ત્તન કરવાની મનેાવૃત્તિ થઇ આવે છે. આ મામત મનન કરતાં એમ પણ જણાય છે કે, એ મનેવૃત્તિને પ્રેરનાર જેવી શ્રદ્ધા છે, તેવી ભવ્યતા પણ છે. ભક્યતાને લઇને પ્રાણી ધાર્મિક વૃત્તિમાં જોડાયછે; એટલે શ્રદ્ધા ભવ્યતાની સહચારિણી થાયછે. તેથી કરીને જ્યાં ભવ્યતા ત્યાં શ્રદ્ધા અને જ્યાં શ્રદ્ધા. ત્યાં ભવ્યતા—- એમ પરસ્પર તેમના સહચારી ચેાગ થયા કરેછે.
આ શ્રદ્ધા વિવેક અને ભવ્યતા- એ એ ગુણાના સહચાર સારી રીતે સંપાદન કિર પિરપૂણતાને પામેછેએ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી પણ તેમાં એક બીજી વાત પણ અવશ્ય જાણવાની છે. શ્રદ્ધાની ઉત્પત્તિમાં કાળની પણ અપેક્ષા છે. જે કાળે જે શાસ્ત્ર અને વચને શ્રવણ માત્રથીજ શ્રદ્ધા ઊપાવી શકતાં હતાં, તે અન્ય કાળે, અનેક પ્રયત્ન કરતાં છતાં પણ શ્રદ્ધા ઊપજાવી શકતાં નથી. તે કાળના પ્રવાહમાંજ અરૂચિકર થઇ તણાઇ જાયછે; જ્યારે સમયને અનુકૂળ એવી કાઇ નવી કુંચી એના એ શાસ્રા અને વચનામાંથી જડે છે, ત્યારે પુનઃ તે શ્રદ્ધાને પાત્ર થાયછે. આમાં પણ શાસ્ત્ર તેનાં તે છતાં તેના ઉપર શ્રદ્ધા કરનારના માનસિક અધિકારને અનુસારે શ્રદ્ધા થવા ન થવાનું થાયછે એ સ્પષ્ટ જણાયછે. અર્થાત આપણે જ્યાં કેટલાકને બુદ્ધિ વિના શ્રદ્ધા કરતાં જોઇએ છીએ ત્યાં પણ તે તેમના અધિકારી એ શ્રદ્ધા માટે તત્પર હાઇનેજ શ્રદ્ધા પામ્યાંછે, એ વાત નિર્વિવાદ છે.
જૈન ઇતિહાસમાં કાળની અપેક્ષાવાળી શ્રદ્ધાનાં અનેક દૃષ્ટાંતે આવે છે. અનેક મહાન પુરૂષો આકાશમાં પ્રગટ થઈ વિનષ્ટ થઈ જતા વાદળાથી, દર્પણમાં મુખાકૃતિના અવલેાકનથી, સુંદર માગની રૂતુનિત Àાભા અને અશાભાના દેખાવથી અને પૂર્વ કાળના વૃત્તાંતેથી તેમના હૃદયમાં શ્રદ્ધાના ખીજ પ્રાદુર્ભત થયાછે, એ ઉપરથી શ્રદ્ધામાં કાળની અપેક્ષા કેટલી બધીછે? તે આપણી મનોવૃત્તિમાં સિદ્ધ થાય છે.

Page #12

આત્માનંદ પ્રકાશ,
જ્યાં શ્રદ્ધા થાય ત્યાં કરવી, અને પછી બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરતે કરતે, શ્રદ્ધાના વિષયને વિસ્તારતા જ એ કમ અધિકાર ને અનુસરીને રહે છે. જે અધિકારતેવી શ્રદ્ધા થાય તે કરવી. શ્રદ્ધાથી જે આચાર કે વિચાર ઉદ્ભવે તે ઊપર બુદ્ધિથી વિવેચન કરી જોતાં, તેમાં જે આપણને નિર્દોષતા જોવામાં આવે તો તેને અંગીકાર કરે. નહી તે તેને ત્યાગ કરવો. કેવલ અંધ શ્રદ્ધાથી સદોષ આચાર વિચારમાં પ્રવર્તવું નહીં. આપણી બુદ્ધિમાં કોઈ આચાર કે વિચાર શુદ્ધ લાગતું હોય તો તે ઊપર શ્રદ્ધાના વિષયને વિસ્તારતે વિસ્તારતે આહત સિદ્ધાંતને તત્ત્વજ્ઞાન પર્યત લાવ. આ પ્રકારે શ્રદ્ધાને અભ્યાસ કરનાર સમકિત ધારી મુમુક્ષુ ગમે ત્યાંથી આરંભ કરે, પિતાના અધિકારને અનુસારે ગમે તે ઉપર શ્રદ્ધા કરે, તે પણ તેની શ્રદ્ધાને પૂર્ણ વિપાક અને વિરામ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતમાં થાય, એમાં જરા પણ સંશય નથી. ગમે તે માર્ગે. ગમે તે સ્થાને, સમ્યકત્વ ધર્મને બાધ ન આવે તેવી રીતે શ્રદ્ધાળુ થવું એજ આવશ્યક છે. શ્રદ્ધા વગર માણસ કોઈ પણ કરી શક્તા નથી, તેનાં બે કારણ છે. એક તે તેને આગમ અને ગુરૂ ઉપર શ્રદ્ધા નથી, બીજું તેને પોતાના શુદ્ધ કર્તવ્ય ઊપર શ્રદ્ધા નથી. અજ્ઞાની પ્રાણું તે શું કરવું તેજ જાણતે નંથી અને એવાજ અજ્ઞાનમાં વિનાશ પામી જાય છે અને જે જાણ્યા છતાં શ્રદ્ધા કરતો નથી તે તે દી લઇને કુવામાં પડી વિનાશ પામે છે. અજ્ઞાનની વૃત્તિ બુદ્ધિથી ઉપજે છે, પણ જો તેમાં શ્રદ્ધા ન હોય તો તે વિનષ્ટ થઈ જાય છે.
આ ઊપરથી આપણે જાણવું જોઈએ કે, શ્રદ્ધા એ કે મહાન ગુણ છે. જ્યાં એ ગુણ જાજવલ્યમાન નથી ત્યાં ધામક વૃત્તિ અને તેના દિવ્ય ગુણે ઘણે દૂર રહેલા છે, એમ સમજવું. વળી આપણા મહોપકારી મહાશયે એ આગમમાં પિકારીને કહેલું છે કે, “અશ્રદ્ધા અને અભિમાન એ વિનાશ અને વિપત્તિનાં જ નિદાન છે.” આજ કાલ આપણા કેટલાએક જૈન

