Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Moto o loo SIDHI Atma : svarUpa- vivecana zrI rAjendra muni sAhitya ratna [ zrI devendra muni zAstrI ke ziSya ] Aja vijJAna samasta dRzyamAna aura bhautika astitvavArI padArthoM ko do vargoM meM vibhakta kara adhyayana karatA hai - eka sajIva hai aura dUsarA varga nirjIva hai| bhAratIya cintanadhArA meM bhI anAdi kAla se isI prakAra kA vargIkaraNa rahA hai-vetana aura acetana vijJAna ke sajIva aura nirjIva ke lakSaNoM kA jo vivecana kiyA gayA hai, usakA cetana aura acetana ke sAtha samIpatA aura sAdRzya kA sambandha bhI hai, bhAratIya darzanAnusAra cetana meM jJAna, darzana, sukha, smRti, vIrya Adi guNa pAye jAte haiM aura acetana ke guNa haiM- sparza, rasa, gandha varNAdi / cetana tattva ke rahasya ke udghATana kI pravRtti manuSya meM ati Arambha se hI rahI hai| vyakti sAmAnyataH yaha nahIM samajha pAtA hai ki jaba vaha 'maiM' zabda kA prayoga karatA hai to yaha 'maiM' kisakA pratinidhi hai ? kyA maiM kA artha uccAraNakarttA ke zarIra se hai ? vyakti itanA to samajha sakatA hai ki yaha zarIra "maiM" nahIM hai, kintu phira yaha 'maiM' kauna hai ? yaha jijJAsA banI hI rahatI hai| mAnava kI isa sahaja jijJAsA pravRtti kA ullekha Rgveda meM bhI milatA hai| isa sambandha meM itanA kahA jA sakatA hai ki yaha cetana tattva hai, jo maiM kA pratIka banAkara abhivyakta hotA rahatA hai| yaha vizva bhI aneka adbhutatAoM kA anupama samuccaya hai| yaha dharatI, yaha samudra ke vividha Rtukrama, puSpa, pallava, phala, latA, drumAdi kA yaha vanaspatika vaibhava yaha saba kyA hai ? kisane inheM racA aura kauna isakA saMcAlaka hai ? aise-aise aneka rahasyAtmaka prazna mAnava mana meM ghumar3ate rahe haiN| isa vaividhyayukta jagat kA mUlatattva sacetana hai athavA acetana ? sat hai athavA asat ? ina praznoM para cintana-manana hotA rahA / veda-upaniSadAdi ke dRSTikoNa ko samajhA jAne lagA aura vibhinna vizvanAoM ke vicArakoM dArzanikoM ne isa pariprekSya meM nava-navIna udbhAvanAe~ bhI kii| pariNAmataH katipaya dRSTikoNoM ne cintana-kSetra meM sthAna paayaa| sacetana kA mUlatattva AtmA hI hai, jAgatika padArthoM meM AtmA kA eka viziSTa sthAna hai aura usakI anya padArthoM se bhinna vizeSatA yaha hai ki AtmA amara hai, anazvara hai, hai / AtmA ke sUkSma astitva kA anubhava vyakti svayaM apane bhItara hI kiyA karatA hai / upaniSadoM meM isa Atmatattva kA vivecana-vizleSaNa prApta hotA hai| jaina darzana bhI isa dizA meM sakriya rahA hai| jaina darzana ne upaniSadoM ke AtmA ke svarUpa kA adhyayana kara svacintana ke AdhAra para use pRthak svarUpa meM svIkArA hai| upaniSadoM meM ullikhita AtmA ke svarUpa ko sAmAnyataH jaina darzana svIkRti dete hue bhI sukha-duHkha ke dRSTikoNa se asahamata hai / upaniSadoM ke anusAra AtmA nirvikAra hai| sukha-duHkha kI anubhUti se vaha pare hai| yaha to zarIra hai jo kabhI sukhoM kA to kabhI duHkhoM kA anubhava karatA hai| jaina darzana isase bhinna dRSTikoNa rakhatA hai| paMcAdhyAyI ke anusAra jaina darzana ke niSkarSa ko isa prakAra prastuta kiyA sakatA hai ki AtmA kA mUlaguNa Ananda hai, kintu karma -saMyoga ke anurUpa vaha vikRta rUpa meM sukha-duHkhAdi kI anubhUti karatA hai eka aura bhI maulika antaraiSTavya hai- upaniSadoM meM AtmA ko paramAtmA kA hI aMza svIkArA gayA hai| brahma kA yaha aMza apane mUla se pRthak hokara Atma rUpa dhAraNa .