Atmanand Prakash Pustak 004 Ank 04

Author(s): Motichand Oghavji Shah
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531040/1

Page #1

That's
પ્રકાશ
દાહો અભિવૃત્તિ નિર્મળ કરે, આપે તત્વ વિકાશ; આત્માને આમ હૈ, આત્માનંદ પ્રકાશ.
વિક્રમ સ’વત્ ૧૯૬૩--કાર્ત્તક.
શ્રી આત્માનંદ:
પુસ્તક ૪ યુ.
એક ૪.
ચેગિજનનું માધ્યસ્થ્ય.
નિન્દાયે ન ક્રૃહાય, ના વળી કિ રીઝે ચત્ વાકયથી, દુર્ગન્ધ ન પીડાય, ના વળી લહે આનન્દ સુગન્ધથી, સ્ત્રી દેખી હરખાય ના, વળી ન ખેદાયે મૃત શ્વાનથી, એવા યોગીજના તણા વિજયછે મધ્યસ્થવૃત્તિ થકી. મિત્રાને નહિ હર્ષથી, નહિ જાએ જે શત્રુને દ્વેષથી, ભાગેડને નહિ લેાભથી, તપ નß જે આચરે ક્લેશથી, રત્ના શું નહિ રાગ, ના વળી ધરે વિરાગ પાષાણથી, એવા યોગીજના તણા વિજય છે મધ્યસ્થવ્રુત્તિ થકી. જેણે એક નિધાન ઉત્તમ કળા-લાવણ્ય—સાન્દર્યની, પીનાનુ’ગપયાધરપ્રસરથી પાતાળ કન્યાસમી કાન્તાના નવયૈાવને પણ ત્યજ઼્યા સચૈાગછે છેકથી, એવા ચેાગીજના તણા વિજય છે મધ્યસ્થવૃત્તિ થકી. શૃંગારામૃત સિચવે બહુ વધી, વક્રાતિપત્ર ભરી,
.
h

Page #2

૭૮
આત્માનંદ પ્રકાશ.
ખીલેલાં કુલપ્રેમથી સુભગ જે કાન્તા-કથાલડી, જેઓએ નિજ બ્રહ્મચર્યવ્રતના અગ્નિથી ભમી કરી, એવા ગીજને તણે વિજય છે મધ્યસ્થ વૃત્તિ થકી. અગ્રે તે ગજગામિની પ્રિયતમા, પૃષ્ટ વળી તે હતીપૃથ્વીમાં, ગગને તથા અહિં તહિં જયાં ત્યાં સદા દીસતીનહાળી બહુ; દષ્ટિ ના પછી કરી, એ સામી ઉભી છતી, એવા યોગીજને તણો વિજય છે મધ્યસ્થ વૃત્તિ થકી.
પ
તંત્રી.
નામના ગ્રંથ કે
સમકિતની આ એટલે સત્યભાવથી
સમકિત. ( અનુસંધાન બીજા અંકના પૃષ્ટ ૩૯ થી.) तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम्-श्रीमद् उमास्वाति.
શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિ મહારાજ પિતાને “તત્વાર્થધિગમસૂત્ર” નામને ગ્રંથ કે જેના ઉપર “ભાષ્ય” પણ પોતેજ રચી છે, એને વિષે સમ્યક્ દર્શન યા સમકિતની વ્યાખ્યા આપે છે. 1 તત્વ એટલે સત્ય, અર્થ એટલે વસ્તુ, એમ તત્ત્વાર્થ એટલે સત્ય વસ્તુઓ તેની શ્રદ્ધા; અથવા ૨ વસ્તુઓની, ત કરીને એટલે ભાવથકી નિશ્ચિત-એવી શ્રદ્ધા; અથવા ૩ ત એટલે જીવાદિ (નવ) ત તે રૂ૫ અર્થ એટલે વસ્તુ તેમની શ્રદ્ધ.
મથાળે મૂકેલા સૂત્રપર આ પ્રમાણે “ભાષ્ય” આપી, ભાષ્યમાંજ છેવટે આ સમ્યક દર્શનનાં પ્રશમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકમ્પા અને આસ્તિકય રૂપ લક્ષણે કહે છે (૧) પ્રશમ સમ, ઉપશમ, એવાં પણ એનાં નામ છે. એને અર્થશમાવવું એટલે
ધ, માન, માયા અને લેભ એ જે ચાર કષાય કહેવાય છે તેને શમાવવા–ટાળવા. આ ઉપર શ્રી વિજયલક્ષ્મસૂરિ કહે છે કે –
शमैः शाम्यति क्रोधादीलपकारे मइत्यपि । उक्ष्यन्ते तेन सम्यक्तं तदाचं लक्षणं भवेत् ॥

Page #3

સમાંત,
હટ
એમાં ભાવાર્થ એ છે કે કેઈએ આપણે અપરાધ કર્યો હોય છતાં પણ આપણે કેધાદિ કષાને શમવડે શમાવી દેવા. એ સમકિતનું લક્ષણ–પહેલું લક્ષણ છે.
શાસ્ત્રકાર આ પર એક બેધક દુષ્ટાન્ત આપે છે –
તિર્યંચ નિમાંથી આવેલા, તેથી બુધાવેદનીય કર્મના અધિક ઉદયવાળા હેવાથી, પારસી મત્રિનું પણ પચ્ચખાણ કરવાને અસમર્થ હેઈ, પ્રાતઃકાળ થાય કે તુરતજ આહાર પાણીને અર્થે. જઈ, એક ગડુઆ પ્રમાણ કુર (ભાત ) લઈ આવતા એ પરથી જેમનું કુરગડુક એવું નામ પ્રસિદ્ધ થયું છે, એ મુનિનું ક્ષમામય ચરિત્ર વિચારીને કર્યો વિવેકવાન અને બુદ્ધિશાળી મનુષ્ય એમના સદા અનુકરણીય શમતા ગુણને સ્વીકાર નહિં કરે ? એક ભવમાં માસક્ષમણને પારણે ગોચરી જતાં કંઈ જીવની વિરાધના થયેલી તેની એક લઘુ શિષ્ય પ્રતિક્રમણ કરતી વખતે આલયણ લેવાનું બે ત્રણવાર સંભારી આપવાથી કેધમાં આવી જઈ તેને શિક્ષા કરવા જતાં એ મુનિ પિતે મસ્તક અફળાવાથી. તત્કાળ કાળધર્મ પામ્યા. વ્રત વિરાધેલું હોવાથી જાતિષી દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી અવીને એમને જીવ દેવતાધિષ્ઠિત દષ્ટિવિષ સર્પ . એ સર્પના કુળમાંના બીજાઓને જોઈ પિતાને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પોતાના દેષનું ફળ પિતાને મળેલું જાણી, હવે પિતાની દુર્ગતિ ન થાય એવા હેતુથી આખો દિવસ મુખ બીલમાં રાખીને રહેવા લાગે, (કારણકે એની દષ્ટિમાંજ વિષ હતું એટલે જેના તરફ એની દષ્ટિ જાય એ નિઃશંસય મરણ શરણજ થાય તેનું પોતે કારણ બને.)
આ વખતે એક રાજાના પુત્રનું કેઈ સર્ષથી મૃત્યુ નીપજયું. એ પરથી સર્પની સકળ જાતિપર વેર લેવાના હેતુથી જ્યાં ત્યાંથી સર્પને પકડી પકડીને તેઓને નાશ કરવાને રાજાએ હુકમ બડાર પાડે. એ હકમને અમલ આ દષ્ટિવિષ સર્પ પર પણ થ.