Page #13

શ્રદ્ધા.
139
યુવકામાં પાશ્ચાત્ય શિક્ષત્રુથી અશ્રદ્ધાના બીજ રોપાય છે. અને તેને લીધે તેઓ ધર્મની કેટલીએક ક્રિયાને વ્હેમ રૂપ ગણીકાઢી તે તરફ અનાદર બતાવતા જાયછે તેઓએ આ શ્રદ્ધાના વિષય વાંચવાની જરૂર છે. તેમણે જાણવું જોઈએ કે, આખા વિશ્વના દરેક ધર્મના ઇતિહાસમાં અશ્રદ્ધા અને નાસ્તિક્તાએ આર્ય ધર્મના બહુ વિનાશ કરેલે છે અને તેના અનેક અનુચિત દૃષ્ટાંતે તેમને બહુ સ્થળેથી જડી આવશે. માટેતેને અને ખીજાઓને સવિનય વિન”તિ છે કે, (તેમના હૃદયમાં આવશ્યક ) શ્રદ્ધા એજ કર્તવ્ય માત્રનુ રહસ્યછે અને શ્રેયઃસાધક આર્હત જનને અટ્ઠા સમાન ઊપયોગી બીજી કોઇ વાત નથી. આગમ તથા તેને સત્ય રીતે પ્રરૂપનાર ગુરૂ આદિથી પાતાના અધિકારાનુસાર સત્યનું ગ્રહણ થતાં તે સત્યને પેાતાના આચાર વિચારમાં પ્રતીત કરવાની જે પાતાના ધારણીયશ્રદ્ધા, એજ ખરેખરી શ્રદ્ધા છે, અને તેનાથીજ આર્હુત ધર્મના ઊઢયને સન્માર્ગ સ’પાદિત થાયછે. તેને માટે એક મહાત્મા નીચેનુ` પદ્ય ઊપદેશેછે. धर्मकल्पद्रुमं भ्रातः श्रद्धामय सुवारिणा ॥
सिंचं सिंचं सदाकालं लभस्त्र शिवसत्फलं ॥ १ ॥
“ હે બ્રાત! ધર્મ રૂપી કલ્પવૃક્ષને મદ્ધા રૂપ સુંદર જલથી સદાકાળ સિંચન કરી મેક્ષ રૂપ ઉત્તમ ફળને પ્રાપ્ત કર્ય.” ૧
પાંચમી જૈન શ્વેતાંબર કેન્ફરન્સ
અને
તેના નિયમ સૂત્રેા.
સર્વને વિદિત છે કે, જનસમાજના કત્તનું મા તેજ ઉત્સાહથી એકત્ર થયેલા જનસમાજમાંજ થાયછે. વ્યષ્ટિ કરતાં સમષ્ટિ પ્રજાનુ' અલ અલાર્કિક છે, જનસમુદૃાયની ધર્મ લક્ષ્મી અને કર્ત્ત ન્ય લક્ષ્મીના પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરવા હાયતા સેત્સાહુ હૃદયવાળા