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma : svarUpa-vivecana 213 / karatA hai aura zarIra vinAza para AtmA kA sAkSAtkAra paramAtmA se hotA hai, parantu yaha saMyoga sthAyI nahIM hotA hai, yadi AtmA ne mokSa prApti kI yogyatA ajita nahIM kii| aisI avasthA meM AtmA apane mUla (brahma) se pRthak hokara punaH deha dhAraNa karatI hai, yaha janma-maraNa kA cakra taba taka calatA rahatA hai jaba taka ki AtmA paramAtmA ke sAtha sthAyI milana kI pAtratA ajita na karale / taba use brahma se punaH pRthak nahIM honA par3atA hai aura yahI mokSa hai| isa dhAraNA se bhinna jaina darzana ke antargata AtmA ko aisI kisI paramasattA ke aMza ke rUpa meM nahIM mAnA gayA hai| AtmA ko svatantra sattA svIkAra kI gayI hai| jaina darzana vastutaH aisI kisI Izvara kI kalpanA taka nahIM karatA jo jagatkartA ho, AtmA kA mUla ho / yaha darzana to vyakti aura AtmA kI sattA ko hI sarvocca sthAna detA hai| . ina katipaya tAttvika aura mahattvapUrNa antaroM ke hote hue bhI jaina darzana aura upaniSad ke Atma-viSayaka dRSTikoNoM meM samAnatAe~ bhI kama dRSTigata nahIM hotii| jaina dArzanika AcArya kundakunda ne AtmA ke upaniSadIya nimna svarUpa ko sarvathA svIkAra kiyA hai ki AtmA cetana hai jo na to kabhI janma letI hai aura na hI kabhI karatI hai| AtmA anAdi aura ananta hai, anazvara hai / janma-maraNa rahita nitya hai, zAzvata aura purAtana hai| AtmA kisI ke kisI kArya kI pariNAma nahIM hai| sAtha hI vaha abhAva rUpa se bhAvarUpa meM svayaM bhI nahIM AyI hai| AtmA meM kartRtva zakti bhI hai aura bhoktRtva zakti bhii| AtmA azabda-asparza-arUpa-arasa-nitya aura agandha hai| AtmA mahattA ke tatva se pare hai aura dhruva hai / Atma-tattva kI prApti se manuSya mRtyu se chuTakArA prApta kara sakatA hai / prazna : AtmA ke astitva kA? AtmA hotI hai, AtmA jaisI koI vastu hotI hI nahIM-ye donoM hI vicAra bhAratIya cintana-dhArAoM meM rahe haiM / prazna hai satyAsatya ke vivecana kaa| donoM hI pakSa apane-apane samarthana meM tarkoM kA bhI abhAva nahIM rakhate, kintu vAstavikatA to koI eka pakSa hI rakha sakatA hai| anya pakSa AdhArahIna siddha honA hI caahie| ina do pakSoM meM se kauna-sA vastutaH satya hai ? bhAratIya darzana kI samasta zAkhA-prazAkhAe~ Atmatattva ke irda-girda sthita haiM, AtmavAdI aura anAtmavAdI donoM hI dhArAoM meM AtmA kA vistRta vivecana hai, cAhe vaha svIkArAtmaka ho yA nakArAtmaka svarUpa kA ho| AtmA kise kahA jAe-isa viSaya meM bhI mata vaibhinnya hai| kahIM indriya ko AtmA kahA jAtA hai to kahIM vivekabuddhi ko aura kahIM mana ko, yahA~ taka ki kahIM-kahIM to zarIra ko hI AtmA kaha diyA gayA hai / isake viparIta kahIM ina sabase svatantra astitva meM AtmA ke svarUpa ko svIkAra kiyA gayA hai / ye to ve pakSa haiM jo AtmA ke astitva ko svIkRti dete haiM, cAhe AtmA ko kisI bhI svarUpa meM mAnate hoM kintu cArvAka to AtmA ke astitva ko hI nahIM maantaa| ___ jaba hama una kAraNoM para vicAra kareM ki AtmA ke astitva ko nakArA kyoM jA rahA hai to hama unake mUla meM, AtmA kI isa AdhArabhUta vizeSatA ko pAte haiM, ki vaha bhautika rUpa nahIM rkhtii| usakA sUkSma aura amUrta rUpa hai / vaha zabda, sparza, rUpa, rasa, gandhAdi kI anubhUti kA viSaya nhiiN| pariNAmataH usakA pratyakSa nahI hotA, usakA koI raMga rUpa AkAra-AkRti nhiiN| ataH use nakArA jAtA hai| usake astitva meM amAnyatA kA bhAva hotA hai| pramANa dvArA usake hone ko siddha nahIM kiyA jA sktaa| anya pratyakSa astitvadhArI padArthoM kI bhA~ti AtmA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa apanI upasthiti kA AbhAsa nahIM karAtI / isa AdhAra para cArvAka jaise dArzanika AtmA kI sattA ko yadi svIkRti nahIM dete, to usa vicAra meM eka svAbhAvikatA kI pratIti hotI hai, advaita cintana meM bhI kisI samaya anAtmavAdI dRSTikoNa rahA / yahA~ dhyAtavya bindu yahI hai ki cArvAkAdi cintakoM ne jo asvIkRti vyakta kI hai, vaha AtmA ke bhautika svarUpa ke prati hI hai, pramANa ke abhAva meM zabda-sparza-rUpa-rasa-gandha kI anupasthiti meM kevala bhautika astitva yA mUrta svarUpa to asiddha hotA hai / AtmavAdI cintaka bhI AtmA ke aise svarUpa kI svIkRti kA Agraha kahA~ rakhate haiM ? ve to amUrta rUpa ko hI svIkAra karate haiM / pramANa-puSTatA ke abhAva meM amUrta AtmA ke astitva kI asvIkRti aucityapUrNa nahIM kahI jA sktii| cAvaki yadi yaha kahakara vi.- 'etAvAneva loko'yaM yAvaniindriyagocaraH' jo pratyakSa dikhAI detA hai, kevala usI kA honA svIkAra karate haiM to vastuta: AtmA ke apUrta svarUpa ke hone meM isase koI sandeha nahIM utpanna honA cAhie, kyoki AtmA kI svIkRti to amUrta, adRzya, abhautika rUpa meM hI kI jAtI hai| paMcAdhyAyI meM svasaMvedana ke AdhAra para AtmA ke astitva kA aucitya pratipAdita kiyA gayA hai, prANI apane hita-ahita ke pariprekSya meM anya sajIva athavA nirjIva padArtho ke viSaya meM anubhava karate haiM, ve amuka paristhiti ko sukhada athavA duHkhada anubhava karate haiM, anyoM ke sAtha rAga-dveSa kA bhI anubhava karate haiM, yaha anubhava cetana AtmA kA hI dharma hai / AtmA ke astitva ko asvIkAra phira kaise kiyA jA sakatA hai ? hama yaha cintana karate haiM ki AtmA hai yA nahIM ? jIva hai yA nahIM ? anAtmavAdI cintaka bhI isa viSaya meM cintana karate haiM / yaha manana kauna kara rahA hai ? kyA zarIra kI gatividhiyoM meM yaha manana A jAtA hai ? nhiiN| yaha svayaM AtmA kA hI guNa-dharma hai / vaha sazaya bhI svayaM AtmA meM hI utpanna hotA hai| jaisA ki pUrva meM saMketa kiyA gayA hai kucha cintaka zarIra ko hI AtmA mAnate haiM, indriyAtIta kisI bhI vastu ko ve svIkAra nahIM karate / AtmA ko bhI nhiiN| unakA prazna rahA karatA hai ki yadi indriyoM se pare aura zarIra se pRthaka AtmA kA astitva hotA hai to phira mRtyUparAnta AtmA kA kyA hotA? kintu pramukhatA to isa bindu kI hai ki yaha gahana soca-vicAra zarIra ke mAdhyama se nahIM ho rahA hai, zarIra ke bhItara koI cetana tattva hai, jo anubhava karatA hai, viveka kA Agraha rakhatA hai aura vahI cintana-manana karatA hai, yahI cetanatattda-AtmA hai| tattvArthasUtra meM ullekha milatA hai ki cetanA aura upayoga AtmA kA hI svarUpa hai, zarIra kA nahIM; saMzaya (cAhe vaha AtmA ke astitva ke viSaya meM hI kyoM na ho) AtmA kA hI viSaya hai, zarIra kA nahIM / yaha pratyakSa pramANa hI AtmA ke astitva ko siddha karane meM paryApta hai / yadi zarIra hI AtmA hai to jaba koI Ahata vyakti kahatA hai ki merA hAtha TUTa gayA hai, to isakA artha