Page #4

આત્માનંદ પ્રકાશ. ૦esweeeeeeeeeeeeeeeee+ વિદ્યાના જોરથી એને એના બીલની બહાર ખેંચાવું પડયું તે વખતે એણે પિતાનું મુખ બહાર ન કાઢતાં પ્રથમ પુંછડી બહાર કાઢી. કારણકે મુખથી બહાર નીકળતાં પિતાની દષ્ટિના વિષથી બહારના અસંખ્ય મૃત્યુ પામશે એવું તે સમજતો હતે. પણ કોઈ પણ પ્રકારે એના પ્રાણજ લેવા આવનારાઓએ એની પૂંછડી તે પુંછડી પણ કાપી નાંખી. જેમ જેમ એ બહાર નીકળતે ગમે તેમ તેમ લેકો પુંછડી પર પ્રહાર કરી કરીને તે છેદતા ગયા. આ સર્વ એણે સહન કર્યું, એમ વિચારીને કે, “હે ! ચેતન, તું એમ ન સમજો કે આ તારું શરીર કપાય છે, શરીર તે એક માત્ર બહાનું છે. કપાય છે તે તે તારા પૂર્વ ભવના કમ; માટે લેશ માત્ર પણ કલેશ વિના આ બધું સહન કરવું.”
આવા નિર્મળ પરિણામમાં જ મૃત્યુ પામી એ સપને જીવ એજ રાજાને ત્યાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે. અનુક્રમે વન વય પ્રાપ્ત કરી. એક વખતે એને પોતાના પૂર્વ ભવ સ્મરણમાં આવે અને વૈરાગ્ય પામી સંસાર ત્યાગ કરી ચારિત્રની દીક્ષા ગ્રહણ કરી. અહિં પણ અનેક દીક્ષિતેની સંગાથે રહેતાં જે ગુણદષ્ટિ એ મહેતે દાખવી છે તે અત્યુત્તમ અને સર્વ તરફથી પ્રશંસાને પાત્ર થઈ પડી છે. પિતાથી વ્રત પચ્ચખાણ ઓછાં બનતાં હતાં તેથી પિતાને હમેશાં આહાર લેવું પડતું હતું. એ બીજા એના ગુરૂભાઈઓને અણગમતું હેવાથી, એક વખત એના આણેલા આહારના પાત્રમાં થુંકયા; અને ધાવેશમાં આવી જઈને એને ગમે તેવાં લઘુતાના વચનનો પ્રહાર કર્યો. પણ શમતાના સાગર આ કુરગડુકમુનિ રંજ પણ માઠું ન લગાડતાં એમજ વિચારવા લાગ્યા કે એમાં એ મારા બધુઓને દોષ નથી; દેષ સર્વ મારજ છે કે પ્રમાદને લીધે હું અલ્પ પણ તપશ્ચર્યા કરવાને અસમર્થ છું.
આ પ્રમાણે આત્મનિન્દા કરતાં, શુકલ ધ્યાનની શ્રેણિપર આરૂઢ થઈ, એમણે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. માટે

Page #5

સમકિત.
=
==
=
=
=
===
ન-ગાર્સિના પ્રવાસે
દરીના
शान्तिक्षयाक्षान्तिशमादिनामतः सूत्रे तु ते दर्शन लक्षणादिमः । धर्मेषु चाधं प्रददौ मु चांतिम ज्ञान ततः स्वीक्रियतां शमो गुणः ॥
શાન્તિ-ક્ષમા-શાન્તિ-શમ વગેરે અનેક નામવાળાં પ્રશમ” ને સૂત્રમાં સમ્યકત્વનું પહેલું લક્ષણ કહ્યું છે, અને જ્ઞાનને છેલ્લે કહ્યું છે માટે એ શમ ગુણને સ્વીકાર કરે.”
આ પ્રમાણે મોક્ષ માર્ગના પ્રવાસીઓને માટે ઉદિષ્ટ સમ્યક દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર એ ત્રિપુટીમાંના પહેલા સમ્યક્ દર્શનનું દર્શન કરાવતાં એના અંગે એનાં પાંચ લક્ષણેમાંના પહેલા પ્રથમ લક્ષણનું કંઈ ભાન કરાવી, હવે એનાં બીજા લક્ષણ “સંગ”ને તપાસીએ.
मुरादिविषयं मुख दुःखंत्वेनानुमन्वानः मोक्षाभिलाष संवेगांचितो दर्शनी भवेत् ।
દર્શની” એટલે સમકિત-દર્શની અર્થાત્ સમકિતી, જીવ કેવો હોય ? એને ઉત્તર કહે છે કે દેવતા આદિના સુખને પણ દુઃખરૂપ માનનારે, અને મોક્ષની અભિલાષારૂપ સંવેગવાળે.
સમકિતીનું આ બીજું લક્ષણ–તેનું નામ સંવેગ. આ પર, મગધ દેશના શ્રેણિક નરપતિને “નાથ” “અનાથ” નું ખરૂં સ્વરૂપ સચોટ સમજાવી, એનું સનાથપણાનું અભિમાન મુકાવી એને પિતાને મુખે એનું “અનાથપણું” મંજુર કરાવનાર અનાથી મુનિને પ્રબંધ ખરેખર ચિત્તાકર્ષક અને પ્રબંધક છે –
એકદા શ્રેણિક રાજા ફરવા નીકળેલ તેમણે એક યુવાન સુકોમળ મુનિને સમાધિસ્થ જોયા. જતાંજ એમના વિશે વધારે જિજ્ઞાસા થવાથી એમની પાસે જઈને પ્રણામ કરી પ્રશ્ન પુછયે
“વૃદ્ધાવસ્થાને યોગ્ય એ આ સંયમ, હે મુનિરાજ, આપને યુવાવસ્થામાં શા કારણથી અંગીકાર કરવો પડે ?”

Page #6

આમાનદ પ્રકાસ.
હું અનાથ છું, મારે કઈ સ્વામી નથી માટે. ” “ આપ અનાથ હે એમ ભાસતું નથી. છતાં કદાપિ અમજ હોય–આપ અનાથજ હે તે આપને નાથ થઈશ. ચાલે મારા રાજ્યમાં--અને મારે આશ્રય સ્વીકારે.”
રાજન, તું ભૂલે છે હજુ તું પોતેજ અનાથ છે, ત્યાં મારો નાથ કેવી રીતે થઈ શકીશ? તું પિતેજ નાથ નથી ત્યાં બીજાને નાથ શી રીતે થશે?”
આવાં અનનું ભૂત, અશ્રતપુર્વ શબ્દોએ રાજાને ચમકા. અનાં કર્ણદ્રિયે કદિ પણ આવા શબ્દો સાંભળ્યા નહતા. હજારે હાથી ઘોડા અને પરિજનવર્ગને સ્વામી, સમસ્ત પ્રજાને પાળક છતાં પિતે અનાથ, એમ કેમ બને?
વિસ્મયમાં પડેલાની શંકા, શક નિવારણ કરવાના ધર્મવાળાએ જાણી જાણીને કહ્યું,
હે નરપતિ, સનાથ કોને કહેવાનું અને અનાથ કેને કહેવા, એ વિષય પર હજુ તને પૂરું જ્ઞાન નથી ત્યાં સુધી તને અભિમાન છે. એ તારું અભિમાન દૂર કરાવનાર મારૂં પિતાને વૃત્તાન્ત છે તે તને કહું છું. સાંભળ
એકદા મને દાહજવર થયે. તે શમાવવાને મારા પિતા કેસી નગરીના રાજા-મહીપાળે અનેક ઉપચાર કર્યા પણ મારી વેદના દૂર થઈ નહીં. અરધા રાજ્યની લાલચે પણ કોઈ તે શમાવી શક્યું નહીં. મેં વિચાર્યું–મારા જે રાજપુત્રોનું દુઃખ પણ કોઈ દૂર કરવા સમર્થ નથી, તે ખરેખર હું અનાથ છું. જે મારે કંઈપણ નાથ હેત તે આટલી મારી વેદના ક્યારની દૂર થઈ હેત. માટે હવે કઈ નાથ ધારણ કરૂં. એ સનાથતા કયારે કહેવાય કે જયારે ધર્મવિષય પરત્વે શુરવીરપણું હેય તેજ. અને એ શુરવીરપણું ચારિત્રધર્મની દીક્ષા અંગીકાર કરવી એમાંજ છે. હે રાજન, જે, ધર્મા પ્રભાવ પ્રતિ જરા દષ્ટિ કર. હું હજુ આમ વિચાર કરૂં છું ત્યાં જ મારી વેદના દૂર થઈ ગઈ, અને મને નિદ્રા પણ સારી