Page #14

૧૩.
આત્માનંદ પ્રકાશ
અનેક જનના સમવાયથી તે સારીરીતે થઇ શકે છે. એ અનુભવ પૃથક્ જનના દર્શનથી થતા નથી પણ સામે બધુત્વની ભાવના ધારણ કરનારા સમસ્ત જનના પ્રતિનિધિએના સમવાયના દર્શનથી થાય છે.
આ ઉત્તમ અનુભવ કરવાને સમય આજે પાંચ વર્ષ થયા જૈન પ્રજાએ મેળવવા માંડ્યા છે. વિવિધ સ્થલે જનની સમષ્ટિ ભાવના જાગ્રત થઈ અનુભવનું દર્શન સારી રીતે કરાવે છે. જૈનાએ આ વિશાળ ભરત ક્ષેત્રમાં જે ધર્મ તેજ અને વ્યવહાર તેજ ધારણ કરેલું છે, તેની ઉપર કેટલું અધકાર પડયું છે, તેની ગવેષણા કરવાને અાચિન કાલમાં થોડા વખતથીજ જે જૂનાએ ઉત્તમ પ્રયત્ન આદર્યું છે. આ નવા ફેરફાર દર્શાવનાર પ્રતિ નિધિરૂપ જૈનવર્ગની સમષ્ટિ મૂર્તિનું દર્શન કરવાના પ્રસંગ વર્ષમાં એકજવાર યેાજાય છે; અને તેજ વેલા ભારતવર્ષની જૈન પ્રજાનુ' તેજ તથા તેની ધાર્મિક અને સાંસારિક લક્ષ્મી યથાર્થ ગોચરવામાં આવે છે. એ તેમની ધાર્મિક અને સાંસારિક લક્ષ્મી. નું તેજ તે સધના પ્રતિનિધિએના શરીરની તિ નથી, કે તેમના વ્યાપારમાં રહેલી પ્રન સપત્તિ નથી, પણ જૈનપશુ સિદ્ધ કરવાથી પ્રગટ થતે મહિમા તેજ તેની શાભાસ્પદ લક્ષ્મી છે. તેના જૈનત્વની ભાવના આ આર્ય દેશમાં સમષ્ટિ અને વ્યષ્ઠિ રૂપે પૂરેપૂરા વિસ્તારથી વ્યાપી રહે અને જૈન પ્રજામાં પ્રવર્ત્તતા ધર્મ વિરૂદ્ધ તથા લેક વિરૂદ્ધ હાનિકારક આચારાના તદન નાશ થઇ જાય, અને પેાતાની પ્રાચિન ધાર્મિક અને સાંસારિક સ્થિતિ થોડેઘણે અ અશે પુનર્ જીવન થઈ શકે ત્યારેજ એ તેજ અને એ લક્ષ્મીને સ’પૂર્ણ
ઊલ્લાસ થાયછે.
જૈન પ્રજા પેાતાના સારા ઊદ્ધાર અને સામર્થ્ય પામી દેશમાં વિદ્યા, કળા અને વ્યાપારમાં સર્વોત્કૃષ્ટ થઇ શકશે અને સામિ અધુએના સમાજના હિતને પેાતાના કર્ત્તવ્યનું લક્ષ્ય કરી શકશે

Page #15

પાંચમી જેને “વતાંબર કોનફરસ. ૧૩૦ ત્યારે તેમની સર્વ પ્રકારની લક્ષ્મી સર્વ પ્રકારના શુભ ચિન્હોને ધારણ કરશે, પરંતુ એ પ્રભાતના ઊદની રેખાઓ જૈન પ્રજાના આ સમવાયમાં ઝાંખી ઝાંખી દેખાય છે, તેની કોણ ના પાડી શકશે? આ ભારત વર્ષના વિશાલ ક્ષેત્રમાંથી વિવિધ પ્રાંતવાસી જૈને દૂર દૂરની ભૂમિઓમાંથી નીકળી આવી પિતાની જુદી જુદી જ્ઞાતિ, જુદા ગચ્છ અને જુદા જુદા કુળાચાર–એ સર્વનો ભેદ ભુલી જઈ, પિતાની જ્ઞાતિના જાના કલહ છોડી દઈ “અમે સર્વ જૈન પ્રજા એક છીએ એક્યમાં અમારૂં હિત બંધાયેલું છે, અમે એકત્ર થઈ અમે અમારી પાર્મિક તથા સાંસારિક સ્થિતિના હિતની ઊલ્વેષણ કરીશું, અને એકત્વના બલથી અમે આખા વિશ્વના એક તીર્થ રૂપ સંધના રાવે કાની સિદ્ધિ કરવાના પ્રયાસ કરીશું” એવી ભાવના પ્રગટ કરે–એ ભાવનામાં રહેલે આશા ભંડાર કોની નજરે નહી પડે?
આવી રીતે અનેક પ્રકારના કાર્યને સાધવાનું સામર્થ્ય ધરાવનારી જન કેન્ફરન્સ આ વખતે ગુજરાતની રાજધની રાજનગરમાં એકત્ર થાય છે. આ વખતની તેમની બેઠક સત્કૃષ્ટ થવાને પૂરેપૂરો સંભવ છે. અમદાવાદ એ ગુર્જર દેશનું રાજનગર છે. વલી ધનાઢય જનગૃહસ્થનું પુરાણું વાસ સ્થાન છે, તે સાથે જૈનમંદિરની અને સાધુ સાધ્વીઓના નિવાસ સ્થાનેની જાહોજલાલી તે સ્થલે મૂર્તિમાન દેખાય છે. તેથી તે એક મોટું યાત્રાનું સ્થલ હોવાથી તે તરફ આવવાને જૈન ગૃહસ્થનાં મન વધારે આકર્ષાય એ સ્વાભાવિક છે; તેથી આ વખતની જૈન કોન્ફરન્સને દેખાવ ઘણે આકર્ષક થશે એવું અનુમાન કરી શકાય છે.
આ પાંચમી કોન્ફરન્સમાં જે જે ઠર પ્રસાર થવાના છે, તે વાત અષ્ટાબ્લિક પત્રથી પ્રસિદ્ધ થઈ ચુકી છે એટલે તે સર્વ જૈન બંધુઓને જાણવામાં આવેલું હશે. આ વખતના કો રન્સનાં નિયમ સૂત્રો જે બાહેર પડેલા છે, તે મહેલાં ઘણાં સત્ર નું તે વારંવાર પુનરાવર્તનજ થયા કરે છે. અને જયાં સુધી તે