yaha hai ki "maiM" kA yaha hAtha hai, yaha "maiM" kyA hai ? kauna hai ? vastuta: yaha zarIra se bhinna koI tattva hai aura maiM kA prayogakartA aura koI nahIM AtmA hI hai / yadi zarIra se bhinna yaha Atma-tattva nahIM hotA to zarIra yaha kaise kahatA ki 'merA hAtha' jo "maiM" hai vaha maiM kahane vAle ke zarIra se pRthaka hai| bhinna hai-avazya hI hai, kisI kI mRtyu para zoka karate hue kahA jAtA hai ki amuka vyakti (ka kha ga gha) bar3A acchA thA, bhalA thaa| zava to abhI vahIM rakhA hai| isa zarIra ke lie jo vidyamAna hai 'thA' kA prayoga kaise ho sakatA hai ? "thA" jisake lie prayukta huA vaha koI aisA tattva hai jo kabhI thA kintu aba nahIM hai / yaha tattva AtmA hai| ka kha ga kahakara jisakI prazaMsA kI jAtI hai, vaha usa AtmA kI hI prazaMsA hai| AtmA ke lie jaba "thA" aura zarIra (zava) ke lie jaba "hai" kA prayoga hotA hai to ina donoM kI pRthaktA to svayaM hI siddha ho jAtI hai / zarIra AtmA nahIM hai| ___ manuSya meM jJAna hai / isI jJAna para AdhArita bhA~ti-bhA~ti ke soca-vicAra, cintana-manana, hitAhita kA bheda aura vibhinna prakAra ke anubhava hote haiN| yaha jJAna AtmA kA guNa hai, zarIra kA nhiiN| zarIra se yadi ye gatividhiyA~ vyakta hotI haiM to isakA artha hai ki ye guNa hama meM haiM aura guNa haiM to guNa kA dhAraka bhI avazya hai arthAt AtmA hai /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma : svarUpa-vivecana 215 lAla raMga se hamArA zarIra AvRta hai, kintu lAla raMga kA AdhAra vastra bhI hamAre zarIra para hai| lAla raMga aura vastra ko pRthaka-pRthaka nahIM dekhA jA sakatA, usI prakAra uparyukta guNoM kI vidyamAnatA svayaM hI AtmA ke astitva ko siddha kara detI hai, yaha dhAraNA sarvathA mithyA hogI ki yaha jJAna zarIra kA guNa hai| jJAna svayaM amUrta hai| ata: vaha mUrta deha kA bhAga yA guNa nahIM ho sktaa| usakA sambandha to amUrta AtmA ke sAtha hai| isa prakAra yaha mAnanA hI hogA ki AtmA kA astitva asandigdha hai| AtmA kA svarUpa kyA hai ? yaha prazna kyoMki amurta AtmA ke lie hai-isakA uttara sahaja hI nahIM diyA jA sktaa| jo amUrta hai usake lakSaNAdi kA paricaya sugama ho bhI nahIM sakatA / jaina cintana isa dizA meM atyanta sakriya rahA hai aura isa vilor3ana ke pariNAmasvarUpa yaha jaTilatA kama ho gaI hai / jaina darzana ne AtmA kI svarUpagata vyAkhyA ko eka vaijJAnika aura vyavasthita rUpa pradAna kara diyA hai| jaina dRSTi se AtmA kA pradhAna guNa cetanatA hai| isa caitanya ke kAraNa bodha yA jJAna kA vyApAra sambhava ho pAtA hai| tattvArtha sUtra meM AtmA kI isI svarUpagata vizeSatA kA paricaya upayoga zabda dvArA diyA gayA hai-upayogo lakSaNam / spaSTa hai ki isa sacetanatA ke kAraNa hI AtmA meM upayoga kA lakSaNa hotA hai / acetanA ke kAraNa jar3a padArtha upayogahIna rahate haiN| yahA~ upayoga zabda ke zAstrIya aura takanIkI artha ko hI grahaNa karanA hogaa| sAdhAraNa zabdArtha yahA~ aprAsaMgika hogaa| prastuta prasaMga meM upayoga kA Azaya cetanA se hI hai| isa cetanA ke pradhAna dharma ke sAtha AtmA ke katipaya anya sAdhAraNa dharma bhI haiN| ve haiM-utpAda, vyaya, dhauvya, sattva, prameyatva Adi / jahA~ upayoga kA Azaya caitanya se grahaNa kiyA gayA hai, vahA~ usakA eka moTA artha hai| yadi gaharAI se dekhA jAye to caitanya ke antargata