Page #7

સમકિત.
૮૩
રીતે આવી. પ્રાત:કાળે મેં ચિત્તવન કર્યા પ્રમાણે દીક્ષા અંગી કાર કરી અને હું સનાથ થયે. સનાથ એટલા માટે કે ત્રસ જીવોને સર્વથા રક્ષક એટલે નાથ થયે. કારણ કે ચારિત્રવાનને એ ત્રસાદિ જીવોની સંપૂર્ણપણે રક્ષા કરવાની કહેલી છે. વળી જ્ઞાનાદિ ગુણે જે મારામાં ત્યાં સુધી નહેતા તે પણ ત્યાર પછી પ્રાપ્ત થયા. માટે આ ત્રસાદિક જેને તથા એ જ્ઞાનાદિ ગુણો અને એ ગુણેને ટકાવી રાખનાર જે મારેઆત્મા–એ આત્માને હું હવે નાથ થયેછું. હવે જિનેશ્વર ભગવતે “અનાથ કેને કહ્યા છે તે સાંભળ,
प्रवज्य ये पंचमहाव्रतानि न पालयन्ति प्रचुरप्रमादात् । रसेपु गृद्धा अजितेन्द्रियाश्च जिनेरनाथाः कथितास्त एव ।
દીક્ષા ગ્રહણ કરીને અત્યંત પ્રમાદને વશ થઈ જેઓ પંચ મહાવ્રતનું પાલન કરી શકતા નથી અને ખાનપાનમાં લુબ્ધ થઈ ઈદ્રિયન વશ થઈ જાય છે એવાઓને જિન ભગવાન “અનાથ” કહે છે.
અનાથીમુનિનાં આ વચન સાંભળી શ્રેણિક રાજાએ એમની બતાવેલી સનાથતાને જ સત્ય સનાથતા તરીકે સ્વીકારી. પિતાનીને તે વિષમય જ ગણી. એમને મનુષ્ય જન્મ સફળ અને પિતાને નિષ્ફળ મા. પ્રાન્ત, એ મુનિરાજને, અનાથ કહી તથા સાંસારિક ભોગને માટે નિમત્રણએ કરી પિતે કરેલા અપરાધને માટે, એમની ક્ષમા માગી. ' આવા અગણિત ગુણેની સમૃદ્ધિવાળા, પક્ષીઓની સમાન પ્રતિબંધ રહિત વિહરનારા, અને ઇન્દ્રિય એવા અનાથી મુનિની પેઠે ખરા વૈરાગ્યથી મોહ ત્યજી દઈ, મોક્ષ સુખની અભિભાષાવાળા આપણે કયારે થઈશું ?
હવે સમ્યકત્વનું ત્રીજું લક્ષણ જે નિર્વેદ અથવા વૈરાગ્ય તેને માટે કહે છેકે

Page #8

આત્માનંદ પ્રકાશ.
मंसारचारकागाविव जनपरायणा । प्रज्ञा चित्ते भवेद्यस्य ह्येतन्निदवान्नरः ।।
સંસારને બંદીખાના જેવું ગણી જે મનુષ્ય તેને ત્યજી દેવાની ઈચ્છા રાખે છે તેને “નિર્વેદ” વાળે સમજ–વૈરાગ્યવૃત્તિ વાળે જાણ.
શાસ્ત્રકાર પણ આ નિર્વાદથી લાભ જણાવે છે કામ ભેગસબધી વિરાગંતા–વિરાગતાથી આરંભ પરિગ્રહને ત્યાગ—આર ભપરિગ્રહના ત્યાગથી સંસારની અલ્પતા અને સંસારની અલ્પતા થી પ્રાપ્ત મેક્ષસુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
વિષયમાં લુખ્ય પુરૂષની પેઠે આ જગને શાશ્વત ન માનતાં, સમુદ્રના કલ્લેબની સમાન આ આયુષ્ય ચપળ છે એમ સમજી, બે ઘડી માત્ર પણ ધર્મ ધ્યાન કરી શકાય છે તેથી મહા– લાભને સંભવ છે. સંસારથી ઉદ્વેગ મી એ મશુભ ભાવના ભાવવાની આવશ્યકતા છે કે આત્મા એકલે છે, મારું કાંઈ નથી—એમ ભવ ઉપર વિરાગતા અંગીકાર કરવી. એમ કરવાથી સ્વર્ગ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
નિર્વેદને માટે આટલા શબ્દોથી સમજુતી ગ્રહણ કરી “અનુકંપા જે સમ્યકત્વનું ચોથું લક્ષણ છે તેની ઓળખાણ કરવી જરૂરની છે.
दीनदुःस्थितदारिद्यसाप्तानां प्रागीनां सदा । दुःखनिवारणे वांछा सानुकंपाभिधीयते ॥
દીન, દુઃખી અને દરિદ્રી પ્રાણીઓના દુઃખ નિવારણ કરવાની ઈચ્છા એનું નામ અનુકંપા છે. અર્થત્ સર્વ જીવને વિષે દયાભાવ રાખવે એ અનુકંપા, પાત્રાપાત્રને વિચાર કરે નથી કો એમ નથી. પણ એ વિચાર તે ક્ષફળ આપનાર દાન પરત્વે કરે કહ્યા છે. દયાદાન–એ સર્વત્ર કર્તા અને પ્રશંસનીય છે.
આ સર્વમાન્ય વિષય પર રાજાની પાંચ રાઓને પ્રબંધ અતિ પ્રસિદ્ધ છે.

Page #9

ભેદજ્ઞાનથી ભવપારતા.
હવે આ સમક્તિનું પાંચમું અને છેલ્લું લક્ષણ આસ્તિક્ય તે શું છે તે વિચારીએ.
प्रभुभिर्भावितं यत्तत्तत्वान्तर श्रुतेऽपिहि । निःशंकं मन्यते सत्यं तदास्तिक्यं सुलक्षणम् ।।
તત્વાન્તરે એટલે અન્ય ત–સાંભળ્યા છતાં પણ જિન - ગવાને પ્રરૂપેલાં તનેજ નિઃશંકપણે સત્ય માનવાં-એનું નામ આસ્તિ કતા કહેવાય છે. આ આસ્તિકતા એ મુક્તિનું પાંચમું લક્ષણ છે.
જિનેશ્વર ભગવાને કહેલા શુદ્ધ લક્ષણવાળા ગુરૂ એજ મારા ગુરૂ છે, અને એમણેજ કહેલો શુદ્ધ તવાળે ધર્મ એજ મારો ધર્મ છે. એ પ્રકારની જે દૃઢ આસ્થા તે આસ્તિય.
ભેદજ્ઞાનથી ભવપારતા. જ દે મિજ છે, મિત્ર જ ટાવદાર तज पर पुनगल जीव ले तो पामे भवपार.
ભાવાર્થ –જીવ અને દેહ એ પરસ્પર અત્યંત ભિન્ન છે, સમગ્ર વ્યવહારક્રિયા પણ જીવની સ્વાભાવિક ક્રિયાથી ભિન્ન છે, માટે ભિન્ન એવા પુલને જીવદ્રવ્યથી સંપૂર્ણ જુદે સમજી પલ દ્રવ્યને પરરૂપ જાણી તેનો ત્યાગ કરી જીવદ્રવ્યને નિજરૂપ ગ ડુણ કરવાથી જન્મ મરણવાળા આ ભવ સમુદ્રને પાર પમાય છે.
જીવ દેહ બે ભિન્ન છે ” પરમાર્થ-જેમ લાકડામાં અગ્નિ વ્યાપ્ત છે, જેમ દૂધમાં માખણ વ્યાપ્ત છે, જેમ તલમાં તેલ વ્યાપ્ત છે તેમ તનમાં જીવ વ્યાપ્ત છે. પરંતુ લાકડું જેમ અગ્નિ નથી તેમ તન એ કંઈ જીવ નથી. જેમ દૂધ એ માખણ નથી, પરંતુ તેમાં ગુપ્ત રહેલું-વ્યાસ તે માખણ છે; તેમ દેહ એ જીવ નથી, પરંતુ તેમાં વ્યાપ્ત એવું જે સારરૂપ છે તે જીવ છે. જેમ તલ એ તેલ નથી, પરંતુ