Page #16

આમાનંદ પ્રકાશ નિયમે સ્થાનિક જનવર્ગમાં પ્રસાર પામ્યા ન હોય ત્યાંસુધી તેનું પુનરાવર્તન થવું યોગ્ય છે, પણ તેને માટે ખાસ એટલું જ કહેવાનું છે કે જયાં સુધી કોન્ફરન્સની અસર થાનિક વર્ગ ઉપર થશે નહીં ત્યાં સુધી એ નિયમ સૂત્રોનું આવર્તન વારંવાર કરવું પડશે અને છેવટે એ આવર્તનને ઉપગ નિષ્ફળ થયા વગર રહેશે નહીં. કારણ કે, દરવર્ષે કોન્ફરન્સ પિતાના તેના તે નિયમનું આવર્તન કર્યા કરશે અને જે તેને અમલમાં લાવવાની કેશ નહીં થાય તે પછી બીજાઓની દષ્ટિ આગળ તે નિયમોનું ગરવ રહેશે નહીં.
આ વર્ષે કોન્ફરન્સના ત્રીજા નિયમના સૂત્રની અંદર કેળવણે ને માટે જે પેજના ઘડી છે, તે જે કે આવર્તન રૂપે છે, તે પણ તે સારી પેજના છે, એમ તે અમારે કહેવું પડશે. તે નિયમ સૂત્રના છઠા ભાગમાં જૈન ધર્મની કમવાર વાંચન માળા તૈયાર કરાવવાની જે સુચના આપેલી છે, તે સૂચનાનું આવર્તન ઘણી વાર થયા કરે છે, તે પણ તે કાર્ય ફલે—ખ કરવાની કોઈ પણ હિલચાલ હજુ સુધી પૂર્ણ થઈ નથી, એ મોટા આશ્ચર્યની વાત છે. બીજા નિયમ પાળવા અને પળાવવા એ પરાધિનતાની વાત છે, કારણ કે, કદિ સમાજે નિયમ ઘડી પ્રસાર કરવાની ઘોષણા કરી પણ તે નિયમ પ્રમાણે વર્તવાની વાત લેકની પિતાની મરજી ઉપર છે, તેથી તે કાર્ય પરાધીનતામાં રહેલું ગણાય છે, પણ જે કાર્ય કરવામાં કોન્સફરસ પતે સ્વતંત્ર છે. તે કાર્ય શા માટે નથી શકતું, એ અદ્ભુત વાત છે, જેન ધર્મની કમવાર વાંચનમાળા તૈયાર કરાવવી એ કોન્સફરન્સનું સ્વતંત્ર કર્તવ્ય હોવા છતાં, અદ્યાપિ કેન્સફરન્સ તે નિયમ સુત્રના એક ભાગનું આવર્તન. કર્યા કરે છે, એ કેટલે પ્રમાદ -
કદિ ધારો કે, તે કાર્ય પાર પાડવાની બીજી સામગ્રી પુરતી ન હોય તે પછી કેન્સફરન્સ શું કરી શકેતેને માટે અમારે એટલું જ કહેવાનું છે કે, તેની સામગ્રી સંપાદન કરવી.

Page #17

પાંચમી જૈન શ્વેતાંબર કોનફરન્સ. ૧૪૧ ઊં દ્રવ્યને આધીન છે, દ્રવ્યથી કોઈ કામ ન બને, એ વાત તદન અસભવિત છે. કારણ કે, સતત પ્રયાસ અને ખંત હોય તે દરેક કાર્ય સાથે થઈ શકે છે. આ પ્રસંગે અમારે જણાવવું જોઈએ કે, માંગળ નિવાસી અને મુંબઈના પ્રતિષ્ઠિત્ શ્રાવક ગૃહસ્થ મી. અમરચંદ તલકચંદ તરફથી તે કાર્યને માટે મોટો પ્રયાસ ચાલે છે, પણ તે કાર્યની યેજના વિવિધ મતિના વિદ્વાનેને સેંપવાથી અને તેમની પિતાની શારીરિક સ્થિતિ સારી ન રહેવાથી, તે કાર્ય અદ્યાપિ પ્રકાશમાં આવ્યું નથી તે છતાં જે ઉત્સાહથી તેઓ તે કાર્યમાં મચ્યા રહે છે, તે ઉત્સાહ જે તે ને તે ચાલતું રહેશે તો આખરે તે ઉત્સાહી ગૃહસ્થ પિતાના કાર્યની સફળતા સંપાદન કરી શકશે. તે ગૃહસ્થનું કાર્ય ચિરકાલના આરંવાળું છતાં હજી ફોન્મુખ થયું નથી. તેની પહેલાં તે પાકીતાણાના જૈન ધર્મ વિદ્યા પ્રસારક વર્ગ તરફથી વાંચનમાળાની પહેલી ચોપડી અને તેમાં પ્રવેશ કરવામાં સહાયભૂત થાય તેવા જનધર્મ પ્રવેશ પિછીના ચાર ભાગ જૈન પ્રજા સમક્ષ બહેર મારવામાં આવ્યા છે. આટલું થયા છતાં હજુ કેન્ફરન્સ નિયમ–સૂત્રના ભાગની વારંવાર આવૃતિ કર્યા કરે છે. એ મોટા આશ્ચર્યની વાત છે. એને માટે જ નહીં પણ બીજા કેટલાએક કોન્ફરન્સના સ્વસત્તાના કાર્યો ઘણાં વિલંબથી બાહેર પડે છે, એ બધાનું કારણ બીજું કાંઈ નથી પણ કોન્ફરન્સના નાયકને અનુત્સાહ જનિત પ્રમાદજ છે.
આ વખતે કોન્ફરન્સ પિનાના તે પછીના ચોથા અને પાંચમા નિયમ સૂત્રોના આવર્તન કર્યા કરે છે, પણ તે કાર્યો હજુ જરાપણ ઉત્સુખ થયા નથી, એ પણ અનુત્સાહ જનિત પ્રમાદજ છે. એ નિયમ સુત્રોમાં જીર્ણ પુસ્તકોનો ઉદ્ધાર અને પ્રાચિન શિલાલેખોની શેધ તથા સંગ્રડની ઉપયોગી વાત જણાવી પોતાનું કર્તવ્ય તેના આવતનમાં જ પૂરું કરી પિતે કૃતાર્થતા માને છે. આ પણ વિચારવા જેવી વાત છે. એ બંને કા ભાતવ