upayoga ke sAtha-sAtha sukha aura vIrya tattva bhI A jAte haiM / upayoga svayaM bhI do bhedoM meM vibhakta hotA hai, jJAna aura darzana / isa dRSTi se AtmA ananta catuSTaya kA svarUpa rakhatI hai-sa dvividho'ssttcturbhedH| ananta catuSTaya ke antargata isa prakAra anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya ko sthAna diyA gayA hai / 'upayogo lakSaNam' kahakara jahA~ upayoga ko hI AtmA kA svarUpa batAyA gayA hai, vahA~ anantajJAna, anantadarzana to upayoga ke antargata A hI jAte haiM, zeSa anantavIrya aura anantasukha bhI isI meM antanihita ho jAte haiN| ananta catuSTaya ke sambandha meM yaha bhI ullekhanIya hai ki yaha apane samagrarUpa meM saMsArI AtmA meM nahIM hotaa| ise mukta AtmAoM kI svarUpagata vizeSatA hI mAnA jAnA caahie| kevalI ananta catuSTayayukta AtmA kA svAmI hotA hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya karma kA jaba kSaya ho jAtA hai, to prAdurbhAva hotA hai-ananta catuSTaya kaa| tAtparya yaha hai ki cAra ghAtika karmoM ke kSaya kA pariNAma cetanatA ke rUpa meM udita hotA hai, jisake do bheda haiM-jJAnopayoga aura darzanopayoga / ina donoM meM samAnatA to yaha hai ki ye donoM hI cetanA ke rUpa hai aura antara yaha hai ki jJAna sAkAra evaM darzana nirAkAra hai| isI prakAra jJAna savikalpa mAnA jAtA hai aura darzana nirvikalpa / nirNayAtmaka hone ke kAraNa jJAna darzana se apekSAkRta adhika mahattva rakhatA hai aura isI AdhAra para ise prathama sthAna diyA jAtA hai / tadanantara darzana ko aura yoM utpatti kI dRSTi se nidhAraNa kiyA jAye to darzana ko jJAna kI apekSA pahale hI sthAna milanA cAhie, upayoga kA Adi sopAna hI darzana hai, isa prathama caraNa darzana se kevala sattA kA bhAna hotA hai aura isake pazcAt jaba vizeSagrAhI rUpa meM upayoga AtA hai, taba vaha jJAna kA rUpa dhAraNa karatA hai| upayoga aura cetanA kA kramika svarUpa to yahI hai, kintu mahattva kI dRSTi se jJAna ko agragaNya svIkArA jAtA hai| jJAnopayoga jJAnopayoga ke bheda pRSTha 216 kI tAlikA meM draSTavya haiM
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa .................................................................. jJAna svabhAvajJAna vibhAvajJAna 1 kevalajJAna samyagjJAna mithyAjJAna 2 matijJAna 3 zrutajJAna 4 avadhijJAna 5 mana:paryavajJAna 6 matyajJAna 7 zrutAjJAna 8 vibhaMgajJAna uparyukta tAlikA meM jJAnopayoga ke bhedopabhedoM kA nidarzana ho jAtA hai / jaina darzana meM jJAna ke kula 8 bheda svIkAra kiye gaye haiN| prakArAdhArita vibhAjana kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to jJAna mUlata: do bhedoM meM vibhakta hotA hai-svabhAvajJAna aura vibhaavjnyaan| svabhAvajJAna kA koI bheda nahIM hotA aura vibhavajJAna puna: do upabhedoM meM vibhakta ho jAtA hai| inameM se eka samyak aura dUsarA mithyA jJAna kahalAtA hai| samyakjJAna 4 prakAra kA mAnA jAtA hai-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna tathA manaHparyavajJAna aura mithyAjJAna ke puna: 3 bheda ho jAte haiM-matyajJAna zru tAjJAna tathA vibhaMgajJAna / svabhAvazA" svabhAvajJAna-svabhAvajJAna svata: pUrNa aura AtmA kA svAnubhUta jJAna hai, isake lie mAdhyamasvarUpa indriyoM tathA mana kI AvazyakatA nahIM rahatI / isakI arjanA AtmA pratyakSataH svayaM hI kara letI hai aura