Page #10

મામાનંદ પ્રકર. Rona Aeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
તલમાં રહેલું કનેડ એટલે તેલ તેજ તેલ છે, તેમ તન એ જીવ નથી, પણ તનમાં રહેલ નેહરૂપ જીવતે જીવ છે, તને કંઈ નથી.
“ ભિન્ન સકળ વ્યવહાર ” તેમજ આ જગતૂના ખાન પાન વ્યવહાર જે દેહથી થાય છે, અથવા શાસ્ત્ર પડી કે ગુરૂવાકયશ્રવણ જે ઈદ્રિયથી મેળવાય છે; સામાયિક, પૂજા, પ્રતિક્રમણ એવી જે ભેદજ્ઞાન વિનાની ધર્મકરછી કરાય છે, તે ધર્મકરણરૂપ વ્યવહાર આત્માથી-જીવથી ભિન્ન છે. ભેદજ્ઞાન વિનાને વ્યવહાર તે વ્યવહારને અર્થ થાય છે.
એટલે દેડ કરે છે, અને દેહને માટે થાય છે, જે અશુભ વ્યવહાર કરે તે અશુભ દેહ મેળવે અને શુભ વ્યવહાર કરે તે મનુષ્યના અને દેવતાદિના શુભ દેહ પ્રાપ્ત થા- આમ ભેદજ્ઞાન વિનાનો વ્યવહાર દેહથી થાય છે, અને અશુભ કે શુભ એવા દેહને માટેજ થાય છે, માટે એ વ્યવહાર પણ દેહ જેમ જીવથી જુદા છે તેમ જીવથી અત્યંત ભિન્ન છે, માટે જેમ રૂપી એવા દેહથી કરેલ અશુભ કે શુભ હવહાર જેમ દેહને માટે થાય છે, તેમ અરૂપી એવા જીવથી કરેલ વ્યવહાર (નિશ્ચય જ્ઞાનરૂપી) અરૂપી એવા આમાને અર્થ થાય છે.
જેમ અશુભ વ્યવહાર અશુભ પુદગલેને આક્ષી અશુભ દેહાદિ વારંવાર મેળવતા જાય છે, ને શુભ વ્યવહાર શુભ દેહાદિ મેળવે છે, તેમ અશુભ અધ્યવસાયે જીવ આત્માને કષાયાદિથી મલિન કર જાય છે, અને શુભ અધ્યવસાયે આત્માને ધવલ કરતો જાય છે. એ અશુભ અધ્યવસાય કેધાદિ એટલે કે, માન, માયા, ને લેભ વગેરેથી થાય છે, તેમ શુભ અધ્યવસાય, ક્ષમાદિ, અટલે ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, અને નિલભતા આદિથી થાય છે. એ બે અધ્યવસાય ઉપરાંત ત્રીજો અધ્યવસાય છે તે અધ્યવસાયને શુદ્ધ અધ્યવસાય કહે છે તેમાં અધ્યવસાય કેમ રહે તે હવે કહેશે. જેમ વ્યવહાર અશુભ, શુભ અને ત્રીજે શુદ્ધ છે; તેમ અધ્યવસાય પણ અશુભ, શુભ અને શુદ્ધ છે. જેમ

Page #11

یا
ભેદજ્ઞાનયો ભવપારતા. Dece sem૧૦૦-૧૦ક ૧eeeeeee
અશુભ વ્યવહારે, અશુભ પગલ; અને શુભ વ્યવહાર, શુભ પુદ્ગલ; પરંતુ શુદ્ધ વ્યવહારે (જે નિશ્ચયદષ્ટિ હૃદયમાં રાખી તપાદિ કરવામાં આવે છે તેથી નાશવંત દેહ જઈ અવિનાશી દેહ મેળવાવે છે એટલે ) સિદ્ધ રૂપ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ અશુભ અધ્ય. વસાયે કે ધાદિનું મલિનપણું વધે છે, અને શુભ અધ્યવસાયે
માદિનું ધવલપણું વધે છે. જેમ જળના મલિનપશુને કેતકી ફળ દૂર કરી દે છે, તેમ અરૂપી અશુભ અને રૂપી શુભ કર્મને દૂર કરનાર શુદ્ધ અવસાય રૂપ વિવેક અથવા નિશ્ચયસમ્યકત્વ-ભેદજ્ઞાન આત્માને નિર્મળ કરી દે છે. માટે તે જ્ઞાન વડે, એટલે જડને જડ જાણી અને જીવને જીવ જાણીને–
“ તજ પર પુદગલ જીવ લે ” એટલે જેમ કાષ્ટ્રમાં વ્યાપ્ત અગ્નિ જેમ કેઈ અગ્નિવડે બહાર આણી શકાય, અથવા કાટે કાઈ ઘસી બહાર અણાય, તેમ જેણે કેવળજ્ઞાનરૂપ જ્ઞાનાગ્નિ પ્રાપ્ત કર્યો છે, તેથી આપણે પુગલ ભાવરૂપી કાષ્ટને સળગાવીએ અથવા કાષ્ટ્રમાં જેમ અગ્નિ તેમ આ મારા દેહમાં હું હું કરે છે તે કોણ છે–જેમ કાષ્ટ ખુબ ઘસી ઘસીને-મથી મળીને અ!િ પ્રગટાવે, તેમ હું કોણ છું કે એમ વારંવાર આ અંદર હું હું કરે છે તે કોણ છે તે અહર્નિશ વગર અટકે શોધ્યા કરીએ તે એ રીતે પણ કાષ્ટ્રમાંથી અગ્નિની પેઠે હું એટલે ચૈતન્ય પ્રગટ થાય છે ને જેમ કાષ્ટ બળી તેની રાખ અહિં પડી રહે છે, અને તેમાં રહેલી હવા જુદી જુદી ઓકસીજન હાઈડ્રોજન કારને હવામાં મળી જાય છે તેમ તું કે, કે એમ વિચારઘર્ષણથી અથવા કેવળજ્ઞાનીએ કહ્યું કે આત્મ રૂપે હું તે તું માટે હે આત્મા! તારા આત્માને જાગૃત કરતે વચનથી દેશ ની રાખ આ જગમાં પડી રહેશે, ને કોઇ–માન-માયા ને લેભ–રૂપી આકરીજન હાઈજન કાર્બન મહાકાશમાં મળી જશે. અને જેમ કાષ્ટને અગ્નિ

Page #12

..
આત્માનંદ પ્રકાશ
------ ---------
અદૃશ્ય અગ્નિતત્વમાં જાયછે;
"
રાખથી ને હુવાથી છુટા પડી, તેમ દેહભાવની રાખ ને હવા ગયા પછી, ચૈતન્ય ભાવનું તત્વ ત્યાં છે ત્યાં જીવ શિવરૂપે ઇ રહે છે, એટલે સિદ્ધભાવ પામેછે. જેમ દૂધમાંથી સારરૂપ માખણ કાઢવામાં આવેછે, તેમ મનરૂપ દૂધમાંથી જીવરૂપ માખણ છુટુ પાડી શકાય. દૂધની છાશ કરી તેને વલાવે અથવા દૂધનું દૂધ લઇ ડેરી કમ્પનીમાંના સગ્રામાં નાંખી તેમાંથી માખણ મેળવી શકાય છે. અને જેમ એ એમાંથી ગમે તે રીતે માખણ મેળવ્યા પછી છાશ જાદી પડી રહે છે કે પાતળુ સંચામાંથી નીકળ્યા પછી સ્વાદ વગરનુ દૂધ બાકી રહી જાય છે, તેમ આ દેહને જિનધર્મરૂપ દ્રવ્યમટકામાં રાખી, ( જેમ રાત્રે શાન્ત હાઇએ તેમ શાન્ત વખતે )ગુરૂ ઉપદેશરૂપી આત્મક્ષેધનુ' મેળવણુ નાંખીને, ( આપણું દૂધ જેમ સવારે દહી રૂપ થઇ રહે, તેમ આપણે. આત્મા આ સસાર ભાવથી કાઇ ખટાશવાળા થાય કે )ત્રતાદિ દોરીએ મનરૂપી લેણાને આંધી લેાવવામાં આવે તે માખણુરૂપી જીવ જીવસ્વરૂપે તરી આવે છે. અથવા પોતે ઇન્દ્રિયારૂપી દોરી અને મનરૂપ રવૈયા આ દેહરૂપી મટકામાં એ મનરૂપી રગાન ફેરવે કે હુ કાણુ, હું કાણુ એમ વારવાર હલાવે તા જેમ માખણ દૂધથી જુદું વિલાયતી સ'ચામાં પડેછે, અને નિઃસત્વ દૂધ કારે રહી સત્યવાન્ જોરાવર માખણુ તરી આવે છે, તેમ નિ:સત્વ દેહભાવ નંદા પડી મા બળવાન અનંત વીર્યવાળા આત્મભાવ નંદો નીકળી આવે છે.
જેમ તલમાંથી તેલ કાઢયા પછી તલ છુટા પડી બળદાઢિ પશુનેજ ખેળરૂપે ખાધાના કામમાં આવે છે; તેમ દેહભાવથી જીવભાવ જુદો પડયા પછી, દેહભાવને પશુ જેવા માલ વગરના માણસાજ સેવે છે, પરંતુ સમ્યકષ્ટ. જૈનો તે જીવભાવને સંવે છે. જીઞના અન ́ત જ્ઞાનાદિ સ્નેહનેજ આસ્વાદ લે છે. વળી તલને પીયાવિના તેલ ને ખેાળ જુદા પડે નહીં, તેમ, જેમ મારે,