Page #18

૧૪૨
આત્માનંદ પ્રકાશ ની જન પ્રજાને ઘણુજ ઉપયોગી છે અને તે કાના આરંભ ચીજ જેન કોન્ફરન્સ “ કાંઈ પણ કરે છે” એવું સર્વત્ર સિદ્ધ થાય તેવું છે, તે છતાં તે કાયોને સારા સમારંભ થતો નથી, અને કદિ તે થતું હોય તે લોકોના પ્રકાશમાં આવતો નથી, ત્યાં સુધી કોન્ફરન્સ પોતાના કર્તવ્યમાં પોતે નિષ્ફળ થયેલી છે, એમ સમજવાનું છે. તે પછીના છઠ્ઠા અને સાતમા નિયમ કે જે પ્રથમથી જ આવનરૂપે જાહેર થયા કરે છે. તેનો અમલ પણ હજી સુધી સારા પાયા ઉપર થઈ શક્યા નથી તેમાં ખાસ કરીને સાતમા નિયમસૂત્રને માટે તે કન્ફરજો બધા ધનવાન જન ગૃહસ્થને જાગ્રત કરવાની જરૂર છે. અને જેમ બને તેમાં કરી એ નિયમને અમલમાં મુકવાને માટે પેજના કરવાની, પૂરેપૂરી આવશ્યકતા છે. આજકાલ ઘણાં જૈન બંધુઓ નિરાશ્રિત થઈ ઘણાં સંકષ્ટ ભેગવે છે. કેટલાએક તે પિતાના ગૃહ-વ્યવહાર માં ઘણજ દુઃખી છે. તેમાં ખાસ કરીને પૂર્વ પ્રતિષ્ઠા પામેલા અને પછી મધ્યમ સ્થિતિએ આવેલા જૈનના કદનું વર્ણન કરવું અશક્ય થઈ પડે તેવું છે. એવા સીદાતા કુટુંબને ઉદ્યોગની મદદ આપવાની પૂરેપૂરી જરૂર છે. કેટલાએક ગ્રહ સહાય આપવાનો અર્થ એવે સમજે છે કે જ્યારે તેઓ દુઃખી થતા હોય ત્યારે તેમને અન્ન વસ્ત્રની મદદ મોકલાવવી, પણ સહાય કરવાને એ અર્થ તદન ઉલટો છે. કારણ કે, અને વસ્ત્રની એ મદદ કાંઈ ઘણે વખત ટકી શકતી નથી અને તેથી કરીને દુઃખી કુટુંબને સારે ઉદ્ધાર થતું નથી, માટે તેવા કુટુંબને જો સાર ઉદ્ધાર કરે છે તે તેમને ધંધા રોજગારની સહાય આપવી, જે સહાયથી એ કુટુંબ કાયમને માટે સુખી થવાને ભાગ્યશાળી બને છે. માટે નિરાશ્રિત જૈનને ઉદ્ધાર કરવાની ચેજના તેમને ધ આપવાથી ઉત્તમ પ્રકારે થઈ શકે છે, એ વાત દીર્ઘ વિચારથી વિચારવાની છે. - તે પછી કેન્ફરન્સમાં બીજા જે જે નિયમ પસાર