yaha usakA sAkSAt jJAna hotA hai / yahI kevalajJAna bhI kahalAtA hai| maMtijJAna-vibhAvajJAna ke antargata samyagjJAna kA yaha pahalA prakAra hai| vibhAvajJAna meM svabhAvajJAna ke viparIta indriyoM kI sahAyatA apekSita rahatI hai| ataH yaha asahAya na hokara sahAya-jJAna hai / matijJAna kI utpatti indriya athavA mana se hotI hai aura isa jJAna kA kSetra jIva-ajIva ke svarUpa se sambandha rakhatA hai| zrutajJAna-ise Agama athavA zabdajJAna bhI kahA jAtA hai| zravaNa athavA smaraNa isa jJAna kA AdhAra hotA hai / Aptavacana ke par3hane, sunane se hI zrutajJAna kI upalabdhi hotI hai athavA pUrva meM par3he, sune gae Apta bacanoM ke smaraNa se zrutajJAna kI prApti hotI hai| avadhijJAna-avadhijJAna bhI vibhAvajJAna ke antargata samyagjJAna kA hI eka prakAra hai / rUpI athavA mUrta padArthoM kA (jo bhautika astitvadhArI haiM) jJAna avadhizana kahalAtA hai| spaSTa hai ki yaha jJAna rUpI padArthoM taka hI sImita hai aura arUMpI padArthoM ke sAtha paricaya sthApita karAne kI samarthatA isameM nahIM huA krtii| manaHparyavajJAna-mana kI vibhinna paryAyoM kA pratyakSa jJAna hI mana:paryavajJAna hotA hai| yaha bhI samyagjJAna kI zreNI meM parigaNita vibhAvajJAna hai| matyajJAna-vibhAvajJAna kI dvitIya zreNI mithyAjJAna ke antargata prathama bheda matyajJAna (mati ajJAna) hai| yaha mativiSayaka mithyAjJAna hai| yaha aisA mithyAjJAna hai jisakA sambandha jIva-ajIva se hotA hai aura jisakI utpatti indriya athavA mana se hotI hai| zrutAjJAna-zru tAjJAna bhI mithyAjJAna hai / zrutaviSayaka mithyAjJAna hI zrutAjJAna (zruta ajJAna) hotA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaMgajJAna - vibhAvajJAnAntargata mithyAjJAna kI zreNI kA antima prakAra hai-- vibhaMgajJAna / vibhaMgajJAna avadhiviSayaka mithyAjJAna hotA hai| vibhAva ke ina do bhedoM samyagjJAna evaM mithyAjJAna ke sambandha meM yaha bhI eka ullekhanIya tathya hai ki samyaktva athavA mithyAtva usa vastu yA padArtha kA nahIM hotA jisake viSaya meM jJAna prApta kiyA jA rahA hai, apitu yaha mithyAtva athavA samyaktva to svayaM jJAna prApti ke prayatnakarttA kI vizeSatA huA karatI hai| arthAt isa bheda kA AdhAra viSaya nahIM apitu jJAtA hotA hai / yadi jJAtA mithyA zraddhA rakhatA hai to usake dvArA labdha jJAna mithyA hogaa| isI prakAra samyak zraddhA vAlA jJAtA jisa jJAna kI arjanA karatA hai vaha samyagjJAna kI koTi meM A jAtA hai / jJAtA kI zraddhA ke AdhAra para hI jJAna ke samyak athavA mithyA hone kA nirNaya kiyA jAtA hai, padArtha ke AdhAra para nahIM / isI AdhAra para kevalajJAna yA pUrNajJAna (svabhAvajJAna) ke atirikta jitane apUrNa athavA vibhAvajJAna hai, unakI do koTiyA~ kI gayI haiM - mithyA evaM samyak / jaba jJAtA kI AtmA karmabaddha hotI hai, to AvaraNayukta hone ke kAraNa vaha zuddha nahIM hotI aura kevalajJAna athavA pUrNajJAna kI prApti kA sAmarthya usameM nahIM hotA / aisI AtmA (karmabaddha) yadi mithyA zraddhAvAlI hai to use 3 prakAra ke mithyAjJAnoM kA lAbha ho sakatA hai matyajJAna, zrutAjJAna aura vibhaMgajJAna; aura jaba usakI AtmA samyak zraddhA se pUrNa ho jAtI hai to ye hI tIna midhyAjJAna tIna samyakjJAna ho jAte haiM matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna / tatvAryasUtra meM bhI jJAna ke inhIM bhedoM (8) ko svIkAra kiyA gayA hai, kintu vargIkaraNa tanika bhisAdhAra lie hue hai / tattvArthasUtra meM prastuta vargIkaraNa nimnAnusAra hai- jJAna mata darzanopayoga parokSajJAna I zruti avadhi svabhAvadarzana 1 (kevaladarzana) Atma svarUpa - vivecana 217 pratyakSajJAna manaH paryava darzana - darzanopayoga ke kula 4 bheda kiye jAte haiM / darzana ke vargIkaraNa ko nimnalikhita tAlikA dvArA nirdezita kiyA sakatA hai kevala matiajJAna zrutaajJAna viparItajJAna vibhAvadarzana vibhaMga ajJAna 2 cakSudarzana 3 acakSudarzana 4 avadhidarzana prastuta tAlikA se yaha spaSTa hotA hai ki jJAnopayoga kI bhA~ti darzanopayoga bhI Arambha meM do vargoM meM vibhakta ho jAtA hai-svabhAvadarzana tathA vibhAvadarzana svabhAvadarzana pUrNa darzana hai aura isakA koI upabheda nahIM hai / vibhAvadarzana ke 3 upabheda haiM-cakSudarzana, acakSudarzana tathA avadhidarzana / isa prakAra darzanopayoga ke kula 4 bheda ho jAte haiN| +6 .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa svabhAvadarzana-jisa prakAra jJAna AtmA kA sahaja aura svAbhAvika guNa hotA hai, usI prakAra darzana bho AtmA kA svAbhAvika upayoga hai| svabhAvadarzana pUrNa aura pratyakSa hotA hai isa kAraNa ise kevaladarzana bhI kahA jAtA hai| cakSudarzana-yaha netroM ke mAdhyama se hone vAlA aisA darzana hai jo nirvikalpa bhI hai aura nirAkAra bhii| spaSTa hai ki indriya sahAyatA isa darzana meM vidyamAna rahatI hai, isameM netroM kI pradhAnatA hotI hai| ataH ise cakSudarzana kahA gayA hai| ____ acakSudarzana-vibhAvadarzana ke antargata isa dvitIya upabheda meM netroM ke atirikta anya indriyoM kI sahAyatA apekSita rahatI hai| ina itara indriyoM aura mana se yaha darzana sampanna hotA hai| avadhidarzana-avadhidarzana sIdhA AtmA se hone vAlA darzana hai aura yaha rUpI padArthoM kA hotA hai| AtmA ke upayogetara guNa AcArya devasena ne AtmA ke svarUpa ko gahanatA ke sAtha vivecita evaM vizleSita kiyA hai| AlApa paddhati meM AcArya devasena AtmA ke lakSaNoM ko nimnAnusAra pradarzita kiyA jJAna darzana sukha vIrya cetanatva amUrtatva uparyukta prathama do lakSaNa AtmA ke upayoga ke antargata A jAte haiN| isI rUpa meM ina do lakSaNoM ko ginAte hue AcArya nemicandra AtmA ke lakSaNoM ko isa prakAra prasputa karate haiMupayogamayI amUttika kartA svadehaparimANa bhoktA Urdhvagamana saMsArI AtmA aura upayoga (arthAt jJAna evaM darzana) kA avicchinna sambandha to sabhI vicArakoM dvArA svIkRta huA hai, yahA~ taka vaNita kiyA gayA hai ki jahA~ upayoga hai| vahA~ jIvatva hai, AtmA cAhe saMsArI ho athavA siddha, upayoga kA lakSaNa to usase pratyeka paristhiti meM sambaddha rahA hI karatA hai / yadi yaha satya hai ki jahA~ jIva hai vahA~ nizcita rUpa se upayoga hai to yaha bhI eka tathya hai ki upayoga (jJAna) bhI jIva ke sAtha hI rahatA hai, anyatra kahIM nahIM / sAmAnyataH AtmA kA yahI pradhAna svarUpa hai| upayogamaya aise jIvoM ke do bheda kiye gaye haiM-mukta aura saMsArI / ___ mukta jIva kA lakSaNa svabhAvopayogI hai / AcArya nemicandra ne AtmA ke muktarUpa ko hI (siddha) kahA hai| nirjarA dvArA karmamala kA kSaya karake jIva siddha gati prApta karatA hai| isa kAraNa sarvathA zuddha rUpa meM AtmA kA astitva siddhoM meM pAyA jAtA hai, yahI mukta AtmA hai| isake