Page #13

મદત્યાગ અને પ્રશમરતિ. ૨૯ } === = ========= ===== == === ===
તેમ સર્વને સર્વન, જીવ વહાલે છે એ સમભાવ એ યુગ વિદ્યારૂપી ઘાણીમાં પલાયા વિના નીકળે નહીં.
નિષ્કર્ષ–આ પ્રકારે ભેદજ્ઞાન એટલે જીવને પુલ જાદા છે એમ જાણવામાં આવ્યા પછી પણ, જાણવા માત્રથી નહીં–પરંતુ જણાયા પછી કિયામાં પણ, લાકડામાંથી અગ્નિ, દૂધમાંથી માખણ ને તલમાંથી તેલ પ્રગવડે જૂદાં પાડી શકાય છે તેમ, ગાદિ વિદ્યાથી ભેદજ્ઞાનવડે પુદ્ગલને તજવાથી અને આત્માને જ આત્મ નિશ્ચયપણે અનુભવતાં અનુભવતાં સત્વર ભવસમુદ્ર તરાય છે. એટલું જ નહીં પણ કાઇ જેમ બળી રહ્યા પછી અગ્નિ અગ્નિતત્વને મળે છે, છોડ નીચે રહી તેલ ઉપર તરી રહે છે, જેમ છાશ નીચે રહી કે નિ:સત્વ દૂધ નીચે રહી માખણ ઉપર ઉપર તરી રહે છે, તેમ દેહભાવ નીચે રહી આત્મભાવ ઉચે ચડે છે. વિ. વિ. ભાઈઓ, બહેને, માતાઓ, અને પિવૃનિર્વિશેષ માન “ઉપર તરી રહે છે.” એ વચનનું રહસ્ય શું? “જે વૈદરાજલકને અંતે તરીને રહ્યા છે, તેમ તે રહે છે. સિદ્ધ સ્વરૂપ સત્વરૂપે નિરંતર રહે છે એટલે ભવને પાર સાદિ–અનંત સુધી રહે છે અને આમ અનુભવે છે. ”
બળી રહ્યા
છે ન
માખણ ઉપર છે. જેમ છાશ નો
લી. મુમુક્ષુ
મદત્યાગ અને પ્રશમરતિ
(અનુસંધાન પૃષ્ઠ ૭૬ અંક ૩ જા થી) ઈચ્છા, મછ, કામ, સ્નેહ, ગાર્થ ( તા) મમત્વ, અભિનન્દ, અને અભિલાષ એ સર્વે રાગના પર્યાય શબ્દ છે.
ઇર્ષ, રોષ, દેવ, દ્વેષ, પરિવાદ ( નિન્જા ), મર, અસયા, વૈર અને કેપ વગેરે અનેક ઠેષના પર્યાય છે.
રાગ અને દ્વેષનું બારીકીથી સ્વરૂપ વિચારી જેમ તેમને

Page #14

આત્માનંદ પ્રકાશ,
જય સાધી શકાય તેમ યુક્તિથી માધ્યય્યાદિ આલંબવા યોગ્ય છે.
પતંગ, ભંગ (ભમરો), મીન (માછલું), ઈભ (હાથી) અને સારંગ (હરણો એ પાંચે એક એક ઇંદ્રિયના પરવશપણથી પ્રાણાંત દુઃખ પામે છે તે દુષ્ટ એવી તે પાચે છ દિને એકી સાથે પરવશ પડેલા પામર પ્રાણીનું તે કહેવું જ શું ?
આવા શાસ્ત્ર અને અનુભવથી સિદ્ધ ભાવેને સમ્યગ વિચાર કરી તત્સંબંધી ગુણ દેષને નિર્ધાર કરી સુવિવેક સેવી દુષ્ઠ એવા વિષય વિકારથી વિરક્ત થવું જોઈએ.
વિરાગ્ય પોષણ જેમ ચઢવું ઝેર ઉતારવા વારવાર કરવામાં આવતે મંત્રપદને પ્રગ પુનરૂક્ત દેજવાળે ગણતો નથી તેમ રાગ-દ્વેષ રૂપ ભાવઝેરને નાશ કરવા વારંવાર કહેવામાં આવતાં ઉત્તમ અર્થવાળ વચન આશ્રી પણ સમજવું.
જેમ પ્રથમ ઉપગમાં લીધેલું પણ ઔષધ શરીર પીડા હરવા માટે પુનઃપુનઃ સેવાય છે તેમ રાગ-દ્વેષની ભાવ પીડાને હરવા વૈરાગ્ય યુક્ત વાકયને પણ પુનઃ પુનઃ પ્રાગ ઉપયોગી જ છે.
જેમ વૃત્તિ (નિર્વાહ, આજીવિકા ) ચલાવવા માટે લેકે તેને તે કામ પુનઃ પુનઃ કરે છે તેમ વૈરાગ્ય વૃત્તિ-વૈરાગ્ય વર્તન સંબંધી કારણે પણ પુનઃ પુનઃ સેવવા યોગ્ય છે.
તેથી જે જે અનિત્ય અશરણાદિક ભાવ વિચારવાદિકથી વૈરા ખ્ય ભાવનાની વૃદ્ધિ થાય તે તે બાબતમાં મન, વચન અને કાયાથી અભ્યાસ કરે.
' તેવા વૈરાગ્ય પિષક પવિત્ર શાનું શ્રવણ, મનન અને નિદધ્યાસન કરવું, તેમજ તેવા વૈરાગ્ય પદોનું ગાન કરવું, તથા અન્ય વૈરાગ્ય અભિલાષી જનોનું તેવાં સુક્ત વચનોથી પિષણ કરવું. આમ કરવાથી પ્રશમ ગુણની સહજ વૃદ્ધિ થાય છે અને તેથી સ્વપરનું શ્રેય સહેલાઇથી સાધી શકાય છે.
શ્રી તીર્થંકર મહારાજના પ્રમાણભૂત વચનાનુસારે શ્રી ગણ

Page #15

મદત્યાગ અને પ્રશમરતિ,
ધરાદિકે આગમમાં ગુ ફેલા–પ્રતિપાદન કરેલા જીવાજીવાદિક પદાથનું પુનઃ પુનઃ મન, વચન, અને કાયા વડે અનુકીર્તન કરવું તે અવશ્ય વૈરાગ્ય ભાવને પુષ્ટિકર થાય છે.
તેવીજ વૈરાગ્ય ભાવનાની પુષ્ટિ કરતા શ્રી વાચકમુખ્ય ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહે છે કે, આ કથન કરવામાં આવતાં વચનમાંથી તમે સાર માત્ર ગ્રહણ કરશે. કેમકે સારગ્રાહી સ
જનોને તેવોજ સ્વભાવ હોય છે. તેઓ દેષની ઉપેક્ષા કરી ગુણ માત્ર ગ્રહણ કરે છે.
સજજનોએ સ્વીકારેલું–માન્ય કરેલું ગમે તેવું હોય તે પણ તે પ્રસિદ્ધિને પામે છે. શું મલિન પણ હરણ પૂર્ણ ચંદ્રમાં રહ્યું છતું પ્રસિદ્ધિ નથી પામતું ?
જેમ બાળકનું કાલું ઘેલું પણ વચન માતપિતા પાસે શેભા પામે છે તેમ સજજન વર્ગ મધ્યે કથન કરેલું આ વૈરાગ્ય પિષણ પણ અવશ્ય સિદ્ધિને પામશે.
* કષાયત્યાગપદેશ. કષ કહીએ સંસાર, તેને આય એટલે લાભ જેથી થાય તે કષાય કહેવાય છે. કેધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાય છે. તે દરેકના અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાની અને સંજવલન એવા ચાર ચાર ભેદ છે. અને નંતાનુબંધીની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જીવતાં સુધીની છે. તે સમકિતના પ્રતિબંધક છે. એટલે કે અનંતાનુબંધી કષાય હોય ત્યાં સુધી સમકિત ગુણની પ્રાપિત થઈ શકે જ નહી. ત્યાર પછી જ થાય છે. અપ્રત્યાખ્યાની કષાયની વધારેમાં વધારે સ્થિતિ ૧૨ માસની છે. ત્યાં સુધી દેશ વિરતિ શ્રાવકનાં વ્રત ઉદય આવતાં નથી. તે ચેકડી ગયા બાદ વ્રત ઉદય આવે છે. પ્રત્યાખ્યાન કષાયની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૪ માસની છે. ત્યાં સુધી મહાવ્રત ઉદય આવતાં નથી. ત્યાર બાદજ આવે છે. સંજવલન કષાયની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પક્ષ (પખવાડીયા) ની છે. સં જવલન કષાય હોય ત્યાં સુધી વીતરાગ ચારિત્ર (યથાખ્યાત) પ્રાપ્ત