Page #19

પાંચમી જૈન કહેતાંબર કેફિરસ. ૧૪૩ થવાના છે, તેમાં ઘણાખરા નિયમ તે આવર્તનરૂપે જ રહેલા છે. તે બધા નિયમસુત્રોમાં ખરેખરૂં ઉપયોગી નિયમસૂત્ર એકજ જોવામાં આવે છે કે જે પ્રાંતિક કોન્ફરન્સો ભરવા બાબતનું છે. જે કઈ પણ દિવસે જેન કોન્ફરન્સ પોતાને વિજય ર્ડ કે વગાડિવાની હોય તે તે ઉપયોગી નિયમસૂત્રથીજ વગાડશે. કારણ કે, પ્રાંતિક કોન્ફરન્સની અસર તે તે પ્રદેશના લોકો ઉપર તરત થઈ શકે છે અને તેથી કરીને કેન્ફરન્સના ઘણાં ખરાં નિયમસૂત્રે સત્વર અમલમાં આવતાં જશે. એકંદર જોતાં આ વર્ષના. નિયમસૂત્રે દીર્ઘ દ્રષ્ટિથી રચેલાં છે, તે પણ તેમાં ઘણાં ખરાં પુનરાવન રૂપે રહેલા હોવાથી તેમજ તેઓની સાર્થકતા ન થવાથી તેમાંથી આપણને જોઈએ તે નવીન ચમત્કાર પ્રાપ્ત થતું નથી, એમ તે કહેવું પડશે.
આ પ્રસંગે સર્વ જૈન બંધુઓને ખાસ વિનંતિ છે કે, આ. રાજનગર એ આહંત ધર્મની ગુર્જર રાજધાની છે, તેની અંદર વસનારા શ્રાવક ગૃહસ્થ આહંત ધર્મના હીમાયતી તરીકે વિશ્વમાં વિખ્યાત થયેલા છે. વળી તે સાથે તેઓ પુરાણ આચાર વિચારને માન આપનારા અને નવીન સુધારાના અનુચિત આચારને ધિકારનાર છે. તેથી તેમની સાથે રહી કેન્ફરન્સની દ્રઢતાને અચલ પાયે નાખવાની ચેજના જે તે સ્થળે થાય અને પ્રાંતિક કોન્ફરન્સના નિયમ સૂત્રને અમલમાં લાવવાની યેજના જે તેમની સમક્ષ મજબૂત પણેઘ ડાયતે, તો કોન્ફરન્સ આ વર્ષમાં એક વિજય મેળ કહેવાશે, એમાં તે કેઇ જાતને સંશય નથી. છેવટ આ વખતની વિજયવતી કેન્ફરન્સની અંતરંગ ધારણાઓ સફળ ચાઓ એવા આશીષના ઊદ્ગાર કાઢી અમારે એટલું જ કહેવાનું છે કે, દરેક જન બધુએ ત્રિકરણ શુદ્ધિથી કોન્ફરન્સના હેતુઓને વધાવી લેવાના છે. આપણે જુદા જુદા સ્થાનના જુદા જુદા ગછના અને જુદા જુદા સંઘના અગ્રેસર છીએ—એ વિચાર પણ હવે કાઢી નાખવું જોઈએ છીએ. આપણે બધા એકજ ધર્મના

Page #20

૧૪૪
આત્માનઃ પ્રકારી,
વીરપુત્રા છીએ. આપણુ એકજ ધર્મ અને એકજ પુખ્તવ્ય કરનારી ભારત વર્ષની એક ઊત્તમ આર્ય પ્રજા છીએ. આપણે જનત્વની ભાવનાને અનુસાર મથન કરવામાં અગાડી દઉ નાખવી જોઇએ; અને એ ષ્ટિથી અવલેાકન કરી આપણે સર્વની શક્તિ, સર્વની બુદ્ધિ અને સર્વ ધર્મ તથા નીતિનુ ખળ સપાદન કરી આપણા ધર્મમાં અને સસારમાં સુધારો કરવાના છે. એજ આપણી ઊત્તમ ભાવનાવાળી ઊત્કર્ષ પદ્ધતિ છે. જે પદ્ધતિને લઇને આપણે આપણાં કાર્યમાં મહાન વિજય મેળવી શકીશું. અને પછી તે વિજયના ઊત્કર્ષથી આપણે ભારતવર્ષની પવિત્ર ભૂમિ ઉપર જૈન કાન્સનાં વિજય ગીત ઊત્સાહ પૂર્વક ગાઇશુ
છેવટે આ વિજયવતી પાંચમી કેન્ફરન્સ માટે નીચેના પદ્યથી આશીર્વાદના ઊદ્દગાર કાઢી આ લઘુ લેખ સમાપ્ત કરવામાં આવે છે.
" भारते भारतीयानां जनानां जय पदः वीरशासन नेताऽत्र करोतु वृद्धिगामिनीः ||
“આ ભારતવર્ષમાં ભારત વર્ષીય જનાની વિજય સપત્તિએ ને વીરશાસના નાયક વૃદ્ધિ પામતી કરા”.
સિદ્ધસૂરિ પ્રબંધ.
ગુર્જર દેશના સર્વ ઇતિહાસ જૈન વિદ્વાનોના ગ્રંથાની પ્રકાશમાં આવેલે છે. જૈન રાજાઓએ એ દેશમાં પોતાની રાજધાની સ્થાપી હતી; એથી કરીને આત્યંત ધર્મના ગ્રંથકારો એ પેાતાના પ્રશસ્તિના લેખમાં ગુર્જરદેશ અને તે દેશના પતિનાં નબ મુદ્રિત કરેલાં છે. એવી એવી પ્રશસ્તિના લેખા ઉપરથી આ સિદ્ધસૂરિ પ્રબંધને લેખ પણ ઉદ્દભવ્યે છે. આ પ્રખધના મુખ્ય નાયક સિદ્ધસૂરિ ઘણાં ચમત્કારી વિદ્વાન થઇ ગયા છે.