vitarIta saMsArI AtmA meM karmamala lipta rahatA hai / vAdideva suri ne saMsArI AtmA ke svarUpa vivecana meM kathana kiyA hai ___ "caitanya svarUpa: pariNAmI kartA sAkSAt bhoktA svadehArimANa: pratikSetram bhinnaH paudgalikadRSTvAMzcAyam / " arthAt-AtmA pratyakSAdi pramANoM se siddha hai, vaha caitanyasvarUpa hai, pariNAmI hai, kartA hai, sAkSAt bhoktA hai, svadehaparimANa hai--pratyeka zarIra meM bhinna hai, paudgalika karmoM se yukta hai / saMsArI AtmA ke uparyukta svarUpa vivecana meM vastuta: AtmA ke svarUpagata ve sAre lakSaNa samAviSTa ho jAte haiM, jinheM jaina AdhyAtmika mAnyatA prApta hai / jaina darzanAntargata AtmA ke svarUpa ko hRdayaMgama karane ke lie yaha vivecana sarvathA sahAyaka siddha hotA hai| pratyakSa pramANoM se AtmA kA astitva siddha hai-isakA tAtparya yaha hai zarIra Adi se pRthak aura svatantra astitva AtmA kA sahaja lakSaNa hai / cArvAka Adi katipaya bhautikatAvAdI vicArakoM ke matAnusAra AtmA kA svatantra siddha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma: svarUpa-vivecana 216 astitva amAnya hai kintu jainadarzana usI mAnyatA kA khaNDana karatA hai aura bhautika deha se bhinna apane maulika svarUpa meM AtmA kA honA mAnatA hai| isa viSaya meM vistRta vivecana isa adhyAya ke pUrvArddha meM kiyA jA cukA hai, carcA isa bindu para bhI kI jA cukI hai ki AtmA caitanyasvarUpa hai / vastuta: jaina darzana dvArA prastuta AtmAgata isa lakSaNa kA bhI viziSTa sthAna hai / dArzanikoM kA eka varga aisA bhI hai, jo AtmA ke lakSaNa ke rUpa meM caitanya ko nahIM maantaa| caitanya kA honA to ye dArzanika bhI svIkAra karate haiM kintu ise ve Agantuka guNa mAnate haiM, aisA guNa mAnate haiM jo bAhya hai aura bAharI tatva kI bhAMti hI AtmA ke sAtha rahatA hai| jaise ghaTa eka pRthaka varatu hai aura agni pRthak hai, ghaTa jaba tapAyA jAtA hai to vaha garma hokara lAla raMga kA ho jAtA hai / yaha tApa ghaTa ke sAtha saMyukta to ho jAtA hai kintu agni eka bAharI vastu hI hai, usa kA saMyoga avazya hI ghaTa ke sAtha ho gayA hai| vaizeSika darzana ke vicAraka isI prakAra caitanya ko AtmA ke sAtha saMyukta kintu bAhya Agantuka aura aupAdhika guNa mAnate haiN| isake viparIta jaina cintana caitanya ko AtmA kA sahaja svarUpa mAnatA hai, bAhya guNa nahIM mAnatA / yaha caitanya hI to vaha guNa hai jo AtmA ko anya jar3a padArthoM se pRthaka svarUpa detA hai / vaizeSika darzana se bhinna jaina darzana caitanya ko AtmA kA svAbhAvika aura Avazyaka guNa mAnatA hai / AtmA caitanya svarUpa hai, yadi yaha na svIkAra kiyA jAya to isakA abhiprAya yaha bhI hogA ki AtmA kA astitva caitanya ke abhAva meM bhI sambhava hai jaise-agni ke saMyoga se rahita ThaNDA ghaTa bhI to hotA hI hai| kintu nahIM AtmA ke aise svarUpa kI to janAdhyAtma ke anurUpa kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| xxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxx X X X X X xxxxx jAgaraha ! jarA NiccaM jAgaramANassa vaDDhate buddhI / jo subati na so suvito, jo jaggati so sayA suhito|| -nizIthabhASya 5603 manuSyo sadA jAgate raho, jAgane vAle kI buddhi sadA bar3hatI (unnatizIla) rahatI hai| jo sotA hai, vaha sukhI nahIM hotA ; jAgane vAlA hI sadA sukhI hotA hai| X X X X X XXXXX xxxxxxxxxxx X X X X X X X X X X