Page #16

આત્માનંદ પ્રકાશ. જવાબeeeeeeeeeeeeee.o... ૧૧ ૨૦૧૫ થઈ શકે નહિ. સંજવલન ચેકડી સુળગી ન થયા બાદ જ વીતરાગ ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય છે. એમ સમજી ઉત્તરોત્તર ગુણપ્રાપ્તિ માટે ઉક્ત ચાર ભેદવાળા ચારે કષાયને સમુળગા દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે ઘટે છે.
ઉક્ત ચાર કષાયને વશ પટેલે જેજે અનર્થને પામે છે તેને વર્ણવવાને પણ કેણ સમર્થ છે? છતાં તેથી પ્રત્યક્ષ થતી હાનિ કિસિત માત્ર બતાવે છે. કેધ થકી પ્રીતિનો વિનાશ થાય છે. માન થકી વિનયનો ઉપઘાત થાય છે. માયા-કપટથી પ્રતીતિ ઉઠી જાય છે. અને લેભથી સર્વ ગુણનો લેપ થાય છે. કેપ પરિતાપ કરે છે, સર્વને ઉગ કરે છે, વેરભાવને પેદા કરે છે અને સદ્ગતિને હણી નાંખે છે--અર્થાત્ દુર્ગતિના દાવમાં પ્રાણુને લાવે છે. શુત, શીલ અને વિનયને સમસ્ત પ્રકારે દૂષણ રૂપ અને ધર્મઅકામને વિજ્ઞભૂત એવા માનને એક મુહુર્ત માત્ર પણ પંડિત અવકાશ આપે?
પ્રાયશીલ પુરૂષે કે કંઈપણ અપરાધ ન કર્યો હોય તે પણ તે પોતાના સહજ દેષથી દષિત હોવાથી સર્પની પરે વિશ્વાસ કરવા લાયક થતું નથી.
સર્વ વિનાશના સ્થાનભૂત અને સર્વ દુઃખનાં સાધનરૂપ લેટસ્ટને વશ થયેલે કેણુ જીવ એક ક્ષણ માત્ર પણ સુખને ભાગી થઈ શકે ?
એ પ્રમાણે કો ધ, માન, માયા અને લેભ દુઃખદાયીજ છેવાથી પ્રાણીઓને આ ભવન-અટવમાં અવળે રસ્તે ચઢાવી દે છે તેથી તે વિશ્વાસ કરવા યંગ્ય નથી. દુરંત દુ:ખદાયી કષાયસમૂહને જીતવા સર્વજ્ઞ પ્રભુએ નીચેને ઉપાય કહ્યા છે તે નિરંતર લક્ષમાં રાખી તેને સદુપગ કરવા ચુકવું નહિં -
ક્ષમા-શાંતિ–ઉપશમ-સમતા એ કે ધાગ્નિ શમાવવાનો ઉત્તમ ઉપાય છે.

Page #17

સેળ સંસ્કાર
વિનય-નમ્રતા-મૃદતા એ માનમહીધરના પક્ષને તેડવા વા સમાન છે
સાપુતા-સરળતા એ માયા-સાપણીનું ઝેર કાપવા જાંગુલી મંત્ર સમાન છે. તેમજ સંતોષ એ લેભસમુદ્રનું પાન કરી જવામાં અગસ્તિ તુલ્ય છે. કષાય- કલુષતા રહિત સ્ફટિક રત્ન જેવું નિર્મળ સહજ આત્મસ્વરૂપ જ સાધ્ય છે.
તથાસ્તુ.
જૈન સેળ સંસ્કાર.
૭ શુચિકર્મ સંસ્કાર. પછી સંસ્કાર થયા પછી સાતમે શુચિકર્મ સંસ્કાર કરવામાં આવે છે. આ સંસ્કારમાં જન્મસૂતક ( વૃદ્ધિસૂતક) ને દૂર કરવાને વિધિ છે. બાળકના જન્મ વખતે અશુચિ પુલેથી સૂતિકા ગૃહ વ્યાપ્ત થઈ જાય છે, તેથી તેની શુદ્ધિ થવાની જરૂર છે. જ્યાં સુધી શુદ્ધિ થઈ ન હોય, ત્યાંસુધી કેઈપણ દેવગુરૂના કામમાં પ્રવર્તન થઈ શકતું નથી. તેથી શુચિર્મ સંસ્કારની આવશ્યકતા છે. આ સંસ્કાર જુદા જુદા વર્ણ તથા કુળને અનુસારે કરવામાં આવે છે.
શુચિકર્મ સંસ્કારના આરંભને દિવસે ગૃહસ્થ ગુરૂ આવી સોળ પેઢીના પુરૂષોને બોલાવે છે. કારણ કે, સેળ પેઢી સુધી સૂતક લાગે છે. તેને માટે શાસ્ત્રમાં લખે છે કે, “સોળ પુરૂષ-પેઢી સુધી સૂતક લાગે અને એક લાખ પેઢી સુધી એક ગામમાં કન્યા અપાય નહી ” સોળ પેઢી સુધીના કુટુંબીઓ આવે એટલે ગૃહસ્થ ગુરૂ તેમને સાંગોપાંગ સ્નાન કરાવે પછી ધોયેલા શુદ્ધ વસ્ત્ર પહેરાવી જિનપ્રતિમાની પૂજા કરાવે છે. પછી બાલકના માતાપિતા પંચગવ્યથી અંતસ્નાન કરે છે. પછી નખને છેદી અને વસ્ત્રની ગાંઠ બાંધી દંપતી ગૃહસ્થ ગુરૂની સાક્ષીએ

Page #18

૪
આત્માનંદપ્રકાશ
----
જિનપ્રતિમાને નમસ્કાર કરે છે. આ વખતે સાભાગ્યવતી ધવા સ્ત્રીએ ગીત ગાય છે અને વાજિત્રા વાગે છે. તે પ્રસંગે ખીજા બધા ચૈત્યામાં પૂજા ભણાવાય છે અને નૈવેદ્ય મોકલવામાં આવે છે. તથા સાધુઓને શક્તિ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના આહાર, વસ્ત્ર અને પાત્ર વ્હારાવવામાં આવે છે. અને જે સસ્કારવિધિ કરાવનાર ગૃહસ્થગુરૂ હાય, તેને વસ્ત્ર, તાંબૂલ, આભૂષણ તથા દ્રવ્ય પ્રમુખ આપવામાં આવે છે. કારણ કે, જન્મસ ́સ્કાર, ચંદ્ર સૂર્યદર્શનસ'સ્કાર, ક્ષીરાશન સંસ્કાર, અને ષષ્ઠી સસ્કારમાં ઝુહસ્થ ગુરૂને તેજ દિવસે દક્ષિણા આપવાના નિયમ છે. આ સં સ્કારમાં ગેત્રના તમામ માણસોને તથા મિત્રોને શક્તિ પ્રમાણે ભાજન કરાવવુ જોઇએ. વળી કુળના આચારને અનુસારે પંચ ગવ્ય, જિનસ્નાત્રનુ જલ, સાષધિજલ, અને તીર્થજલથી માળકને સ્નાન કરાવી વસ્ત્રાભરણુ પેહેરાવવા.
આ સંસ્કારમાં સુતકની નિવૃતિ થાય છે. કર્દિ સૂતકના દિવસ પૂરા થયા હોય પણ જો તે દિવસે આર્દ્રા નક્ષત્રો અને સિહાનિ તથા ગયેાનિ નક્ષત્ર આવ્યા હોય તે સ્ત્રીએને તે દિવસે સૂતકસ્નાન ન કરાવવુ. જો તેવા દિવસમાં સ્નાન કરાવવામાં આવે તો સ્ત્રીએને ફરીવાર પ્રસુતિ થતી નથી. કૃતિકા, ભરણી, મૂલ, આર્દ્રા, પુષ્ય, પુનર્વસુ, મઘા, ચિત્રા, વિશાખા અને શ્રવણ, એ દશ આર્દ્ર નક્ષત્રા કહેવાય છે. ધનિષ્ઠા અને પૂર્વાભાદ્રપદ્મ, એ એ સિહયાનિ તથા ભરણી અને રેવતી એ છે નક્ષત્ર ગયાતિ નક્ષત્રા છે. સૂતકના દ્વિવસા પુરા થતા હાય પણ જો તે દિવસે એ નક્ષત્રે પૈકી કોઇ નક્ષત્ર આવતુ હાય ! એક દ્વિવસને આંતરે શુચિકર્મ સસ્કાર કરવા જોઇએ. આ સંસ્કાર સૂતકથી પવિત્ર થવાનેા છે. સુવાવડમાં અશુચિ થયેલા પુદ્ગલે! આ સ’સ્કારથી શુદ્ધ થાયછે. ખરાખર શુદ્ધિ થાય, એટલે તે ગૃ હસ્થનુ કુટુખ દેવકાર્ય કરવામાં યોગ્યતા મેળવે છે. સસ્કાર અવશ્ય કરવા ોઇએ.
માટે આ