Page #21

સિદ્ધસૂરિપ્રબંધ.
૧૫
તેની પ્રતિભાને પ્રભાવ જૈન ગ્રંશમા અદ્યાપિ પ્રકાશિત છે. તેમના જીવનને વૃત્તાંત જાણવા જેવા છે. પ્રાચીન જૈનેનાં જીવન ચિરત્ર વાંચવાથી આપણને ઘણા ખેાધ મળી શકે છે. તેમાં ખાસ કરીને જેનુ જીવન સાંસારિક અને ધાર્મિક ઉન્નતિના શિખરપર વિશ્રાંત થયું હાય, તેવા જીવનના જિજ્ઞાસુને તે જાણવાથી જે આનંદ આવે છે, તે આનંદ અલૈકિક છે. તેવે આનંદ ભાપણા પ્રખ્યાત આચાર્ય સિદ્ધસૂરિના જીવન ચરિત્ર ઉપરથી મળે તેમ છે. તે મહાત્માનું જીવન ચરિત્ર સક્ષિપ્ત છે, પણ ઘણું એધક છે. તેમના જીવનના આરંભ અને અંતની વચ્ચે જે ટુંક બનાવા ખનેલા છે, તે ઘણા ચમત્કારી અને પ્રભાવક અનેલા છે.
આ ભરતક્ષેત્રના ભૂષણુ ગુર્જર દેશમાં નગર હતુ. એ નગરના વિસ્તાર ઘણા હતા. જે શ્રીમાળી વશ પ્રવર્તે છે, તે વશનુ મૂળ શ્રીમાલ નગર હતું. દશાશ્રીમાળી અને વીશાશ્રીમાળી એ અને કામના આદ્ય પુરૂષોનું આદિક્ષેત્ર તે નગર હતુ. વણિક કેમના પુરેાહિતપદ ઉપર રહેલી શ્રીમાળી બ્રાહ્મણોની જ્ઞાતિ પણ એ નગરમાંથીજ ઉદભવેલી છે.
તે નગરમાં ક્ષત્રીધર્મ ધુર્ધર શ્રીવર્મલાભ નામે રાજા હતા, તે ગુર્જર પ્રજાનું નીતિથી પાલન કરતા હતા, સામ, દાન, ભેદ અને દડ એ ચાર પ્રકારથી નીતિરૂપ લતાને પલ્લવિત કરતા હતા. તેના રાજ્યમાં શ્રીમાળ નગરની પ્રજા સર્વ પ્રકારે સુખી હતી. રાજા અને પ્રજા અને એકરૂપ થઇ સહૃદય 'ભાવને અનુભવતા હુતા. આથી ીને શ્રીવમલાભ રાજાની સત્કીર્ત્ત ભારત વર્ષમાં સર્વ સ્થળે પ્રસરી રહી હતી.
શ્રીમાળ નામે અવાચીન કાળે ઉત્પત્તિસ્થાન તે
રાજા શ્રી વર્મલાભને સુપ્રભદેવ નામે એક મત્રી હતા. તે ઘણેાજ ન્યાય સ'પન્ન અને પ્રવીણ હતે. તેનામાં દયા, ક્ષમા, સરળતા વિગેરે કેટલાએક છુણા વાસ કરી રહ્યા હતા, આથી રાજા

Page #22

૧૪૬
આમાનંદ પ્રકાશ, શ્રી વર્મલાભની તેના ઉપર ઘણી પ્રીતિ હતી. તે સાથે રાજાનું તેની ઉપર બહુ માન પણ હતું. સુપ્રભદેવમાં સામ્યતાનો ગુણ બહુ મોટો હતો, તેથી હંમેશા તેનો ચહેરો ખુશનુમાં રહેતા હસ્તે. મંત્રીની દબ દબા ભરેલી માટી પદ્ધી તે ભોગવતો હતે. તથાપિ એક નાનામાં નાનું બાલક કે કોઈ ગરીબ માણસ તેની પાસે જાય તે પણ તેની સાથે સામ્યતાથી વાત કરતો અને નમ્રવાણીથી તેના હૃદયને સંતોષ આપતે હતો.
આ સદ્ગુણી મંત્રીને દત્ત અને શુભંકર નામે બે પુત્ર થયા હતા. તેમાં જે દત્ત હતો તેને માલ નામે એક પુત્ર થયે હતો માઘ બાલ વયમાંથી બુદ્ધિમાન હતું. તેનામાં પ્રતિભા પતિ ઘણી ઊંચી હતી, તેથી તે સંસ્કૃત કવિતા ઘણી સારી કરતા હતા. માઘ જ્યારે વિદ્વત્તામાં વિખ્યાત થયે ત્યારે તેની સત્યત સાંભળી અવંતીના રાજા ભોજે તેને પિતાના દરબારમાં લાવ્યો હતે. અને તેને ઘણું જ માન આપ્યું હતું. માઘની કાવ્ય શક્તિ જોઈ ભેજ રાજા ખુશી થઈ ગયો અને તેને રાજ કવિની પદવી આપી પિતાની પાસે રાખ્યો હતો. અવંતિપતિ હેતેજના આશયથી રાજમાન પામેલા માઘ કવિએ શિશુપાલવધ નામે એક કાવ્ય રચ્યું હતું. તે કાવ્ય અદ્યપિ ટકામાં અદભુત કાવ્ય ગણાય છે. એ. કાવ્યને માટે વિદ્વાન લે કે એટલે સુધી લખે છે કે नव सर्ग गते माघे नव शब्दो न विद्यते એટલે જે માઘ કાવ્યના નવ સર્ગ ભણવામાં આવે તે પછી, સંસ્કૃત નો શબ્દ અજ્ઞાત રહેતું નથી.
જગતમાંનું નીતિમચ શાસન.
આપણે ઘણી વાર આત્મજ્ઞાન સંબંધી હદયમાં બેટી શાન્તિ અને બે સતેષ પરીએ છીએ, ઘણી વાર આપણે બાહ્ય આકાર તેજ આપણા અખ્તરાત્માનું પ્રતિબિંબ