Page #19

સોળ સંસ્કાર,
૯૫ eeeeeeeeeeeeeeeeeeee-eeeeeeeeeeeeeeeeee
આજ કાલ શુચિકર્મ સંસ્કારને લેપ થવાથી જૈન પ્રજામાં અશુચિપણું વધી ગયેલું છે. સૂતકના નિયમને નહીં જાણવામાં પણ ઘણું બેદરકારીપણું રહે છે. કેટલાએક તે એમજ સમજે છે કે, સૂતક પાળવું એ મિથ્યાત્વીનું અનુકરણ છે. પણ તે વાત તદન અયુક્ત છે. જૈન વર્ગને માટે સૂતક પાળવાની ઘણું આવશ્યકતા છે. મૃત સૂતક અને વૃદ્ધિ સુતક આ બંનેને માટે જૈન શાસ્ત્રમાં સારી રીતે લખાયેલું છે. શ્રાવકની સદાચારમાં તેને ગણેલું છે. માટે સતકના નિયમે શ્રાવકોએ સારી રીતે જાણવા જોઈએ. અને લેપ થઈ ગયેલા આ શુચિકર્મ સંસ્કારને પાછો પ્રવર્તનમાં લેવો જોઈએ. પવિત્રતાને કરનારા આવા સંકારે લોપ થવાથી અનેક જાતની આશાતનાઓ થયા કરે છે. • શ્રાવકમાં અનાચારે પ્રવેશ કર્યો છે. ખાન, પાન, અને બીજા વ્યવહારમાં અશુચિપણું વધી ગયેલું છે, તેથી આ સંસ્કારનું પ્રવર્તન પાછું શેડે ઘણે અંશે જાગ્રત થાય તે શ્રાવક પ્રજા પાછો પૂર્વને સદાચાર પ્રાપ્ત કરી શકશે.
પૂર્વ જૈન પ્રજામાં આ સંસ્કાર ચાલતું હતું. તેના પ્રભાવથી જૈન પ્રજા સદાચારથી સુશોભિત હતી. બાળથી તે વૃદ્ધ સુધી તમામ જૈનવર્ગ સૂતકના નિયમને જાણનારો હતે.
એક ગેત્રના એક કુળના લોકો સુતકને વખતે દેવપૂજા કે બીજા • ધર્મ મંગળના કાર્ય કરતા ન હતા. સેળ પેઢી સુધીના એક
ગેત્રી પુરૂમાં નિયમ પ્રમાણે સુતક પળાતું હતું. કારણ કે, તેઓને નીચેનું આગમવાકય સર્વદા સ્મરણમાં હતું– नृपोडशकपर्यंतं गणयेत्मनकं सुधीः ॥
“ મારી બુદ્ધિવાળા શ્રાવકે સેળ પુરૂષ (પેઢી) સુધી સૂતક ગણવું જોઈએ. ??

Page #20

આત્માનંદ પ્રકાશ,
વર્તમાન સમાચાર. કચ્છ મુદ્રા બંદરમાં કન્યાશાળાનું સ્થાપન અને તે પ્રસંગે શ્રીમદ્ મુનિ મહારાજ હંસવિજ્યજીએ આપેલું ભાષણ.
મહાશય રાજકીય વર્ગ, સદ્દગૃહસ્થ, વિદ્યાથી બાળક અને બાલીકાઓ,
આજે માંડવીના રહીશ લખમશી રાજપાળની મદદથી કન્યાશાળાનું સ્થાપન કરવા આ મેળાવડો મળેલો છે, એ તો. આપના સર્વના જાણવામાં છે. વાસ્તે તે વિષે વિશેષ ન બોલતાં, છેકરા અને તેથી વધીને છોકરીઓને વિદ્યાદાન આપવાની કેટલી બધી જરૂરીયાત છે, તે વિષે હું બે બોલ બેલવા માગું છું, તે આપ શ્રવણ કરવા તસ્દી લેશે. - સજજને, લઘુ વયથી જ બાળક બાળકોને સારૂ શિક્ષણ આપવા ચકવું નહિ. તેની પ્રાથમિક શિક્ષણ શાળા તે પિતપતાની માતાએજ છે. બીજી અનેક સ્કૂલમાં વેતક શિક્ષણ લેવામાં આવે પરંતુ માતા તરફના શિક્ષણની જે અસર થાય છે, તે બીજી શાળાએથી થવાની નથી. કારણ કે, બીજી શાળાઓમાં પરિશ્રમ ઉઠાવવાથી જ્ઞાન મળે છે, ત્યારે આ પ્રાથમિક શાળાથી અનાયાસે જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. જેવું સદ્વર્તન માતાઓ કરે છે, તેવું તેમના બચ્ચાંઓના કુમલા હદયરૂપ આદર્શમાં પ્રતિબિંબ રૂપે પડે છે, ને તે સારી ઉમર સુધી ભુસાતું નથી. જે માતા ગુણ ગ્રડણ કરનારી હોય તે બાળક પણ ગુણગ્રાહક થાય છે. માતાને ગાળ દેવાને અભ્યાસ હેય તે બાળક પણ ગાળે દેવા શીખે છે. માતાને દેવ-ગુરૂના દર્શન કરવાનો રીવાજ હોય તે બાળકે પ્રભાતથી જ તે તરફ લાંબા હાથ કરી પિતાને ત્યાં લઈ જવા સૂચના કરે છે. માટે પ્રથમ તે માતાઓએ જ સદ્વર્તન રાખવું એગ્ય છે. જ્યાં સકર્તન હેતું નથી ત્યાં દંપતીની આપ

Page #21

વર્તમાન સમાચાર,
पलीकमुखातियों की
પસમાં ખટપટ ચાલ્યા કરે છે. જેમકે, કઈ પતિ સ્ત્રીને કહે કે, હે સુંદરી ! તું શું આ સુંદર કરે છે ? ના એ સારૂ કરતી નથી. ત્યારે સ્ત્રી કહે કે, તે પોતે કેમ સારૂ કરતા નથી ? પતિ કહે, અરે પાપીણું તું સાચું બોલે છે ? પત્ની કહે, તારે બાપ પાપી, મને શા માટે પાણી કહે છે? પતિ કહે, રે કે ધમુખી તને ધિક્કાર થાઓ ! પત્ની કહે, રે જાડા વાચાળ, તારાથી વળી કેણ કે ધી છે? આવી રીતનો જે સ્ત્રીભર્તારને નિરંતર દંત કલહ ચાલતું હોય, તેવા કલેશપીડિતને શું સુખ હોય ? અર્થાત્ કઈ તરેડનું સુખ સમજવું નહિ. સૈભાગ્યપંચમીની કથામાં કહ્યું છે કે –
आः किं सुंदारे मुंदरं न कुरूपे कि नो करोपि स्वयं । आः पापे प्रति जल्पसि प्रतिपदं पापस्त्वदीयः पिता ॥ धिक्तां क्रोधमुखीमलीक मुखर त्वत्तोपि कः कोपनो । दंपत्योरिति नित्यदंतकलहकलेशालयोः किं सुखम् ॥१॥
ઉપર દર્શાવેલા કલેશનું નિકંદન કરવા સ્ત્રીકેળવણીની ખાસ જરૂર છે. કારણ કે, કેળવાયેલી સ્ત્રીઓ આવા નિદનીય રીવાજ તરફ ધિક્કારની લાગણીથી જુવે છે, અને કલેશને તે અવકાશ આપતી જ નથી. તે જે સદ્દવર્તનવાળી હોય તે તેની સંતાનપરંપરા સુધરેલી નીવડે છે. કેમકે, તેજ પુરૂષરત્નની અપૂર્વ ખાણ રૂપ છે. તિર્થંકર ગણધરાદિ મહાત્માઓને ઉદ્ભવ પણ ત્યાંથી થયેલ છે. માટે ઈદ્રાદિક દેવતા પણ “નમેરત્નકુક્ષિધારિકે ” એમ કહી ભગવાનની માતાઓને નમસ્કાર કરે છે અને અરજ ગુજારે છે કે, આવાં પુત્રરત્નને તમે જન્મ ન આપ્યું તે આ સૃષ્ટિના અને અમારા શું હાલ થાન તે અમે કહી શકતા નથી. તમારા પુત્રરત્નના અવલંબનથી આ ભયંકર સંસાર સમુદ્રને તરી ભવ્ય પ્રાણીઓ અજરામર પદને મેળવવા ભાગ્યશાળી બને છે અએવ શ્રી રૂષભદેવ

Page #22

આ માનદ પ્રકારો,
ભગવાન બ્રાહ્મી અને સુંદરી નામની પિતાની પુત્રીઓને સારું શિક્ષણ આપી સ્ત્રી કેળવણીને શરૂઆતથી જ દુનિયા ઉપર દાખલ બેસાડ્યું છે. તે દિવથી નદીના પ્રવાહની પેઠે ચાલતા આવેલા સ્ત્રીકેળવણીના રિવાજને અનુસરીને મયણાસુંદરી પ્રમુખ બાલીકાઓએ લઘુ વયથી જ સંસારિક-નિતિક, અને ધાર્મિક જ્ઞાનપાદાન કરવાને પ્રારંભ કર્યો હતો, તેનું પરિણામ એવું સુદર આવ્યું હતું કે, તેને પતિસેવા બજાવવાપૂર્વક પિતાના પિતાને ઘમામા બનાવી સાક્ષાત્ ધામક ફળનો પુરાવો આપી દુનિનાને એવી તે અજાયબીમાં ઉતારી છે કે, તેને થઈ ગયો વર્ષ વ્યતિત થયાં પણ તેને હજુ સુધી ગુણગાન થાય છે. એટલું જ નહિ, પણ ધર્મગુરૂઓ પણ છ છ મહિને ચિત્રમાસની શાશ્વતી અઠ્ઠાઈઓમાં અર્થાત્ આંબિલની ઓળીઓમાં શ્રીપાલચરિત્ર વાંચતાં તેના વર્તનનું વ્યાખ્યાન આપે છે. વળી પરમ પ્રભાતે જે સળ સતીઓનાં નામ લેવામાં આવે છે, તેમાં ચાર પૂર્વધર શ્રી સ્થલિભદ્રસ્વામીની સાત ભગિનીઓનાં નામ મોજુદ છે. તેમને બાથાવસ્થામાં નંદરાજાની સભા સમક્ષ પ્રજ્ઞતા દક્ષતા અને વિદ્વત્તાથી ૧૦૮ મહા કાવ્યને, વિચાર પર્વક ઉચ્ચાર કરી આખી રાજસભાને આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી હતી, જેનું પરિણામ એવું આવ્યું કે, પ્રખ્યાત વરરૂચિંવિદ્વા નને રાજસભામાંથી પલાયન કરવું પડયું હતું. તે સાતે બેનનું બુદ્ધિબલ એવું તે અજાયબી ઉપજાવનારું હતું કે, શતાવધાની અને સસ્ત્રાવધાની વિદ્વાનની માફક, એક, બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ, છ, સાત વાર સાંભળેલા કાને તે કમથી ઉચ્ચાર કરી શકતી હતી. એટલે પહેલીની મગજશકિત એવી ખીલેલી હતી કે, તે એક વાર જેટલું શ્રવણ કરે તે યાદ રાખી શકતી હતી. બીજી બે વાર અને ત્રીજી ગણ વાર એવી રીતે સાતમી સાત વાર શ્રવણ કરેલું ધારણ કરી શકતી હતી. તેમનાં નામ શ્રીક૯૫સૂરામાં આ પ્રમાણે આપેલાં છે

Page #23

--
--
-
--
-
વર્તમાન સમાચાર
-- -- -- जलखा य जलव दिन्ना भा तह चेत्र भू अदिना य ॥ सणा वेणा रेणा भयणीओ थूलोभदस्म ॥ १ ॥
વળી ભોજરાજાની રાજસભાના મૃગાર અને છુટથી છટાદા૨ બોલનાર ધનપાળ પંડિતે પણ પિતાની પુત્રીને બાળપણથી સારું શિક્ષણ આપી તેની મગજશક્તિ એવી ખીલવી હતી કે, તેને એક અદ્વિતીય મદદગાર થઈ પડી હતી. તેની બીના પ્રબંધ ચિંતામણિ આદિ ગ્રંમાં એવી વાંચવામાં આવી છે કે, એકદા ધનપાળે નવીન ગ્રંથનું ગુંફન કરી, તે ગ્રંથ ભેજરાજાને દેખાછે, તે જોઈ વંચાવી, તેની ચિત્ર કવિતાથી ચિત્રીત ચિત્તવાળો તે ભેજ ઘણા ખુશી થયે, અને તેમાં નાયક તરિકે પિતાનું નામ દાખલ કરવા તથા રૂષભદેવને બદલે ઈશ્વર અને અધ્યાને બદલે ધારાનગરી એ ફેરફાર કરવાને તેને લલચા, પરંતુ એ ધર્મવિરૂદ્ધ હોવાથી ધન પાળે તેમ કરવાની ના પાડી, તેથી તે નામદારે ધૂળેહુાડે ધાડ પાડવાની પડે તે ગ્રંથ વહિશરણ ક. આથી ધનપાળ ઘણે દીલગીર થઈ ઘેર આવ્યું, ત્યારે તેની પ્રિય પુત્રીએ દીલગીર થવાનું કારણ પૂછ્યું તે અવસરે યદ્યપિ તેની મરજી કહેવાની નહતી, પણ તેના આગ્રહથી યથાતથ્ય નિવેદન કર્યું ત્યારે તે ત્વરાથી બોલી ઉઠી કે, પિતાશ્રી આ૫ નિરાશ થશે નહિ. કારણ કે, આપના બનાવેલા ગ્રંથના પાનાં હું બાલકડાથી જોતી રહી છું, તથાપિ તે ગ્રંથ મારા કંઠસ્થ રહે છે. વાસ્તે આપ હવે ઝડપથી લખવાને પ્રારંભ કરે. તેવું પુત્રીનું કર્ણામૃતસદુશ વચન સાંભળી ધનપાળ ઘણે ખુશી થશે. અને જાણે નવું જીવન આપ્યું હોય તેમ હિંમતને હિમાયતી તે ગ્રંથ લખવા લાગ્યા. જ્યારે તે સંપૂર્ણ લખાઈ ચુક્યો ત્યારે તે કદરદાન પિતાએ પુત્રીનું પવિત્ર નામ તે ગ્રંથ સાથે જોડી દઈ
તિલક મંજરી” ના નામથી તે પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કર્યું. તેણીની નામમુદ્રાથી મુદ્રાંકિત થએ તે અપૂર્વ ગ્રંથ શ્રી જેસલમેરના પ્રખ્યાત જનભંડારમાં હમારા જોવામાં આવ્યો, તેની નકલ

Page #24
100. અાત્માનંદ પ્રકાશ, કરાવી કાવ્યમાળાગુચ્છકમાં અમે મુદ્રિત કરાવી બહાર પાડ છે. તે ગ્રંથનું કવિત્વ અને વિદ્વત્તા ભરેલું લખાણ જેવા અમે વિદ્વાન વર્ગને ખાસ ભલામણ કરીએ છીએ. મહાશય તૃવર્ગ, આવી રીતે કેળવાએલી કુલબાલિકાઓ ઉભયકુલ રૂપી કુલં. કષાના કિનારાને કમનીય કરવા કલકંઠી સમાન નીવડે છે. એટ. લું જ નહીં બલકે વાવે તે લણે, એ કહેવત પ્રમાણે તેમણે શિ ક્ષણ આપનારા પણ સારાં ફળનો આસ્વાદ લેવા ભાગ્યશાળી બને છે. અલબત એ તે નિર્વિવાદ છે કે, કેળવાએલી કણક જ્યારે કેળવનારને પુરી, કચોરી, પુરણ પોળી અને રોટલી રોટલારૂપ થઈ સંપૂર્ણ તૃપ્ત કરે છે, તે કેળવાએલી કુલબાલિકાએ કુલ દીપાવી સાંસારિક સામાજીક અને ધાર્મિક કાર્યમાં મદદગાર થઈ માતા, પિતા, ગ્રામ, નગર અને જનપદવાસીઓને મદદગાર થાય તેમાં શું આશ્ચર્ય છે ? અત એવ માતાપિતાએ પિતાની બાળિકાને અને પરોપકારથી પરાઈ બાળાઓને બાળપણથી જ તન, મન, ધનને ભેગ આપી કેળવણી પિગ્ય છે. ઈયલ વિસ્તરણ અમારી આત્માનંદસભામાં નવાઈલાઈફ મેમ્બરે. નીચે જણાવેલા ગૃધ્ધો અને લાઈબ્રેરીઓએ લાઈફ મેર તરીકે નામ નોંધાવી અમારી સભાને ઉપકૃત કરી છે. શા. પિપટલાલ ધારશી જામનગર. હાલ મુંબઈ. શા. મુળચંદ કરશનજી ભાવનગ૨, ભગવાનલાલ કરસનજી, શા. હેમચંદ ગગલચંદ પાટણ. શા. વાડીલાલ ગલચંદ. શ્રી સુમતિરત્નસૂરિ પાઠશ ખેડા. 1 નદી, 2 શોભાયમાન. 3 હંસી, For Private And Personal Use Only