Page #23

જગતમાં નીતિમય શાસન.
૧૪૭ છે એમ સમજી બેસી રહીએ છીએ, કેટલી ઘણી વાર આપણી અલ્પતા અને આપણી સ્થલતા તે પરમ અમૃતતા અને પરમ અભયતાથી જુદી છે એ ભૂલી જઈએ છીએ, એ સ્થિતિનું આ પણને મરણ થવાની આવશ્યકતા છે.
+ + + + + x + + પરમાત્માના મહાન અશે જે આપણામાં સંકિત થએલા છે તેમાના એક અંશ ઉપર અર્થાત્ નીતિમય અંશ ઉપર લક્ષ કરીએ છીએ તે બહાર દેખાતા આપણા આકારથી આપણે અંતરાત્મા કે જુદો છે. ર, કેશ, નખ વગેરે રૂપવાળા આપણું શરીરને અત્મા માનવામાં કેવી ફૂલ છે, એ આત્માને વ્યાપાર કેવા વિલક્ષણ છે, એ આત્માની ઉત્તમતા વસ્ત્રારકારમાં નહિ પણ કેવી નીતિમય ઉચતામાં છે, અને એ ઉતા પ્રાપ્ત કરાવનારૂં આપણા ઉપર પરમાત્માનું કેવું શાસન છે તેનો આપણને સાક્ષાત્કાર થાય છે.
આપણું આત્મામાંજ નીતિનિયમ ( moral law ) સ્થાપિત થયેલ છે તે આપણને સત્ અને અસત્વનું-કર્તિવ્ય અને અકતંત્ર્યનું ભાન કરાવે છે. બે જુદા જુદા માર્ગ આવી ઉભા રહે ત્યારે
ખરે છે અને ક્યા છેટે છે, ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે અને કર્યો ત્યાગ કરવા એગ્ય છે તે આપણને દર્શાવે છે એ નીતિનિયમને અનુસરણ કે ઉલ્લંઘનને આધારે આપણી જવાબ દારી બંધાય છે, આપણું ઉન્નતિ કે અધોગતિ રચાય છે. એ નીતિનિયમનું શાસન ( government) આપણા ઉપર આપણા જીવનમાં છે તેમજ આ જીવન પછી પણ છે, અને આખરે તે નીતિજ જયવંત થાય છે, અનીતિ જયવંત થતી નથી. કહ્યું છે કે, નવ જાતે નાતૃૉ ન વથા વિત તેવયાના “સત્યજ જય પામે છે, અસત્ય જય પામતું નથી. દેવને જવાને માર્ગ સત્યથી પથરાએલે છે. આ બહુ વિશાળ વિષય છે અને તેમાથી આ જીવનમાંના નીતિશાસન વિશે આજ વિચાર કરીશું તે બસ થશે.

Page #24
148 આમાનંદ પ્રકાશ, ત્યારે નીતિનું શાસન આપણા ઉપર શી રીતે છે? આપણા દરેકના આત્મામાં નીતિને નિયમ સ્થાપાયેલે છે. તે આપણને નીતિ તરફ પ્રેરે છે, તેને લીધે આપણે અત્તરદપ ( conscience ) આપણ નીતિમય કાર્યો પસંદ કરે છે અને અનીનિમય કાર્યો નાપ સંદ કરે છે, એ પ્રત્યેક વ્યક્તિની અંદર ચાલતું શાસન નિર્વિવાદ છે અને તે વિશે વિવેચન કરવાની આ પ્રસંગે જરૂર નથી. પણ બહાર નીતિનું શાસન છે કે નહિ? આ દુનિયામાં મ ની જે વિવિધ દશાઓ થાય છે તેમાં નીતિનું શાસન જોવામાં આવે છે? આ દુનિયામાં નીતિનાં સારાં ફળ અને અનીતિનાં માઠાં ફળ જોવામાં આવે છે? મસ્તાં પહેલાં નીતિમાનને ઇનામ મળતું અને અનીતિમાનને સજા થતી જોવામાં આવે છે ? અથવા નીતિ-અનીતિનાં ઈનામ સજા સિવાય કોઈ બીજા પરિણામ હોય તો તે આ જીવનમાં થતાં જોવામાં આવે છે? ઈગ્રેજીમાં કહીએ તે (ઈs there a moral Governinent in the affairs of this world') atau વિષય બાજુએ શખતાં, આ દુનિયાના વ્યવહાર આચરણ તથા નિયંત્ર માટે આ પ્રશ્ન બહુઅગત્યને છે અને નીતિમય શાસનવિષેની જિજ્ઞાસા અવગણનાને પાત્ર મથી. * આરંભમાં એક શંકા થશે કે આ દુનિયામાં અસત્ ( evil ) છે તે વાત નીતિમય શાસનથી વિરૂદ્ધ નથી? દુનિયાને નીતિના નિયમે ચલાવનારના રાજ્યમાં અસત્ છે અર્થ અનીતિને સંભવ છે તે તેનું શાસન નીતિમય કેમ કહી શકાય? મનુષ્યને નીતિનું જ્ઞાન છે, નીતિની બુદ્ધિ તેમનામાં ફરે છે, નીતિએ ચાલવાનું બળ તેઓ મેળવી શકે છે, પરંતુ અનીતિએ ચાલવું હોય તે અનીતિએ ચાલવાની પણ તેમને છુટ છે અને તેથી કેટલાક અતિએ ચાલે પણ છે એમ વસ્તુસ્થિતિ છે. બધા મનુષ્ય સત્ય જ બોલી શકે, બધા મનુષ્ય નીતિએજ વર્તી શકે, કોઈ મનુષ્યથી કદિ અનીતિએ વતી શકાય જ નહિ, કઈ મનુષ્યથી કદિ દુકૃત્ય થઈ શકે જ નહિં –એવી ઘટના નથી, તે એવી ઘટના વિના દુનિયાનું શાસન For Private And Personal Use Only